SUYOLCUOsmanllarda su bulma ve aktma iiyle ilgili bir meslek.

Suyun kaynandan bulunup ehirlerde dzenli biimde aktlmasna kadar olan btn faaliyetleri icraeden bir meslek daldr. Su yollarnn yapm, bakm ve onarm, korunmas, sularn llmesi vedatlmasyla ilgili btn iler bu meslek dalnn alma alann meydana getirir. Osmanl toplumhayatnda dier bayndrlk hizmetleriyle beraber ehirlere su getirme iine de byk nem verilmive bu amala byk harcamalara girimekten kanlmamtr. Bata stanbul olmak zere Bursa,Edirne, Selnik, Manisa, Amasya, Konya, Kayseri, Halep, am gibi byk ehirlerin su ihtiyalarnnkarlanmasna ve Hicaz suyollarna yaplan harcama ve yatrmlara dair Osmanl arivlerinde oksayda belgeye ulamak mmkndr. Devlet tarafndan yaptrlan su yollarndan baka baz hayrsahiplerinin kurduklar vakflar yoluyla getirdikleri sular da ehir sularna katk salamtr.

Suyolculuk iinin Osmanllarda inaat ileriyle uraan gruplar arasnda bir meslek olarak yeralmaya balamas Ftih Sultan Mehmed dnemine rastlar. stanbulun fethinden ve devletin baehriolmasndan sonra dier imar hareketleriyle beraber halkn su ihtiyacnn karlanmasna da nemverildi. Ftih Sultan Mehmed, stanbul iin yaptrd su yollarna hizmet amacyla 1472de onsuyolcu (huddm- rh- b) tayin etti. II. Bayezid dneminde eitli vakf ve imaret tesislerininkadrolar iinde suyolcu, suyolcu ra, suyolcu ktibi gibi kiiler de bulunuyordu. Kann SultanSleyman devrinde su skntsn giderebilmek iin byk su projelerinin yapmna baland.stanbulda suyolcu says ve suyolculuk mesleinin nemi giderek artt. Bu durum, aratrmaclarcasuyolculuk mesleinin sadece stanbula has bir meslek gibi grnmesine yol amtr. Halbukisuyolculuk imparatorluun her yerinde faaliyet gsteren kaldrmclk, kprclk, talk, dlgerlik,nakkalk gibi bir meslek daldr.

Saraya bal suyolcularna blkba, dierlerine usta denilirdi. Bunlar kendilerine verilen ie greyanlarnda kalfa ve rak altrrd. Suyolcularn dnda su yollarnn korunmas iin su yolukorucular, bendlerin ve kaynak sularnn korunmas iin bend muhafzlar tayin edilirdi. Bunlar iinteknik ynnden sorumlu olmayp sadece su yollarna tabiat ve insanlar tarafndan gelebilecekzararlar nlemek ve meydana gelen hasarlar ilgililere haber vermekle grevliydi.

Suyolculuk iine bir mslman veya hristiyan tayin edilebilecei gibi bir ky halk da topluca suyollarnn bakm ve onarm iin grevlendirilebilirdi. Bu i iin grevlendirilenler hizmetlerininkarlnda hara, ispene, avrz ve teklf-i rfiyye gibi vergilerden muaf tutulurdu. stanbuldaKthane su yollarnn bakm ve korunmas on bir suyolcu kynn sorumluluuna braklmt.stanbul ve evresindeki baz suyolcu kylerinin bir ksm mslman, bir ksm hristiyan, bazlar isehem mslman hem hristiyanlarn birlikte ikamet ettikleri yerleme yerleri durumundayd.

XVI. yzyln ortalarndan itibaren su yollarna yaplan byk yatrmlar, zellikle Krkemetesislerinin inasndan sonra su ilerinde grlen art bu alanda geni apl bir kurumlamaygerektirdi. Kann Sultan Sleymann son dnemlerinde 25 Mart 1566da Suyolu Nzrl kuruldu.Daha nce suyolcular dier inaat esnaf gibi ehremini ve mimarbann denetimi altndaalyordu. Suyolu nzrlar, suyun kaynandan getirilerek emelerden aktlmasna kadar olan

btn faaliyetlerden sorumlu ve bu konuda yetkili kiilerdi. Suyolcularla birlikte su yollarndenetlemek, su yollarnn bakm ve onarmn salamak, su yollarn korumak ve suyolculardenetlemek, sularn miktarn lmek ve suyu adaletle datmak, yaplan harcamalar hesaplamak,boalan kadrolara tayin yapmak, suyolcularn haklarn korumak gibi her trl faaliyet onlarngrevleri arasndayd. Suyolu Nzrl mimarbalk makamna aday bir mevkiydi. Mimar DvudAa, Mimar Dalg Ahmed Aa, Mimar Sedefkr Mehmed Aa gibi mimarlar hep suyolunzrlndan ykselerek mimarba olmulard. Suyolu Nzrl 1836da Evkaf Nezretinebalanncaya kadar su ilerinden sorumlu en st makam oldu.

Suyolcu tayin edilenlerin ellerine padiah berat verilir, beratlarda isimleri, grevleri, kazanlar,vergi muafiyetleri belirtilirdi. Bir suyolcu kadrosu lm veya feragat sebebiyle boald zaman yerihemen doldurulurdu. len suyolcunun olu varsa bu grev ncelikle ona verilir, yoksa, gnll olanbiri suyolu nzrnn arz zerine tayin edilirdi. Yeni suyolcuya getirildii kadronun vergimuafiyetlerini gsteren bert- hmyun verilirdi. Ellerinde padiah berat olan suyolcular, vergimemurlarnn basklar karsnda ikyette bulunabilmek iin bu belgeleri gsterirlerdi.

Suyolculara vergi muafiyetlerinden baka yaptklar iin derecesine gre belirli bir cret veya dirlik(timar) verilebilirdi. Vakf kadrolarnda bulunan suyolculara maalar vakf ynetimi tarafndanaltklar gn saysna gre denir, saray suyolcularna ise belli bir maa veya maa yerine dirlikverilirdi. Bayramlarda ve din gnlerde halkn dier esnaf gruplarna olduu gibi suyolculara dayardmda bulunulmas ve hediye verilmesi dettendi. Saraya bal bir suyolcu ayl yannda gndebir ift fodula (ekmek), pirin, zeytinya, soan, tuz, fasulye, et, yadan ibaret erzak ve mum alrd.Vakf su yollarnda alan suyolcular vakf kadrolarnda bulunmasalar bile imretten yemekyiyebilirlerdi.

XIX. yzyla girilirken suyolcu saysndaki artlarla birlikte cretlerin yetersiz kalmaya balamassuyolculuk kurumunda bozulmaya yol at. Suyolcularn halktan para toplayabilmek iin su yollarnkendilerinin bozduklar iddialar ortaya kt.

1826 tarihli htisap Aal Nizamnmesinde suyolcularn su yollarn bozarak halka zulmettiinden,su nzrlarnn bunlara gz yumduundan bahsedilerek gereinden fazla suyolcularn baka ilereyerletirilmesi, suyolcularn kendilerine mahsus baktan baka herhangi bir silh tamamalar gibikonular da yer alyordu. Suyolcular nce 1836da Evkaf Nezretinin kuruluuyla bu kurumbnyesinde ve XIX. yzyln ortalarndan itibaren kurulmaya balanan belediyelerde yer alarak suilerinden sorumlu grevliler haline gelirken suyolcu terimi de tarihe kart.

BBLYOGRAFYA

Mecelle-i Umr- Belediyye, I, 977-979, 1358-1359; Ahmed Refik [Altnay], limler ve Sanatkrlar,stanbul 1924, s. 18; Saadi Nazm Nirven, stanbul Sular, stanbul 1946, s. 149; Kzm een,stanbulda Osmanl Devrindeki Su Tesisleri, stanbul 1984, s. 54; Cengiz Orhonlu, Osmanlmparatorluunda ehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar (der. Salih zbaran), zmir 1984, s. 78-

79, 81; nal zi - Yaln Arsoy, Su Mhendislii Tarihi Asndan Mimar Sinann Suyollar,zmir 1987, tr.yer.; Abdullah Martal, XVI. Yzylda Osmanl mparatorluunda SuYolculuk, TTKBelleten, LII/205 (1989), s. 1585-1654. Abdullah Martal

SUYOLCUZDE MEHMED NECB(. 1171/1758)

Devhatl-kttb adl eseriyle tannan hattat, air ve lim.

