T.C. MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MOTORLU ARALAR TEKNOLOJS

KAVRAMALAR ve MEKANK VTES KUTULARI

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLERAIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. KAVRAMAYI ARA ZERNDE KONTROL ETME VE ARIZA TESPT YAPMA .. 3 1.1. Srtnme Prensipleri..................................................................................................... 3 1.1.1. Srtnmenin eitleri ............................................................................................ 3 1.1.2. Srtnme Ve Anma............................................................................................. 5 1.1.3. Srtnme Kuvveti, Hareket likisi ....................................................................... 5 1.1.4. Srtnme Ve Is ..................................................................................................... 6 1.2. Kavramann Tanm ...................................................................................................... 7 1.3. Kavramann Grevleri................................................................................................... 7 1.4. Kavramann Paralar.................................................................................................... 8 1.5. Kavrama eitleri ....................................................................................................... 17 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 18 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 19 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 21 2. KAVRAMAYI ARATAN SKME VE ONARMA....................................................... 21 2.1. Mekanik Kavrama Kumanda Elemanlar Ve Ayarlama Yntem Ve Teknikleri ........ 21 2.1.1. Mekanik Tip Debriyaj.......................................................................................... 21 2.1.2. Hidrolik Tip Debriyaj .......................................................................................... 27 2.2. Mekanik Kavramada Meydana Gelebilecek Arza eitleri....................................... 32 2.2.1. Arza Tablosu ...................................................................................................... 32 2.2.2. Arzalarn Ayrntl Aklamalar ........................................................................ 35 2.3. Kavramann Bakm Ve Onarm ................................................................................. 43 UYGULAMA FALYET ................................................................................................. 46 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 47 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 49 3. KAVRAMAYI ARACA TAKMA VE AYARLARINI YAPMA ..................................... 49 3.1. Kavramann Taklmas................................................................................................ 49 3.2. Kavramadaki Pedal Boluk Ayar.............................................................................. 50 UYGULAMA FALYET ................................................................................................. 52 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 56 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 57 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 60 KAYNAKA ......................................................................................................................... 62

i

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI 525MT0073 Motorlu Aralar Teknolojisi Makineleri Bakm ve Onarm

Kavramalar ve Mekanik Vites KutularAracn motoru ile vites kutusu arasnda hareket iletimini salayan ve istenildii zaman hareket iletimini kesen donanm anlatan renme materyalidir. 40/16 Ara motorlar dersini baarm olmak aft ve mafsallarn bakm ve ayarn yapmak

MODLN TANIMI

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

Genel Ama: renci, bu modl ile gerekli ortam salandnda; makinesinin katalog deerlerine uygun olarak, mekanik kavramalarnn sklmesi, bakm, kontrol ve ayarlarn yapabileceksiniz. Amalar:Ara zerinde kavramann kontroln ve arza tespiti yapabileceksiniz Kavramay aratan skp ve onarabileceksiniz. Kavramay aratan skp takp ayarlarn yapabileceksiniz

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

Mekanik kavramal ara, ara bakm kanal, uzunluk l aleti, ara bakm katalogu, el aletleri, kriko Her uygulama faaliyetinden sonra deerlendirme snav olacaksnz. Uygulamal sorular sorulacaktr. Eksik veya anlalamayan konular tespit edildiinde faaliyete batan balayacaksnz.

ii

GR GRSevgili renci, Motorlu tat aralarnda motorun, altrlmas srasnda, zerinde birer yk durumunda olan aktarma organlarndan ve dolays ile aracn yknden ayrlmas gerekir. Vitesin deitirilmesi iin de, vites kutusu iindeki dililerin darbesiz kavramalarn salamak zere, iletilmekte olan hareketin kesilmesi zorunludur. Dier taraftan ykn motora bindirilmesinde yava harekete ve iletime ihtiya vardr. lerleyen blmlerde ayrntl olarak aklanaca gibi; motorun, zerine bindirilen yk tayabilmesi ve yeterli eki kuvvetlerini oluturmas iin yeterli hza ulamas, motoru yk altnda durdurmayacak ya da ykle karlar karlamaz eki kaybna uramayacak bir alma devrine erimesi gerekir. Bu, ancak belirli bir sre iinde salanabilir. Gerek motora bu imknlarn verilmesi ve gerekse istenen grevlerin yerine getirilmesi iin, bir kavrama gerekmektedir. Kavrama (debriyaj) vitesin deitirilmesi iin, motor ile vites kutusu arasndaki hareketi keser; yani bir ayrma grevi yapar. Motorun ani yk altnda durmasn engelleyerek, kendini toplamasna ve bindirilen yk karlamasna imkn verir. Hareketin motordan, vites kutusuna yava yava verilmesini salayarak aracn ilk harekete gemesini salar. Burada sadece adi vites kutular ile birlikte kullanlan kavramadan sz edilmitir; aklanan grevler de bu tr kavramalar iindir. Otomatik vitesli aralarla kullanlan hidrolik kavramalar konunun dnda tutulmutur. Hidrolik kavramalar konusu ayr bir modlde ele alnacaktr.

1

2

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1AMAAra zerinde kavramann kontroln ve arza tespiti yapabileceksiniz

ARATIRMAMekanik kavramalarda meydana gelebilecek arzalar aratrnz. Kavramalarda birbiri zerinde srtnerek alan paralar tespit ediniz. Srtnmenin bu paralara etkisini aratrarak rapor hazrlaynz.

1. KAVRAMAYI ARA ZERNDE KONTROL ETME VE ARIZA TESPT YAPMA1.1. Srtnme PrensipleriSrtnme, biri biriyle temas halinde bulunan iki cismin harekete kar gsterdikleri direntir. Srtnme, bir cismin dieri zerinde kaymasna engel olur. Otomobillerde birok paralar bir biri zerinde kayar veya i ie srtnerek dnerler. Bu bakmdan motor gcnn bir ksm srtnmeyi yenmek iin harcanr. Otomobil frenleri ve Mekanik kavrama sistemleri srtnmeden faydalanarak grevlerini yapar. Srtnme olmadan frenlemenin olaca dnlemez. Kampana ve fren balatalar arasndaki srtnme, arac durduracak olan fren kuvvetini meydana getirir. Volan, kavrama diski, kavrama basks srtnmenin gcn kullanarak beraber dner ve vites kutusuna hareketi verir.

1.1.1. Srtnmenin eitleriModlmz ile alakal srtnme kuru srtnmedir. ki kuru yzey arasnda oluan ve srtnme kuvvetinden yararlanld srtnmelerdir. Fren sisteminde ara hareketinin kontrol altnda bulundurulmas ve arac durdurmak iin kullanlmaktadr. Kavramadaki srtnme ise aracn vites kutusuna dolays ile tekerleklerine hareket vermek iin kullanlmaktadr. Kuru srtnmenin dnda iki eit srtnme daha vardr. Bunlar, yal yzeyler arasndaki srtnme ile yan i tabakalarnda oluan srtnmedir. Otomobil paralarnn almas srasnda ikisine de rastlanr. Eer birbiri zerinde hareket eden iki yzeyin arasna ince bir ya filmi veya gres konulacak olursa, iki yzeyin arasndaki srtnmenin azald grlr. Ya filminin veya gresin srtnen yzeylerin girintilerine girerek, bu ksmlar doldurduu kabul edilir. Bunun

3

iin yzeylerdeki girinti ve kntlarn birbiriyle kavrama eilimi azaltlm olur. Bununla beraber birbiri ile srtnerek hareket eden iki yzeyin yksek noktalar yine kavraacak ve yzeylerin anmasna sebep olacaktr. Otomobil motorlarnda ilk hareket esnasnda ilk srtnme meydana gelir. Yalayc maddenin byk bir ksm yataklardan, piston segmanlardan ve silindir cidarlardan szlme ile akarak uzaklar. Bundan dolay yzeyler birbiri zerinden kaymaya balaynca aralarnda anmaya engel olabilecek ok ince bir ya filmi kalacaktr. Dier taraftan motor harekete getikten sonra bu ksmlara gerekli yan baslaca ve normal yalanmann salanaca phesizdir. te, motorun ilk hareketi esnasnda zellikle yataklarda bulunan yan, atalet kuvvetlerinin etkisi ile syrlp uzaklamasyla iki yzey, hemen hemen kuru olarak alrlar. Onun iin buna ilk srtnme denir. Sv Srtnmesi (Molekler Srtnme): Viskozite, svlarn akmaya kar gsterdikleri direntir. Ar bir ya koyu olduu iin ok yava akar, akmaya kar gsterdii diren fazladr veya hafif bir yadan daha az akcdr. Sv srtnmesi birbirine komu sv tabakalar arasnda meydana gelir. nk tabakalar arasnda harekete kar bir diren grlr. Makinelere uyguland zaman sv srtnmesi birbiriye ilgili iki yal yzey arasnda olur. ekilde sabit bir yzeyin zerinde hareket eden W cismini, iki yzey arasndaki ya tabakasn ve tabakalarn srtnmesini ar bir ifade ile gstermektedir. Ya, be tabaka halinde gsterilmi ve A dan E ye kadar harflendirilmitir. A tabakas hareket eden W ktlesine yaparak onunla birlikte ve ayn hzda, okla gsterilen ynde hareket eder. E tabakas ise sabit ktleye yapr ve hareket etmez. Bylece yan A ve E tabakalar arasnda az da olsa, bir hareketin bulunmas icap eder. Bu, A ve E tabakalar arasnda daha baka ya tabakalarnn srtnmesi eklinde ifade edilebilir. Sabit E tabakasna yakn ya tabakasnn hareketi yavatr. Hareketli A tabakasna yakn olan ya tabakasnn hz ise daha fazladr. Oklar farkl hzlar farkl uzunluklar eklinde gstermektedir.

ekil 1.1: iki yzey arasndaki ya tabakalarn srtnmesi

Grld gibi ya tabakalar arasnda bir kayma olmaktadr ve bu kaymaya karda bir diren vardr. Ya tabakalar arasnda kaymaya kar gsterilen bu dirence sv srtnmesi veya molekler srtnme denir.

4

1.1.2. Srtnme Ve AnmaKuru veya ilk srtnme olutuu zaman hareketli paralar birbirleriyle temastadrlar. Bu, yksek noktalarn birbiri iine girdiini belirtir. Birbiri zerinde kayarlarken gerecin ufak paralarn koparrlar. Dier bir syleyile anma olur. Koparlan kk paracklar hareketli yzeyler zerinde kazmaya sebep olurlar ve anmay daha da hzlandrarak yzeylerin izilmesine yol aarlar. Yzey bozukluu abucak artar ve anma yava yava artarak geliir. Bu tr anmadan korunmak iin makinelerdeki hareketli paralar yala veya gresle rtlecek ekilde yalanrlar. Ya, hareketli paralar birbirinden uzakta tutar ve yalnz yal srtnme meydana gelir. Bylece anma minimum deerde tutulur.

