Jarðsaga ÍslandsJarðsaga ÍslandsTertíerTertíer

HitastigHitastig

Það hlýnaði aftur þar til fyrir 18 milljónum ára. Það hlýnaði aftur þar til fyrir 18 milljónum ára. Eftir það fór jafnt og þétt Eftir það fór jafnt og þétt kólnandi og fyrir 1,65kólnandi og fyrir 1,65

milljónum ára var komin mikil ísöld á jörðinni.milljónum ára var komin mikil ísöld á jörðinni. Skipting nýlífsaldar í tímabilin Skipting nýlífsaldar í tímabilin Tertíer og Tertíer og

KvarterKvarter miðast við þessi tímamörk. Ísöldin á miðast við þessi tímamörk. Ísöldin á kvarter var síðan mjög sveiflukennd og skiptust á kvarter var síðan mjög sveiflukennd og skiptust á hlýskeið og kuldaskeið. hlýskeið og kuldaskeið.

Á kuldaskeiðunum var fimbulkuldi en á Á kuldaskeiðunum var fimbulkuldi en á hlýskeiðum var jafnvel hlýrra en er í dag.hlýskeiðum var jafnvel hlýrra en er í dag.

Skipting Tertíer í tímabilSkipting Tertíer í tímabil

Plíósen Plíósen 1,8M - 5M1,8M - 5MMíósenMíósen 5 M - 23M5 M - 23MÓlígósenÓlígósen 23M – 34M23M – 34MEósenEósen 34M – 55M34M – 55MPaleósenPaleósen 55M – 65M55M – 65M

Míósen 5 M - 23MMíósen 5 M - 23M Á Míósen hlýnar aftur, og loftlag verður heitt og þurrt. Á Míósen hlýnar aftur, og loftlag verður heitt og þurrt. Nýjar fellingahrynur byrja að láta á sér kræla. Nýjar fellingahrynur byrja að láta á sér kræla.

Panamaeyðið verður til sem myndar skil milli Norður og Panamaeyðið verður til sem myndar skil milli Norður og Mið Ameríku. Mið Ameríku.

Graslendi, túndrur, gresjur og eyðimerkur koma fram. Graslendi, túndrur, gresjur og eyðimerkur koma fram. Nýjar tegundir spendýra og fugla.Nýjar tegundir spendýra og fugla. Í hafinu mynduðust útbreiddir þangskógar, sem varð Í hafinu mynduðust útbreiddir þangskógar, sem varð

grunnur að blómlegu dýralífi hafsins. grunnur að blómlegu dýralífi hafsins. Í lok Míocen voru komnar fram 95% þeirra tegunda sem Í lok Míocen voru komnar fram 95% þeirra tegunda sem

lifðu síðan af ísöldina. lifðu síðan af ísöldina.

Míósen 5 M - 23MMíósen 5 M - 23M

Plíósen 1,8M - 5MPlíósen 1,8M - 5M

Á Plíósen kólnaði um alla jörð, og jöklar Á Plíósen kólnaði um alla jörð, og jöklar mynduðust á pólunum. mynduðust á pólunum.

Mikil aukning í gresjum og steppum, sem var Mikil aukning í gresjum og steppum, sem var blómatími fyrir sebradýr, hesta og önnur blómatími fyrir sebradýr, hesta og önnur “gresjudýr”. “gresjudýr”.

Fyrstu tegundir mannapa (ausralopithecins) Fyrstu tegundir mannapa (ausralopithecins) Panamaeyðið lokaðist sem gaf dýrategundum Panamaeyðið lokaðist sem gaf dýrategundum

möguleika á að komast milli Norður og Suður möguleika á að komast milli Norður og Suður Ameríku.Ameríku.