Eypte dodu. Babas Hattat mer Efendi genliinde Kastamonudan stanbula g etmitir. nlhattat Suyolcuzde Mustafa anne tarafndan dedesi olduu iin Suyolcuzde lakabyla tannr. lkrenimini Bahekap Vlide Sultan Mektebinde gren Mehmed Necib, din ilimler yanndaAakapl smil Efendiden aklm- sitteyi mekederek iczet ald. Kuruncuzde Ahmed Efendi ilede ksa bir sre yaz mzakere ettikten sonra sls ve nesihte asl gelimesini Yedikuleli SeyyidAbdullahn hat derslerine devam ederek elde etti. Kimden rendii bilinmemekle beraber talik vehurdesini de ok iyi yazyordu. III. Ahmedin ehzadesinin snnet enliklerini anlatan SeyyidVehbnin Surnmesini hurde nestalikle kir Hseyin, nesihle Mehmed Necib Efendi yazmaklagrevlendirildi. 1132de (1720) yazmna balanan Surnme, Levnnin minyatrleriyle (TSMK, III.Ahmed, nr. 3594) be ylda tamamland. Mderrislik ve Haremeyn tefti ktipliiyle Msrn Redehrinde kadlk grevinde bulunan Necib Efendi Mirac gecesi 27 Receb 1171de (6 Nisan 1758)stanbulda vefat etti ve Eypte Mustafa Aa emesi yaknnda dedesi Suyolcuzde Mustafannyanna defnedildi. Fakat buradaki mezarlar son zamanlarda ehir planlama almalar sonucu ortadankaldrlmtr. Necib Efendinin aklm- sittede yetitirdii, Devhatl-kttb ile Tuhfe-i Hatttndeadlar geen talebeleri arasnda brhim em, Ahmed, Abdullah, Osman b. smil, Seyyid Osman(Ksedr), Hkim Mehmed Efendi, Mustafa b. Mehmed, brhim (Kal), Osman Efendi (Trbedar),Abdullah Sfzde, Bosnal Osman Efendi ve Zuhr Mustafa Efendi anlabilir.

Bir mushaf yazd bilinen Necib Efendinin Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde de (Hazine, nr.2299) cildbend iinde bir sls-nesih ktas vardr. Necib Efendi, Necb mahlasyla yazdiirleri ve drd tarihleri mrettep divannda toplamtr (stanbul Bykehir BelediyesiAtatrk Kitapl, Belediye, nr. 169). Zeynddin bn Nceymin el-Ebh ven-neir (Hac SelimAa Ktp., Hac Selim Aa, nr. 282), Mustafa l Efendinin Mehsinl-db (TSMK, Revan Kk,nr. 418), Esny- Muslahada Tevrd Eden Mektb (TSMK, Revan Kk, nr. 1953) NecibEfendinin istinsah ettii bilinen eserler arasndadr. Trk ve slm Eserleri Mzesinde korunanSuyolcuzde Mustafann kabir kitbesi cel sls hatla Mehmed Necib Efendi tarafndan yazlmtr.Eypte Ahmed Efendi Trbesi, Kadzde emesi, skdarda Nuhkuyusu caddesinde gnmzdemevcut olmayan Mehmed Aa emesi, Tophanede Defter Emini emesi, Kasmpaada TersaneEmini Hac Ahmed Aa emesi ve Otaklarda Krm Mehmed Efendi emesinin manzum kitbemetinleri de Mehmed Necib Efendiye aittir.

Mehmed Necib Efendinin en nemli eseri hat sanatlar konusunda bavuru kayna olan Devhatl-kttbdr. Eserin mukaddimesinden I. Mahmud zamannda Bbssade aasnn muhasebecisi olansmil b. brhimin tevikiyle kaleme alnd, Nefeszde brhim Efendinin Glzr- Savbntamamlayan bir eser olduu ve 1150de (1737) telif edildii anlalmaktadr. Mehmed Necib Efendi,Devhatl-kttbn yazmnda Tuhfe-i Sm, Menkb- Hnervern, Vefeytl-ayn, Mevztl-ulm, Glzr- Savb gibi eserlerden yararlanm, ada hattatlarla ilgili bilgileri de bizzatkendilerinden ve yakn evrelerinden toplamtr. Ar bir dille yazlm olan Devhatl-kttb

blmden (makaleden) oluur. Birinci blmde hattat padiahlar, ikinci blmde hattn tarihesi vefazileti ele alnm, eserin geni tutulan nc blmnde ise zellikle Osmanl lkesinde ve dierslm lkelerinde yetien aklm- sitte, nestalik ve divan yazda nl 495 hattatn biyografisi yeralmtr. Devhatl-kttbn Topkap Saray Mzesi (Emanet Hazinesi, nr. 1232/3; Hazine, nr.1294), Sleymaniye (Ftih, nr. 4359), Millet (Ali Emr Efendi, Tarih, nr. 800), stanbul niversitesi(TY, nr. 9627) ve Ankara Trk Tarih Kurumu (nr. 541, 585) ktphanelerinde nshalarbulunmaktadr. Kilisli Muallim Rifat, Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan bir nshay(Emanet Hazinesi, nr. 1232/3) esas alarak eserin sadece nc blmn ksaltarak gnmzTrkesine evirmitir (stanbul 1942).

BBLYOGRAFYA

Suyolcuzde, Devhatl-kttb, s. 70; Slim, Tezkire, stanbul 1315, s. 654-655; Hat Sanat inKaynak, Devhatl-kttb ncelemeli Metin evirisi (haz. Aye Peyman Yaman, yksek lisans tezi,2003), M Sosyal Bilimler Enstits, s. 8, 9, 11-13; Mstakimzde, Tuhfe, s. 436-438; Sicill-iOsmn, IV, 542; Osmanl Mellifleri, II, 458; Karatay, Trke Yazmalar, I, 280; Agh Srr Levend,Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1988, I, 398; Esin Atl, Levn ve Surnme, stanbul 1999, s. 35;Kmsl-alm, IV, 2973-2974. Muhittin Serin

SUYOLCUZDE MUSTAFA EFEND(. 1097/1686)

Osmanl hattat.

Tahminen 1028 (1619) ylnda stanbulun Eyp semtinde doduundan Eyyb, Suyolcu merAann olu olduu iin Suyolcuzde lakabyla anlr. Dede ismiyle tannan bir hattattan dersebalayp onun vefatyla Byk Dervi Alinin talebesi oldu. Osmanllarda yaz sanatnn meneisaylan eyh Hamdullahtan itibaren krullah Halfe, Pr Mehmed b. krullah, Hasan skdr,Hlid Erzurm ve Dervi Ali srasyla kendisine kadar gelen yaz slbunda Suyolcuzde MustafaEfendi bu zincirin son halkasn tekil etti. Zira onun yetitirdii Hfz Osman Efendiyle yeni birr ald. Dervi Ali, gen talebesi Hfz Osmanla istedii kadar megul olamaynca mek iinonu Suyolcuzdeye gnderdi. Necmeddin Okyay, eline geen bir Suyolcuzde ktasn hocas SmiEfendiye gsterip kanaatini sorduunda o da

bu noktaya dikkat ekerek, Benim itikadmca Hfz Osman, Suyolcuzdeye mlki olduktan sonraHfz Osman olmutur cevabn verdi.

