junior secondary syllabus: sesotho - ibe.unesco.org · hona ho fuputsa ‘me sechaba se tsebang ho...
TRANSCRIPT
KINGDOM OF LESOTHO
MINISTRY OF EDUCATION AND MANPOWER DEVELOPMENT
JUNIOR SECONDARY SYLuABUS
SESOTHO
2002
HIV
BEWARE !!!
TOOTHBRUSHES AND LES CAN GIVE YOU
.. .
SELELEKELA
Lenaneo-thuto la Sesotho likolong tse mahareng le raliloe ho latela methati eo motho a ithutang puo ka eona bophelong e leng ho mamela ka kutloisiso tse buuoang ‘me kamorao ho mona ho latele ho bua e leng moo barutuoa ba phetang litaba kamoo ba li utloileng ho ea ka tatellano ea tsona. Joale ho ka latela mothati oa ho bala puo ka nepo; mantsoe, lipolelo le liratsoana ho ntse ho etsoe hloko matSoao (bo-khutlo le a mang); ba nt’o botsana le ho botsoa lipotso lingoloeng tseo ba li balileng le ho araba lipotso ka nepo, ba bua.
Erekaha ba se ba tseba ho bua joale ba ka tataisoa ho naola ka nepo seo ba se bitsetsoang, lithapholiso: khang, puisano, lengolo, lithothokiso, liphuputso le litlaleho. Barutuoa joale ba lokela ho tataisoa ho fumana: moko-taba, boleng ba baphetoa, molaetsa, tlotlo-ntsoe le mekhabo-puo. Hona ho tla holisa lerato la lingoloa le thahasello ea bongoli esita le boqapi.
Motho o tsejoa le ho ratoa esita le ho ithata ka tse ntle tsa bochaba ba hae. Kahoo re lokela ho tataisa barutuoa ho li rata, ho li boloka le ho li ntlafatsa kaha li matlafatsa, li nontSa le ho natefisa puo ea Basotho. Tsona ke: IitSomo, lilotho, maele le maelana, lijo tsa linako tse fapaneng tsa selemo le kamoo l i lokisoang, lenyalo la Sesotho, lipapali le lipina, lithoko le kholo ea ngoana oa Mosotho ka kakaretso.
Barutuoa ha ba se ba rata puo ea habo bona tjena ha ba tataisoe ho e rata ka ho phetheha ka ho ithuta kamoo e bopehileng kateng, ba e retle ka likaroloana tsena: leikemisa, sephafi, seboleli, sefetoli, sehokelo le lekhotsa ‘me ba fele ba e tsebe joalo kaha ba e-ja bohobe.
SEPHEO SA MANTLHA SA LENANEO-THUTO LA SESOTHO
Puo ke e ‘ngoe har’a Iintho e etsang hore motho a itsebe hore na ke mang. Sesotho ke puo e etsang Mosotho ka mong hore a ikamohele e le Mosotho. Sepheo sa mantlha sa hore e rutoe ke hore Basotho ba tle ba itSepe ka puo ea bona ‘me ba ikamohele le ho ikhantSa ka puo ea bona e tla ba khetholla e le Basotho lichabeng tse ling.
- 1 -
1 ...
Ke puo ea Ictsoele, ca lerato ‘me ea maikutlo. Ngoana ea rutuoeng puo ea hae ea letsoele o ba le lerato la naha ea habo ’me o ba le bochaba ba hae ka puo eo a e buang.
Sechaba sc ithatang ke sechaba se bolokang meetlo le mekhoa ea sona. Ka ho rutoa puo, eba motho o tla tseba mekhoa le meetlo ea sechaba sa hae ‘me ebe o boulela mekhoa le meetlo eo. Ka hona baithuti ba tla e holisa e phele halelele. Ke ka puo ea bona ba sa tl’o iphetola bo- ‘Mankhane ’me ba itsebe hore ke Basotho.
‘Tlhompho IC tlhomphano ke lintlha tsa bohlokoa tseo motho a ka ithutang tsona puong. Ka mokhoa o tSoanang puo ea Sesotho e ruta tlhompho le tlhomphano kaha ea e rutoang a tla tseba ho e sebelisa ka ho khetha mantsoe le lipolelo tsa tlhompho le tlhomphano; ho etsa sechaba sa batho ba phelang ka khotso le kutloano ’me ba hlompha le ho hlomphana. Ka tsela ena eba ba tla tseba ho phelisana ‘moho ka khotso.
Tsebo ea puo ea Sesotho e holisa boqapi ‘me boqapi boo bo ka etsoa ka bokheleke bo tla thusa esita le hona ho boloka nalane ea sechaba. Motho ea tsebang puo o tseba ho lokolisa lintlha tsa hae ‘me o fana ka maikutlo a hae ka bolokolohi.
Puo e etsa motho ea nang le chebelo-pele. Motho ea tsebang puo ea hae hantle, ka boqapi ba hae; a ka ngola libuka, a qapa lithothokiso, lipina ‘me a tseba ho iphelisa. Sena ke sepheo sa mantlha hore qetellong ea thuteho e be ngoana o tseba ho iphelisa.
Ho fera taba ena hoa hlaka hore puo ea Sesotho e hloka hore e rutoe ngoana e mong le e mong oa Mosotho, e le hore a tle a qetelle a tseba le hona ho fuputsa ‘me sechaba se tsebang ho fuputsa se bula mahlo a sona le ho tseba haholo ka tse ntseng li etsahala lefaatSeng ka bophara; le ho tseba haholo ‘nete ea tse etsahalang ka bophara.
- 2 -
MOTATAISI OA TICHERE - LTTLHOKOMELISO
- Ha ho etsoa nioralo oa kotara, ho raloe hore ho rutoe lihlooho/ likaroloana tse sa tSoaneng tsa lenaneo-thuto e le hore ha ho botsoa hlahlobo ea khoeli le ea kotara ho botsoe holim’a lihlooho tse ‘maloa e seng e le ‘ngoe.
1-10 BUA LE HO MAMELA
Karolo ena ha e hlahlobehe habonolo qetellong ea mothati kahoo tichere e hlahlobe barutuoa khafetsa ‘me e be le linepo tse ngotsoeng tsa hlahlobo eo, tse ka kenyeletsoang linepong tsa kotara.
Bana ba etsise batho ba boikhethelo ba bona kapa batho ba itseng ba bohlokoa bophelong ba bona.
Tichere e supe bana kaofela hore ba bue.
‘I’ichcrc c chcschclise barutuoa le ho ba thahascllisa liphchisanol likhang ka scpheo sa ho itokisetsa boipheliso. Tichere e ba tataise hore: lifahleho li shebc bathong, ho itlhopha, mantsoe a hlake, puo e nepahale, moaparo o be makhethe, tatellano ea lintlha, ho tsitsinya ‘mele ha ho hlokahala (body language).
Bana ba manielisoe lia-le-moea le mabanta ‘me ba phete tse builoeng.
Bri qoqc ka lit5oantSo tsco ha li filocng le tseo ba iketselitscng tsona.
Tichere e arole bana ka IihlotSoana 110 bua taba e itseng ‘me ba nt’o e tlaleha.
Tichere e chesehelise bana ho bala libuka tse ling tse ngata leha e se libuka tse tla hlahlojoa qetellong ea mothati. Ho ka sebelisoa hape ntlo ea pokello ea libuka (library) athe moo e leng sieo tichere e iketsetse pokello e joalo ‘me barutuoa ba bale ka sepheo sa ho aha tlotlo-ntsoe. Tlotlo- ntsoe e tla scbelisoa ha ho ngoloa lithapholiso le ha ho buuoa.
- 3 -
Tichere e hlokomelise bana ho ithuta hore sehlooho se ka ba le molaetsa, setSoantSo se haufi le se baloang se ka mo thusa ho fumana molaetsa, lipolelo tse qalang serapa (topic sentence) li fupere molaetsa.