1.1.3. Srtnme Kuvveti, Hareket likisiDuran bir cismi harekete geirmek iin uygulanacak kuvvetin deeri, harekete gemi bir cismin hareketini devam ettirmek iin uygulanacak kuvvetin deerinden fazladr. ekilde grld gibi birinci durumda blou hareket ettirmek iin iki kiiye ihtiya varken, ikinci durumda, cisim harekete getikten sonra hareketinin devam iin bir tek iinin kuvveti yeter. Bu nedenle durgun haldeki cismin srtnmesi, hareket halindekinden fazladr. Mekanik ve fizik konularnda bunlara durgun ve hareket halindeki srtnme denilmez. Durgun haldekine statik hareket halindekine kinetik srtnme denir.

ekil 1.2: Durma ve hareket halindeki srtnme

Srtnme direnci, srtnen cisimler zerindeki yke, kayan yzeylerin dzgnlne ve srtnen cisimlerin gerecine gre deiir. rnein; 100 kg. lk bir yk herhangi bir zemin zerinde 50 kg. lk kuvvetle ekiyorsak, yk 10 kg. a indirdiimizde 5 kg. lk bir kuvvetle ekebiliriz. nk srtnme yke bal olarak deiir. 100 kg. lk yk dzgn, cilal bir zemin zerinde daha az bir kuvvetle ekebiliriz. Belirtildii gibi srtnme, srtnen yzeylerin dzgnlne bal olarak deiir. 100 kg. lk kauuu beton zemin zerinde 70 kg. lk kuvvetle ekmek mmkndr. 100 kg. lk buz blounu ise ayn zemin zerinde 2 kg. ile harekete geirebiliriz. Bu bakmdan srtnme srtnen cisimlerin yapldklar gerece bal olarak deiir. Srtnme kuvvetinin meydana gelmesine, srtnen yzeylerin dzgn olmay sebep olur. ki madeni cismin srtnen yzeyleri ne kadar parlatlrsa parlatlsn, yzeylerde yksek ve alak noktalar kalr. ekilde srtnen iki yzeyin durumlar grlmektedir.

5

ekil 1.3: Srtnen iki yzeyin durumlar

Srtnme kuvveti iki yzeyin yksek ve alak noktalar arasnda olmaktadr. Dililer gibi birbirine geen bu ksmlar, cisimlerin kaymas halinde birbirini kesmee alrlar. Bu noktalar arasndaki kesme kuvveti srtnme kuvvetini dourur. Cisimler birbirine byk bir kuvvetle bastrlrsa srtnme kuvveti de o derece artar. Durgun halde yzeylerin birbirine kenetlenmesi; kntlarn dili gibi teki yzeyin girintilerine gemesi sonucu olarak statik srtnme kinetik srtnmeden daha fazladr. Cisim harekete geince kntlarn ukurlar bulmas biraz zordur. Onun iinde kinetik srtnme daha azdr. Yzeylerin arasna ya konulduu zaman bir ya dolgusu ve filmi meydana gelir, yzeylerin birbirine kenetlenmesini nleyerek srtnme kuvvetini azaltr

1.1.4. Srtnme Ve IsSrtnen cisimler snrlar. Otomobilin srtnerek alan paralar da snrlar. Isnan paralarn anmas daha da kolaylar. Kavramalar ve frenlerde srtnen yzeylerin malzemeleri ayndr. Otomobil frenlerinin srtnme yolu ile kard s kavramaya gre ok byktr. rnein; 60 HP Gcnde motoru olan bir otomobilin frenlerinde meydana gelen sy yok etmek iin veya sistemi soutmak iin 18 ton soutma maddesine ihtiya vardr. Dier bir ifade ile bu gteki otomobilin frenlerinin dourduu s ile orta byklkteki apartmanlardan birini 24 saat stmak mmkndr. Kavramada ise ilk kalk srasnda ve arzal olduu durumda anma ve s meydana gelir. Onun iin otomobil paralarnn byk scaklklara kar dayankl olmalar gerekir.

ekil 1.4: Aralarda srtnme ve s

6

1.2. Kavramann TanmDner haldeki bir parann hareketini ayn eksen zerinde bulunan dier bir paraya iletmek veya iletilmekte olan bu hareketi istendii zaman durdurmak amacyla kullanlan tertibata kavrama ad verilir. Konumuz olan ve motorlu tatlarda kullanlan kavramalar krank mili ekseninde olmak zere motorla vites kutusu arasna balanm olup, motordan vites kutusuna hareket iletimini salar ve istendii zaman, motor almasna devam ettii halde, bu hareket iletimini durdurur.

ekil 1.5: Kavrama Tertibat

1.3. Kavramann GrevleriMotor alr durumda iken kavrama kavranm olursa hareket motordan vites kutusuna iletilir. Ayn anda, vites kutusu vites durumunda ise motorun hareketi tekerleklere kadar iletilir ve tat harekete geer. Kavrama ayrlm durumda ( hareket iletmez durumda ) olduu zaman motorun hareketi vites kutusuna geemez ve vites kutusu bo durumda olmasa dahi motorun hareketi vites kutusuna iletilmediinden tatn hareketi mmkn olmaz. O halde, vites kutusu vites durumunda olmasna ramen, tat durur halde iken kavrama motorun almasna imkn verir. Kavramann geici olarak motorla vites kutusu arasndaki balanty kesmesinin, vites kutusunda hz durumlarnn deitirilmesindeki nemi byktr. G iletimi durdurulmadan vites kutusu bir hz durumundan dier bir hz durumuna geirilmek istenseydi, g iletmekte olan iki dili basn altnda olacandan bunlarn ayrlmas olduka g olurdu. Vites kutusu bo duruma geldikten sonra, g iletimi devam ederken istenen hz durumuna ait iki diliyi kavrattrmaya almak da dililerinde hasara uramasna sebep olurdu. nk byk bir ihtimalle dndren ve dndrlen dililerin evre hzlar birbirinden farkldr. Bu durumdaki

7

dililerin kavrattrlmaya teebbs edilmesiyle, dilerin birbirine arparak krlmalarna sebep olunur. Kavrama hareket iletmez duruma getirilirse diler zerisindeki basn kalkacandan dilerin birbirinden ayrlmas kolay olur ve vites bo duruma gelince dndren dili serbest hale geleceinden dier bir hz durumu iin kavrattrlacak dililerin evre hzlarnn denkletirilmesi mmkn olur. Bunun sonucu olarak dililer kolayca kavrattrlr. Bundan sonra kavrama tekrar kavram duruma getirilerek motorun hareketi vites kutusu araclyla bir baka oranda tekerleklere iletilir. Dier taraftan bir tatn durur halden belirli bir hzdaki hareket haline hemen geii imknszdr veya byk bir sarsntya sebep olunur. Bunun gibi dk bir hzdan daha yksek bir hza veya yksek bir hzdan daha dk bir hza aniden geite de byk bir sarsnt meydana gelir ve hareketi ileten paralar ar derecede zorlanarak hasara urarlar. Kavrama ilk hareket esnasnda motorun hareketini vites kutusuna, dolaysyla tekerleklere, tedrici olarak iletir ve tatn harekete geii sarsntsz olur. Ayn ekilde vites durumunun her deitirilmesinden sonra motorla vites kutusunu tedricen balanmasn salayarak, tatn ani hzlanmasn veya ani yavalamasn, dolaysyla sarsntlar nleyerek hareket ileten paralar hasara uratmaktan korumu olur ve tatta bulunanlar olduka rahatsz edici bir durum ortadan kaldrlr. Bunlardan baka herhangi bir sebeple de olsa motorla vites kutusu arasndaki balantnn kesilmesi gerekebilir. rnein; bir arza nedeniyle vites kutusu bo duruma getirilemeyebilir. Bu durumda tatn tamir yerine kadar ekilmesi srasnda tekerleklerin hareketinin motora iletilmemesi kavramann ayrmasyla mmkn olur. Bu aklamalardan sonra kavramann grevi u ekilde zetlenebilir: lk hareket srasnda motorun hareketini tekerleklere tedricen ileterek tatn sarsntsz olarak harekete geiini salamak. Tat hareket halinde iken vites durumlarn deitirmek iin motordan vites kutusuna hareket iletimini geici olarak kesmek. Gerekli hallerde motorla g aktarma organlarnn balantsn kesmek.

1.4. Kavramann ParalarTek diskli bir kavrama; volan, kavrama diski, bask plakas, bask yaylar, muhafaza, bask tertibat ve komuta tertibat olmak zere yedi ksmdan meydana gelmitir.

8

ekil 1.6: Tek diskli kavramann paralar

Volan Motor momentinin dzgnletirilmesi iin kullanlan volan, ayn zamanda kavramann bir parasn tekil eder ve dier kavrama paralar volan zerine taklr. Volann kavrama tarafndaki yzeyi dzgn bir ekilde ilenmi olup dndren elemanlardan birini tekil eder. Piriz direk mili klavuz yatann taklmas iin volann merkezinde bir delik bulunur. Baz hallerde bu yatak krank mili flana da taklmaktadr. Priz direk milinin motor tarafndaki ucuna desteklik yapan priz direk mili klavuz yata bronz veya bilyeli yatak olup, kavrama tertibatnn takl srasnda yalanmas ihmal edilmemelidir.

9

Resim 1.1: Volan ve kavrama elemanlar

Kavramann bir paras olarak volan iin en elverili malzeme dkme demirdir. nk dkme demirin ihtiva ettii grafit zerreleri srtnme esnasnda yalama etkisi gstererek srtnme yzeyinde fazla anmalarn ve derin izgilerin meydana gelmesini nler. Kavrama Diski Kavrama diski kavramann dndrlen eleman olup yastk disk, frezeli gbek, titre damperi ve bir ift balatadan meydana gelmitir.

Resim 1.2: Kavrama diski

10

ekil 1.7: Kavrama diski paralar

Yastk Disk Yastk yksek kaliteli yay eliinden yaplmtr ve srtnmeden dolay meydana gelen scaklklar karlayacak zellikte yaplmtr. Balatalarn perinlendii ksmlar kesilerek bir u bir taraf, dier u aksi tarafa taklmas iin dalgal olarak eilmi ve skma esnasnda esneyebilme kabiliyeti kazandrlmtr. Kavrama balatas skt zaman dz hale gelinceye kadar balatalar birbirine yaklaarak kaymay devam ettirir ve hareketin sarsntsz olarak iletilmesini salar. Srtnme yzeyini tekil eden balatalar yastk diske, iki balata birbirinden bamsz olarak ayr ayr perinlenmitir.

11

Resim 1.3: Yastk disk

ekil 1.8: Yastk Disk

Gbek Kavrama diskinin gbek ksm, elikten veya dkm yoluyla yaplmtr. Gbek, evredeki deliklere taklan titreim yaylar aracl ile yastk diske irtibatl olup ortasndaki delikten, vites kutusuna hareket ileten priz direk miline taklr. Kavrama diski priz direk mili zerinde eksensel dorultuda hareket edebilir. Fakat mil zerinde serbest olarak dnemez.

12

ekil 1.9: Gbek

Titreim Damperi Titreim damperi, gbekle yastk disk arasna konmu olan kuvvetli yaylardan meydana gelmitir. Bilindii gibi, bir pistonlu motorun milindeki moment bir devir esnasnda belirli deerler arasnda deiimlere urar ve bu nedenle krank milinde titreimler meydana gelir. Bu titreimlerin g iletme organlarna geii istenmediinden motorla g iletme organlar arasna bir titreim damperi konulmas gerekmitir. Kavrama diskinde yastk diskin hareketi yaylar araclyla gbee getiinden gbekle yastk disk, yaylarn esneme miktarna bal olarak, birbirine gre biraz dnebilir durumdadr. Gcn iletilmesi srasnda momentte meydana gelen deiimlere uygun olarak yaylar da alp kapanarak titreimleri azaltrlar. Ar yklerden dolay yaylarn ar skp krlmalarn nlemek iin esneme miktarn snrlayan durdurma pimleri kullanlmtr. Durdurma pimleri belirli bir dnten fazlasna msaade etmez ve yaylar korumu olurlar. Durdurma pimleri dndrme plakas ile yastk diski birbirine balarlar.