Aklm- sitteden iczet alndan lmne kadar mrn yaz yazmak ve retmekle geirenSuyolcuzde Mustafann tesbit edilebilen talebeleri unlardr: eyhzde Abdi, Seyyid Abdlkadirelebi (Kastamonulu), Mzehhip Abdurrahman, Abdullah b. Hseyin, Kuruncuzde Ahmed Eyyb,Blzde Ahmed, Benlizde Ahmed Eyyb, pzde Ahmed, Ahmed skdr, Ali(Kasmpaal), Kirli Cfer elebi, Ebbekir Aa (Erikapl), Feyz brhim (elebi mam),eyhlislm Seyyid Feyzullah Efendi, Sepetizde Mehmed Efendi, Mehmed Azz, BdestbpMehmed Bolev, Mehmed Lrend, Mehmed b. Ali, Sakazde Mustafa, Saltzde Mustafa, Mustafa(Kastamonulu), Ferruhzde Ms Lrend, Osman Aa, Osman b. Abdlbk, Mrialem Osman, merb. Mehmed Eyyb, mer Aa, Receb Halfe, Sleyman hennkalem, mam Ysuf. Bunlarn dndaHfz Osman, Hocazde Mehmed Enver (Karakz), Cbzde Abdullah ve Kastamonulu mer Efendide onun nde gelen rencileri arasnda yer alr.

Mstakimzde, Tuhfede Suyolcuzdeden bahsederken (s. 536) onun Kdir tarikatna intisabbulunduunu ve mrnn sonlarnda Devleti Aliyye ile sefere memur edildiini belirtmektedir. Bununhangi sefer olduu belli deilse de lmnden birka yl nce gerekleen Viyana seferi olmasmuhtemeldir. Suyolcuzde Mustafa Efendi vefat edince Eypte Hamamarkasndaki kabristanadefnedildi, ancak kabrinin yeri bilinmemektedir. Devhatl-kttbn mellifi olan torunu ve merEfendinin olu Suyolcuzde Mehmed Necib tarafndan yazlan kabir kitbesi ikiye ayrlm haldeTrk ve slm Eserleri Mzesine nakledilmi olup orada yaptrlarak tamir grmtr. Ellidenfazla mushaf (TSMK, Yeniler, nr. 761; Chester Beatty Library, s. nr. 1526; Abdurrahman el-UveysKoleksiyonu / rika, 1081/1670 tarihli), 100 kadar enm ( adedi TSMK, Emanet Hazinesi, nr.356, 357, 358dedir), saysz evrd ve murakka yazan Suyolcuzdenin hususi koleksiyonlarda dahaziyade ktalarna rastlanmaktadr (Sakp Sabanc Mzesi, nr. 151, 415).

BBLYOGRAFYA

Suyolcuzde, Devhatl-kttb, s. 73; Mstakimzde, Tuhfe, s. 536-537; Habb, Hat ve Hatttn,stanbul 1305, s. 155; Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul 1999, s. 49-50; M. UurDerman, Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesi Hat Koleksiyonundan Semeler, stanbul 2002,s. 74-75, 78; a.mlf., Eternal Letters, Sharjah 2009, s. 56-59; Muhittin Serin, Hat Sanat ve MehurHattatlar, stanbul 2003, s. 122. M. Uur Derman

SUYOLCUZDE SLH EFEND(bk. SLH EFEND, Suyolcuzde).

SUYT(bk. SYT).

SZEN( )

emsddn Tc-uar Muhammed b. Al Hakm Szen-yi Semerkand (. 569/1173)

Hicivleriyle nl ranl air.

Semerkant yaknlarndaki Nesefte (Naheb) veya baz kaynaklara gre Semerkantn Kel kyndedodu. Hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Baz kaynaklarda kendisinden emlahu-uar, FahreddinEb Bekr-i Szen diye sz edilmekte, iirlerinde adn Eb Bekir, Muhammed ve mer eklinde deand grlmektedir. Selmn-i Fris'nin soyundan geldiini ileri sren Szen baz iirlerindeSelmn mahlasn kullanmtr. Genliinin ilk yllarnda renimini srdrmek iin Buharayagitti, orada inecilik sanatn rendi. Muhtemelen Szen mahlasn bu sebeple almtr.Mesd mahlasyla iir yazan babasndan bu yeteneini ald ve air olmasnda babasnn etkiliolduu anlalmaktadr. Buharadan baka Semerkantta eitim gren ve hayatnn byk ksm buradageen Szen, iirlerinde ilk hmileri olan Karahanl Hkmdar Arslan Han ve Kl Tamga Han,ayrca Buharann nde gelen ulem ve yneticilerinden olan Burhn ailesinden baz kimseleri, SultanSenceri ve bakalarn methetti. Hayatnn son yllarn yoksulluk iinde geiren ve bu durumunuiirlerine de yanstan Szen 569 (1173) ylnda seksen yalarnda vefat etti. 562de (1166-67)ld de kaydedilir.

iirlerinden Arapay ileri dzeyde bildii ve Trkesinin de iyi olduu anlalan Szen Farsiirinde Trke kelimeler kullanan airler arasnda bulunmaktadr. iirlerinde yer verdii konulararasnda Hristiyanlk ve Mani inanc hakkndaki bilgiler de bu alanlardaki birikimini gstermektedir.Daha ok bir hiciv ve eletiri airi olarak tannan Szen hiciv ve alay dalnda zgn kavramlar vemazmunlar tretmi, duygularn dile getirmek iin en ince ve zor anlaml kelime ve kavramlar, sertve krc ifadeleri kullanmaktan kanmamtr. Amk- Buhr, Sen, Evhadddin Enver, Muizz,Edb Sbir, Redddin Vatvt gibi ada mehur airleri hicvetmekten geri durmam, hayatnnsonlarna doru dier birok air gibi hiciv ve eletiriden el ekmi, bu krc tutumundan pimanolduunu iirlerinde dile getirmitir.

Devrinde nemli bir air kabul edilen Szennin iirlerinin ou kaside trndedir. zellikle bazhkmdarlar, emrler ve vezirleri methettii iirleri gl, akc ve sadedir. Musammatlar verubleri gazelleri gibi gl ve derin deildir. Szen daha ok Unsr ve Ferruh-i Sstn gibinllerin tarzn takip etmi, ancak iir kalitesinde onlarn seviyesine ulaamamtr. airin kaside,musammat, gazel, kta ve rublerden oluan ve ok sayda yazma nshas bulunan divannnNsrddin ah Hseyn tarafndan tenkitli metni yaymlanmtr (Tahran 1338 h.).

BBLYOGRAFYA

Szen, Dvn (nr. Nsrddin ah Hseyn), Tahran 1338 h., neredenin girii, s. 1-28; Avf,Lbb, II, 191-198; Rz Kul Han Hidyet, Mecmaul-fua (nr. Mzhir Musaff), Tahran1340 h./1961, II, 703-708; Storey, Persian Literature, V/2, s. 546-550; Saf, Edebiyyt, II, 622-626;Rypka, HIL, s. 214-215; Eth, Tr-i Edebiyyt, s. 117-118; M. M. Ynus, es-Szen es-Semerandve irhl-cd, Kahire 1989; Bedzzaman Frzanfer, San Sanvern, Tahran 1369 h., II,315-322; Abdlhseyin Zerrnkb, Nad-i Edeb, Tahran 1373 h., s. 217; a.mlf., Ez Gzete-yiEdeb-yi rn, Tahran 1375 h., s. 293-294; Alizde, Szen-yi Semerand, Dninme-yi Edeb-iFrs (nr. Hasan Ene), Tahran 1380 h., I, 526-527; F. C. de Blois, Szan, EI (ng.), IX, 916;Gulm Mustafa Han, Szen, UDM, XI, 449-452. Nimet Yldrm

SZ( )

(1765-1830)

Mutasavvf, divan airi.