Túlkun jarðlagaTúlkun jarðlaga Nútíminn er lykill fortíðarinnar (Lyell)Nútíminn er lykill fortíðarinnar (Lyell) Efra jarðlag er ávallt yngra en það sem undir Efra jarðlag er ávallt yngra en það sem undir

liggurliggur (Stenó 1669) MislagiMislagi eru eyður í jarðlagastaflanumeru eyður í jarðlagastaflanum Einkennislag Einkennislag er lag með mikla útbreiðslu og er lag með mikla útbreiðslu og

hefur einkenni sem auðvellt er að rekjahefur einkenni sem auðvellt er að rekja EinkennissteingervingurEinkennissteingervingur er steingerðar leifar er steingerðar leifar

lífveru sem náði mikilli útbreiðslu á stuttu skeiði lífveru sem náði mikilli útbreiðslu á stuttu skeiði jarðsögunnarjarðsögunnar

ÁflæðiÁflæði þegar sjávarstaða hækkar þegar sjávarstaða hækkar Afflæði Afflæði verður þegar sjávarstaða lækkarverður þegar sjávarstaða lækkar

EinkennislagEinkennislag

AldursákvarðanirAldursákvarðanir

Til að finna raunverulegan aldur bergs er Til að finna raunverulegan aldur bergs er venjulega byggt á mælingum á geislavirkum venjulega byggt á mælingum á geislavirkum samsætum í bergi eða steingervingum. Við samsætum í bergi eða steingervingum. Við þekkjum þann tíma sem tekur að breyta einni þekkjum þann tíma sem tekur að breyta einni samsætu frumefnis í annan. samsætu frumefnis í annan.

Við skilgreinum þann tíma sem tekur að brjóta Við skilgreinum þann tíma sem tekur að brjóta niður helming geislavirku samsætunnar sem niður helming geislavirku samsætunnar sem helmingunartíma.helmingunartíma.

Það geislavirka efni sem brotnar niður er kallað Það geislavirka efni sem brotnar niður er kallað móðurefnimóðurefni, það sem myndast er , það sem myndast er dótturefni.dótturefni.

Helmingunartími nokkurra samsæta.Helmingunartími nokkurra samsæta.

Geislavirkar Geislavirkar Helmingunartími(ár) Helmingunartími(ár) DótturefniDótturefni Mælisvið (ár) Mælisvið (ár) samsætursamsæturRúbidín Rúbidín 874,86 · 10874,86 · 101010 Strontín 87 Strontín 87 Þórín Þórín 2321,4 · 102321,4 · 101010 Blý 208 Blý 208 Kalín Kalín 401,3 · 10401,3 · 1099 Argon 40Argon 40 1·101·1055 -  4,86 - 10 -  4,86 - 101010

Úran Úran 2384,5 · 102384,5 · 1099 Blý 206 Blý 206 Úran Úran 2357,10 · 102357,10 · 1088 Blý 207 Blý 207 Kolefni Kolefni 145730145730 Nitur 14100 - 50.000Nitur 14100 - 50.000

Kalíum –Argon aðferðKalíum –Argon aðferð

Geislavirk samsæta kalíums 40 (Geislavirk samsæta kalíums 40 (4040K) klofnar og K) klofnar og breytist í eðallofttegundina argon 40 (breytist í eðallofttegundina argon 40 (4040Ar). Við Ar). Við það myndast örlitlar argonloftbólur í berginu, það myndast örlitlar argonloftbólur í berginu, sem geta lokast varanlega inni í kristalgrindinni.sem geta lokast varanlega inni í kristalgrindinni.

Með því að bræða bergið losnar argonið og Með því að bræða bergið losnar argonið og hægt er að mæla það.hægt er að mæla það.

Með nákvæmum massagreini er hægt að finna Með nákvæmum massagreini er hægt að finna magn magn 4040K í berginu. Með því að bera þetta K í berginu. Með því að bera þetta saman og bera saman við helmingunartíman, saman og bera saman við helmingunartíman, fæst nákvæm aldursgreining á berginu.fæst nákvæm aldursgreining á berginu.