13

ekil 1.10: Titreim Damperi

Resim 1.4: Titreim Damperi

14

Balatalar Kavrama diski balatalar dndren eleman arasndaki srtnme kuvvetini arttrmak amacyla yastk diskin her iki tarafna perinlenmitir. Balatann srtnme yzeyine alm olan kanallara giren hava, kavrama serbest duruma geldii zaman diskin volan veya bask plakasna yapmasn nler. Ayn zamanda, kanallar kavrama diskinin volan ve bask plakas yzeyine iyi bir ekilde temas etmesini, anmayla meydana gelen tozlarn uzaklatrlmasn ve srtnen yzeylerin soumasn kolaylatrr

Resim 1.5: Balatalar

Balatalar srtnme katsays fazla, basnca ve sya dayankl bir madde olup ayn zamanda volan ve bask plakasnn srtnme yzeylerinin anmalarn azaltacak zelliktedir. Kavrama balatalarnn ou sya kar dayankl olan asbest-fiber ile yapmay salayan zel maddelerin karmndan meydana gelmitir. ekme dayanmn arttrmak iin pirin tel ilave edilmektedir. Bu tip bir balatann dkme demir bir yzeyle srtnme katsays 0.28 ile 0.30 arasnda deimektedir. Ar hizmet yapan aralarda kullanlan balatalar ise asbest iplii ile pirin telin spiral sarlmasyla elde edilen zeminin, bakr asbest karmyla kaplanmasndan meydana getirilmitir. Bakr-asbest srtnme yzeyini tekil eder ve toplam kalnln yars kadardr. Balatann arka yzeyi s iletkenliinin artrlmas iin, alminyum alam ile kaplanmtr. Bu eit balatalarda anma az olduundan skp takmann zahmetli ve masrafl olduu ar hizmet yapan aralarda tercihen kullanlr.

15

Bask Plakas Genellikle dkme demirden yaplm olan bask plakasnn, kavrama diskine srtnme yzeyi, dzgn olarak ilenmitir ve ap takriben kavrama ap kadardr. Bask plakasnn dier yzeyi ayrma parmaklarnn, bask yaylarnn ve muhafazasnn taklmasna elverili ekilde yaplmtr

ekil 1.11: Bask Plakas

Bask Yaylar Volanla bask plakas arasnda bulunan kavrama diskine gcn iletilmesi iin gerekli srtnme kuvvetini bask yaylar salar. Bask yaylar kavrama muhafazas ile bask plakas veya kavrama muhafazas ile ayrma parmaklar arasna yerletirilmitir. kinci durumda yaylarn kuvveti bask plakasna, parmaklar araclyla byltlerek iletilir. Bu yaylar, saylar genellikle ile on iki arasnda deien helezon yay veya diyafram tipi yay olabilir. Bask plakasnda meydana gelen snn yaylara gememesi iin baz kavramalarda bask plakas ile yaylar arasna fiber altlklar konulur. Yaylar bask plakasnn her tarafnda eit bir bask kuvveti meydana getirmeli ve kavrama kavram iken kavrama diskinin volanla bask plakas arasnda kaymasna imkn vermeyecek yeterlikte olmaldr. Yksek hzlarda merkezkan da etkisi ile helezon yaylarn etkisi azaldndan, parmak ykseklik ayar gibi ayarlarn gerektirdiinden ve yaylarn zorlamalara gre zeliini diyafram yaya gre daha abuk kaybettiinden, gnmzde diyafram yayllar kullanlmaktadr. ster ok kk isterse ok byk ebatlardaki diyafram yayl kavramlarn kalnl helezon yayllara gre daha incedir.

16

ekil 1. 12: Bask Yay

Muhafaza Yumuak elikten pres edilerek yaplm olup kavrama bask tertibatn zerinde tar ve evresindeki deliklerden cvatalarla volana balanmtr

1.5. Kavrama eitleriMotorlu tatlarn balangcndan itibaren eitli kavrama tipleri kullanlmtr. Bunlar gelime srasna gre; Srtnme diskli kavramalar Tamburlu kavramalar Tek diskli kavramalar Hidrolik kavramalar Tork konvektrleri

Bunlardan ilk iyi sonu veren kavrama tipi konik kavramalardr. Fakat ar olmalar nedeniyle meydana getirdikleri atalet kuvvetinin fazlal vites deitirmeyi zorlatrdndan gelime imkn bulamamtr. Daha sonra yaplan ok diskli kavramalarda ortada bulunan disklerin ok fazla snmalar ve keza ar olular terk edilmelerine sebep olmutur. Bu blmde standart vites kutulu tatlarda en ok kullanlmakta olan tek diskli kavramalar incelenecektir.

17

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETlem BasmaklarPedal seviye kontroln yapnz. Katalog deeri ile llen deerleri karlatrnz. Pedal ayarn katalog deerine gre ayarlaynz. Ara ile test sr yapnz. Arac en yksek viteste 3040 km. hzla srnz Debriyaj pedalna sonuna kadar basn ve motorun devrini 25003000 d/dk. ya karnz Debriyaj kavrattrmak zere pedal aniden braknz. Ayanz debriyaj pedalndan ekerken bir yandan da gaz pedalna sonuna kadar basnz Duran arac yerinden kaldrmaya alnz. Arac yoku trmanmaya zorlaynz. El frenini ekiniz ve en yksek ileri viteste arac yrtmeye alnz. Vites deitiriniz. Motor alr ve ara durur halde debriyaj pedalna basnz ve vites deitiriniz. Vites geilerini deerlendiriniz. Kavrama hareketi iletimini karp karmadn kontrol ediniz. Kavrama arzasna karar veriniz.

nerilerEmniyet kurallarna uyunuz. Ara test srnde Emniyet kemerini takmay unutmaynz. Debriyaj pedalna basma kuvvetinin normalden fazla olup olmadn tespit ediniz. Kavrama hidrolik kumandal ise; hidrolik seviyesini ve balant elemanlarnda kaak olup olmadn kontrol ediniz. Kavrama hareket kumanda elemanlarn kontrol edip tutukluk yapp yapmadn tespit ediniz. Emniyet kemerini takmay unutmaynz Debriyaj pedaln yava yava brakrken dier taraftan yava yava gaz vermeyi unutmayn. Kavramann kardn hissettiiniz zaman ar snmay engellemek iin testi bitiriniz. Verdiiniz kararn doruluunu retmeninizle paylanz. Vites bo konumdayken motoru altrnz ve kavramadan gelen sesleri dinleyiniz Motor rlantide alrken debriyaj pedalna basnz ve kavramadan gelen sesleri dinleyiniz Motor rlantide alrken debriyaj pedalna hafife basnz, pedaldaki titreimleri hissetmeye alnz

18

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki cmleler tamamlanmamtr. Her cmleden sonra birka kelime grubu verilmitir. Fakat bunlardan sadece biri dorudur ve cmleyi doru olarak tamamlar. Doru olan seerek cmleyi tamamlaynz. 1. ki yzey arasndaki srtnme . bal olarak deiir. A) Kalnlk ve basnca B) Basn arlk ve ekie C) Basn, yzey dzgnl ve gerecin cinsine D) Scakla 2. ki eit srtnme vardr bunlar. dr. A) Durgun ve statik durum srtnmesi B)Hareketli ve kinetik srtnme C) Kuru ve slak srtnme D) Statik ve kinetik srtnme 3. Srtnme snfa ayrlr. Bunlar ..dr. A) Kuru, yal ve sv srtnmesi B) Yal, ince ve kaln srtnmesi C) Kuru, slak ve sv srtnmesi D) Kat, sv gaz srtnmesi 4. Srtnmenin eidini karlatrdmz zaman dier etkenler ayn kalmak artyla en az srtnme ..dr A) Kuru srtnmesi B) Sv srtnmesi C) Yal srtnme D) Hepsinde ayn 5. Kavrama tertibatnn grevi nedir? A) Tata deiik hzlar salamaktr. B) stendii zaman motordan vites kutusuna hareket geiini durdurmaktr. C) Motordaki titreimleri azaltmaktr. D) Motora ilk hareket vermektir.

19

6.

Kavrama tertibatnn tattaki yeri neresidir? A)Motor ana mili ile volan arsndadr. B)Diferansiyel ile tekerlekler arasndadr. C)Vites kutusu ile aft arasndadr. D)Volan ile vites kutusu arasndadr.

7.

Bugnk tatlarda en ok kullanlan kavrama tipi nedir? A)Tek diskli kavramalar. B)ok diskli kavramalar. C)ki diskli kavramalar. D)Konik kavramalar.

8.

Bir tatta kavrama tertibat nereye balanr? A)Volan zerine balanr. B)Vites kutusu gvdesine balanr. C)Motorun ana miline balanr. D)Kavrama mili zerinde serbest dner.

9.

Kavrama diskindeki yastk diskin grevi nedir? A)Kavramann kayma yapmasn nler. B)Vites deitirmeyi kolaylatrr. C) Diskin yeterli kalnlkta olmasn salar. D)lk kavramann yumuak olmasn salar.

10.

Kavrama tertibatnda diyafram yay kullanmann amac nedir? A) Kavramann moment iletme kapasitesini artrmaktr. B) Pedala tatbik edilen kuvveti azalmaktr. C) malat kolaylatrmaktr. D) Kavramann sarsntsz olmasn salamaktr.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier blme geiniz

20

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2AMAAra zerinde kavramann kontroln ve arza tespitini yapabileceksiniz.

ARATIRMAMekanik kavramalarda en sk meydana gelen arzalar servislere giderek aratrnz.