Sivasta dodu. Ad Ahmeddir. Halvetiyye tarikatnn emsiyye kolunun kurucusu emseddinSivsnin (. 1006/1597) torunlarndandr. lm ve tasavvuf bir evrede iyi bir eitim alarak yetiti.Din bilgileri Hdimden, tasavvufla ilgili bilgileri eyh Abdlmecid Efendiden rendi. 1198de(1784) hacca gitti. Sivasa dnnden sonra ems Derghnda postniin oldu. Sz 1246 (1830)ylnda Sivasta vefat etti ve Sivas Meydan Camiindeki emseddin Sivs Trbesine defnedildi.Yusuf Akyurtun Sivas ehri (Resimli Trk Abideleri) adl eserinde (XVII, ekil 53) mevcut Karaemseddin Sivs Trbesi krokisine gre 18 numaral mezar Sz Ahmed Efendiye aittir. Divanndayer alan, Halvetiyye tarikat silsilesini anlatt bir manzumede (s. 22) kendisinin emseddinSivsden sonra yedinci eyh olduunu ve eyh Abdlmecid Efendiden el aldn belirtmektedir.

Sz mahlasn kullanan airin iirlerinde pek baarl olduu sylenemez. Nitekim kendisi dedivann sonunda yer alan uzunca bir manzumesinde, Geri nmevzun mhmel okdurur bunda kelmmsra ile iirlerinin sanat deerinin fazla olmadn ifade etmi, bnlemin Mahmud Kemal de,Kii noksnn bilmek gibi irfn olmaz szyle bu kanaate itirakini belirtmitir. Manzumelerindenbir ksm ilhi olarak bestelenmitir.

Eserleri. 1. Divan. Mstezad nazm ekliyle yazlm iki, kaside eklinde bir mnct ve iki natlabalayan divanda daha sonra tasavvuf iirler yer almaktadr. 192 sayfadan ibaret divan emseddinSivsnin mevlidinden seilmi blmlerin de ilvesiyle Mehmed Eref Efendi tarafndanbastrlmtr (bk. bibl.). eitli yazma nshalar bulunan eser zerinde (Kaplan, I/1 [1994], s. 42)Aye Ulusoy Suzi Divan (Tenkitli Neir) (2004, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits)ve Metin Ceylan (1999, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits) yksek lisansalmas yapmlardr. 2. Slknme. Tarkatnme adyla da bilinen eserde slk ve tarikatdbndan bahsedilmektedir. Mensur olup iinde yer yer manzum ksmlar da bulunan eserinSleymaniye Ktphanesinde nshas tesbit edilmitir (Osman Huldi ztrkler, nr. 63/14; HacMahmud Efendi, nr. 3131/2; Mihriah Sultan, nr. 198/1). 3. Pendnme. Tasavvuf nasihatlerden ibaretolan doksan alt beyitlik mesnevide zhir ve btn ilminden, mchededen, kt huylardan arnmaktanvb. hususlardan bahsedilmektedir. Eserin Sleymaniye Ktphanesinde iki yazmas mevcuttur(Osman Huldi ztrkler, nr. 63/7; Mihriah Sultan, nr. 198/2). Manzumenin tenkitli nerini birmakale halinde yaymlayan Mahmut Kaplan (bk. bibl.) matbu bir nshas daha olduunubildirmektedir. Eser ayrca Alim Yldz tarafndan yaymlanmtr (bk. bibl.). Kaynaklarda SzninKasde-i Bre Tercmesi adl bir eserinden daha bahsedilmektedir.

BBLYOGRAFYA

Sz, Divan, stanbul 1290; Osmanl Mellifleri, I, 89; bnlemin, Son Asr Trk airleri, III, 1743-1744; ul-meknn, I, 509; Yusuf Akyurt, Sivas ehri (Resimli Trk Abideleri), TTK Ktp., LatinHarfli Yazmalar, nr. 594, XVII, ekil 53; Alim Yldz, Sivasl airler Antolojisi, stanbul 2003, s.42-45; a.mlf., Ahmed Sz ve Pendnmesi, Osmanllar Dneminde Sivas Sempozyumu (21-25Mays 2007), Sempozyum Bildirileri, Sivas 2007, II, 353-360; Mahmut Kaplan, Ahmed Sz vePendnmesi, Yznc Yl niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, I/1, Van 1994, s. 41-52; AhmedSzi Efendi, TDEA, I, 75. Hasan Aksoy

SZ ELEB(. 931/1524)

Gazavatnmesiyle tannan Osmanl airi.

1455-1465 yllar arasnda Prizrende dodu. Ad Mehmed b. Mahmd b. Abdullahtr. Nakibendtarikatna mensup olduundan Sz-i Nakibend, baz kaynaklarda ise Sz-i Rm, Sz-i Przerrn,Mevln Sz, Sozi elebi Efendi Baba gibi isimlerle de anlmaktadr. Kardei Nehr ile birliktebalad medrese tahsilini bir gnl maceras yznden tamamlayamad. Daha sonraMihaloullarndan Plevne kolunu temsil eden Gazi Ali Beyin (. 906/1500) maiyetine girerek onunaknlarn yazd. Ali Beyin vefatndan sonra olu Mihalolu Mehmed Beyin yannda bulunarak onunda aknlarn yazmaya devam etti. 916da (1510) Prizrene dnd. Burada lyas Hoca mahallesindeBistrica suyu kenarnda bir mescid, medrese ve ktphane, medresenin hemen yanna yakn zamanakadar kullanlmakta olan bir eme ile klliyenin ehrin dier tarafyla irtibatn salamak zere birkpr yaptrd. na edildii dnemdeki ta iiliinin gzel bir rnei olan kprnn bugn sadecebir gz ayaktadr. Osmanl mimarisinin en eski rneklerinden biri olan Sz Camii ise yaplanzensiz onarmlar yznden gnmzde farkl bir kimliktedir (Ayverdi, bk. bibl.).

Sz elebi, Kalkandelende (Virmia) halka zulmeden bir kady yazd bir

gazelle padiaha ikyet etti ve onu azlettirdi. Bu olayla padiahn takdirini kazanan aire YavuzSultan Selim, Prizren yaknlarnda bugn de mevcut olan Grajdanik iftliini verdi. Burann geliriniyaptrd cami ve medreseye vakfettii, 919 (1513) tarihli bir sreti gnmze ulaanvakfnmesinden anlalmaktadr. Sz elebi vefatna kadar bu camide imamlk ve medresedehocalk yapt. 1 Muharrem 931de (29 Ekim 1524) Prizrende vefat etti ve camisinin hazresinedefnedildi. Sz vakfiyesinin ahitlerinden olan kardei Nehrnin (. 929/1523) kabri de aynhazrededir. Vakfiyeden Sz elebinin Aye adnda bir kz olduu renilmektedir. Szninairliinden vgyle bahseden uar tezkireleri, onun airlikte en st noktay yakalayan sanatkr birtabiata sahip olduunu ifade etmektedir. Serv-i kaddin dikmesidir h- gl glzrda / Ekiminperverdesidir lleler khsrda matlal gazeli pek ok tezkire yazar tarafndan iktibas edilmitir.k elebi, baka hibir eseri bulunmasa bile bu gazelin Sznin airliini ispata kfi geleceinibelirtir.

Sz elebinin divan tertip ettii bilinmemektedir. Eldeki tek eseri mesnevi tarznda kaleme aldGazavatnmesidir. Seh Beyin tezkiresi gibi ilk kaynaklarda 15.000 beyit olduu ileri srleneserden bugne 1795 beyit ulamtr. Bu durum eserin balangta daha geni planland haldetamamlanamadn veya byk bir ksmnn kaybolduunu dndrmektedir. Gazavatnme tevhid vemnct ile balamakta, daha sonra Mihalolu Ali Beyin aknlar ve hayatnn dier nemli olaylaranlatlmaktadr. Sznin eseri, iki aknc beyinin hem biyografilerini hem de gazlarn konu almasbakmndan ayr bir neme sahiptir. Eser 300e yakn gazavatnme ve fetihnme arasnda akncgazlarn anlatan tek rnek olup Rumeli fetihleri hakknda olduu gibi aknc beylerinin hayat tarzlarhakknda da dorudan bilgi veren deerli bir kaynaktr. Sz elebi eserini devrine gre oldukasade bir dille kaleme almtr. Gei blmlerinde sradan bir nzm olarak grlen air Ali Beyden

bahsederken cokulu ve canl bir slp kullanmaktadr. Bunda aknlara bizzat katlmasnn tesiriolduu muhakkaktr. Drt nshas bilinen Gazavatnme (Millet Ktp., Manzum, nr. 1339; PreussischeStaatsbibliothek, MS, Or., nr. Qu-1468; Zagrep Yugoslav lim ve Gzel Sanatlar Akademisi slmEserleri Koleksiyonu, nr. 535/ 1; Agh Srr Levendin zel ktphanesindeki nsha) edisyon kritiiyaplarak Agh Srr Levend tarafndan yaymlanmtr (Ankara 1956). Sznin Mihaloullarsoyundan olduu ve Mihal Gazinin gazavt hakknda bir manzume yazdna dair kayt henzdorulanm deildir. Sicill-i Osmnde Mihaloullarndan Kann Sultan Sleyman dnemindeyaayan ve ilmiyeden olan Prizrenli bir baka Sz elebiden bahsedilmektedir.