GeislakolsaferðGeislakolsaferð

Til að hægt sé að nota þessa aðferð þarf að Til að hægt sé að nota þessa aðferð þarf að finna lífrænar leifar sem eru yngri en 40.000 ára. finna lífrænar leifar sem eru yngri en 40.000 ára. Þessi aðferð er því aðeins notuð til að Þessi aðferð er því aðeins notuð til að aldursgreina jarðlög frá síðasta hluta nútíma.aldursgreina jarðlög frá síðasta hluta nútíma.

Helmingunartíma Helmingunartíma 1414C er 5730 ár.C er 5730 ár. 1414C myndast í háloftunum við geimgeislun, og er C myndast í háloftunum við geimgeislun, og er

síðan safna af jurtum við ljóstillífun. Magn síðan safna af jurtum við ljóstillífun. Magn 1414C er C er þekkt í lofthjúpnum. þekkt í lofthjúpnum. 1414C brotnar síðan í Nitur og C brotnar síðan í Nitur og hlutfall þessara efna segir til um aldurinn.hlutfall þessara efna segir til um aldurinn.

Verkefni í JarðsöguVerkefni í Jarðsögu AldursákvarðanirAldursákvarðanir Vestfirðir 12-15 Milljón ár Vestfirðir 12-15 Milljón ár Austfirðir 10 – 13 Milljón árAustfirðir 10 – 13 Milljón ár Vesturland 7 – 12 Milljón árVesturland 7 – 12 Milljón ár Suðurland 3 – 5 milljón árSuðurland 3 – 5 milljón ár TjörnesTjörnes HöfuðborgarsvæðiðHöfuðborgarsvæðið Síðasta jökulskeið (og lok þess)Síðasta jökulskeið (og lok þess) Eldvirkni á nútímaEldvirkni á nútíma Veðurfarsbreytingar á nútímaVeðurfarsbreytingar á nútíma

SegulkvarðinnSegulkvarðinn

Vissar bergtegundir, einkum seguljárnsteinn, Vissar bergtegundir, einkum seguljárnsteinn, segulmagnast þegar bergið storknar úr segulmagnast þegar bergið storknar úr bergkviku. Þetta stafar af segulsviði jarðar, en bergkviku. Þetta stafar af segulsviði jarðar, en gerð þess á hverjum tíma er þá föst í jarlögum.gerð þess á hverjum tíma er þá föst í jarlögum.

Á nokkur hundruð þúsund ára fresti umpólast Á nokkur hundruð þúsund ára fresti umpólast jörðin, þannig að suðurskaut verður norðurskaut jörðin, þannig að suðurskaut verður norðurskaut og öfugt. Með því að rekja sögu umpólunar með og öfugt. Með því að rekja sögu umpólunar með aldursgreiningum fæst segulkvarði sem hægt er aldursgreiningum fæst segulkvarði sem hægt er að nota til stuðnings við aldursgreiningar í bergi. að nota til stuðnings við aldursgreiningar í bergi.

10.3 Jarðsaga Íslands í hnotskurn10.3 Jarðsaga Íslands í hnotskurn

Fyrir 10 milljónum ára var meðalárshitinn að jafnaði 5 – Fyrir 10 milljónum ára var meðalárshitinn að jafnaði 5 – 10 °C heitari en hann er í dag.10 °C heitari en hann er í dag.

Á kuldaskeiðum var meðalárshitinn að jafnaði 5 – 10 °C Á kuldaskeiðum var meðalárshitinn að jafnaði 5 – 10 °C kaldari en hann er í dag.kaldari en hann er í dag.