Litlholisano tsa ho bala li be teng ‘me ba ipabotseng ba fuoe limphonyana e le khothaletso le cheseheliso ea ho etsa mosebetsi o motle kamehla. Litlholisano tsa ho bala: Ho ka hatelloa kutloahalo ea lentsoe (le-hlake) TSebeliso ea matsoao e lateloe. Pitso ea melumo e nepahale.
HO NGOLA
Pitsetso ea mantsoe, melumo le matSoao a thatafallang barutuoa e etsoe khafetsa.
Bana ba qalisoe ho ngola mantsoe, maretlo-puo, lipolelo esita le lirapa ‘me ba li tsebe hantle; ba ntse ba sebelisa matSoao ka nepo.
Barutuoa ba fuoe lirapa tse se nang matSoao ‘me bona ba kenye matSoao ao.
Ba leke ho etsisa mongolo oa motho ea ngolang liletere tse balehang hantle.
Litlholisano holim’a lithapholiso li be teng ‘me ba ipabotseng mesebetsi ea bona e phatlalatsoe koranteng ea sekolo kapa moo ba bang ba tla e bona.
LINGOLOA
Ba ka taka liketsahalo tsa bohlokoa ha ho ntse ho baloa buka. Mosebetsi 00 o manehoe leboteng moo e mong le e mong a tla li bona ‘me a ipalle tsona e le boikhopotso.
LitSoantSiso tsa liketsahalo tsa bohlokoa li ka etsoa c le ho ikhopotsa.
Tichere e tataise bana ho ip*-qe sup ang boleng ba baphetoa ka lipotso. Ak’u hlokomelise barutoana ka phapano ea boleng le sebopeho (litSobotsi) le hore ba tsehetse liqeto tsa bona ka litaba tse ka buke g.
- 4 -
Tataisa bana khafetsa ho ntSa lintlha tsa bohlokoa serapeng le bukeng.
Barutuoa ba khothaletsoe boqapi ba lithothokiso ‘me ba li bale ka mokhoa o nepahetseng.
Tichere e fumane nalane ea sengoli mofuteng o mong le o mong oa lingoloa ‘me e phetele barutuoa ka eona.
BOCHABA
Ho etsoe letsatsi la bochaba moo ho bontSoang: lijo, liaparo le lisebelisoa pontSeng. Lipina le lipapali le tsona li bontSoe.
Barutuoa ba thusoe ho etsa liphuputso ka maele, maelana le lisebelisoa tsa moetlo.
Barutuoa ba bokelle 1itSoantSo le thepa tse tla sebelisoa tokisong ea lijo.
Bana ba fuoe tataiso ‘me ba hle ba etse ho hong joaloka - ho pheha nyekoe.
Mema batho ba litscbo ba baholo ho tla bua le bana ka tseo u sa li fumaneng habobebe.
Lijo li rutoe ka nako ea tsona le nako eo li fumanehang ka bongata le habonolo.
Maeto a boithuto moo ho nang le lipokello a ke a nkoe - moh1ala:- - Morija Museum - Basotho Cultural Village (Qwaqwa).
LITHOKO
1. 2. Baamani le seroki
Nalane ea seroki le lithoko
Mema setsebi ho tla thusana ka manollo ea lithoko.
Barutuoa ba bale lithoko (melana e fokolang), ke hore ba li tsebe ka hlooho.
Barutuoa ba tSoantSise likaroio tse ka tSoantSisehang lithokong.
- 5 -
Barutuoa ba ke ba tSoantSise liketsahalo tse ka tSoantSisehang. Barutuoa ba ke ba phete litSomo Barutuoa be toroee liketsahalo tse ka toroeehang IitSomong.
LIPAPALI LE LIPINA
Barutuoa ba bine lipina ba be ba bapale li lipapali. Tataisa bana ho bapala lipapali le ho bina lipina ka nako ea selemo e lokelang. Barutuoa ba hlolisane ka lihlopha tsa bona. Barutuoa ba tSoantSise lipapali tse ling.
LILOTHO
Ka thoko ho litlholisano, IitSoantSo li ka sebelisoa ho ruta lilotho. Tataisa bana ho fuputsa lilotho malapeng le sekolong.
SEBOBEI-IO-PUO
Tichere e sebelise tse latelang ho natefisa sebopeho-puo. (a) pina (b) tSoantSiso (c) botaki - ho toroea (d) ‘mantloane (e) IitSoantSo (0 (g) tSebeliso ea tikoloho.
liratsoana lingoloeng li ka fanoa ‘me ho tsona hoa qolloa maretlo-puo a fapaneng
2 Y
I 1 1 1 1
0- 4
I
t- I
(d a
[ri 3
(3
a -
0 EG od +
+ +-I cd 0 .4
m I
0 c\I
LENANEO-THUTO LA FOROMO EA A
QETELLONG EA SELEMO SA PELE BANA BA TLA BE BA KA:
1. mamela ka kutloisiso tse buuoang ho latela maemo a fapaneng a bophelo
2. pheta litaba ka tatellano ea tsona.
3. bua ka bolokoiohi maemong a sa tSoaneng a bophelo le a bao ho buisanoang le bona.
4. fana ka tataiso le tlhaloso moo ho lokelang ka Sesotho se nepahetseng.
SE LOKELANG HO RUTOA
PHETISO EA MELAETSA
HO MAMELA
Ho mamela litlhaloso, litSupiso, meqoqo, lipuo, lipuisano le likhang.
HO BUA
Ho pheta le ho tSoantSisa litSomo, lipale le litaba. Ho tlaleha
Lipuisano, likhang
LitSupiso, ho bua
SE KA ETSBANG Tataisa barutuoa :
ho mamela le ho pheta ka hloko seo ba se pheteloang, seo ba se hlalosetsoang esita le seo ba se phetelanang.
~~~~ ~ ~ ~~
ho bitsa mantsoe le ho a sebelisa ka nepo.
ho thusa bana ho pheta le ho tSoantSisa taba efe kapa efe, ba sebelisa litho tse lokelang tsa ‘mele ho matlafatsa se buuoang.
ho tlaleha seo ba se boneng, ba se utloileng le seo ba se balileng.
ho bua ka sebete, ka lentsoe le hlakileng le ho tSetleha taba ka kotloloho. Mabaka a behoe ka ho topa ho bontSa kutloisiso e batsi ea seo ho buuoang a sona. Mohlala: Tikoloho eo ba phelang ho eona.
ho: supisa batho tsela ka nepo. : fana ka tlhaloso e nepahetseng maemong a loketseng.
Puong ea bona ba sebelise maele, maelana, mekhabo-puo le lilotho tseo ba ithutileng tsona.
QETELLONG EA SELEMO SA PELE DANA RA TLA RE BA KA:
5 . hlalosa tsco ba ratang 110 fetisa mclactsa ka tsona.
7. araba le ho botsa lipotso ka ncpo lingoloeng tseo ba li balileng.
I 8, ngola ka nepo
9. ngola tsc fupulitsocng ka ncpo.
SE LOKELANG HO RUTOA
Litlhaloso tsa lintho, sebaka, liketsahalo, kamoo ntho e etsuoang kateng.
HO BALA
MatSoao: feeloane, khutlo, makalo, potso
Ho balla kutloisiso Ho araba le ho botsa
HO NGOLA
Ho ngo1a:- pitsetso, moqoqo, lengolo la setsoallehaamani, li thothokiso.
Mckhoa ea ho batla 1itabaAintlha tse fupulitsoeng
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa:
ho hlalosa lintho, sebaka, liketsahalo le kamoo ntho e etsuoang kateng. Puo e sebelisoang e be e nepahetseng, e hlakileng.
ho bala ba habanya, ba thatoloha, ba bile ba hlokomela tsebeliso ea matSoao.
ho bitsa mantsoe le ho a sebelisa ka nepo.
ho qolla lintlha tsa bohlokoa moo ba balileng.
ho botsa le ho araba lipotso malebana le seo ba se balileng.
ho ngola lithapholiso tsa lengolo la setsoalle, la baamani; moqoqo ea tlhaloso, lirapa tsa pitsetso le lithothokiso tsa boiqapelo ba sebelisa matSoao ka nePo.