BBLYOGRAFYA

Seh, Tezkire (Kut), s. 272 (vr. 101b-102a); k elebi, Meir-uar, vr. 162b-163a; Latf,Tezkiret-uar ve tabsratn-nuzam (haz. Rdvan Canm), Ankara 2000, s. 311-314; Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm (haz. Mustafa sen), Ankara 1994, s. 178; Knalzde, Tezkire, I, 491-493;Osmanl Mellifleri, II, 231-232; A. Olesniski, Suzi elebi turski pesnik istorik, XV-XVI veka,Skopje 1934, XIII; Levend, Gazavatnmeler, s. 181-227; Ayverdi, Avrupada Osmanl MimrEserleri II-III, s. 191-192, 227; Sz elebi, Byk Trk Klsikleri, stanbul 1986, III, 235 vd.;Mustafa sen, Aknc Gazavatnmeleri ve Sznin Mihalolu Ali Bey Gazavatnamesi, Sz elebi(haz. Osman Baymak), Prizren 1998, s. 9-14; Osman Baymak, Sz elebi, Prizren 1998; RaifVirmia, Szi ve Vakf Eserleri, Ankara 2000; Prizrenli Suzinin 500. Yl: Bildiriler, Bilgiler,Belgeler (haz. Altay Suroy Recepolu), Prizren 2000; Mehmet Nil Tuman, Tuhfe-i Nil (haz. CemalKurnaz - Mustafa Tatc), Ankara 2001, I, 457; M. Kemal zergin v.dr., Prizren Kitabeleri, VD,sy. 7 (1968), s. 75-97; Kmsl-alm, IV, 2683; Gnl Alpay Tekin, Sz elebi, EI (ng.), IX,916-917; Fahamettin Baar, Mihaloullar, DA, XXX, 24-25; Sz elebi, TDEA, VIII, 58. Meliha Y. Sarkaya

SZDL( )

Trk msikisinde bir makam.

Klasik dnem bestekrlarndan Abdlhalim Aann buluu olup Trk msikisi makam snflamasndaed (grlm) makamlar snfna dahil olan ve hseyn-airan perdesinde karar eden birmakamdr.

nici bir seyir karakterine sahip makamn dizisi, zirgleli hicaz makam dizisinin, hseyn-airanperdesine grlmesiyle elde edilmitir. Bu duruma gre makamn dizisi; hseyn-airan perdesindeyer alan bir hicaz belisine beinci derece bselik perdesinde bir hicaz drtlsnn eklenmesiylemeydana gelir (bk. ZRGLEL HCAZ).

Szidil inici bir makam olduundan birinci mertebe gl tiz durak hseyn perdesi olup bu perdedeyarm karar yaplacaktr. Bu karar yapabilmek iin, hseyn perdesi zerinde bir seyir alannaihtiya vardr. Bu da durak perdesi zerinde bulunan hicaz belisinin veya dizinin tamamnn tiz durakhseyn perdesi zerine grlmesiyle elde edilir. Bylece makam hem tiz taraftan geniletilmihem de geni bir seyir alan elde edilmi olur. Ancak bu tiz taraftaki simetrik genileme yerinehseynde hmyun dizisinin veya ayn perdede acemli uzzl dizisinin getirilmesiyle de yaplabilir kibu takdirde makam birleik bir makam olur. Burada her iki genileme ekliyle, yani hseyn zerinesekiz sesli bir dizi getirmekle on beli sesli bir seyir alannn meydana geldiini, bu durumun sazeserleri iin uygun olmakla beraber szl eserler iin pek uygun olmadn ifade etmek gerekir. Ziraher sazda on be ses bulunabilmesine ramen her ses icracsnda bu kadar perde genellikle yoktur. Busebeple szl eserler iin sadece hseyn-airandaki hicaz belisi veya bunun bir, iki ses fazlasnngrlmesi teknik adan daha uygundur.

Makamn birinci mertebe gls tiz durak hseyn perdesi olup bu perdede hicaz enisiyle yarmkarar yaplr. Ana dizinin ek yerindeki bselik perdesi ise ikinci mertebe gldr ve bu perdedeyine hicaz enisiyle asma karar yaplacak, dgh perdesi de nem kazanm olacaktr.

Makamn eski tariflerinde, Hisar-bselik makamnn icrasndan sonra hseyn-airan perdesindezirgleli hicaz enisi ile karar vermektir ifadesi kullanlmtr. Bu tarif de dorudur. nk seyirsrasnda inici namelerde nm-hisar perdesi atlp yerine nev perdesi getirilerek dgh perdesinebselik enisiyle dlr ve bu perdede bselikli bir asma karar yaplr. Bu ekilde dghperdesinde ikinci eit bir bselik dizisi meydana gelir. Gl hseyn perdesindeki hicazl yarmkarardan sonra dgh perdesinde bselikli asma kararn yaplmas hisar-bselik makamna birgekidir. Bu arada hseyn-airan perdesinde de bir hicaz drtls bulunduuna gre hseyn-airanile hseyn perdeleri arasnda bir hmyun dizisi meydana gelmi olur. Fakat hseyn-airandakihicazn yedeni zirgleli olduundan bu diziye zirgleli hmyun dizisi demek doru olur. Gerekdghtaki bselik gerekse hseyn-airandaki zirgleli hmyunun i ie girmesi, szidil makamnngerekte birleik bir makam olduunu gsterirse de makamn k noktas ed yoluyla olduu iinArel-Ezgi nazariyatnda ed makamlar snfna konulmutur. Ancak gerek udur ki bu makamdaki

hemen btn eserler hseyn-airanda yedeni zirgleli olan bir hmyun dizisiyle karar eder (buadan bakldnda, btn ed ve hatta basit makamlarda srekli olarak karlalan bu kkldeiiklikler Arel-Ezgi nazariyatndaki basit makamlar, ed makamlar, birleik makamlarsnflamasnn ne derece doru bir tasnif olduu ve istisnasz btn makamlarn birleik olupolmad konusu dnlmeye deer bir husustur).

Szidil makamnn donanmna fa iin koma, sol ve re iin bakiye diyezleri konulur ve gereklideiiklikler eser iinde gsterilir. Portenin altndaki bakiye diyezli re (kaba nm-hisar) perdesiniyeden olarak kullanan makamn dizisini meydana getiren seslerin isimleri pestten tize doru hseyn-airan, dik acem-airan, nm-zirgle, bselik, rgh, nm-hisar veya nev ve hseyndir. Genilemiksmda ise dik-acem, nm-ehnaz, muhayyer ve tiz bselik perdeleri yer alr.

Makamn seyrine tiz durak hseyn perdesi civarndan balanr. Bu perde eksen olmak zere btndizide ve genilemi blgede kark gezinilip hseyn perdesinde zirgleli hicaz enisiyle yarmkarar yaplr. Bu arada gerekli yerlerde dier asma kararlar da gsterilerek dgh perdesine bselikenisiyle dlr, bu perdede yaplan asma kararla hisar-bselik makam sona erdirilir. Nihayethseyn-airan perdesine hicaz drtls ile dlp bu perdede kaba nm-hisar perdesi yeden olarakkullanlarak tam karar yaplr.