Veðurfar kólnaði á síðari hluta TertíertímansVeðurfar kólnaði á síðari hluta Tertíertímans Við finnum ummerki eftir 30 kuldaskeið, og hlýskeið á Við finnum ummerki eftir 30 kuldaskeið, og hlýskeið á

milli þeirramilli þeirra Fyrstu ummerki eftir kuldaskeið voru fyrir 5 Milljónum áraFyrstu ummerki eftir kuldaskeið voru fyrir 5 Milljónum ára Fyrir 1,65 milljónum ára tekur við kaldara loftslagFyrir 1,65 milljónum ára tekur við kaldara loftslag Síðustu 800.000 árin hafa kuldaskeið verið ráðandiSíðustu 800.000 árin hafa kuldaskeið verið ráðandi Nútíminn með núverandi hlýskeiði hófst fyrir 10.000 Nútíminn með núverandi hlýskeiði hófst fyrir 10.000

árumárum

JarðlögJarðlög

Mikil eldvirkni veldur því að gosefni hafa hlaðist Mikil eldvirkni veldur því að gosefni hafa hlaðist upp, ásamt því að rek jarðskorpufleka veldur upp, ásamt því að rek jarðskorpufleka veldur skriði út frá miðju landsinsskriði út frá miðju landsins

Jöklar hafa rofið ofan af jarðlagastaflanum og Jöklar hafa rofið ofan af jarðlagastaflanum og grafið firði og flóa. Upphleðsla og rof hafa grafið firði og flóa. Upphleðsla og rof hafa haldist í hendur.haldist í hendur.

Jarðsaga Íslands er skráð í jarðlögin, og hægt er Jarðsaga Íslands er skráð í jarðlögin, og hægt er að rekja sig niður í jarðlagastaflanum til að lesa að rekja sig niður í jarðlagastaflanum til að lesa jarðsögu Íslands.jarðsögu Íslands.

10.4 Tertíer10.4 Tertíer

Elsta berg á Íslandi er frá Míósen, 15 – 16 Elsta berg á Íslandi er frá Míósen, 15 – 16 milljón ára gamalt. Talað er um Tertíer milljón ára gamalt. Talað er um Tertíer berggrunnin á Íslandi sem er byggður upp berggrunnin á Íslandi sem er byggður upp á hraunlögum frá eldstöðvakerfum og á hraunlögum frá eldstöðvakerfum og dyngjum.dyngjum.

Regluleg klettabelti frá Tertíer benda til að Regluleg klettabelti frá Tertíer benda til að landið hafi verið allt hálent. Rauð millilög landið hafi verið allt hálent. Rauð millilög eru ummyndaður jarðvegur frá eru ummyndaður jarðvegur frá hlýskeiðum, og stafar af okuðu járni.hlýskeiðum, og stafar af okuðu járni.

SetlögSetlög Milli hraunlaga eru setlög og surtarbrandslög, en þau Milli hraunlaga eru setlög og surtarbrandslög, en þau

benda á að goshlé hafi orðið á viðkomandi svæði.benda á að goshlé hafi orðið á viðkomandi svæði. Surtarbrendur eru leifar mómýra og skóga sem hafa lent Surtarbrendur eru leifar mómýra og skóga sem hafa lent

undir hraunfargi og kolast. Heilleg koluð tré hafa verið undir hraunfargi og kolast. Heilleg koluð tré hafa verið notuð í byggingar. Surtarbrandur er fremur slæmt notuð í byggingar. Surtarbrandur er fremur slæmt eldsneyti, vegna þess hve mikil gosaska er í honum eldsneyti, vegna þess hve mikil gosaska er í honum vegna mikillar eldvirkni á Íslandi. vegna mikillar eldvirkni á Íslandi.

Steingerðar jurtaleyfar eru algengar í surtarbrandinum, Steingerðar jurtaleyfar eru algengar í surtarbrandinum, sem gefur möguleika á að rekja loftslag á þeim tíma sem sem gefur möguleika á að rekja loftslag á þeim tíma sem leifarnar mynduðust. leifarnar mynduðust.

Lítið er um dýrasteingervinga, þá yfirleitt skordýr, en bein Lítið er um dýrasteingervinga, þá yfirleitt skordýr, en bein úr hjartardýri hefur vakið spurningar um dýralíf á Íslandi úr hjartardýri hefur vakið spurningar um dýralíf á Íslandi á þessum tíma.á þessum tíma.