2. KAVRAMAYI ARATAN SKME VE ONARMA2.1. Mekanik Kavrama Kumanda Elemanlar ve Ayarlama Yntem ve Tekniklerialtrma yntemlerine gre iki tip debriyaj vardr: Hidrolik debriyaj ve kablo balantl mekanik debriyaj. altrma yntemlerine gre snflandrlm debriyaj tipleri 1- Mekanik tip debriyaj ( kablo balantl debriyaj) 2- Hidrolik tip debriyaj

2.1.1. Mekanik Tip Debriyaj

ekil 2.1: Mekanik Kumandal Kavrama Tertibat

21

Mekanik debriyaj aadaki ekilde grlen paralardan meydana gelir. Bu tip debriyajlarda debriyaj pedalnn hareketi debriyaj gvdesine bir spiral tarafndan aktarlmaktadr. Komuta Tertibat Kavrama, yaylarn salad kuvvetle kavram durumdadr. Serbest duruma geirilmek istendiinde ofr mahallinden komuta edilip, bask plakasn kavrama diskine doru iten yaylarn kuvveti yenilerek bask plakas geri alnr ve kavrama diski serbest duruma geirilir. Bu ilemi uygulamak iin kullanlan ve ofr mahallinden kavramaya kadar olan tertibata komuta tertibat ad verilir. Komuta tertibatn kavrama pedal, hareket iletme ubuklar, manivela, kavrama atal, ayrma yata ve ayrma parmaklar tekil etmektedir. Kavrama Pedal

ekil 2.2: Kavrama (Debriyaj) Pedal

Kavrama pedal ofr mahallinde bulunur ve ofrn sol ayayla basabilecei en uygun yerdedir. Pedaln basma noktasnn destek noktasna olan uzakl, pedaln hareket verdii ubuun balant noktasnn destek noktasna olan uzaklndan ok daha byk olduundan pedala tatbik edilen kuvvet hareket iletme ubuuna birka kez byyerek geer ve pedaln kolayca baslmas mmkn olur. Hareket letme ubuklar Hareket iletme ubuklar kavrama pedalnn hareketini manivelaya ve oradan kavrama atalna iletirler. Manivela ile atal arasnda bulunan ubuun boyu deiebilir durumda yaplm olup, pedal boluk ayarnn yaplmasna imkn verir

22

Manivela Manivela genellikle iki paradan meydana gelmesi gereken hareket iletme ubuklarnn birletii yerdir. Kavrama pedalyla kavrama arasnda fazlaca bir mesafenin bulunuu, ok zaman hareket ynnn deitirilmesinin ve tatbik edilen kuvvetin arttrlmasnn gereklilii byle bir manivelaya ihtiya gsterir. Manivela asi ve motor gvdesinin her hangi bir yerine veyahut da asi ile motor arasna dnebilir ekilde tespit edilmitir. Baz tatlarda kavrama pedal bir tek ubukla kavrama atalna balanabildiinden manivelaya ihtiya olmaz. Dier baz tatlarda ise, kavrama pedal bir elik kablo aracl ile kavrama atalna balandnda bu tatlarda manivela ve hareket iletme ubuklar bulunmaz. Kavrama atal Kavrama atal hareket iletme ubuklarndan gelen hareketi volan muhafazas ierisinde bulunan ayrma yatana iletir. Kavrama atalnn destek noktas, volan muhafazas ierisinde uygun bir yere taklm olan kresel bal zel bir vidadr. Destek noktas ayrma yatana daha yakn olduundan atal hareket miktarn azaltrken tatbik edilen kuvveti de arttrm olur. atal volan muhafazasndaki bir delikten getiinden toz, amur vb yabanc maddelerin ieriye girmesini nlemek amacyla ataln delikten getii yerin etraf bir toz lastii ile kapatlr.

ekil 2. 3: Ayrma atalnn konumu

23

Resim 2.1: Ayrma atal ve kresel bal vida

Pedaln hareketi elik kablo ile iletilen veya hareket iletme ubuunun boyu deiebilir durumda olmayan Aralarda gerekli pedal boluu kavrama atal destek vidasnn ykseklii deitirilerek ayarlanr. Ayrma Yata (Debriyaj bilyesi) Ayrma yata kavrama ataln hareketini ayrma parmaklarna iletir. Motor alr durumda olduu zaman kavrama muhafazas ierisinde bulunan ayrma Parmaklar da dner halde olacandan ataln hareketi ancak aksiyal alabilen bir yatak araclyla ayrma parmaklarna iletilebilir. Bu ya bir balyal yatak veya zel bir grafit yzeyli bir srtnmeli yatak olabilir. Balyal tip ayrma yata kavrama mili zerinde bulunan bir kovan zerinde eksen dorultusunda hareket edebilen bir manon zerine sk olarak taklr ve manonla birlikte hareket eder

24

ekil 2. 4: Ayrma yata kesiti

Resim 2.2: eitli debriyaj bilyeleri

Grafit yzeyli ayrma yata genellikle Avrupa lkelerinde imal edilen tatlarda kullanlmakta olup birbiri zerinde srtnerek alan dzgn yzeyli bir plaka ile kovan zerinde ileri geri hareket edebilen grafit bir paradan meydana gelmitir. elik plaka ayrma parmaklarnn merkeze doru olan ularna tespit edilmitir. Dolays ile motor alt srece dner halde bulunur. Grafit yzeyli yatak kavrama atalna takl olduundan kavramann serbest duruma gelmesi istendiinde ne doru itilerek elik plaka aracl ile hareket ettirir. Kavrama kavram durumda iken atal grafit yzeyli yata geriye doru ekerek plakayla temasn keser. Grafit yzeyin bozulmas veya anarak yksekliinin azalmas halinde grafit yatak elik plaka ile birlikte deitirilir.

Resim 2.3: eitli aralarda kullanlan ayrma yataklar

Bilyeli tip ayrma yataklar yapldklar srada i ksm uygun bir ya ile doldurulup kapatlr. Bu nedenle sklen bir kavramann ayrma yata, hibir zaman temizlemek amacyla herhangi bir temizleme svs (benzin, gaz ya vb.) ierisine batrlmamaldr. Aksi halde yatan iine szan temizleme svs yan zelliini bozarak yatan mrn ksaltr.

25

Ayrma parmaklar Kavrama tertibat ayrma parmaklar birer pim etrafnda hareket edebilen manivelalar olup, saylar genellikle ve baz byk tatlarda daha fazladr. Ayrma parmaklarnn merkeze doru olan ular kavrama bask plakasn volandan uzaklatrarak, kavrama diskinin serbest duruma gemesini salar. (ekil 1.8:) da (A) kavrama kavram durumda, (B) serbest halde iken bask plakas ve ayrma parmaklar durumlarn gstermektedir.

ekil 2.5: Bask plakas ve ayrma parmaklar durumlar

Kavrama bask tertibat ierisine eit aralklarla yerletirilmi olan ayrma parmaklar bask plakasnn srtnme yzeyini volan yzeyinde paralel tutacak ekilde ayarlanmlardr. Ayrma parmaklarn kavrama muhafazasna tespit eden balant cvatalarnn kavrama muhafazasna gre durumu deitirilebilir. Bu ise ayrma parma merkez pimi ekseni ile muhafaza arasndaki uzakl, dolays ile bask plakas ile volan arasndaki aral deitirir. Kavrama diskinin kalnlna gre en uygun ekilde ayarlanm olmaldr ki kavrama pedalna basldnda kavrama diski tam olarak serbest duruma gelsin, pedal braklnca kesinlikle kayma olmasn ve ayrma yata ayrma yataklarna demesin. Dier taraftan bask plakasnn yzeyi volan yzeyine paralel olmas da ok nemlidir. Bask plakasnn volan yzeyine paralel durumda olmamas halinde kavrama serbest duruma getirildii halde bir taraftaki araln dier taraflara gre az oluu nedeniyle kavrama diski tam serbest duruma geemez ve kavrama hareket iletmeye devam eder. Byle bir durumun meydana

26

gelmemesi iin ayrma parmaklarnn tespit vidalar kavrama ayar aparatnda hassas bir ekilde ayarlanmaldr.

2.1.2. Hidrolik Tip Debriyaj

ekil 2.6: Hidrolik olarak altrlan debriyajn yaps

Hidrolik olarak altrlan debriyajn yaps yukarda gsterilmektedir. Bu tip debriyajlarda, debriyaj pedalnn hareketi debriyaj ana merkezi tarafndan hidrolik basnca dntrlr. Daha sonra ana merkez ayrma silindiri vastasyla debriyaj ayrma atalna hidrolik basn uygulanr. Src motordan gelen ses titreimlerinden daha az rahatsz olur ve debriyajn kendisi daha kolay alr.

Resim 2.4: Hidrolik kumandal debriyaj tertibat

27

Debriyaj Ana Merkezi Rezervuar tank, piston, piston lastii, valflardan vb. oluan debriyaj ana merkezinde hidrolik basn pistonun hareketi ile meydana getirilir. Debriyaj itici ubuu, pedal geri getirme yay tarafndan debriyaj pedalna doru itilir. Baz ticari aralarda servolu tip ana merkez kullanlr.

ekil 2.7:Debriyaj ana merkez silindiri

ekil 2.8: Servolu debriyaj ana merkez silindiri

ekil 2.9: Debriyaj ana merkez silindiri kesiti

28

Debriyaj Ayrma Silindiri Ayrma silindirleri ayarlanabilir ve kendinden ayarl tip olmak zere ikiye ayrlr.

ekil 2.10: Debriyaj ayrma silindiri

Resim 2.5: Debriyaj ayrma silindiri ile ayrma atalnn konumu

Ayarlanabilir Tip Ayrma Silindiri Ayarlanabilir tip ayrma silindirinin yaps aada gsterilmektedir. Debriyaj ana merkezinden gelen hidrolik ya ayrma silindiri iindeki pistonunun itici ubuunun itilmesine neden olur ve itici ubuu da debriyaj ayrma ataln iter.

29

ekil 2.11: Ayarlanabilir Tip Ayrma Silindiri kesiti

Ayrma silindirinde, hidrolik hattn havasnn alnmas iin bir hava atma tapas ve debriyaj ayrma atal ile itici ubuun birbirleriyle direkt temasta bulunmasn salayan bir geri getirme yay vardr. Kendinden Ayarl Tip Ayrma Silindiri Debriyaj ayrma atalnn stroku normalde itici ubuunun uzunluunun deitirilmesi ile ayarlanr. Daha modern aralarda sk sk meydana gelen bu tip ayarlama kendinden ayarl tip ayrma silindirinin kullanlmasyla birlikte ortadan kaldrlmtr. Kendinden ayarl tip ayrma silindirinde geri getirme yay yoktur. Bunun yerine ayrma ataln itici ubuu ile sabit temasta tutmak iin ayrma silindirinin iine konik bir yay yerletirilmitir.

30

ekil 2.12: Kendinden Ayarl Tip Ayrma Silindiri kesiti

31

2.2. Mekanik Kavramada Meydana Gelebilecek Arza eitleri2.2.1. Arza TablosuArza Muhtemel Sebep Pedal ubuk ayar bozuktur Bask yaylar krk veya zayftr. Ayrma ubuklarnn balantlarnda tutukluk vardr. KAVRAMA KAIRIYOR Motorun balantlar krktr. Debriyaj balatas anmtr. Balata yalanmtr. Ayrma parmaklar yanl ayarlamtr. Debriyaj ayrma ubuklarnda tutukluk vardr. Motor balantlar krktr. Balata yalanm veya cam gibi parlamtr, ya da balatalar disk zerinde gevemitir. Balatal diskin frezeli gbei priz direkt zerinde tutukluk yapyor. Balata, bask plakas veya yaylarda krk vardr. Pedal ubuklarnn balant ayar yanltr. Bask plakas veya debriyaj diski arpktr. Balata perinleri gevemitir. Ayrma levyesininparmann ayar bozuktur. Yaplacak Ayarlaynz. Deitiriniz. Tutukluu gideriniz. Ayarlaynz, Arzal paralar deitirin. Deitirin. Emilen ya kusturun ya da deitiriniz. Yeniden ayarlaynz, Tutukluu giderip ayarlaynz. Deitiriniz. Balatay ya da diski komple deitirin. Priz direkt milinin frezelerini temizleyip yalayn. Arzal paralar deitiriniz. Ayarlaynz. Deitiriniz. Deitiriniz. Ayarlaynz.