Abdlhalim Aann ar dyek, Tanbr Ali Efendinin devr-i kebr perevleri; Abdlhalim Aannsaz semisi; Hac Sdullah Aann, Beni ey gonca-fem blbl-sfat nln eden sensin msraylabalayan ar semisi; Tanbr Ali Efendinin, Ceyhn arayan dde-i girynm grsn msraylabalayan yrk semisi; emseddin Ziy Beyin sengn semi usulnde, Ey gonca al zevkini srfasl- bahrn, Leon Hanciyann curcuna usulnde,

Cn gam- aknla peran gezer oldum, Tanbr Ali Efendinin aksak usulnde, Her bir baknlanee buldum, Leyl Sazn ar aksak usulnde, suman alar hem inler girye-br olduka benmsralaryla balayan arklar; Zeki Dedenin Mevlev yiniyle dyek usulnde, Yce sultanmderde dermnm, Hammzade smil Dede Efendinin dyek usulnde, Ey derde derman dermnmAllah ve Selahattin Demirtan, Ey pdih- lem-yezel vey kdir hayyl-ezel msralarylabalayan ilhileri bu makamn rnekleri arasndadr.

BBLYOGRAFYA

Abdlbki Nsr Dede, Tedkk Tahkk (nr. Yaln Tura), stanbul 2006, s. 50-51; Him Bey,Msik Mecmuas, stanbul 1280, s. 41-42; Tanbr Cemil Bey, Rehberi Msik, stanbul 1321, s. 61-62; Suphi Ezgi, Nazar-Amel Trk Musikisi, stanbul 1933-40, I, 246-247; IV, 267; HseyinSdeddin Arel, Trk Msksi Nazariyat Dersleri (haz. Onur Akdou), Ankara 1991, s. 349; smailHakk zkan, Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri Kudm Velveleleri, stanbul 2006, s. 273-275. smail Hakk zkan

SZDLR( )

Trk msikisinde bir makam.

Trk msikisinin byk hmisi ve bestekr Sultan III. Selimin buluu olup rast perdesinde karareden ve seyir zellii bakmndan kc veya kc-inici olarak kullanlabilen bir makamdr. Bumakama nigr ad da verilmitir. Arel-Ezgi nazariyatna gre makamn dizisi, rast perdesindekirgh dizisine rgh perdesindeki rgh dizisinin katlmasndan meydana gelmitir. Buradabelirtmek gerekir ki bu rgh dizileri, klasik devirde rgh dizisi veya makam adyla anlanrghtaki zirgleli hicaz dizisi deil TTBT + TTB aralklar ihtiva eden do majr dizileridir (Arel-Ezgi nazariyatnda ana dizi olarak kabul edilmi bulunan bu rgh dizisi Trk msikisinde hibirzaman makam olarak kullanlmamtr).

Gl perdesi olarak nev ve rgh perdelerinin kullanlabildii szidilr makam Arel-Ezginazariyatna gre biri rastta, dieri rghta olmak zere iki majr diziden meydana gelmitir. Buduruma gre Bat mzii bakmndan do majr ve sol majr olan bu iki dizi yine Bat mziindeolduu gibi komu tonlara gekiler yapar. Bu komu tonlar herhangi bir majr veya minrn ilgilimajr ve minr, o majr veya minrn bir deitirme iareti fazla ve bir iaret eksik yaknkomular, bu komularn da ilgili majr ve minrleridir. Bu sebeple Bat mziinde her tonun (dizi)be adet komu tonu vardr. Szidilr makam da iki majr diziden meydana geldiine gre seyirsrasnda bu komu tonlara geilip asma kararlar yaplr. Aslnda makam tekil eden iki majr dizide komu tondur. Szidilr makamndaki btn bu komuluklar ve bylece meydana gelen asmakararlar ematik olarak ylece gsterilebilir:

Bu ekil Trk msikisi bakmndan ifadelendirilirse szidilr makamnn asma kararlar u ekildesralanabilir (burada majr dizilerin rgh, minr dizilerin bselik olduu hatrlanmaldr):Makamn dizilerinden biri olan rgh yani do majrn ilgili minr la minr Trk msikisindebseliktir. Bu sebeple dgh perdesinde bselikli asma karar yaplr. Do majrn bir indirici iaretfazla komusu fa majrdr ve fa majrn komu minr ise re minr, yani nev yahut yeghtabseliktir. Dolaysyla nev perdesinde de bselikli kallar yaplabilir. Hatta bu makamdakieserlerde grlen, yerinde hicazl ve yerinde nikrizli asma kararlar da yegh perdesindeki re minr,yani ikinci ekil bselik dizisinin st blgesidir. Bu yeghtaki ikinci ekil bselik dizisi ayn zamandamakamn pest taraftaki genilemesini tekil eder.

Szidilr makamnn dier dizisi rastta rgh yani sol majrdr. Bu dizi ile rast perdesinde kararedilecektir. Sol majrn ilgili minr mi minrdr. Bundan dolay hseyn perdesinde bselikenisiyle asma karar yaplr. Yine sol majrn bir iaret fazla komusu re majrdr. Bu sebeple denevda rghl asma karar, bazan da yarm karar yaplr. Re majrn ilgili minr si minr olduunagre bselik perdesinde bselikli asma kal yaplabilir. Btn bunlar zetlenirse szidilr makamseyri srasnda hseyn, nev ve yeghta bselikli, nev ve rghta rghl, bselikte bselikli,dghta bselikli ve hicazl, rastta nikrizli (yeghtaki ikinci ekil bselik dizisi sebebiyle), hseyn-airanda bselikli, yeghta bselikli ve rghl asma kararlar yaplabilir.

Szidilr makamnn donanmna hibir iaret konmaz. Makam tekil eden dizilerin seslerininpestten tize doru isimleri unlardr: Rastta rgh dizisi: Rast, dgh, bselik, rgh, nev, hseyn,mhur, gerdniye. Yerinde rgh dizisi: rgh, nev, hseyn, acem, gerdniye, muhayyer, tizbselik ve tiz rgh. Yerinde hicaz drtls: Dgh, dik krd, nm-hicaz ve nevdr. Porteninbirinci aralndaki kk mcennep diyezli fa (gevet) perdesinin yeden olarak kullanldszidilr makam pest taraftan iki ekilde geniler. Bu genilemeler yegh perdesine rgh ve bazanbselik enisiyle inilerek yaplr.

Szidilr makamnn seyrine rast veya rghtaki dizilerden biriyle balanabilir. ki dizide karkgezinildikten sonra glde yarm karar yaplr. Bu arada gerekli yerlerde gereken asma kararlar dagsterilir. Nihayet rasttaki rgh dizisiyle rast perdesinde genellikle yedenli tam karar yaplr.

Szidilr makam Arel-Ezgi nazariyatnda her ne kadar iki rgh dizisinden

meydana geldii eklinde tarif edilmise de eldeki eserler bu tarifin doru olmadn ve ad geeniki nazariyatnn makam doru anlayamadn gstermektedir. Nitekim Rauf Yekt Bey bu makamiin, Rast, bselik, hseyn gibi yekdierine mbyeneti muhtc- zah grlmeyen makamn birsret-i mhirnede mezc ve telifinden hsl olan szidilr ifadesini kullanmtr (YM, sy. 16[1917], s. 310). Rauf Yekt Beyin bu tarifi eldeki eserlerin yapsna en uygun olandr. Belki bunabir de hmyun makamn eklemek gerekebilir. Zaten III. Selim gibi byk bir msiki bestekrnnsadece majr-minr ilikisine dayanan, Trk msikisinin en karakteristik perde ve enilerinin yeralmad, bu msikinin renklerini tamayan bir makam icat etmesi manta aykrdr.