~~~
ka mekhoa ea ho batla taba.
ka liboko. tikoloho le maloko a bona.
- 10-
QETELLONG EA SELEMO SA PELE BANA BA TLA BE BA KA:
IO . bala pale e khutsoanyane ka kutloisiso
1 1 . bolela mabitso a lijo tse fumanoang linakong tse fapaneng tsa selemo.
SE LOKELANG HO RUTOA
LINGOLOA
Ho bala pale e khutsoanyane: Ho hlalosa moko-taba, molaetsa, boleng ba baphetoa, mekhabo-puo:- (papiso le thehello) ti kolo ho .
BOCHABA LIJO
Lijo ho ea ka linako tseo li fumanoang ka bongata: SELEMO: Meroho ea naha; leshoabe,
seruoe, moetse oa pere, theepe, qhela, papasane, sepaile, bobatsi, tenane, lehonyeli
ea naha; thecpc, sepaile sa naha, seruoe, leharasoana, monyaku le sehlohlo
HLABULA: Meroho e lengoang le meroho
HOETLA: lepu, meroho ea naha, potele, lefotho, IikhetSo, litholoana, ntSoe, senkhoane, monepolana, manyai.
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa :
ho bala ka kutloisiso ‘me ba bale hantle, ho bontga boleng ba baphetoa.
ho akaretsa seo ba se balileng.
ho qolla mekhabo-puo ena: papiso le thehello.
ho tSoantSisa seo ba se balileng.
ho hlalosa maele, maelana, mantsoe le tiebeliso ea ‘ona lipolelong.
ho buisana ka lijo tsa linako tse fapaneng sa selemo.
ho bokella lijo ka linako tse fapaneng tsa selemo.
ho lokisa lijo tsa linako tsa fapaneng tsa selemo.
QETELLONG EA SELEMO SA PELE BANA RA TLA BE BA KA:
1 1 .
__
12.
e tsoela pele ~. .
bapisa mekhoa eo Iijo li neng l i lokisoa ka eona khale le eo li lokisoang ka eona kajeno.
SE LOKELANG HO RUTOA
MARIHA: likhetSo, sekele, nyakafatane, qhubu. nyekoe. khoahla, litapole, makoakoa, seketsdsetjetsa sebutsoa-butsoane, lisoenya, ntsoana-tsike, selae, tenane.
LINAKO TSOHLE TSA SELEMO: lebese, nama, bohobe, motoho, k i n g , mahleu, lehala, leshele-shele sefotha-fothdkono folo/kono fono.
Mekhoa eo lijo li neng li lokisoa ka eona le kamoo li seng li lokisoa kajeno. Sheba lijo tse hlahang linakong tsa selemo.
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa :
ho lokisetsa le ho keteka letsatsi la bochaba.
buisana le bana ka hore na lijo tseo u li khethileng li lokisoa joang.
khothaletsa bana ho tla le mefuta ea lijo ‘me ba latsoisane.
lokisa tse ling ‘moho ba be ba bolele hore na tatso e fapane joang.
ho bapisa lijo tse seng li phehoa mehleng ena le tsa mehleng ea khale.
ho fuputsa mabaka a entseng hore lijo tsa kajeno li phehoe ka ho fapana le tsa khale: leloala la mora0 tjena, lipitsa, libeso.
I 1 I L -
.., ..
QETELLONG EA SELEMO SA PELE BANA BA TLA BE BA KA:
13. hlalosa mokhoa oa ho lokisa lijo le 110 scbclisa mantsoe a lumellanang I C sc ctsoang.
14. etsa niaele le maclana ka liphoofolo tse hlaha.
SE LOKELANG HO RUTOA
~ ~-
Mantsoe asebelisoang ha ‘no lokisoa lijo le ha li phehoa. Bohobe -+ ho sila, ho thuniisa, lipoli Motoho -+ ho haila, ho nepola, masutsa, sehau, letgeoana. Moroho --+ kha, lefupu, hlohlora, qotha, khabela ha ho hlajoa phoofolo - ho hlaba, ho rala, ho buha, ho kubela, ho phunya, ho tSela (ho ntSa ka litho). Bohobe ---+ ho tlhaliela, hoba, bela, faha,
ptjatla, soka, fetola, sutsisa (ti I amds u tsa).
MAELE LE MAELANA Maele le maelana ka: tau, phiri, phokojoe,
tlou, pela, noko, tali, phuthi, tSoene, mosha, tiephe, ‘mutla.
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa : ho buisana le bana ka mokhoa o lateloang ha ho raloa, buhuoa, ho tSeloa phoofolo le kainoo litho li abuoang kateng.
ka mantsoe, maele IC lilotho tse hlahang ha ho lokisoa lijo le ha li jeoa. Mehlala: - Mokone o betile morena
- Phalo e erne le lesimela - Ho bitsoa ’Mamolatasane
ho sebelisa mantsoe ao ka nepo lipolelong.
hore lefung phoofolo ha e t8eloelbalolloe. - Nku e tSeloa neng? - Khomo e tieloa neng, joang?
ho hlalosctsa bana csita I C mokhoa oa ho kubela.
ho etsa maele le maelana ka liphoofolo tse hlaha. ho a sebelisa ka nepo puong le ha ba ngola.
ho a hlalosa moo a hlahang teng puong le lingoloeng tseo ba li balang esita le ho a qetela ha ho siiloe mantsoe a mang.
hore ba ele hloko hore maele a mangata a thehiloe ho ipapisitsoe le boitgoaro, litgobotsi, mekhoa ea liphoofolo le batho le kamoo li phelang le ho phelisana ka teng. Mekhoa:
Phelisano: Noko li tgabana bophatSoa.
Thamahane ha li robale ‘moho. Tau tsa hlaka le le leng lia tsebana.
- 1 3 -
QETELLONG EA SELEMO SA PELE BANA BA TLA BE BA KA:
~ ~~~~~ ~~
14. e tsoela pele . . .
15. pheta litSomo tsa khalemo.
16. lothana ka lilotho tse amanang le tokiso le tokisetso ea lijo.
SE LOKELAIVG HO RUTOA
LITSOMO LitSomo tsa khalemo:
Mosimoli le Mosimotsane Ngoan’a khoeli sefubeng Moshanyana le Moriana (Nkolobe)
NtSa lintlha tsa bohlokoa ‘me ba khutsufatse litgomo.
LILOTHQ
Lilotho tse amanang le tokiso le tokisetso ea lijo.
SE KA ETSOANG rataisa barutuoa : Masene: LitSobotsi: Ngoan’a tali o tsejoa ka mereto. BoitSoaro: Phuthi e tsoha kameso e anyese.
Lekanyane ho phela le liretse.
ho latela methati e nepahetseng ha ho phetoa tSomo -qalo -bohare -qetello
ho pheta litSomo tseo ba li tsebang ‘moho le tsena tse boletsoeng.
ho bolela hore na li khalema le ho khothaletsa mekhoa efe ea bophelo. Mohlala: Khalemo - TSomong ea ngoana ea khoeli sefubeng,
mosali e moholo o ile a hloka botSepehi ‘me a fumantSoa kotlo.
ho ntSa lintlha tsa bohlokoa le ho khutsufatsa litSomo.
hore litSomo li ka bontSa masene a lintho tse eisoang bophelong. Mohlala: Masene - Tali ea pata ngoana, tSomong ea ngoana ea
khoeli sefubeng.
ho fumana lilotho tse amanang le tokiso ea lijo le likarabo tsa tsona.
ho hlalohanya lilotho tsa khale ho tsa mora0 tjena.
ho latela mokhoa o nepahetseng oa ho lotha.
ho ela hloko hore lilotho tse ling li na le likarabo tse tSoanang.
ho lemoha hore selotho se le seng se ka ba le likarabo tse ngata.