KAVRAMA AN TUTUYOR, SES YAPIYOR

AYIRMA HALNDE DISK DNYOR YA DA TUTUKLUK YAPIYOR

32

Balatal disk priz direkt mili zerinde tutukluk yapyor. Motorun balant kulaklar krktr. Balatal disk priz direkt mili zerinde gevek duruyor. KAVRAMA KAVRAMI DURUMDA KEN SES YAPIYOR. Balatal diskin damper yaylar zayftr veya krktr. Motor ile vites kutusu ayn eksen zerinde deildir. Bask bilyesi anmtr, tutukluk yapyor veya yasz kalmtr. Ayrma parmaklar uygun ekilde ayarlanmamtr. Volann gbeindeki priz direkt miline yataklk eden bur anm ya da yaszdr. Diyafram tipi kavramada diyafram hasarldr. Motor ile vites kutusu ayn eksende deildir, Volan ya arpktr ya da krank miline iyi oturmamtr. Bu ayn zamanda motor titreimlerine de sebep olur. Kavramann muhafazasnda arpklk vardr, Ayrma parmaklar normal ayarlanmamtr, Balatal disk ya da bask plakas arpktr.

Milin frezelerini temizleyin, yalayn. Deitiriniz. Anm paralar deitiriniz. Diski deitiriniz.

Ayn eksene getirmeye alnz. Yalaynz veya deitiriniz.

ZLM DURUMDA KAVRAMADAN SES GELYOR.

Ayarlaynz veya deitiriniz.

Yalaynz ya da deitiriniz.

Deitiriniz. Ayn eksene getirmek iin gerekeni yapnz Volan yerine iyi ve sk olarak balayn; yada deitiriniz.

KAVRAMA PEDALINDA TTREME VARDIR

arpkl giderin ya da deitiriniz Ayarlaynz. Dzeltin ya da deitirin

33

Debriyaj bask dzeni ekseninde deildir. ofr ayan srekli olarak debriyaj pedal zerinde tutuyor. Pedala biniyor. Gereksiz yere debriyaj kullanlyor. Volan yzeyi ya da bask plakasnn yzeyinde atlak vardr. Bask yaylar zayftr ya da krktr. Bask plakas ya da balatal disk arpktr, Pedal ubuk ayar bozuktur, Kavrama ayrma parma balants tutukluk yapyor. Kavrama pedal balantlar yasz kalmtr. Pedala mesnetlik yapan mil deme sacna srtyor, Balant ubuklar eksenlerinden kaktr. Pedal geri getirme yay ok serttir ya da ayarszdr. Yukarda mekanikli Balantlar iin belirtilen arzalar ile Kavrama iin sralanan arzalarn hepsi hidrolik kumandal debriyaj iin de geerlidir.

Eksen ayar yapn ofr vites deitirme dnda a an pedala basmamaldr. ofr bu alkanlktan kurtulmaldr.

Arzal paralar deitiriniz. Deitiriniz Deitiriniz. Ayarlayn Serbestletirip yeniden ayarlaynz

BALATALI DISK ABUK AINIYOR.

Yalayn. Ayarlayp serbest hale getiriniz Ayarlaynz. Deitiriniz ya da ayarlaynz.

DEBRIYAJ PEDALI SERTTR.

PEDAL HDROLK ALITIRMA NTES ARIZALIDIR

34

Ayrma ya da kavrama srasnda dili sesi duyulabilir. Vites deitirmede zorluk ekilebilir.

Hidrolik sistemi kontrol edin, kaaklar nleyin havasn alnz Merkez silindirini onarnz

2.2.2. Arzalarn Ayrntl Aklamalar

Resim 2.6: Paralanm bir kavrama rnei

Kavrama Karyor Kavramann karmas, balatann yzeyle ile volan ve bask plakasnn yzeyleri arasnda olduka kt sonu veren srtmelere sebebiyet verir. Kayma ve karma sonucu oluan byk srtnme kuvvetleri ar snmalara yol aar. Ar snma anmay hzlandrr; balatann yanmasna sebep olur. Volann ve bask plakasnn yzeyleri abuk anr, izikler, atlaklar; yzeylerde derin ukurluklar oluabilir. Bask plakasnda meydana gelen s, yaylarn gerilimlerini zayflatarak bozulmalarna yol aar.

35

Resim 2.7: Ar snmann sonucuna bir rnek

Kavramadaki karma, zellikle yokularda araca gaz verilirken hzlanamama ekite zayflk ya da ilk hareket srasnda duran arac yerinden glkle kaldrma eklinde kendisini gsterebilir. Kavramann debriyajn karp karmadn anlamak iin, uygulanacak en pratik test aracn el frenini ekerek en yksel ileri viteste arac yrtmeye almak eklinde uygulanabilecek olan testtir. Bu durumda debriyaj pedal yava yava braklrken, dier taraftan yava yava gaz verilerek motorun devri arttrlr, Eer debriyaj karmyorsa, pedal braklr braklmaz aracn motoru baylmaya balayacaktr. Bu test her ofr tarafndan yolda, yaplabilecei gibi asi dinamometresi bulunan atlyelerde de yaplabilir, Aracn yklenmesine paralel olarak verilecek gaz ile birlikte motor devrinde mey dana gelebilecek art debriyajn kardn gsterir. Dier bir ifade ile yokularda gaz verme eer arata hzlanma yerine motor devrinde arta yol ayorsa ve motorun ar devire gemesi eklinde kendisini ortaya koyuyorsa debriyaj karyor demektir. Debriyaj eitli sebeplerden karabilir, Pedal ayarnn yanl yaplmas, bask bilyesinin ayrma parmaklar ile temasda kalmasna yol aar ve debriyaj pedal tam brakld halde dahi kavrama ksmen zlm olarak kalacandan karma yapar, nk bask yaylarnn bir ksm kuvvetleri alnm, yani; bask kuvveti azalmtr. ubuklarn balantlarndaki tutukluklar, geri getirme yaylarnn krk oluu pedaln geri gelmesine ksmen engel olabilir ve bu nedenle kavrama tam kavrama konumunu kazanamaz. Bu durumda ayarlarn yeniden ve doru olarak yaplmas gerekir. ou yeni yapmlarda, ubuklarn dnen ksmlar plastik ya da neopren burlar iinde yataklandrlmtr. Bu ksmlar silikon pskrtmek suretiyle yalanmaldr ya da yapmclarn tavsiyelerine uyularak ilgili ya veya gres ile greslenmelidir. Krk yay ise mutlaka deitirilmelidir.

36

Debriyajn ubuk ve balantlarnda herhangi bir hata veya arzann bulunmas halinde motor balant kulaklarna bakmak gerekir. Kulaklardaki kopukluklar, debriyaj karmalarna yol aabilir. nk kavramann almas srasnda kaymalar ve yer deitirmeler meydana gelir ve bu, tam kavramalara engel olacandan karmalarla sonulanabilir. Kulaklar ve balantlar deitirilmek suretiyle arza giderilebilir. Yukarda sralanan sebeplerin hibiri mevcut deilse balatal disk anm veya bask yaylar ile diyafram yay zayflamtr; debriyaj balatas yalanmtr ya da ayrma parmaklar yanl ayarlanmtr, Bu gibi hallerde balatal diskin ve hatta yerine gre bask dzeninin komple deitirilmesi tavsiye edilir. Karan debriyaj iin, ounlukla, alt tarafta bulunan kontrol kapa alarak. Metal ve balata tozlar aranr. Kapak volan muhafazasna cvatalarla baldr ve kolaylkla alabilir. Kavramann komple ya da balatal diskin deitirilmesi hallerinde volan yzeyi mutlaka kontrol edilmelidir ve gerekirse talanmaldr. Yzeyinde derin izikler, atlaklar bulunan bir volana kar almak zere disk ve bask plakas kullanlrsa yeniden abuk anmaya yol alr ve kavrama tekrar karmaya balayabilir. Kavrama Ani Tutuyor ve Ses Yapyor Kavramann ses yapmas daha ok kendi iinden kaynaklanan bir olaydr. Bu nedenle kavrama sklerek onarlmal ya da deitirilmelidir. Bunu yapmadan nce ubuk balantlar kontrol edilmeli tutukluk yapp yapmad anlalmaldr. Tutukluk yapma durumunda ubuklar ani boalarak kavramann ani kavramasna ve aracn sramasna sebebiyet verebilir. Motor balantsnn krk olmas da ayn sonucu dourur; debriyajn altrlmas srasnda motorda ar kayma hareketi oluur ve kavramann ani tutmasna, kapmasna ve ses yapmasna neden olur. Kavrama balatasnn, yalanmas balata yzeylerinin cam gibi parlamas veya balatann bulunduu sac yastklar zerinde gevemi olmas ani tutmaya ve sese yol aar. Bu durumda diskin deitirilmesi lazmdr. Balatal diskin bulunduu mil zerinde tutukluk yapmas da ayn sonucu dourur: milin frezeleri temizlenerek yalanmal ve tutukluklar giderilmelidir. Motorun indirilip bindirilmesinden sonra debriyaj ses yapyorsa kavrama muhafazasnn ekseni kaktr. Ekseni hizalamak ve eksene getirmek iin muhafazalarda imler kullanlm olabilir ve skme srasnda imler debilir. Dier herhangi bir nedenle balantlar arpk olabilir. Sebep ne olursa olsun eksen kaklklar giderilmelidir. Balatann cam gibi parlamas gevemesi veya yzeyi yalanmas hallerinde deitirilmesi daha uygundur. Ayrma Durumunda Disk Dnmeye Devam Ediyor Veya Tutukluk Yapyor Kavramann ayrmasndan sonra balatal disk boa dner; daha dorusu vites bota iken boa dner. Bu boa dn ifadesi tutan kavrama ile kartrlmamaldr. Kavrama tutmaya devam ederken balatal disk pedal basld halde volandan veya bask plakasndan tam ayrlmyor demektir. Bu nedenle balatal disk volan ile bask plakasna srtnmeye devam eder. Bu gibi hallerde ofrler vitesin sessiz deitirilemediinden, dili seslerinden

37

ikyet ederler. nk dililerin kavramas iin hareketin tam kesilmesi gerekir. Bu gerekletirilemedii iin vites kutusu iindeki dililer dnmelerine devam ederler ve phesiz kavramalarda arpma eklini alr.

Resim 2.8: Pedal ubuk ayar kontrol

Byle bir ikyet srasnda ilk kontrol edilecek ksm pedal ubuk ayardr. Pedal boluu fazla ise, pedaln tam sonuna kadar baslmas halinde bile tam zlme salanamaz. Eer pedaln ubuk ayar arzay gideremezse, kavraman iyapsna bakmak lazm gelir. Kavramann i arzalar, balatal diskin bask plakasnn arpklndan veya balatadaki geveklikten ileri gelebilir. Balata gevemesinin balca nedeni, debriyajn kt kullanlmasdr. rnein tam gazda debriyaj pedalnn ani olarak braklmas tekere patinaj yaptrd gibi, balatann syrlmas olayna da yol aar. phesiz tek defada syrlma olay meydana gelmeyebilir. zellikle gen srcler kalk srasnda tekerleklere patinaj yaptrma heveslerine kaplrlar. Bu heveslerin debriyaj balatasn syracan unutmamak gerekir. Patinajl ani kalklar en azndan debriyajn ve lastiklerin mrn azaltrlar. Ayrma parmaklarnn ayar da bozuk olabilir ve kavramann tam ayrmasna engel olabilir. Ayrca balatal diskin gbei debriyaj mili prizdirekt mili zerinde tutukluk yapabilir. Mil frezelerinin temizlenip yalanmas arzay giderir. Ancak frezeler syrm ve deforme olmusa mili deitirmek lazmdr. Motor balant kulann kopmas, debriyaj pedalna baslrken motorun bulunduu yerden hareketine, yer deitirmesine; kaymasna yol at iin de kavrama tutukluuna sebebiyet verebilir. Balant kula yeniletirilmek suretiyle arza giderilebilir.