III. Selimin Mevlev yiniyle ar dyek usulndeki perevi, Tanbr Cemil Beyin saz semisi; yineIII. Selimin darbeyn usulnde, Kemn- akn ekmek o hun hayli mkilmi msrayla balayanbirinci bestesi, hafif usulnde, n-i gssuna zencr-i teselsl dediler msrayla balayan ikincibestesi; A gnl cura myz kr- penh eyleyelim msrayla balayan ar semisi ve b tb ilebu eb hneme cnan geliyor msrayla balayan yrk semisi; ar aksak usulnde, Glende yinemeclisi rindne donansn msrayla balayan arks; Nman Aann dyek usulnde, Eypadiahm evketin msrayla balayan arks; Eyyb Zeki Dedenin dyek usulnde, Brekallahd cihnn serveri msrayla balayan tevihi bu makamn rneklerindendir.

BBLYOGRAFYA

Abdlbki Nsr Dede, Tedkk u Tahkk (nr. Yaln Tura), stanbul 2006, s. 32; Him Bey, MsikMecmuas, stanbul 1280, s. 25-26; Suphi Ezgi, Nazar-Amel Trk Musikisi, stanbul 1933-40, I,179-180; IV, 254; Hseyin Sdeddin Arel, Trk Msksi Nazariyat Dersleri (haz. Onur Akdou),Ankara 1991, s. 212-213; smail Hakk zkan, Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri KudmVelveleleri, stanbul 2006, s. 452-456; Rauf Yekta, Selm-i Slis Msikins, YM, sy. 16 (1917),s. 310.

smail Hakk zkan

SZNAK( )

Trk msikisinde bir makam.

Trk msikisi makam sistemi iinde ok kullanlm makamlardan biri olan szinak biri basitszinak, dieri zirgleli szinak olmak zere iki eittir ve her ikisi de rast perdesinde karar eder.

Basit Szinak Makam. nici-kc bir seyir takip eden makamn dizisi, yerindeki bir rast belisinebeinci derece nev perdesinde bir hicaz drtlsnn eklenmesinden meydana gelmitir.

Rast belisiyle hicaz drtlsnn ek yerindeki nev perdesi gl sesidir ve bu perdede hicazenisiyle makamn yarm karar yaplr. Basit szinak makam asma kararlar bakmndan dazengindir. Nev perdesindeki hicazl yarm karardan sonra rgh perdesinde nikriz enisiyle asmakarar yaplabilir. Segh perdesindeki asma karar hzzamldr. Ancak bu karar iin hisar perdesinibiraz dike basmak gerekir. Dgh perdesinde de asma karar yaplabilir ve bu perde zerinde birkarcar dizisi meydana gelir.

Bu asma kararlarn dnda hisar ve evi perdelerinde de enisiz asma kararlar yaplabilir. Durakrast perdesi zerinde bulunan rast belisi dolaysyla basit szinak ve rast makamlar arasnda gekikolayl vardr. nk deien sadece dizinin st blgesidir. Bu yaknlktan istifade ile seyirsrasnda hisar ve evi perdeleri atlp yerine hseyn ve acem perdeleri getirilirse acemli rastdizisine geilmi olur. Baz eserler bu ekilde rasta geip acemli rast dizisiyle karar etmitir.Donanmna si iin koma, mi iin bakiye bemolleri ve fa iin bakiye diyezi konulan basit szinakmakam dizisinin seslerinin pestten tize doru isimleri rast, dgh, segh, rgh, nev, hisar, evi vegerdniyedir. Makamn yedeni portenin birinci aralnda yer alan bakiye diyezli fa (rak) perdesiolmasna ramen bu makamdaki hemen hibir eserde yeden kullanlmamtr. Basit szinak makamtiz taraftan geniler. Bu genileme, nev perdesindeki hicaz drtlsnn tiz tarafna gerdniye perdesizerinde bir bselik belisi getirilmesi suretiyle yaplr ve genilemeden nev zerinde bir hmyunmakam dizisi meydana gelir.

Bunlarn dnda nev perdesi zerinde nameler bir merdiven gibi durmakszn kp inerse buperdede bir ortalama hicaz dizisi meydana gelir. nk karken tiz segh, inerken snble perdelerikullanlr. Eer muhayyer perdesiyle st oya (brodri) yaplrsa yine snble perdesi kullanlr ki buda uzzl dizisinin seyre katlmas demektir.

Basit szinak makamnn seyrine nev perdesi civarndan balanr. Bu perdenin iki tarafndakienilerde kark gezinildikten sonra gl nev perdesinde hicaz enili yarm karar yaplr. Yinekark gezinilerek asma kararlar da belirtilip gerekirse genilemi blgede dolaldktan sonra yadizinin kendisiyle ya da acemli rast dizisiyle rast perdesinde genellikle yedensiz tam karar yaplr.

Zirgleli Szinak Makam. ed makamlardandr. Fakat genelde zirgleli sfat pek kullanlmaz vepratikte her ikisi iin de szinak ad tercih edilir. Dizisi zirgleli hicaz makam dizisinin rast

perdesine grlmesiyle elde edilmitir. Bu sebeple durak perdesi de basit szinak gibi rastperdesidir ve seyir karakteri yine dieri gibi inici-kcdr. Zirgleli hicaz dizisinin, dghtaki hicazbelisine beinci derece zerinde bir hicaz drtlsnn eklenmesiyle elde edildii bilinmektedir (bk.ZRGLEL HCAZ). Bu dizi rast perdesine aynen grldnde zirgleli szinak makam dizisielde edilmi olur.

Diziyi meydana getiren enilerin ek yerindeki nev perdesi makamn gl perdesi olup bu perdedehicaz enisiyle yarm karar yaplr. Makam asma kararlar bakmndan basit szinak kadar zengindeildir. Nevdaki hicazl yarm karardan sonra rghta nikrizli, seghta hzzaml asma kararlaryaplabilir. zellikle seghtaki asma karar karakteristik olup bu karar yaplrken hisar perdesininbiraz dike baslmas gerekir. Bunlarn dnda hisar ve evi perdelerinde de enisiz asma kararlaryaplabilir.

Donanmna si iin koma bemol, l ve mi iin bakiye bemol, fa iin bakiye diyezi konulan zirgleliszinak makamnn dizisini meydana getiren sesler pestten tize dou rast, zirgle, segh, rgh, nev,hisar, evi ve gerdniyedir. Makamn yeden sesi portenin birinci aralndaki bakiye diyezli fa (rak)perdesidir. Fakat basit szinakta da olduu gibi karar srasnda pek kullanlmaz. Zirgleli szinakmakam tiz taraftan ve iki ekilde geniler. Bunlardan birincisi, durak perdesi zerinde bulunan hicazbelisinin tiz durak gerdniye zerine aynen simetrik olarak grlmesiyle yaplr.

Zirgleli szinak makamnn ikinci ekil genilemesi yine tiz taraftan, fakat bu defa basit szinaktaolduu gibi gl nev perdesi zerindeki hicaz drtlsnn tiz tarafna gerdniye perdesinde birbselik belisi getirilmesiyle yaplr ve bu genileme ile nev perdesi zerinde bir hmyun dizisimeydana gelir.

Eer istenirse basit szinakta olduu gibi nev perdesi zerinde kp inen bir merdiven halindeortalama hicaz dizisi de kullanlabilir. Zirgleli szinak makam inici-kc karakterde olduu iinseyre gl nev perdesi civarndan balanr. Diziyi meydana getiren enilerde kark gezinilipnevda hicaz enili yarm karar yaplr. Yine kark gezinilip gerekli yerlerde asma kallar dayapldktan ve genilemi blgede dolaldktan sonra zirgleli szinak dizisiyle rast perdesindegenellikle yedensiz tam karar yaplr.