- 1 4 -
QETELLONG EA SELEMO SA PELE BANA BA TLA BE B.4 KA:
17. bapala lipapali tsa Scsotho le 110 l i bina.
18. Hlalosa liaparo le lisebelisoa tse amanang le lipapali.
19. pheta moetlo oa lenyalo ho ea ka methati e lokelang ho lateloa
20. sebelisa nicfuta ea leikeniisa ka nepo
2 1 . qolla leikeinisa lipolelong le lipolelong.
lirapeng.
22. hlophisa mareho ho latela lihlopha tsa ‘ona.
SE LOKELANG HO RUTOA
LIPAPALI LE LIPINA
Lipapali tsa Sesotho: liketoana, karete, moraba-raba, cheko, lesokoana, se-qata- majoana, mokhibo, ndlamo.
moropa, phala. LENYALO LA SESOTHO
Mohlala: mokhibo - lechoba, thejoana,
- ho raha morits’oana - - peheletso/tebeletso - selelekela
ho kopa mohope oa metsi
SEIUOPEHO-PUO LEIKEMISA
Mefuta ea leikemisa: lereho, seemeli Mesebetsi ea leikemisa: ho ba moetsi le moetsuoa polelong. TSebeliso ea leikemisa ka nepo.
Sebopeho sa lereho: hlooho le kutu lihlopha tsa mareho
Mefuta ea niarcho a fumanoang sehlopheng ka seng.
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa : ho bokella le ho sebelisa liaparo le lisebelisoa.
ho hlalosa liaparo IC liscbclisoa tsc amanang I C lipina tsc Scsotho.
ho bapala lipapali ka nepo.
ho etsa litlholisano ka lihlotsoana.
ho sebelisa ka nepo mantsoe le lipolelo tse sebelisoang papaling ka ‘ngoe.
ka lipotso ho ikhopotsa ka - ho raha morits’oana ho kopa mohope oa metsi
ho fuputsa lintlha tsena malapeng - peheletso/tebeletso - selelekela
-
ho etsa lipolelo moo leikemisa e leng moetsi le moetsuoa.
ho qolla leikemisa lipolelong le liratsoaneng.
ka lipolelo ho hlokomela lihlooho, likutu le litumela. ho hokela lihlooho tse fapaneng kutung e le ’ngoe ’me ba hlophise mareho ao ho ea ka lihlooho tse fapaneng.
ho hlophisa mareho ka ho ea ka lihlopha tsa ’ona.
- ! 5 -
QETELLONG EA SELEMO SA PELE DANA 13A TIA nk: 13A KA:
t 22. c tsocln pclc ...
23. bolela likarolo tsa seemeli-tu
24. hlophisa liemeli-tu ho latela lihlopha tsa tsona.
25. sebelisa seemeli-tu ka nepo lipolclong. 5
SE LOKELANG HO RUTOA
Likarolo tsa seemeli-tu - hlooho - kutu
Lihlopha tsa seemeli-tu - ‘mui - ‘muisod‘mueloa - ‘muuoa sehlopha sa 1 - 15
Mesebetsi ea seemeli-tu - nioetsi - moetsuoa - - se tlatsana le lereho
se tlatsaiia le se seng
SE KA ETSOANG Tataisa barutuos : ho hlophisa mareho ka mafhpha a latelang:
- liphoofolo - limela - batho - lijo - lihloliloeng - lisebelisoa - litho tsa ‘me-: - mafu - lihahabi - likokoanvana
~~ ~
ho bitsa seemeli-tu ho latela likarolo tsa sona.
ho hlokomela tSoano ea likutu tsa seemeli-tu.
ho hlophisa liemeli-tu ho ea ka lihlopha tsa tsona.
ho etsa lipolelo ka nepo lihlopheng tsa ‘mui:- bonngoeng le bongateng, ‘muisoa (‘mueloa) - bonngoeng le bongateng le ho ‘muuoa ho tloha sehlopheng sa pele ho isa ho sa 15.
ho ngola lienieli-tu tse ka sebelisoang sebakeng sa mareho lipolelong tse nang le mareho ba be ba bolele mesebetsi ea seemeli- tu lipolelong.
~
- 1 6 -
til
2 c 6)
tJ a, 0 e 3
% tJ
3 -da .3
3
a,
M E: cd c
3
% tJ
0 6)
0 a
4
3
.3 4
a tJ a, 0 c
cd 6) cd tJ
4 2
w N
til ti 2 tJ
4 6)
0 e % c1
% -da .3
nj a, 0 E: cd a a cd
2
z -2 d
cd
0 s 2
$ 1 I
% s a % 2 tJ
r-: N
til c 0 a, 0 a M
4 - .3 3
5 z
% 2 2
+ E
4
cn a,
m
.3
.3 - tJ
cd s .e - a,
6)
cd 6) cd
.3 3
tJ
4 2 cd 6)
0 e 0 c
3
3
I
r; I
G
P cd
AZ
*C( 3
2 Q) Q) m
6
I;=
3 .C( 3
s
0 0 0 3
8 w
I
bb d cd cd P
cd P
3
.C( 4
bn d 0 Q)
0 a
4
3
.C( 3
.C( 3
8 Q)
.M - cd a,
C
...
LENANEO-THUTO LA FOROMO EA B
QETELLONG EA SELEMO SA BOBELI BANA BA TLA BE BA KA:
1 . mamela ka scpheo sa ho hlalosa boleng ba baphetoa.
2. mamela ka sepheo sa ho rua tsebo.
3. tSoantSisa ketsahalo ka ho bua.
4. araba lipotso ka nepo
5 . bua ba thatoloha
6. balla ho rua tsebo (tlotlo-ntsoe)
7. balla ho funiana bolcng ba baphetoa le ho bapisa baphctoa
8. balla ho funiana liketsahalo ka tatellano ea tsona le ho li nyalanya ka nepo.
SE LOKELANG HO RUTOA
PHETISO EA MELAETSA
HO MAMELA ho mamela meqoqo, lipuisano lipina, lingoloa, iithuto tse theipiloeng, lipuo, liqotsulo, litSomo.
HO BUA
ho tSoantSisa litSomo, lipapali, meqoqo, liqotsulo tse hlahang ka libukeng, lirapa tse hlahang likoranteng.
ho araba lipotso lingoloeng, likoranteng le lipuisanong.
ho thatoloha 1ikhanngAiphehisanong mekhatlong. ea bona, libokeng..
HO BALA ho bala
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa :
ho mamela le ho hlalosa boleng ba baphetoa.
ka lipotso tse fatang tsebo
ho tSoantSisa le ho pheta ka nepo.
ho araba lipotso ka nepo
ho bua ka bolokolohi
ho tSetleha mabaka a kholisang ha ba bua.
ka lipotso ho pheta le ho araba lipotso holim’a seo ba se balileng
ho balla ho fumaiia boleng ba baphetoa ka ho ela hloko lipuo, liketso le seo ba bang ba se buang ka bona.
ho balla ho hlophisa le ho nyalanya liketsahalo.
- 19-
QETELLONG EA SELEMO SA 13OlZE1,I HANA 1ZA TLA DE BA KA:
9. balla ho fumana moelelo oa mantsoe a thafa, macle, maelana le mekhabo-puo: mothofatso, pebofatso le pepe.
10. bala ba thatoloha ba ela hloko matSoao
1 1. ngola lintlha tsa bohlokoa ho seo ba se mametseng, ba se balang le seo ba se nahanang
12. ngola lengolo la mosebetsi 13. ngola moqoqo oa pale 14. ngola ba sebelisa maele, maelana le
mekhabo-Duo.