Hármý

Setlög og rauðu millilöginSetlög og rauðu millilögin

Hengifoss í Fljótsdal

VestfirðirVestfirðir

Elsta berg landsins er að finna á Elsta berg landsins er að finna á Vestfjörðum, 15 – 16 milljón ára gamalt.Vestfjörðum, 15 – 16 milljón ára gamalt.

Nokkar virkar megineldstöðvar voru þar frá Nokkar virkar megineldstöðvar voru þar frá 14 – 8 milljónum ára, sú yngsta kennd við 14 – 8 milljónum ára, sú yngsta kennd við KróksfjarðaeldstöðinaKróksfjarðaeldstöðina

Elsta berg landsinsElsta berg landsins

Surtarbrandsgil við BrjánslækSurtarbrandsgil við BrjánslækBest varðveittu plöntusteingervingar sem Best varðveittu plöntusteingervingar sem

finnast á Íslandi eru í Surtarbrandsgili við finnast á Íslandi eru í Surtarbrandsgili við Brjánslæk. Þau eru 12 milljón ára gömulBrjánslæk. Þau eru 12 milljón ára gömul

Vestfirðir hásléttan miklaVestfirðir hásléttan mikla Flest fjöll á Vestfjörðum eru í svipaðri hæð, og Flest fjöll á Vestfjörðum eru í svipaðri hæð, og

jarðlagastaflinn reglulega hlaðinn upp.jarðlagastaflinn reglulega hlaðinn upp. Þetta bendir til þess að landslagið hafi verið háslétta, Þetta bendir til þess að landslagið hafi verið háslétta,

tilbreytingarsnauð, þar sem hvert hraunlagið eða setlagið tilbreytingarsnauð, þar sem hvert hraunlagið eða setlagið hlóðst ofan á annað.hlóðst ofan á annað.

Þegar ísöld gekk í garð rauf Ísaldarjökullinn djúpa dali Þegar ísöld gekk í garð rauf Ísaldarjökullinn djúpa dali inn í landslagiðinn í landslagið

VestfirðirVestfirðir

TjörnesTjörnes Á Tjörnesi hafa fundist merkileg jarðlög frá lokum Tertíer Á Tjörnesi hafa fundist merkileg jarðlög frá lokum Tertíer

og byrjun Kvarter. og byrjun Kvarter. Þetta eru setlög mynduð á landi eða í sjó við breytilega Þetta eru setlög mynduð á landi eða í sjó við breytilega

sjávarstöðu.sjávarstöðu. Fyrir Fyrir 4 milljónum ára4 milljónum ára var sjávarhiti 5°C hærri en hann er var sjávarhiti 5°C hærri en hann er

nú. Skeljategundir sem lifðu þá lifðu í hlýju loftslagi. nú. Skeljategundir sem lifðu þá lifðu í hlýju loftslagi. Fyrir nálægt Fyrir nálægt 3 milljónum ára3 milljónum ára fækkaði skeljategundum sem fækkaði skeljategundum sem

þoldu illa kulda fækkaði en í staðinn komu tegundir sem lifa þoldu illa kulda fækkaði en í staðinn komu tegundir sem lifa við svipaðan sjávarhita og er við landið í dag. Á landi koma við svipaðan sjávarhita og er við landið í dag. Á landi koma barrtré í stað lauftrjáa. barrtré í stað lauftrjáa.

Fyrir Fyrir 2,2 milljónum ára2,2 milljónum ára skreið jökull í fyrsta skipti í sjó fram skreið jökull í fyrsta skipti í sjó fram á Tjörnesi. Jökulskeið sem koma fram á Tjörnesi eru alvöru á Tjörnesi. Jökulskeið sem koma fram á Tjörnesi eru alvöru kuldaskeið. kuldaskeið.

Eftir þetta koma fram stöðugar sveiflur á milli hlýskeiða og Eftir þetta koma fram stöðugar sveiflur á milli hlýskeiða og kuldaskeiða. Ísöldin er gengin í garð.kuldaskeiða. Ísöldin er gengin í garð.