38

Kavrama Kavram Durumda ken Ses Yapyor Kavramadan seslerin gelmesi ve genellikle sesli alma, daha ok motor rlanti devrinde alrken, belirgin ekilde kendisini gsterir. Sebebi tespit etmek iin sesin kavramann kavrama konumunda m yoksa ayrm durumunda m geldiine dikkat etmek lazmdr. Pedala baslrken mi yoksa pedal brakld zamanm sesin geldiini saptamak zorunludur. rnein pedala basld zaman ses kesiliyorsa, sesler transmisyondan geliyor demektir. Ayrca volann gbeinde bulunan ve prizdirekt milinin n ucuna yataklk eden burcun anm olmas, ya da yasz kalmas, kurumu olmas da sese yol aabilir. Bu tr sesler daha ok yatak sesleridir ve phesiz vites kutusundaki yataklardan gelir. Debriyajn ok sert bir ekilde kullanlmas veya vites deitirilmesi srasnda dililerin ok sert bir ekilde kavratrlmas yataklara ani ykler bindirir ve erken anmalarna sebep olur. Debriyaj pedalnn altrlmas srasnda, yani pedala basld ve pedal brakld sralarda ses geliyorsa balantlar kurumu kirlenmilerdir. Sesler tamamen mekanizmann mekaniki srtnmelerinden kaynaklanr. Temizlenip yalanmaldrlar. Kavramann kavram konumunda sesler gelirse, balatal diskin frezeli gbeindeki milin frezeleri zerinde geveklik yapmasndan kaynaklanr. Bu durumda balatal diskin veya prizdirekt milinin deitirilmesi gerekir veya anmlarsa her ikisinin de deitirilmesi lazmdr. Balatal diskin damper yaylar zayflar veya krlm olurlarsa, ses yapmalar mmkndr. Bu durumda balatal diskin deitirilmesi gerekir. Motor ile transmisyon eksenleri arasndaki kaklk balatal diskin prizdirekt mili zerinde ileri geri hareket etmesine neden olur. Eksenlerdeki kaklklar dzeltilerek giderilmelidir. Debriyaj ayrd zaman duyulan sesler bask bilyesinin anmasndan, yasz kalmasndan, tutukluk yapmasndan ileri gelebilir. Bu durumda bulunan bask bilyesi debriyaj pedalna basld zaman almaya balarken tiz srtnme sesleri karr; buna tme denir. Bask bilyesinin tmesi halinde ya deitirilmeli ya da yalanmaldr. Yalama sonu vermezse kesinlikle deitirilmelidir. Kavrama ayrma parmaklar dzgn ayarlanmazsa, pedala baslnca, balatal diskin gbeine srtnebilirler. Parmaklar yeniden ve istenilen deerde ayarlanmaldr. Volan gbeinde bulunan prizdirekt Klavuz yata anm ya da yasz kalmsa, ara viteste ve debriyaj ayrrken ve hatta ara dururken yksek perdeden inleme sesi yapar. Bu artlar altnda prizdirekt mili, (Klavuz yatak zerinde yataklanmtr) durmutur ve fakat yatak v krank mili dnmektedir. Sesin kesilmesi iin yatak yalanmal ya da deitirilmelidir. Diyafram tipi kavramada zayflam bulunan geri getirme yaylar kavrama ayrrken ve motor rlantide alrken trt eklinde ses yapar. Kavramay skmeden yaylar deitirerek sesi gideriniz. Debriyaj Pedalnda Titremeler Pedalda titreim varsa, bu; motor alrken, pedala hafife basmak suretiyle hissedilebilir. Bu, pedaln ayakaltnda kendiliinden oluturduu bir seri hareket eklindedir. Baslma miktar ve basma kuvveti arttrld zaman titreimli hareket durur. Byle bir durumda debriyaj daha ciddi bir arza dourmadan pedaldaki Titreimler ve titrek almalar giderilmelidir. Bu arzann sebeplerinden biri, transmisyon ile motor arasndaki eksen kakldr. ki eksen ayn hizada deilse, her dnme hareketinde dier bir ifade ile her devirde debriyajn

39

balatal diski ve dier paralar, ileri-geri kayma hareketlerine girieceklerdir. Bu tr alma kavrama paralarnn erken anmasna sebep olur. Bu bakmdan kavrama indirilmeli ve volan muhafazas ile transmisyonun muhafazaya gelen yzeyi kontrol edilerek eksen kakl giderilmelidir. Ayrca volanda yalpa kontrol yaplmaldr. Yerine iyi oturamam ya da arpk durumda bulunan bir volan kavramann almasnda titreimlere yol aar. Gerekirse volan sklerek ayrntl bir ekilde kontrol edilmeli ve yalpas giderilmelidir; yerine iyice oturmas salanmal ve skca balanmaldr. Volan muhafazas ile transmisyon arasnda mevcut eksen kakl, muhafaza imlerle beslenmek suretiyle giderilebilir. Muhafazadaki muhteme1 arpklktan kaynaklanan bu tr kaklklar, imlerle giderilemezse yeni bir volan muhafazas takmak zorunlu olur. Bu pedal titreimleri daha ok revizyonlarda Paralar yanl toplamaktan ve paralar yerine iyi oturtamamaktan meydana gelebilir. Dier taraftan ayrma parmaklarnn eit bir ekilde ayarlanmamas, bask bilyesine titreimli bir hareketin verilmesine ve neticede pedalda titreimin olumasn yol aar. Bask diski ile balatal diskin arpkl da ayn sonucu dourur. Bu durumda balatal disk deitirilir. Bask diski ve bask plakas tertibat ise dzeltilmeye allr. Diyaframn tipi kavramada diyaframn krk ve atlak oluu da pedala titreim verir. Ancak bu kavramada diyaframn atlamas, krlmas pedalda birden bire balayan bir titreime sebebiyet verir. Balata abuk Anyor Debriyaj balatas, debriyajn karmas hallerinde abucak anr. zellikle kt bir alkanln sonucu olarak ofrlerin ayaklarn srekli debriyaj pedal zerinde tutmalarndan dolay karma meydana gelir ve phesiz anmalara sebebiyet verilir. Yukarda da akland gibi pedaln bir miktar basl tutulmas bask yaylarnn kuvvetini bir miktar alr yani debriyaj bir dereceye kadar ayrma konumunda kalr. Bask kuvvetinin azalmas ile balatal diskin ksmen karmasna yol alr. Dier taraftan ehir ii trafiinde olduu gibi debriyajn sk sk kullanlmas, tekerde patinaja yol aan kalklar ve yarm debriyajla kalklar, pedal uzun sre kavrama noktasnda tutmak, ayrma ilemi srasnda pedala ok yava basmak, balatal diskin ksmen karp srtnmelerine yol at iin mrn ksaltr.

Resim 2.9: Yeni ve anm balatal disklere birer rnek

40

Tam gazla ani kalklar da debriyaj ar derecede yklediinden erken anmay dourur. Normalin stnde byk lastiklerin kullanlrsa da kavramann ykn arttrr. Volann srtnme yzeyi ile bask plakasnn yzeylerinde atlaklk ve keskin kntlar ya da girintiler varsa, balata iin bak etkisi yaparlar; balatann yzeyini tralamaya alrlar. Bu nedenle balatann deitirilmesi halinde gerekli grlrse volan ve bask plakas talanmaldr veya deitirilmelidir.

Resim 2.10: Volann srtnme yzeyindeki atlaklk

Balatal diskin kendi yapsnda bulunan baz arzalar da erken anmalara neden olur. rnein bask dzenindeki bask yaylarnn zayfl ya da krk oluu kaymalara karmalara yol aar. Bu durumda yaylar deitirilmelidir. Pedal ubuk ayarlarnn bozukluu veya ubuk balantlarndaki tutukluklar yay bask kuvvetinin tam uygulanmasn engeller zayf bask balatann karmasna neden olur. Balatal diskin ya da bask dzenindeki arpklk da tam kavramaya engel olur. Bu da karmaya neden olur. Bu nedenle btn kavrama ayarlar iyi yaplmal ve balantlarda gereken yerler yalanmaldr. Pedal Serttir Debriyaj pedalna basmak iin byk kuvvet harcanyorsa fazla miktarda ayak kuvvetine ihtiya duyuluyorsa balantlardaki tutukluktan kaklklardan ya da yaszlklardan ileri gelebilir. Pedaln eilmi, arplm olmas deme sacna srtmesi veya

41

geri getirme yaynn ok sert olmas, almay gletirir. Bu durumlarda paralarn balantlar kontrol edilerek yalanmal yeniden ayarlanmal ve mevcut tutukluklar giderilmelidir.

Resim 2.11:Pedal balant elemanlarnn kontrol

Hidrolik Kumandal Debriyajn Arzalar Burada debriyaj ifadesi kullanlm olabilir ve zaman zaman bu ifadeler tekrarlanacaktr. Ancak, anlatlmak istenen pedal kumandasnn hidrolik aracl ile saland debriyajlardr. Bu kavramalarda da yukarda sralanan, daha dorusu mekanik ubuk balantlar ile pedal kumandasnn saland kavramalarda olduu gibi arzalar meydana gelebilir. Bunlara ilave olarak hidrolik kumanda devresi arzalanabilir. rnein vites deitirmede zorluk, vites deitirme srasnda dililerin kavrarken ses karmas bu devrede baz arzalarnn bulunduunu gsterir. Genellikle hidrolik yann azalmas ya seviyesinin dmesi bu sonucu dourur. Ya kayb kavramann tam zlmesini ayrma yapmasn engeller. Bu durumda kullanlan hidrolik merkez silindiri ve hidrolik devre kontrol edilmeli ve hidrolik frenlerdeki gibi sistemin bakm yaplmaldr. Bu konuda ayrntl bilgi iin, hidrolik fren modlne baknz.