15. akaretsa litaba tsa pale, thothokiso tse 3, tSoantSiso.
16. ntSa moko-taba lingoloeng
17. ngola boleng ba baphetoa lingoloeng.
18. ntSa le ho sebclisa macle, maelana, tlotlontsoe le mekhabo-puo tse hlahang lingoloeng.
SE LOKELANG €IO RUTOA
bala lithothokiso, lithoko, libuka tsa mefuta- futa
ho bala libuka le likoranta ba ela hloko tSebeliso ea matSoao: khutlo, potso, makalo, feeloane, mabofe, feelo, khutloana le tlamo.
HO NGOLA ho ngola mantsoe, lipolelo, lipoleloana le lirapa lengolo la mosebetsi
moqoqo oa pale
maele, maelana le mekhabo-puo
LINGOLO A pale, thothokiso, tSoantSiso
moko-taba oa pale, thothokiso
boleng ba baphetoa paleng le tSoantSisong
maeie, maelana, tlotlo-ntsoe, mekhabo-puo: (mothofatso, pebofatso, pepe)
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa:
ho qolla le ho hlalosa mekhabo-puo, maele, maelana le mantsoe a thata moo ba balileng
ho bala ba thatoloha ba bile ba ela hloko tSebeliso ea matSoao.
~
ho ngola lintlha tsa bohlokoa
ho ngola lengolo la mosebetsi ka nepo.
ho ngola moqoqo oa pale ka nepo.
ho ngola ba sebelisa maele, maelana le rnekhabo-puo lithapholisong tsa bona ka nepo.
ka mekhoa ea kakaretso
ho ntSa lintlha tsa bohlokoa paleng, tSoantSisong le thothokisong.
ho fumana boleng ba baphetoa lingoloeng.
ho sebelisa ka nepo maele, maelana le mekhabo-puo tse hlahang lingoloeng, lipolelong le meqoqong ea bona.
- 20 -
QETELLONG EA SELEMO SA BOBELI BANA BA TLA BE BA KA:
I
1 19. bolela lijo le baji ho ea ka moetlo.
20. etsa maele le niaelana ka liphoofolo tsa liae.
-
21. pheta IitSomo tsa khalemo le tsa
22. bolela melemo ea litSomo khothaletso
SE LOKELANG HO RUTOA
BOCHABA
LIJO Lijo, baji le moetlo
MAELE LE MAELANA maele le maelana ka: khomo, ntja, nku, poli,
pitsi, tsuonyana, kolobe, khoho
LITSOMO LitSomo tsa khothaletso - Linanabolele, Phokojoe (ha e hana ho fata seliba) Moshanyana oa Sankatana melemo ea IitSomo
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa: ho fumana hore na ho ea ka moetlo ke lijo life tse jeoang ke likarolo tse fapaneng tsa batho:
Mehlala: qaati -+ bashanyana mala a kolobe 4 banana matlala 4 bo-nkhono le bo-ntate-moholo ‘mantatana 4 basali mala a poli + bohle
ho fuputsa lijo tse ling tse jeoang ka ho khetha:- lebete, manyeme photo, phapoane, lipheo, pelo.
ho hlalosetsa bana hore moetlo ke oona o laolang hore lijo tse itseng li jeoe/li se ke tsa jeoa ke bana, basali, banna le banana. Li jeloa libakeng tse khethehileng 3 banna ba jela hlooho khotla hore ba tle ba buisane ka bolokolohi ka litaba tsa pus0 le tsa bophelo ka kakarctso.
ho sebelisa maele le maelana ka nepo puong le ha ba ngola.
~~ ~~
ho pheta IitSomo tse boletsoeng esitana le tseo ba li tsebang. ho bolela le ho ngola melemo ea litSomo. hore na li khothaletsa mekhoa efe ea bophelo.
QETELLONG EA SELEMO SA BOBELI BANA BA TLA BE BA KA:
23. bapala lipapali le ho bina lipina tsa Sesotho tse amanang le lipapali.
24. Bolela melemo ea lipina le lipapali tsa Seso tho.
25. bapisa lilotho tsa khale le tse ncha tse amanang le tokiso le tokisetso ea lijo
26. pheta moetlo oa lenyalo la Sesotho ho ea ka methati c lokclang ho lateloa
27. bolela litho tsa lekaba
28. hlalosa liphetoho tsa kholo bananeng le bashanyaneng.
29. bolcla mathnta a tlisoang ke boroctsana I C bohlankana.
SE LOKELANG HO RUTOA
LIPINA LE LIPAPALI
Ho khoasa litali, ho kallana, lipina tsa mokopu, serobolela, cheko Melemo ea lipapali le lipina tsa Sesotho
LILOTHO lilotho tsa khale le tsa morao
LENYALO LA SESOTHO
ho thethesa bohali, ho hlabisa bohali
Kabo ea litho tsa lekaba
Liphetoho tsa kholo bananeng le bashanyaneng.
Mathata a boroctsana le bohlankana: Bokuli, litakatso, lijo, bofutsana, bohlasoa.
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa : ho hlalosa lipina le lipapali tsa Sesotho tse boletsoeng. ho fuputsa le ho bolela melemo ea lipina le lipapali tsa Sesotho. bapala lipapali le lipina tse boletsoeng ka nepo le ka bokhabane. ho hlolisana ka lipina le lipapali ho sebelisa mantsoe le lipolelo tse hlahang pineng le papaling ka ‘ngoe.
ho qolla lintlha tsa bohlokoa ho bapisa lilotho tsa khale le tse ncha (ho buisanoa ka lisebelisoa tse ten2 lilothong).
ho fuputsa ka methati e etsoang ha ho thethesoa, ho hlabisa bohali le ho aba litho tsa lekaba.
ka lipotso/liphuputso ho fumana hore na setho ka seng se ea ho mang.
ho hlalosa le ho hlokoinela liphetoho tse bang teng kholong ea banana le bashanvana.
ho hlokomcla le ho hlalosa mathata a boroctsana le bohlankana.
-22 -
QETELLONG EA SELEMO SA BOBELI BANA BA TLA BE BA KA:
30. bopa mareho ka maretlo-puo a fapaneng
3 1 Sebelisa mareho a macha lipolelong.
32. sebelisa mehatlana ka nepo ho supa: botsehali, kholiso, nyenyefatso le nyeliso.
33. bolela sebopeho sa lereho
34. ntSa likarolo tsa lereho rnarchong a bopiloeng ka mehatlana (hlooho-kutu- mohatlana).
35. sebelisa mareho a ka supang maemong a botona le botSehali ka nepo
36. sebelisa mareho a supang bonyenyane ka nepo.
SE LOKELANG HO RUTOA
SEBOPEHO-PUO
LEIKEMISA
seemeli-tu likutu-ketso iikutu-phafo
Pop0 ea mareho : mareho
TSebeliso ea mehatlana ena: -ane, -hali, -ana -nyane, -nyana,
ho supa nyenyefatso, botzehali, kholiso le nyeliso phetoho ea melumo ha ho sebelisoa /-ana /
/-ane /
likarolo tsa lereho: hlooho kutu mohatlana
Botona le botSehali marehong Mohlala: botona botSehali
mokoko sethole
Bonyenyane ka tlhaho Mohlala: Nku-konyana Khomo-namane
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa:
ho bopa mareho ka: seenieli-tu likutu-ketso likutu-phafo mareho.
ho sebelisa mareho a macha lipolelong.
ho hlalohanya tSebeliso ea mehatlana ena. ho bontSa liphetoho tsa melumo tse hlahisoang ke tSebeliso ea mehatlana /-ana / le /-me /
ho ntSa likarolo tsa lereho
ho sebelisa mareho a supang botona le botSehali ka nepo
ho sebelisa mareho a supang bonyenyane ka nepo.
