kerem rizvanoğlu - herkes icin web

HERKES İÇİN WEB:

Evrensel Kullanılabilirlik ve Tasarım

Yard. Doç. Dr. Kerem RIZVANOĞLU Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi

Bilişim Anabilim Dalı Başkanı [email protected]

İBE’de değişim

  Kullanıcı çevreden merkeze yerleşiyor

  “Kullanıcı merkezli” bir anlayış

  Kullanıcılar mevcut teknoloji vasıtasıyla gündelik hayatında ne yapıyor?

  Büyük teknolojik çeşitlilik!

  Bilgi ve iletişim teknolojileri herkes için kullanılabilir hale nasıl getirilebilir?

İBE’de değişim

  Mevcut bilgisayar teknolojileri ve ortamları, halen bir çok kullanıcı için kullanılamayacak kadar zor

  Kullanıcıların mevcut bilgisiyle, öğrenmesi gerekenler arasındaki uçurum

+

  KULLANICI ÇEŞİTLİLİĞİ !!!

İBE’de değişim

  KULLANICI ÇEŞİTLİLİĞİ:   Farklı kültürlerden,

  Farklı gelir ve eğitim seviyelerinden,

  Farklı yaşlardan ve cinsiyetlerden kullanıcılar

  Özürlü Kullanıcılar

  Toplumsal cinsiyet ile tanımlanmış kullanıcılar

İBE’de değişim

  İnternet!   Sorunlar büyüyor...

  Süreklilik gösteremeyen

  Hem içerik hem de biçim düzeyinde kendi içinde nispeten tutarsız bir doğaya sahip bir ortamda,

  mümkün olan herkes için tutarlı bir erişim ve kullanım deneyimi sunmak!

  Çok önemsenmeyen veya ihmal edilen ancak aslında zorlu bir süreç!

  Çözüm imkansız değil!

Evrensel Kullanılabilirlik ve Tasarım

  Shneiderman (2000)   “Adil bir toplumda, tüm bireyler; ırk, cinsiyet, yaş, özür,

ulusal kimlik veya benzer faktörlerden bağımsız olarak, bilgisayar kaynaklarından eşit şekilde faydalanma hakkına sahip olmalıdır”.

  Mümkün olan herkesi kapsayacak bir kullanım deneyimi

  İBE alanında çalışan herkes için ilgi bekleyen araştırma başlıkları:   Teknoloji çeşitliliği,

  Kullanıcı çeşitliliği

  Mevcut kullanıcı bilgisindeki eksiklik.

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği

Şekil 1: Kullanıcı çeşitliliğinin farklı boyutları (Shneiderman, 2000: 89)

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar

Asyalı kullanıcılar İngilizce içeriğe maruz kalıyor


  Uluslararasılaştırma (Internationalization)

  Yerelleştirme (Localization)

Tablo 1: Yerelleştirme Parametreleri Örnekleri (Marcus, 2002: 444)


  Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar   Ülkeler ve Diller   Yazım Sistemleri ve Karakter Setleri   Para Birimleri   Ağırlıklar ve Ölçüler   Zaman Ölçüm Sistemleri

  Takvimler   Zaman Ölçümü ve Eşgüdüm

  Zaman Ölçümü   Zaman Eşgüdümü

  Zaman Dilimleri   Coğrafi Konum Sistemleri

  Ulusal Posta Kodu Sistemleri   Telefon Çevrim Sistemleri   Konum İsimlendirme

  Estetik Algı   Metaforlar   İkonlar ve Semboller   Renkler

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Kadın Kullanıcılar

  Arayüz tasarımı alanında erkek ve kadın kullanıcılar arasındaki cinsiyete bağlı tercih ve kullanım farklılıkları sınırlı sayıda araştırmanın konusu olmuş

  Alternatif girişimler: Kadın kullanıcıları “özel ilgi ve desteğe ihtiyaç duyan bir grup” olarak tanımlamakta

  Bilgisayarın benimsenmesi düzeyinde de cinsiyetler arası farklılıkların ortaya çıktığı görülmüştür:

  Stereotip: Erkek oyuncağı olarak bilgisayar !!!