42

Resim 2.12: Debriyaj ayrma silindirinin kaak kontrol

2.3. Kavramann Bakm Ve OnarmKavrama, revizyon edilmek zere aratan skldkten sonra paralarnn ayrntl kontrol ve muayene edilmesi iin daha da ayrntl olarak sklr, paralar datlr. Kontrol ve muayeneleri aadaki gibi yapmak gerekir: Kavrama bask dzeninde ve zellikle muhafaza iinde bulunan toz ve pisliklerin atlmas iin basnl hava tutun.. Kavrama yerinden alndktan sonra motorun arka boaz keesini kontrol edin; ya kaa varsa deitirin. Dier taraftan transmisyon giri milinin prizdirekt zerinden ya kaa olup olmadn bakn; gerekiyorsa keeyi deitirin. Volann debriyaj diskine bakan yzn kontrol edin. Yzeyde izik, atlak anma ve arpklk olup olmadna bakn. Yzey dzgn deilse bir komparatrle daha hassas bir kontrol gerekletirin. Hasar grm ya da arpk durumda olan bir volan deitirilmelidir. Fazla derin olmamak kayd ile volan yzeyi talanarak dzgn hale getirilebilir. Krank milinin arka ucunun iinde bulunan debriyaj klavuz bilyesini kontrol edin. Anmsa deitirin. Klavuz yatan sklmesi iin iini gresle doldurun: ya zel debriyaj merkezleme malafasn ya da prizdirekt milini kullanarak yerinden aln. Bunun iin gerekirse malafann ucunu hafife ekilemek suretiyle klavuza iyice oturmas salanmaldr. Bu ekilde daha rahat karmak

43

mmkn olabilir. nk uygulanacak bask burcu, yata, yerinden karmaya zorlar. Eskisinin yerine yeni bir bur taknz. Prizdirekt milinin zerini ksmen rten kovan ve muyluyu kontrol edin: anp anmadna bakn. Anmsa deitirin. Balatal diski kontrol ederken, balatalara yal ellerle dokunmayn. (gres ya da ya balatal diskin alma srasnda kaymasna karmasna sebep olur. Balata katalog deerinden fazla anmsa veya ya ve gres ile yalanmsa deitirin. Perin balar grnmeye balamsa ya da perinler gevemise diski deitirin Balatal diskte hasar, arpklk ve hararet grm grnts varsa deitirin. Bask plakasnn yzeyini bir solvent ile silin. Yzeyin dzgnln ve arpkln kontrol edin. Doruluk kontrol iin elik doruluk mastar ya da kaln elik cetvel kullanlr. Yzeyde yanmalar, izikler, kaznmalar, atlaklar, bulunabilir. Bunlar dzeltilemeyecek derecede ilerlemise bask plakas deitirilmelidir. Fazla olmamak kayd ile yzey ksmen tornalanabilir. Yaplacak i ekonomik grlmezse balatal diskle beraber bask plakas da deitirilebilir. Ayrma parmaklarnn durumunu gzden geirin. ular, daha dorusu parmaklarn bask bilyesi ile temasa gelen ularnda eit anmalar olmaldr. Kapakta dzgnlk kontroln, kapa dz bir pleyt zerine yerletirmek suretiyle, yapnz. Bask plakasnn herhangi bir paras, verilen l ve deerlerin dnd ise, tertibatn tmn deitirin; ayn zamanda balatal diski de deitirin. Bask bilyesini kontrol edin. Bilyeyi elinize alp hafife bastrarak dndrn. Bu kuvvet altnda serbeste dnebilmelidir. Ayrca ses karmadan rahatlkla dn grlmelidir. Dnme srasnda herhangi bir tutukluk ya da dzensizlik hissedilmemelidir. Ayrma parmaklarna dokunan ksm gzden geirin. yi durumda grlmeyen bask bilyesini deitirin. Bask bilyesini solvent iinde ya da gres skc bir temizleyici iinde ykayp temizlemeyiniz. nk bask bilyeleri fabrikada yalanm, ii yala doldurulmutur. Bu tr temizleyici solventler iindeki ya karrlar. Bask bilyesini altran ayrma ataln kontrol edin. Buna bal olarak dier btn balant ubuklarn ve balant yerlerini gzden geirin. Kavramay

44

yerine takarken dardan toz vb, girmesini nleyen toz kapann iyi durumda olmasna dikkat ediniz. Motorun ve ara aksamnn buharla temizlenmesi durumlarnda dikkatli olmak lazmdr. Buhar, zellikle debriyaj paralar arasnda rutubetin olumasna neden olur. Rutubet derhal giderilmezse, ya da bu durumda ara bir sre bekletilirse paslanmalar meydana gelebilecei gibi debriyajn balatal diski, bask plakas ile volan arasnda volana ve plakann bask yzeyine yapmaya balar; sonradan zmek de zorlar. Bu bakmdan buharl ykamadan sonra derhal motor altrlmaldr ve sk sk debriyaj kullanlarak srtnme yzeylerinin kurumas salanmaldr.

45

UYGULAMA FALYET UYGULAMA FAALYETlem Basamaklar Arac bakm kanalna alnz El frenini ekiniz Kavrama pedal balantsn ataldan sknz. Ayrma atalnn ubuk balantlar sklnz. Ayrma atal, zerinde yataklanm olduu mesnetten kartnz. Bunun iin balantnn ayar kontra somunu alnz Kresel yapdaki mesnet saplamasndan kartnz. Vites kutusunu aratan sknz. Volan muhafazasnn alt tarafndaki kapak sacn sknz. Btn kavramalarda byle bir kapak bulunmayabilir. Buna debriyaj alt sac da denir Vites kutusu balant cvatalarn sknz. Kullanlacak klavuz pimler, vites kutusunu volan muhafazasna balayan st iki cvatann yerine taknz. Klavuz pimlerin zerlerinden vites kutusunun kaydrlmas salaynz. Vites kutusunu indiriniz Volan ile kavrama muhafazana bir iaret koyunuz. Kavramay motor volanndan sknz. Kavrama bask dzeni komple olarak volandan sknz Yayn bask kuvveti ortadan kalknca cvatalar hemen alnz ve kavrama komple olarak indiriniz. Arzal paralar onarmak veya yenisiyle deitiriniz. neriler Tekerleklerin arkasna takoz da koyabilirsiniz Baz yapmlarda, bu srada, fren ubuk balantlarn da skmek gerekebilir. Vites kutusunun indirilmesinde kat edilecek bir nokta, prizdirekt milinin debriyaj balatal diskinden tamamen kurtulmasn salayacak kadar geri ekilmesidir Vites kutusu bu ekilde tam geriye ekilmezse, debriyaj bask tertibatn indirmek mmkn olmaz. Bundan sonra istenirse vites tamamen indirilebilir Vites kutusunun ve dolays ile kavrama tertibatnn indirilmesi srasnda, baz aralarda, motorun arka tarafndan beslenmesi zorunlu olabilir. nk baz motorlar vites kutusu zerinden asiye balanmlardr Bu bakmdan gereken destekleme ya da beslenme ii yapldktan sona vites kutusu alnr Beraber dnen bu iki para beraberce dengelenmilerdir skldkleri gibi taklmaldrlar Kavramay volana tespit eden cvatalar karlkl olarak her defasnda birer tur gevetmek suretiyle, kavramada burkulmalara ve gerilmelere meydan vermeden sknz.

46

LME VE DEERLENDRME1. Debriyaj balatal diskinin abuk anmasnn sebepleri nelerdir? A) ofr pedala biniyor. B) Bask yaylar elastikiyetini kaybetmitir. C) Bask yaylar ok kuvvetlidir. D) Volann yzeyi ok dzgndr. 2. Debriyaj karmas daha ok da kendisini belli eder. A) Rlanti devrinde B) Dk hzlarda C) Motor altrlrken D) Gaz vermelerde. 3. Motor ile transmisyon arasndaki eksende kaklk varsa ne olur? A) Balata abuk anr B) Klavuz bilya abuk anr C) Debriyaj tam ayrma yapamaz D) Bilya ses yapar 4. Aadakilerden hangisi mekanik kavramalarn altrma yntemlerine gre debriyaj tiplerinden deildir. A)Mekanik tip debriyaj B)Kablo balantl debriyaj C)Hidrolik tip debriyaj D)Haval tip debriyaj 5. Mekanik tip debriyajlarda ayrma yatan kumanda eden kavrama eleman aadakilerden hangisidir. A)Ayrma parmaklar B)Ayrma atal C)Debriyaj bilyas D)Diyafram yay

47

6.

Aadakilerden hangisi mekanik kavrama tertibat eleman deildir. A) Debriyaj bilyas B) Ayrma yata C)Bask bilyas D)Prizdirekt mili

7.

Aadakilerden hangisi hidrolik kumandal kavrama tertibatnn stnlklerinden deildir. A)Daha fazla tork retir B)Debriyajn kendisi daha kolay alr C)Motordan gelen ses daha az olur D) Motordan gelen titreim daha az olur

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier blme geiniz

48

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA

Kavramay aratan skp takp ayarlarn yapabileceksiniz.

ARATIRMAMekanik kavramada pedal boluk ayar neden nemlidir arkadalarnzla tartnz.

3. KAVRAMAYI ARACA TAKMA VE AYARLARINI YAPMA3.1. Kavramann TaklmasTakma ilemi genellikle skme ileminin tersi olarak gerekletirilir. Kavrama yerine taklp balanmadan nce, volann gbeinde bulunan klavuz bur, ya da yatak, kontrol edilmeli ve gerekli grlrse deitirilmelidir. Bunun iin ilerdeki konuya kontrol ve bakm konusuna baknz. Bu srada bask bilyas ile kavramann dier paralar ayrntl kontrollerden geirilmelidir ve arzal olanlar deitirilmelidir. Kavramalarn sklp taklmalarnda yaplacak kontrollerden biri de bask dzeni muhafazasnn arpkldr. Sacdan yaplm bulunan ksm kontrolden geirin. Bask muhafaza sacndaki arpklk giderilmezse yerine taklma srasnda eksen kaklklarna yol aar ve buda vites deitirmede glk kard gibi, balatal diskin erken anmasna, dzensiz anmalara ve erken debriyaj arzalarna yol aar. Beklenmeyen titreimlere ve zellikle aracn yavalamas srasnda vitesten atmalara sebep olur. Volan, zerinde bulunan X veya dier iaretler alt ksma, grnebilecek yere, gelinceye kadar dndrn. zel merkezleme malafasn veya ayn aracn prizdirekt milini malafa gibi kullanarak balatal diskin volan gbeindeki klavuz yatak ile merkezlenmesini ve ayn ekseni korumasn salayn. Kavrama bask dzenini yerletirin ve zerindeki X veya konulan dier iareti volan zerindeki iaretle karlancaya kadar dndrn. Tespit cvatalarn balayn ve volan dndrerek cvatalar sra ile nce yay kuvvetini hafife alacak ekilde sknz ve sonrada tam skma deerlerine torklaynz. Kavrama ve vites kutusu yerlerine takldktan sonra debriyaj pedalnn boluk ayarn yapnz.

49

3.2. Kavramadaki Pedal Boluk AyarBalatal diskin antsndan doan boluu karlayabilmek iin balantlar ve ubuklar zaman zaman kontrol edilerek ayarlanmas gerekir. Ayrca balantdaki baz noktalarn yalanmas gerekebilir. Ayarlar pedal boluunu da deitirir. Pedal boluu, pedaln ayrma atal aracl ile bask bilyesinin ayrma parmaklar ile temasn salayncaya kadar kat etmi olduu mesafedir. Bu noktadan itibaren pedaln baslabilmesi, daha byk kuvvete ihtiya gsterir ve hareketin sonunda ayrma parmaklar baslarak debriyajn zlmesini Salar; yani; balatal diski serbest brakr. nk bask plakas geriye ekilir; yaylar skr. Normal almada boluk kaybolur. Pedal boluunun kontrol parmakla yaplmaldr. Parmak ayak veya ele gre pedaln temas noktasnda artan kar kuvveti daha iyi hisseder. Kavrama pedal serbest durumda iken ayrma yatann ayrma parmaklarna dememesi ok nemli bir husustur. Buna iki sebepten dolay ihtiya vardr: Kavrama kavram durumda iken ayrma parmaklarna deen ayrma yata, motor alt srece dnmeye devam edeceinden ksa zamanda bozulur. Ayrma parmaklarna temas eden yatak fazlaca bir bask yapyor olabilir.