-23 -
QETELLONG EA SELEMO SA BOBELI BANA BA TLA BE BA KA:
17. bolcla scbopcho sa liph a 1- 1 tscna: Seruisa - kotloloho Schloai - kotloloho
38. sebelisa liemeli-phafo ka nepo
39. bolela mesebetsi ea seemeli-phafo lipolelong.
lipolelong
40. bolela likarolo tsa leetsi
41. khetha lihlooho-poleli lipolelong
42. bolela mefuta ea likutu-ketso
SE LOKELANG HO RUTOA
SEPHAFI Scruisa lc Schloai - litumela-phafo: litumela-thuo le tumela-
- iikutu-phafo: likutu-thuo le likutu- tlhoaco
tlhoaeo SEEMELI-PHAFO
Mefuta ea liemeli-phafo: seemeli- thuo
Mesebetsi ea liemeli-phafo seemeli-tlhoaeo
Ho ba : Moetsi
SEBOLELI : Moetsuoa
Sebopeho sa leetsi: hlooho-poleli kutu-ketso
Mefuta ea hlooho-poleli: tumela-moetsi tumela-moetsuoa hlooho-boiketsi
Mefuta ea likutu-ketso: tsa mathomo le tsa mahlomela.
Tsa mahlomela: Boctsuoa, Ketsetso, Ketsiso, Ketsollo le Phetako
- 24 -
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa:
ho khctha liphafi tsc bolctsocng I ipolclong. ho etsa iiphafi tse boletsoeng lipolelong. 110 khetha lituniela-phafo le likutu-phafo tsa liphafi tse boletsoeng.
ho qolla liemeli-phafo ka nepo lipolelong. ho sebelisa lienieli-phafo lipolelong. ho bontSa mesebetsi ea liemeli-phafo.
~
ho ntSa likarolo tsa leetsi lipolelong ho bopa leetsi ba sebelisa likarolo tsa leetsi tseo ba ithutileng tsona.
ho khetha lihlooho-poleli lipolelong.
ho fumana phapano pakeng tsa likutu-ketso tsa mathomo le tsa mahlomela. ho bopa likutu-kctso tsa mahlomela ba sebelisa likatoloso tse fanoeng.
g E 0 P a, a, cd 0 0 P cd a, 0 0 cd a,
3
4
.?
4
c,
c,
4
s: G .e
u c
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . .
. . . . . . . .
0 2 0 2 N
0 0
. . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 W
. . . . . . 0 n. . . * . . . . . . . 0 k4 . . . . * . . . . . . . . . * .
* . . . . . . . . . . . . . . .
. .
. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 4 0 c1 z W
4 0 4 d 4
0 E @
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
MOHLALA OA LENGOLO LA TSEBETSO
Lithoteng Box 19 Maseru 100
La 7 Phupu 2000
Mookameli Spar Supermarket Box 1130 Leribe 300
Monghali
KOPO EA MOSEBETSI
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Ka boikokobetso Likeleko Mokhomo
Tlhokomeliso: Kamehla le mehla lengolong la tiebetso sehlooho se ngoloe ka litlhaku tse kholo.
0 0 m
I
00 c-4
I
. -
QETELLONG EA SELEMO SA BOKARO BANA BA TLA BE BA KA:
1. mamela ka sepheo sa ho hlalosa
2. akaretsa litaba maemong a fapaneng a bophelo
3. fana ka niaikutlo a bona ba sebelisa puo e niano n i
4. fana ka litlhaloso tse nepahetseng ebile li utloahala
5 . qapa lipale le lithothokiso.
I---- 6. balla ho fuputsa meetlo e hlahang lingoloeng
tseo ba li balang
7. balla ho rarolla lipolelo ho latela maretlo-puo a l i ahileng
8. bala ka nepo ba sa kikitlele, ba bile ba I hlokonicia tSebeliso e nepahetseng ea matSoao
LENANEO-THUTO LA FOROMO EA C
SE LOKELANG HO RUTOA
PHETISO EA MELAETSA HO MAMELA
ho mamela: litlhaloso, lipuo, meqoqo, maele, litSonlo, litgupiso, lipitso, lipale le lithothokiso.
ho akaretsa lipuo, lingoloa, liketsahalo HO BUA
ho fana ka maikutlo holim’a tse bdiloeng le tse mametsoeng
ho hlalosa ka botlalo tse mametsoeng le tse builoeng
ho qapa ka tseo ba li boneng/utloileng/nahanang
HO BALA ho bala
lipolelo, maretlo-puo, le tSebeliso ea ‘ona
MatSoao: khutlo, feeloane, potso, makalo, feelo, mabofe, khutloana le tlamo.
A,.
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa:
ho mamela ka hloko litlhaloso moo ba pheteloang, ba hlalosetsang esita le ho phetelana.
ho latela methati e nepahetseng ea ho akaretsa.
ho tsepamisa maikutlo holim’a moko-taba oa seo ba se balileng/utloileng
ho hlalosa litaba ka tatellano.
hore tsa boiqapelo li ee ka tatellano, li kholise, li be li natefele bamameli.
ho bala ba fuputsa meetlo e hlahang lingoloeng ka ho fapana.
ho rarolla lipolelo ho ea ka maretlo-puo a li ahileng.
ho bala ba thatoloha ‘me ba bile ka hlokometse matSoao.
QETELLONG EA SELEMO SA BORARO BANA BA TLA BE BA KA:
9. balla ho ntSa nickhabo puo e hlahang moo ba balang
10. balla ho hlalosa thuto le inelemo ea litSomo.
1 1. ngola matSoao ka nepo
12. ngola ba sebelisa tlotlo-ntsoe ka nepo
13. akaretsa nalane le litaba tsa lithoko
14. khetha le ho hlalosa mekhabo-puo
15. bala lithothokiso ka kutloisiso
16. akaretsa lithothokiso
17. khetha le ho hlalosa mekhabo-puo
SE LOKELANG HO RUTOA
Mekhabo-puo : lephetoa, selateliso
LitSomo
MatSoao: sehonyetso, tlamo, tulo HO NGOLA
tlotlo-ntsoe
LINGOLOA Lithoko
Lithothokiso
Lithothokiso
Mekhabo-puo: lephetoa selateliso PePe pebolo mothofatso papiso thehello
SE KA ETSOANG Tataisa harutuoa:
ngola matSoao ka nepo.
ho sebelisa le ho ngola mantsoe ka nepo.
ho akaretsa lithoko le ho fuputsa nalane ea tsona.
ho hlalosa mekhabo-puo le ho e ntSa.
ho bala ka kutloisiso, ba hlalosa mantsoe, ba ntSe mekhabo-puo, ho akaretsa thothokiso le ho fumana molaetsa thothokisong.
- 30 -
QETELLONG EA SELEMO SA BORARO BANA BA TLA BE BA KA:
I BOCHABA
SE LOKELANG HO RUTOA
LIJO IS. bolela lilotho tse hlahang tokisong ca lijo. Lilotho tse buang ka lijo
19. pheta litSomo tsa khalemo
20. hlalosa made le maelana a hlahang lingoloeng tseo ba l i balang.
2 1. hlalosa maemo le linako tseo lipapali le
LITSOMO LitSomo: Mohololi, leeba le nkoe
Moshanyan’a Senkatana MAELE LE MAELANA
Maele le maelana a hlahang lingoloeng.
LIPAPALI LE LIPINA Maemo, nako ea papali le Iipina: liketoana
lipina li bapaloang le ho binoa ka tsona. khati moraba-raba k arc t c mohobelo lesokoana mokhi bo se-qata-maj oana ndlamo ho khoasa litali ho kallana mokopu serobolela cheko
SE KA ETSOANG Tataisa harutuoa:
ho lothana ka lilotho tse buang ka tokiso ea lijo. Mohlala: Tseke lioling? - Mohoma
TSoeli moraheng? - Lebese
ho bolela hore na IitSomo tsena li khalema mekhoa efe ea bophelo.
ho hlalosa maele le maelana a hlahang lingoleng ‘me ba be ba a sebelise lithapholisong tsa bona.
ho bolela maemo, nako eo lipapali li bapaloang ka eona le nako eo lipina li binoang ka eona.