  Sonuç: Kadınlarda bilgisayar teknolojilerine yönelik endişe


  Kullanım düzeyinde de cinsiyet merkezli farklılıklar:

  Erkekler, kızlardan çok daha fazla süre bilgisayar başında zaman geçirmekte

  Çevrimiçi ortamlardaki tutumlar farklı

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Kadın Kullanıcılar: Çevrimiçi forumlarda cinsiyete bağlı davranış farklılıkları

  Kız öğrenciler

  Diyaloglarda daha kişisel

  Bağlamı kurmak için öncelikle kişisel çevrelerini tanımlamakta

  Argo, cinsel imalar ve şiddete yönelik metaforik atıfların kullanıldığı bağlamları rahatsızlık verici buluyorlar

  Erkek öğrenciler

  İddiacı

  Mesajları kişisel referanslar içermiyor

  Argo, cinsel imalar ve şiddete yönelik metaforik atıflar kullanmaktan çekinmiyor

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Kadın Kullanıcılar: Çevrimiçi forumlarda cinsiyete bağlı davranış farklılıkları

  Erkek öğrenciler

  Görev-merkezli hareket etmeyi tercih ediyor

  Daha çok rekabetçi izlekleri benimsemekte

  Problem-çözme merkezli görevleri genelde saldırı-savunma temelli münazara mantığında algılıyor

  Kız öğrenciler

  Gündelik konuşmalarında diyaloğa geçmeye yönelik sözel vurgularını çevrim-içi ortamlardaki sohbetlere de taşımakta

  İletişim kurarken işbirliğine vurgu yapma eğiliminde

  Saldırı-savunma temelli münazara mantığından hoşlanmıyor


  Kapsayıcı bir arayüzün hedef kitlesinin erkek kullanıcılar olduğu açıktır !!!

  Erkeklerle birlikte kızları da hedef kitle olarak gözeten arayüz yaklaşımlarına ihtiyaç bulunmaktadır.

  Arayüzlerde sunulan metaforların değişimi şart!

  “Savaş” , “Spor”, ‘gol atmak’, ‘sayı yapmak’, “rekor kırmak”, “Abort”, “Kill”

  Ebeveynler ve eğitimciler de söz konusu stereotipleri icselleştirmiş olup bunların kadınlar üzerindeki olumsuz etkilerini göz ardı etmektedir.

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Çocuk Kullanıcılar (Amerikaʼda yaşayan sekiz yaş ve üstü çocuklar_günde ortalama 6,43 saat! )

  Çocuk gelişimi ve etkileşim (Piaget, 1970)

  Duyu-devinim döneminde (0-2 yaş):   Çok düşük oranda etkileşim,

  Talimatlar ses, video ve animasyon formatında,

  Fare dışında alternatif tuşlar

  Ön-işlemsel dönemde (2-7 yaş):   Her seferinde hafızalarında yalnızca tek bir şey

tutabilmekte

  Fare/klavye etkileşimi


  Somut işlemsel dönemde (7-11 yaş):   Karmaşık yazılımları kullanabilmek için yeterince büyük

  Ama oyuncul yaklaşımdan haz alacak kadar da küçüktür

  Kaydırma çubuğu, yazılı talimat X serbest dolaşım, 3B metafor

  Resmi işlemsel dönemde (11+ yaş):   Sanılanın aksine, web ortamlarını kullanırken yetişkinlerden

daha becerikli ve başarılı değiller

  Yetersiz okuma becerileri,

  Yeterince gelişmemiş arama stratejileri

  Düşük tahammül sınırları

  Temiz ve düzenli bir tasarım, çevrim-içi testlere ve anketler, oyunlar, mesaj panoları, forumlar ve web tasarım araçları


  Çocukların Arayüzlerle Etkileşiminde Gözlenen Farklılıklar

  Okuma becerisi (Sınırlı metin içeriği)

  Ardalan bilgisi (Metafor seçimi)

  Algı ve dikkat düzeyi

  Bilgi işleme ve devinim becerileri (Fare

ile tıklama, Fitts Kanunu)

  Arama / Tarama Becerileri (Anahtar kelime yerine kategorik arama)

  Seçim Kriterleri

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya üzerinde yaşlarda olacaktır)

  65 yaş ve üstü insanların internetteki önemli kullanıcı gruplarından birisi

  Yaşlılıkla birlikte kişilerde belli fiziksel becerilerde somut kısıtlılıklar

  Özellikle internet bu arazları aşmaya olanak tanıyabiliyor

  65 yaş ve üstü kullanıcıların % 72’si kullanılabilirlik sorunlarından dolayı mağdur (Forrester Research, 2004).

  Teknofobik olmadıkları halde 65 yaşın üstündeki yaşlıların % 65’i kendilerini yeni teknolojilerden “gönüllü olarak dışlamak”ta!