Bu durum kavrama bask yaylarnn itme tesirini azaltacandan kavrama g ilettii srada devaml olarak kayma yapar. Volan, kavrama diski ve bask plakas arasndaki srtnme bu paralarn ar derecede snp yanmalarna, zelliklerinin bozulmasna, ksacas kavramann hasara uramasna sebep olur.

ekil 3.1:Pedal Boluu

50

Bu nedenlerle, ayrma yatayla ayrma parmaklar arasnda mutlaka bir boluk bulunmaldr. Dier taraftan boluun gerektirdiinden fazla oluu da istenmeyen bir husustur. Fazla boluk ayrma yatann ayrma parmaklarn itme miktarn azaltacandan kavrama pedal sona kadar basld halde kavrama tam serbest duruma geemez ve hareketin iletilmesi devam eder. Byle bir kavrama ile vites durumlarnn deitirilmesi ok g veya imknsz olur. Ayrma yatayla ayrma parmaklar arasndaki boluun llmesi zor ve baz tatlarda imknsz olduundan, boluk miktar kavrama pedalna verilen bolukla kontrol edilir. Pedal boluu pedaln en st durumundan ayrma yata ayrma parmaklarna deinceye kadar kat ettii mesafedir. Yatan parmaklara demesi kavrama pedalnn basl srsnda gerekli basma kuvvetinin artmasyla belli olur. Bu kontrol, pedaln geri getirme yay karlm olarak ve el ile yaplacak olursa ayrma yatann ayrma parmaklarna dedii an daha keskin olarak belli olur. Otomobillerde ayrma yatann hareket miktar ile kavrama pedalnn hareket miktar arasndaki oran 1:10 ile 1:12 arasndadr. rnein ayrma yatann 1mm ilerlemesi iin pedaln 10 veya 12mm' lik bir oynama yapmas gerekir. Buna gre pedaldaki boluk miktarndan ayrma yatayla ayrma parmaklar arasndaki boluk tayin edilebilir. Kavrama pedal boluu tattan tata deimekte olup 1 (25.4 mm) civarndadr. alan bir tatta kavrama diskinin balatalar anarak zamanla kalnl azalacandan, ayrma parmaklar da ayrma yatana yaklaarak boluu azaltr. Bu nedenle, onarm yaplan bir kavramann pedal boluk ayar yapldktan sonra da boluun zaman zaman kontrol edilmesi ve azaldka yeniden ayarlanmas gerekir. Kavrama pedal boluk ayar hareket iletme tertibatndaki ayar ubuundan yaplr. Bu ilem prensip bakmndan btn tatlarda ayn olmakla beraber baz farkllklar olmaktadr.

51

UYGULAMA FALYET UYGULAMA FAALYET

Kavramay Volana taknz Volan, zerinde bulunan X veya dier iaretler alt ksma, grnebilecek yere, gelinceye kadar dndrnz

zel merkezleme malafasn veya ayn aracn prizdirekt milini malafa gibi kullanarak balatal diskin volan gbeindeki klavuz yatak ile merkezlenmesini ve ayn ekseni korumasn salaynz

52

Kavrama bask dzenini yerletirin ve zerindeki X veya konulan dier iareti volan zerindeki iaretle karlancaya kadar dndrnz

Tespit cvatalarn balayn ve volan dndrerek cvatalar sra ile nce yay kuvvetini hafife alacak ekilde sknz ve sonrada tam skma deerlerine torklaynz.

53

Vites kutusunu araca taknz. Kavrama ve vites kutusu yerlerine takldktan sonra debriyaj pedalnn boluk ayarn yapnz

Kavrama sistemi balanrken priz direk milinin kullanlmas

54

Debriyaj yapnz

pedalnn

boluk

ayarn

Kavramalarn

kumanda

tertibatlar

aralara gre farkllklar gsterebilir. Temelde prensip hep ayndr. Debriyaj pedal ile ayrma atal arasndaki mesafenin ayarlanmas. Pedaln serbest konumdan sertliin hissedildii noktaya kadar boa hareket ederek ald mesafe boluk miktardr. Takriben 24 cm kadar boa yol aldktan sonra bir yere dayanacaktr. ltnz deer yukardaki deerlerin dnda ise; bir sonraki ilem basaman uygulaynz bir miktar boa gittiini

Debriyaj pedalna parmanzla basnz. Pedaln grnz. Pedaln boa gittii mesafeyi lnz. Kavrama kumanda tertibat zerindeki ayar ubuk istenilen ayarlaynz. Komuta tertibat hidrolik tiplerde kontra somunlar kullanarak ayrma bilyesini istenilen mesafeye ayarlaynz. vidas zerinden, veya balantdaki halat boyunu kadar boyunu deere

gelinceye

55

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki cmleler tamamlanmamtr. Doru kelime veya kelime guruplarn seerek cmleyi tamamlaynz. 1. Kavrama yerine taklp balanmadan nce, kontrol edilmelidir. volann gbeinde bulunan

2. Kavrama ve vites kutusu yerlerine takldktan sonra .ayar yaplr. 3. Balatal diskin antsndan doan boluu karlayabilmek iin . kontrol edilerek ayarlanmas gerekir. 4. Pedal boluu, pedaln ayrma atal aracl ile temasn salayncaya kadar kat etmi olduu mesafedir. 5. Aralarda ayrma yatann hareket miktar ile kavrama pedalnn hareket miktar arasndaki oran ..arasndadr 6. Kavrama pedal boluu tattan tata deimekte olup ..civarndadr. kalnl

7. alan bir tatta kavrama diskinin balatalar anarak zamanla azalacandan yaklaarak boluu azaltr. 8.

Kavrama pedal boluk ayar hareket iletme tertibatndaki .yaplr

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier blme geiniz

56

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRMEAOBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)Aadaki ifade ve sorulardan doru olanlar iin D, yanl olanlar iin Y harfini kullanarak karlarndaki kutucuklara yaznz. Doru 1. 2. 3. 4. 5. Debriyaj balatal diski periyodik yalanarak anmas azaltlr. Ara durdurulaca zaman debriyaj pedalna baslarak aracn yavalamas salanr ve sonra frene baslarak durdurulur. Balatal diskin balatas and zaman yenisi ile deitirilebilecei gibi yeni balata perinlenebilir. Motor ile transmisyon ayn eksende olmazlarsa debriyaj pedalnda titreim meydana gelir. Bask bilyas temiz bir solvent iinde iyice temizlendikten sonra tekrar kullanlr. Yanl

57

B- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)1. Aadakilerden hangisi Kavramann grevlerindendir? A) Vites deimelerde kavram dililerin kolaylkla zlmesine ve kavraacak dililerin kolaylkla kavramasna olanak salar. B) volan ile priz direk milinin evresel hzn eilleyerek viteslerin daha kolay ve sessiz gemesini salamak C) Vites deimelerinde kavram dilileri zmek ve kavraacak dilileri kavratrmak iin dililerin evresel hzlann eitler. D) Gerekli hallerde debriyaj pedalna basldnda motorla g aktarma organlarnn balantsn keserek hareket geiini engellemek. 2. Aadakilerden hangisi kavrama tertibat paralarndan deildir. A)Bask B)Prizdirek mili C)Bask diski D)Ayrma atal Aadakilerden hangisi Kavrama sisteminde yaplan ayarlardandr? A) Ortalama B) Mahruti sklk C) Pedal ykseklik D) Pedal sertlik Aadakilerden hangisi Kavrama sisteminde yaplan ayarlardandr? A) Parmak ykseklik B) Too-out C) Ayrma atal boluk D) Prizdirek sklk Aadakilerden hangisi Kavrama isteminde yaplan kontrol veya ayarlardan deildir A) Pedal boluk ayar B) Balata ants kontrol C) Parmak ykseklik ayar D) Ayrma bilyas ortalamas Aadakilerden hangisi Kavrama diskinin ksmlarndan deildir. A) Balata B) Titreim yay C) Yastk disk D) Bask yay

3.

4.

5.

6.

58

7.

Trkiye deki otomobillerde en ok kullanlan kavrama eidi hangisidir? A) Diyafram yayl B) Hidrolik C) Long tipi D) Borg-Berk Kavramann grevi aadakilerden hangisi deildir? A) Volann dnme hareketini azaltarak, vites Kutusuna vermekle aracn ilk harekete sarsntsz kalkn salar. B) Volann dnme hareketini, olduu gibi vites kutusuna kesintisiz aktarlmasn salar. C) Volann dnme hareketini keserek vites kutusuna girmesini nleyip ani fren durumlarnda motorun stop etmeden almasn salar. D) Vites deimelerinde kavram dilileri zmek ve kavraacak dilileri kavratrmak iin dililerin evresel hzlarn eitler.

8.

9.

Kavramann grevi aadakilerden hangisi deildir? A) lk hareket srasnda motorun hareketini tekerleklere kademeli ileterek tatn sarsntsz harekete gemesini salar. B) Tat hareket halinde iken vites durumlarn deitirmek iin motordan vites kutusuna hareket iletimini geici olarak kesmek. C) Volan ile priz direk milinin evresel hzn eitleyerek viteslerin daha kolay ve sessiz gemesini salamak. D)Gerekli hallerde motorla g aktarma organlarnn balantsn kesmek.

DEERLENDRMEYaptnz deerlendirmeler sonunda verdiiniz cevaplar cevap anahtarlar ile karlatrnz. Verdiiniz cevaplarda yanllarnz varsa veya yeterli grmyorsanz. Modln ilgili faaliyetine dnerek konuyu tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Yaplan deerlendirme sonunda cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Tm sorular doru cevapladysanz dier modle geebilirsiniz

59

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARIRENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C C A C B D A A D B

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 A D B D B D A

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI 1 Destek burcu veya bilyesi 2 Pedal boluk 3 Hareket iletme balantlar Bask bilyesinin ayrma 4 parmaklarna 5 1/101/12 6 1 in (25,4 mm) Ayrma parmaklar ayrma 7 bilyesine 8 Ayar ubuundan

60

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARIOBJEKTF TESTLER A 1 Y 2 D 3 D 4 D 5 Y OBJEKTF TESTLER B 1 D 2 B 3 C 4 A 5 D 6 D 7 A 8 D 9 C

61

KAYNAKA KAYNAKAANLA brahim, asi 2 Aktarma Organlar, stanbul, 1996 BETON Asm, YCELEN Demir, Motorlu Tatlarn G Aktarma Organlar, Ankara, 1977. CROUSE William H, Otomobil asisi Cilt 1, Ankara, 1973. GL Abdullah, asi Atlyesi Meslek Teknolojisi Ders Notlar, Adana, 2005. YELKEN Bilal, Oto Motor Tamircilii asi ve Aktarma Organlar, Ankara. www.auto.howstuffworks.com www.pelicanparts.com www.nwfalcon.com www.daikin-clutch.com www.uwm.edu www.roadraceengineering.com www.diamondstarmotorsport.com www.diamondstarmotorsport.com www.italiancarparts.com www.brakewel.com www.usecar.cn www.brakewel.com www.teamlorenz.com www.clutchwizard.com www.panteraplace.com

62