. -
QETELLONG EA SELEMO SA BORARO BANA BA TLA BE BA KA:
22. bolela meaparo le lisebelisoa tse sebelisoang papaling le pineng ka ‘ngoe.
23. bapisa moaparo oa Sesotho oa khale le oa kajeno
24. bontSa melemo ea lilotho
SE LOKELANG HO RUTOA
Meaparo le lisebelisoa
Moaparo oa khale le oa kajeno: setea setsiba seshoeshoe kobo
LILOTHO Melemo ea lilotho
ho chorisa kelello ho tlosa bolutu LENYALO LA SESOTHO
Moqhoba
Papiso ea lenyalo la khale le la kajeno ho kopa ngoetsi likhonio tsa bohali nioqhoba se le l c kela
Mafu a tsoaetsanoang - a likobo NIV/AIDS M o kao I a
25. hlalosa moqhoba
26. ho bapisa lenyalo la kajeno le la khale.
27. hlalosa mafu a tgoaetsanoang le ho itlhokomcl:1 ha mafii i io i i I C tcng.
- - -
- 32 -
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa:
ho fuputsa ka meaparo le lisebelisoa tse hlokoang papaling ka ‘ngoe.
hlolisana ka meaparo ena ea Sesotho ea &ale le ea kajeno.
Fuputsa mabaka ao lilotho li neng li etsoa ka ‘ona.
ho hlalosa hore na moqhoba ke’ng.
Bapisa liketsahalo tsa lenyalo la khale la Sesotho le lenyalo la ka-jeno.
fuputsa ka nickhoa ca ho qoba m f u a tSoaetsanang.
QETELLONG EA SELEMO SA BORARO BANA BA TLA BE BA KA:
28. bolela le ho sebelisa bonako ka nepo.
29. khetha sefetoli lipolelong.
30. khetha leeketsi lipolelong
3 1 . bolela mefuta ea leeketsi
32. bopa lecketsi ka maralo a sa tSoaneng.
33. khetha sere lipolelong.
SE LOKELANG HO RUTOA
SEBOPEHO-PUO SEBOLELI
Bonako: bokhale bophetheho
SEFETOLI Mefuta ea sefetoli: leeketsi
sere
Mefuta ea leeketsi: nako sebaka mokhoa
pop0 ea leeketsi ka maralo a latelang- ka - ha - ho -
- ng Sere se sebelisoang ho supa: mokhoa
monko ‘mala molumo sebopeho motsamao
M - 35 -
SE KA ETSOANG Tataisa barutuoa:
ho fetolela lipolelo tse ho bojoale ho bomoso. ho fetolela lipolelo tse ho bojoale le bomoso bonakong ba bokhale le bophetheho. ho sebelisa bokhale le bophetheho ka nepo. ho ntSa bokhale le boDhetheho 1iDolelonrr.
ho sebelisa le ho khetha sefetoli lipolelong.
ho khetha leeketsi lipolelong. ho bolela mefuta ea leeketsi le ho e sebelisa ka nepo.
ho bopa leeketsi ka maralo a fanoeng.
ho sebelisa le ho khetha sere ka nepo lipolelong.
QETELLONG EA SELEMO SA BORARO BANA BA TLA BE BA KA:
34. klwtha scliokclo lipolclong.
35. sebelisa sehokelo ka neDo.
36
37
khetha lekhotsa lipolelong.
sebelisa lekhotsa ka nepo.
SE LOKELANG HO RUTOA
SEHOKELO
TSebeliso ea sehokelo: 110 kopanya lipolelo ho kopanya maikemisa
LEKHOTSA
Lekhotsa ho supa: makalo nyeliso tumeliso ho bitsa ho khalema ho hana ho lumela ho hlapanya.
SE KA ETSOANG I'ataisa harutuoa:
thetha le ho sebelisa sehokelo ka nepo.
ho khetha le ho sebelisa makhotsa ka nepo lipolelong.
- 74 -
I
Ho mamela meqoqo, litSomo, lithothokiso, IitSoantSiso, lithoko, lilotho, lipuo, lipina, se-ea-le- moca, lithuto tse theipiloeng, IitSupiso, litaelo, tlhaloso ca tikoloho IC ca ka moo lintho l i etsoang kateng, tlhalohanyo ea melumo.
Boikhopotso ba mosebetsi 'ohie oa Foromo ea A. Ho mamela ka sepheo sa ho rua tsebo le ho hlalosa boleng ba baphetoa.
Ho pheta meqoqo, IitSomo. 1-10 ctsa lilotho, ho phcha khnng. I lo fana k a niaikutlo 110 tsc hlahang moo bn I~lamclscllg. Ho buisana ka lintho tse fumanoang tikolohong.
Ho tSoantSisa le ho etsisa ho na le puo. J-Io araba lipotso tse botsitsoeng lingoloeng ka nepo.
Boikhopotso ba mosebetsi oa Foromo ea A le oa Foromo ea B Ho fana ka litlhaloso Ho mamela lipalc le lithothokiso
Boikhopotso ba mosebetsi oa Foromo ea A le B Ho akaretsa litaba. J-To fana ka niaikutlo. 110 h a ka litlhnloso Ho qapa lipale le lithothokiso.
1 HO BALA
Ho bala liratsoana tse khutgoanyane tse khethiloeng lingolocng ka mefuta ea tsona. I lo balla ho l'urnana bolcng ba baphctoa IC 110 qolla 1 mekhabo-puo ma: papiso le thehcllo. I
I 1-10 balla ho fana ka maikutlo. 1 Ho bala ka nepo, ho se kikitlele le ho elelloa j tiebeliso e nepahctscng ea matSoao: feeloane, : potso, khutlo le makalo.
Boikhopotso ba mosebetsi oa Foromo ea A 1-10 balla ho rua tsebo, ho fuinana bolcng ba baphctoa,ho bapisa likctsahalo le ba l i phethang, ho balla ho fuinana moelelo oa maele, maelana le mekhabo-puo ena: mothofatso, pebofatso, le pepe. Ho utloisisa tgebeliso ea niatioao: khutlo, potso, makalo, feeloane le mabofe.
Boikhopotso mosebetsi 'ohle oa Foromo ea A le ea B 1 Io etsa liphuputso tsa mcetlo e hlahang lingolocng tseo ba li balang. Ho qhaqholla lipolelo, ho qolla maretlo-puo le ho qaqisa tSebeliso ea 'ona. MatSoao: khutloana, mabofe Mekhabo-puo: pheta-pheto, selateliso, Ho hlalosa thuto le melemQe;+fitsr, mo.
e "
.-. ..
FOROMO EA B FOROMO EA C
Ba ngole lirapa tsa pitsetso, moqoqo oa tIhaloso ka ncpo. Ba sebelise matSoao ana ka nepo: feeloane, makalo, khutlo, potso le tlhaku e kholo. Ba qolle lintlha tsa bohlokoa moo ba ipallang ba li ngole. Ba ngole ba be ba hlahlobe lipolelo ka maretlo-puo a li ahileng. Lengolo la setsoalle/baamani.
Boikhopotso ba mosebetsi oa A. Ho qolla lintlha tsa bohlokoa ho seo ba se mametseng le seo ba se balang ba be ba li ngole. Ho ngola moqoqo oa pale. Ho sebelisa maele, maelana le mekhabo- puo ha ba ngola. Ho ngola lithothokiso tsa boiqapelo. Ho ngola lengolo la Mosebetsi.
Boikhopotso ba mosebetsi oa A le B. TSebeliso e nepahetseng ea matSoao ana: sehonyetso le tlamo. TSebeliso ea puo ka nepo ka mekhoa e hapang maikutlo, maemong a lokelang. Ho ngola lengolo la Mohala.