  BT’nin Evde Kullanımı:

  Otonomi sağlamak ve yaşam standartlarının geliştirilmesi doğrultusunda kullanmak

  E-posta

  Çevrimiçi alışveriş

  Bankacılık

  Eğitim

  Din

  Sağlık

  Seyahat

  Oyun


  BT’nin İş Ortamında Kullanımı:

  İş yerinde çalışanların yaş ortalaması yükseliyor

  2020 senesi itibariyle, ofis çalışanlarının en az % 20’si 55 yaş ortalamasında olacak (Forrester Research, 2004)

  Bilgisayarlar yapılacak işlere dair fiziksel talepleri azaltsa da,

  Zihinsel taleplerin artmasına yol açmaktadır.

  Yaşa bağlı zihinsel değişiklikler soru yaratabiliyor.


Tablo 2: Türkiye’de Yaş Gruplarına Göre Sürekli / Kronik Rahatsızlığı Olanlar (Tufan ve Arun, 2006: 132).

  BT’nin Sağlık ve Bakım Amaçlı Kullanımı:

  70 milyondan fazla web sitesi sağlık içeriği sunmakta olup, 2003 yılında 77 milyon Amerikalı yetişkin internet üzerinde sağlık bilgisi aramıştır (Pew Internet & American Life Project, 2003 )

  Amerika’daki her dört evden birisinde bir yaşlının bakımından sorumlu en az bir kişi yaşamakta

  Sağlık profesyonelleri/hasta yakınları ve hastalar arasında karşılıklı iletişim


  Yaşlı Kullanıcıların Arayüzlerle Etkileşiminde Gözlenen Farklılıklar

  Duyusal Beceriler: Görme ve okuma becerilerindeki zayıflama

  Sabit font büyüklükleri ve yoğun metin içeriği

  Devinim Becerileri: Yavaş tepki süreleri, sürekli hareketleri gerçekleştirme zorlukları, koordinasyon bozuklukları, esneklik kaybı ve hareket çeşitliliğinde azalma

  Klasik girdi araçlarının kullanımında sorunlar

  Çift-tıklama, sürükle-bırak, form girişleri

  Bilişsel Beceriler: Dikkat bozukluğu, kısa-süreli hafızada zayıflama, söylem kavramada, problem çözme ve gerekçelendirme süreçlerinde gerileme

  Bilgi arama süreçlerinde sıkıntılar

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Özürlü Kullanıcılar (Dünyada yaklaşık 650 milyon özürlü kişi (Laouris, 2009: 369). )

  Türkiye’de özürlüler (TÜİK, 2009):   Bilgisayar Erişimi _ % 5,9

  İnternet erişimi _ % 5,3

 World Wide Web Consortium (W3C)  Web Accesibility Initiative (WAI)

 Web Content Accessibility Guidelines (WCAG)

  Özürlü Kullanıcıların Web Ortamları ile Etkileşimini Etkileyen Fiziksel Kısıtlılıklar

 Görme Özürlüler: Körlük, Kısmi Görüş ve Renk Körlüğü _ Okuma, algı

 İşitme Özürlüler: Sağırlık, Kısmi İşitme _ Ses dosyalarına erişim

 Fiziksel Özürlüler: Devinim Özürleri _ Veri girişi, alternatif girdi araçları

 Konuşma Özürlüler _ Ses tanıma Yazılımlarının Kullanılamaması

 Bilişsel Özürlüler: Görsel ve İşitsel Algıda Bozukluklar, Düşünsel Becerilerdeki Eksiklikler, Dikkat Eksikliği, Hafıza Sorunları, Kriz Temelli Bozukluklar

 Kombi Özürlüler

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Özürlü Kullanıcılar (Dünyada yaklaşık 650 milyon özürlü kişi (Laouris, 2009: 369). )

Tablo 3: İki tür özürlülüğü bulunanlar hakkında kombi-özürlülük Analizi (Tufan ve Arun, 2006: 28).

  Kombi Özürlüler

  Sadece kör olan bir kullanıcı bir web-tabanlı

videodan sesli olarak faydalanabilmektedir.

  Sağır olan bir kullanıcı alt yazılar vasıtasıyla videoyu takip edebilmektedir.

  Hem kör hem sağır olan bir kullanıcının bu içerikten faydalanabilmesi için söz konusu videonun metin tabanlı bir versiyonuna bir braille terminali vasıtasıyla erişebilmesi gerekmektedir.

Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Farklı Düzeylerde Teknoloji Deneyimine Sahip Kullanıcılar

Evrensel Kullanılabilirlik: Teknoloji Çeşitliliği

 Moore Kanunu’na göre işlemci hızları her 18 ayda iki kat artmakta

 Önümüzdeki 10 yıl içinde 5000X3000 piksel büyüklüğünde ekranların kullanılması olası (Nielsen, 2006)

Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler Destek Teknolojileri

  Fiziksel ve bilişsel kısıtlarından dolayı etkileşimli ortamları kullanmakta zorluk çeken kullanıcılar için yardımcı arayüzler

  Destek teknolojileriyle uyumlu web sitelerinin tasarımına önem verilmesi gerek

  Fiziksel Özürlülere Yönelik DT

  Alternatif İşaretleme Araçları (Ağız çubuğu, HeadMouse™)

  Klavyeler (Intellikeys™)

  Ses Tanıma Uygulamaları

  İşitme Özürlülere Yönelik DT

  Geleneksel İşitme Cihazları

  Görsel Bilgilendirme Sistemleri (CART™ )

  Bilişsel Özürlülere Yönelik Destek Teknolojileri

  PDA’ler (PocketCoach™ ve Visual Assistant™ )

  Çeşitli yazılımlar (Telephatic 2000™ )

Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler Destek Teknolojileri

  Görme Özürlülere Yönelik Destek Teknolojileri

  Ekran Büyüteçleri (ZoomText™ ve MAGic™ )

  Alternatif Klavyeler

  Ekran Okuyucular (Window-Eyes™ , Job Access With Speech (Jaws™) )

  “Yenilenebilir Braille terminalleri”

  Sanal eldivenler yardımıyla etkileşim (Z-Glove™ ve DataGlove™)

Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler Çok-Katmanlı Arayüz Tasarımı

Şekil 4: Çok-katmanlı arayüz tasarım olanaklarının görsel bir ifadesi (Shneiderman, 2003: 3)

  Teknoloji deneyimi olmayan kullanıcıların arayüzün belli temel unsurlarını içeren ilk katmanını kullanması ve deneyim kazandıkça arayüz içindeki diğer katmanlara erişiminin sağlanmasıdır (Shneiderman, 2003).

  Farklı kullanıcı gruplarının arayüzün farklı katmanlarında aynı anda etkinliklerini sürdürmelerine olanak tanıyan yapı

Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler Evrensel Tasarım

  Öncelikle mimarlar tarafından ortaya atılan bir kavram olup, yine daha çok mimari ve endüstri ürünleri tasarımı düzeyinde ele alınmıştır (Walozsek, 2007).

 Web, evrensel tasarım için uygun bir ortam

  Esnek içerik

  Kişiselleştirilebilir bir kullanıcı deneyimi sunuyor

 İçeriği biçimden ayırmak mümkün

 Cihazlardan bağımsızlaşan yapı

 Bütün dezavantajlı kullanıcı gruplarını kapsayacak tek bir arayüz geliştirmek için hazır bir reçete yok!

 Her kullanıcı grubuna özel ‘tasarım rehber kuralları’nın geliştirilmesi ve kullanılması (WİERK 2.0)

 Mümkün olduğunca çok kullanıcı için kapsayıcı evrensel arayüzler tasarlamaya gayret göstermek

Sonuç

  Topluluk iletişimi açısından önemli getiriler

  Web, baskıya, eşitsizliğe, hak ihlallerine karşı toplulukların içinde örgütlendiği bir direnç alanına dönüşüyor.

  Göçmenlerin, etnik ve dini azınlıkların, gay ve lezbiyenlerin ve bir çok farklı dışlanmış topluluğun ulus-ötesi aktivist nitelikte bir kimlik siyaseti geliştirebilmesinin önünü açıyor.

Sonuç

  Profili ne olursa olsun her bireyin rahatlıkla kullanabileceği etkileşimli web ortamları tasarlamanın yol ve yöntemlerini bulmalı,

  Uzun vadede farklı topluluklar için bu yeni toplumsallığı destekleyecek ortam tasarımlarına yönelmeyi hedeflemeliyiz.

  Özellikle Türkiyeʼde sektörün geliştiği bu günlerde kavramların özümsenmesine katkıda bulunmak gerekiyor

Teşekkürler…

Yard. Doç. Dr. Kerem RIZVANOĞLU

Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi [email protected]

kerem rizvanoğlu - herkes icin web

Business