1 ;-I LINGOLOA
Pale e khutSoanyane: - le ea tSoantSiso, boleng baphetoa, tSebeliso ea ea puo (maele, mekhabo-puo), tlhaloso tlhaloso ea likhaolo, tikoloho, Inoko-taba 0:) palc k a ‘ngoc.
~ - _ _ - -- 1___1__-
Boikhopotso ba mosebetsi oa A le B. Lithoko le Lithothokiso, tSebeliso ea puo, tlhaloso ea mantsoe moko-taba, nalane ea lithoko, kakaretso ea baamani lithokong. tlhaloso ea lithoko, kakaretso ea thothokiso, molactsa o fiimanoang thothokisong.
! BOCHABA (a) Boikhopotso ba mosebetsi oa A. (a) Boikhopotso ea mosebetsi oa A le B. I (a) Lijo:- Nako co l i fumanehang ka eona ka
I bongata - ’l’okiso ca tsona I
I I - Baji le. sebaka sa moo li jeloang I - Lilotho tokisong ea lijo.
- 3 6 -
FOROMO EA A
ROCHABA bo tsoela pele
(b) Maele le maelana ka liphoofolo tse h1aha:- tau, pcla, tlou, phiri, tioko, tali, tSephe, phokojoc, ‘mutla, tSoene, mosha, phuthi.
(c) LitSomo tsa khalemo: Mosimoli le Mosimotsana Moshanyana le moriana (Nkolobe) Ngoana ea khoeli sefubeng
[d) Lipapali le lipina - liketoana, khati, lesokoana morabaraba, karete, mokhibo, mohobelo, se-qata-majoana, ndlamo.
(e) Lilotho - lilotho tse amanang le tokiso ea lijo.
(f) Lenyalo - ho raha nioritSoana
- mokhoa oa ho lothana.
- - selelekela - peheletso
ho kopa mohope oa metsi
FOROMO EA B
Boikhopotso ba mosebetsi oa A Maele ka liphoofolo tsa hae :- khomo
ntja
Boikhopotso ba mosebetsi oa A. LitSomo tsa khothaletso: Linanabolele Phokojoe (ha e hana ho fata seliba) Moshanyana oa Sankatana Melemo ea ho etsa litSomo.
Boikhopotso ba mosebetsi oa A. Ho khoasa litali, ho kallana, mokopu, serobolela, cheko.
Tlhalohanyo ea lilotho tsa mora0 le tsa khale tse amanang le tokiso ea lijo.
Lenyalo - ho thethesa bohali - ho hlabisa bohali -
- liphetoho tsa kholo - mathata a boroetsana k a
ho aba litho tsa lekaba BoitSoaro le boitokisetso ba lenyalo
__ bohlankana I_-- __
FOROMO EA C
Boikhopotso ba mosebetsi oa A le B.
Boikhopotso ea mosebetsi oa A le B.
LitSomo litSomo tsa khalemo: Phokoj oe Mohololi, leeba le nkoe
Boikhopotso ba mosebetsi oa A le B. Tlhaloso ea lipapali le lipina tse rutiloeng A le B le maemo le linako tseo li binoang le ho bapaloa ka tsona. Melemo ea lipina le lipapali tsa Sesotho.
Melemo ea lilotho
Lenyalo: Boikhopotso ba mosebetsi oa A le B - Moqhoba - Papiso ea lenyalo la Sesotho le la
kajeno. Boits’oaro le boitokisetso ba lenyalo
bonloeki - Mafu a tSoaetSanoang - . ~ - _ - _ I _____ -- -
- 3 7 -
SEBOPEHO-PUO
- Moetsuoa oa ketso 12. Seemeii
j I (a) Sebopeho -: hlooho
I . Lcrcho
2. Seenleli - Seemeli-tu, Seemeli-phafo ‘ 1. Lereho (a) Sebopeho -: hlooho
(b) Lihlopha 1 - I5 kutu
l Mareho a supang:- liphoofolo, batho, limela, 1 IinonYana, mafk lijo, kbe l i soa , litho tsa ‘mele.
1 Likokoanyana, lihahabi, lihloliloeng. (c) Mcscbctsi - Moezsi oa ketso bots’ehali, kholiso.
Liphetoho tsa melumo
ts’oaneng. (C) Botona le bots’ehali ba mareho a sa
(d) Bonyenyane ka tlhaho
Mefuta 1. Lereho
(a) Pop0 ea mareho ka: i) Mareho ii) SeemeIi-tu iii) Likutu-ketso iv) Likutu-phafo
(b) Ts’ebeliso ea mehatlana: -ana, -ane,
-nyane, -nyana -hali, ho supa nyenyefatso.
- Seemeli-kakaretso - Seemeli-tlhakiso - Seemeli-ts’upo - Sccmcli-palo - Seemcli-qollo
’ Seemeli-phafo:
(c) Mesebetsi - Moetsi oa ketso
ua oa ketso x
- 38 -
2. Seemeli-phafo (a) Mefuta:- seemeli-thuo, seem&-
tlhoaeo (b) Mesebetsi
- Moetsi oa ketso - Moetsuoa oa ketso - Se tiatsana le se seng.
FOROMO EA A
LElKEMISA le tsoela pele . . ,
Mosebetsi - Moetsi oa ketso - Moetsuoa oa ketso
1 . Mefuta - Seakaretsi - Lesupa: Likarolo tse tharo - Sehlakisi - Scbali - Seqolli
2. Mosebetsi 3. Sebopeho
L,itumcla-plinli,~h tumela-kakaretso tumela- tlhaki so tumela-palo tumcla-qollo
FOROMO EA B FOROMO EA C
I , i k ~ ~ t u - p l x ~ f ~ kutu-kakaretso kutu-tlhakiso kutu-palo
---ktriu-qollo -
Boikhopotso ba mosebetsi oa A 1. Mefuta
- Seruisa se otlolohileng - Sehloai se otlolohileng
2. Mosebetsi 3. Sebopeho
Litumela-phafo tumela-thuo tumela-tlhoaeo
Likutu-phafo kutu-thuo k ~ t ~ - t l h o ~ ~
Boikhopotso ba mosebetsi oa A le B.
- 39 -
. .. .
Leetsi (a) Sebopeho
i) hlooho-polcli ii) kutu-ketso
i) hlooho-poleli: tumela-moetsi tumela-moetsuoa hlooho- boiketsi
ii) kutu-ketso: Mefuta:- Tsa mathomo
Tsa mahlomela Boetsuoa Ketsetso Ketsiso Ketsollo Phetako
(b) Bonako:- bojoale
(b) Bonako: bojoale bomoso bokhale bophetheho
(a) Sebopeho hlooho-polcli (mcfi~ta) - tumela-moetsi - tumela-moetsuoa - hlooho-boiketsi
9
c) Tiiso le Tatolo
- 1 Leetsi
I
ii) Kutu-ketso - mathomo - mahlomela
Ketsisiso Ketsetsano Ketsano Ketsahalo
I I (c) Tiiso le Tatolo - I
- 40 -
* - . ,.. _ -
FOROMO EA B FOROMO EA C FOROMO EA A
SEFETOLI Mefuta
(a) Leeketsi (b) Sere
(a) Leeketsi i) Mefuta:
- Keketso-nako - Keketso-sebaka - Keketso-mokhoa Pop0 ka maralo: ka, ha, ho, -ng iii)
TSebeliso ho supa - mokhoa, monko, ‘mala, molumo, sebopeho le motsamao.
(b) Sere
SEHOKELO I TSebeliso
LEKHOTSA TSebeliso, ho sups:-
- makalo - ho leleka - nyeliso - tumeliso - ho bitsa - hokhalema - hohana - ho lumela - 110 hlapanya __-_I
- 4 1 -