Leon Hanciyann muhammes, Santr Edhem Efendinin devr-i kebr perevleri, Neyzen AzizDedenin saz semisi; Hammzde smil Dedenin darbeyn usulnde, Mtk- cemlin gecegndz dil-i eyd, Delllzde smil Efendinin devr-i kebr usulnde, Snede bir lahza rm eylegel cnm gibi msralaryla balayan besteleri; Abdlhalim Aann, Kaplr her gren ol h-icihan-bu msrayla balayan ar semisi, Kk Mehmed Aann, Ey dil heves-i vuslat-cnan sana dmez, Hammzde smil Dedenin, Cn frk- akn ile szinakinem msralarylabalayan yrk semileri; Latif Aann curcuna usulnde, Benim yrem gibi yre bulunmaz,Enderunlu Hfz Hsn Efendinin yrk semi usulnde, Nedir bu cevr tegfl zaman zamangzelim, Ahmed Rsimin curcuna usulnde, Pek revdr sevdiim ettiklerin, Gavsi Baykaranndyek usulnde, Dokunma kalbime zr pek incedir krlr, Emin Ongann sengin semi usulnde,Feryd ederim hlime imdd edecek yok msralaryla balayan arklar; Eyyb Zek Dedeninyin-i erifiyle dyek usulnde, Slike olmaz ayan ilm-i hakkat mifth, Musullu Hfz Osman DedeEfendinin dyek usulnde, Gamdan beni zad et msralaryla balayan ilhileri; Ali Rza engelin

dyek usulnde, Benimdir cmle isyn u kabhat y Reslellah msrayla balayan

tevhi her iki makamn rnekleri arasndadr.

BBLYOGRAFYA

Abdlbki Nsr Dede, Tedkk u Tahkk (nr. Yaln Tura), stanbul 2006, s. 61-62; Him Bey,Msik Mecmuas, stanbul 1280, s. 24; Tanbr Cemil Bey, Rehberi Msik, stanbul 1321, s. 72-73;Suphi Ezgi, Nazar-Amel Trk Musikisi, stanbul 1933-40, I, 121-124, 242-245; IV, 219-220; RaufYekta, Trk Musikisi, s. 77; Hseyin Sdeddin Arel, Trk Msksi Nazariyat Dersleri (haz. OnurAkdou), Ankara 1991, s. 57-58, 349, 356; smail Hakk zkan, Trk Msiksi Nazariyat veUslleri Kudm Velveleleri, stanbul 2006, s. 203-207, 260-263. smail Hakk zkan

SBYYT( )

Bir hadisi kitabna alan melliften Hz. Peygambere varncaya kadar senedinde yedi rvi bulunanhadisler

(bk. SNAD).

SBEYA bint EB LEHEB(bk. DRRE bint EB LEHEB).

SBHA(bk. TESBH).

SBHANALLAH(bk. TESBH).

SBHATl-AHBR( )

Dervi Mehmedin (X./XVI. yzyl) peygamberler ve hkmdarlara dair eseri.

Eserin mellifi, Kann Sultan Sleyman dneminde (1520-1566) yaad anlalan Dervi Mehmedb. ah (eyh) Ramazan hakknda hemen hemen hibir bilgi yoktur. Asl tomar eklinde ve 20,40 m.uzunluunda olan eserin tam ad Sbhatl-ahbr ve tuhfetl-ebrrdr (Kef-unnda ahyr).Kitapta Hz. demden balayarak peygamberlerden ve byk hkmdarlarla baz efsanevahsiyetlerden, bu arada Kann Sultan Sleymana kadar gelen Osmanl padiahlarndan ve ok ksabiimde bunlarn dneminde geen olaylardan sz edilir. Telifi Kann zamannda yaplan eser dahasonra yazlan zeyillerle III. Mehmed, IV. Mehmed, III. Ahmed ve II. Mahmud zamanlarna kadargetirilmitir. Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde kaytl olup (Badat Kk, nr. 193; III.Ahmed, nr. 3597) ef tarafndan Farsa yazlm ve Ysuf b. Abdllatf tarafndan Trkeyetercme edilmi Sbhatl-ahbr yazmalar III. Mustafa devrine kadar gelirken ayn ktphanedebulunan (Hazine, nr. 1443) bir baka nsha III. Ahmedin clsuna kadar gelir (dier yazmalar iinbk. Babinger, s. 79). II. Mahmud devrine kadar ulaan nsha, Sbhatl-ahbr min zbdetil-sradyla tabask olarak iki defa yaymlanmtr (stanbul, ts., 1289). Bu baskda siyah beyaz resimlerde yer almaktadr. Eserin seksen alt minyatr ihtiva eden bir nshas Dublin Chester Beattykoleksiyonunda bulunmaktadr.

Dervi Mehmedin eserinin Viyana nshas IV. Mehmed zamannda istinsah edilmi veresimlendirilmitir. Yazma, 1085 (1674) ylndaki bir hadisenin nakliyle son bulmaktadr. Sonsayfaya eklenen Latince bir kayttan bu nshann Trklerden alnan sava ganimetleri arasndankt, bir sre Prens Eugnenin zel ktphanesinde kald ve 1737de Viyana KraliyetKtphanesine nakledildii belirtilmektedir. Bu kayda gre eserin ya 1683 Viyana Kuatmassonrasnda veya daha kuvvetli bir ihtimalle 1716 Varadin sava esnasnda Avusturyallarn elinegemi olabilecei anlalmaktadr. Sbhatl-ahbrn kymeti, verdii bilgilerden ziyade XVII.yzyl ortalarnda hakknda hibir bilgi bulunmayan Hasan el-stanbl tarafndan yaplan 102 adetminyatrden kaynaklanr. dem ve Havv ile Osmanl padiahlar dndaki minyatr dairelerininap 3-5 cm. arasnda deimektedir. On yedi varaklk bu minyatrl nsha siyah ve yer yer krmznesihle yazlmtr. Serlevha mzehhep ve cetveller yaldzldr.

Allaha hamd sen ve Hz. Peygambere salt selm ile balayan eserin alt sayfalk giri ksmndaHz. dem ile Hz. Peygamber arasnda geen sre hakkndaki rivayetler zerinde durulmakta,slmiyet ncesinde ve sonrasnda hkm sren hnedanlarn isimleri ve saltanat mddetleriverilmektedir. Ardndan balayan minyatrl sayfalarda Hz. dem ile Havvdan itibaren peygamberkssalar, efsanev ran ve Arap hkmdarlar dnemlerinin nemli olaylar zetlenir veOsmanoullarna geilir. Bu hnedann menei (Trkistan kkenli olduu ve soyunun Nhpeygambere kadar gittii), Anadoluya gelii, Seluklu sultan tarafndan Bitinya blgesineyerletirilmesi ve Bizansa kar ilk fetihler anlatldktan sonra IV. Mehmede kadar gelen Osmanlpadiahlar ve dnemleri olaylar ksaca belirtilir. Minyatrlerin yapld IV. Mehmed dnemiolaylarnn biraz daha ayrntl biimde verildii eser bu padiaha dua ktasyla sona erer.

Nshann en nemli zellii, peygamber minyatrlerinden baka Abbs ve Seluklu hkmdarlar ileMool hanlar ve IV. Mehmede kadar gelen Osmanl padiahlarnn tasvir edilmi olmasdr. Hz.Muhammed dndaki btn minyatrlerin yzleri aktr. Eserde ayrca Byk skender, Nhpeygamberin oullar Hm, Sm ve Yfes ile bunlarn torunlar da resmedilmitir. Bu arada Kbil vetin torunlar, ran mitoloji kahramanlarnn ecdad kabul edilen Geymers izgisi takip edilerekbulunabilmektedir. Eserdeki minyatrler kronolojik olarak ve genellikle konularna uygun yerlereyerletirilmeye allmtr. Kenar boluklarnda ise itinal bir

nesihle aklayc bilgiler verilmitir. Minyatrlerden sadece peygamberlerin hleli olduu dikkatiekmektedir. Bu minyatrl nshann faksimile neri Kurt Holterin kaleme ald inceleme yazsylabirlikte 1968 ylnda evket Radonun giriimleriyle stanbulda yaplm, ayn nshann ikincitpkbasm ise Hans Suesserott ve Julia Anita Babelukun giriimleri ve yine Holterin tantmyazsyla Rosary of the Times adyla Avusturyada gerekletirilmitir (Graz 1981).

BBLYOGRAFYA

Kef-unn, II, 975; Flgel, Handschriften, II, 75, 89 vd., 99 vd.; Osmanl Mellifleri, III, 52;Karatay, Trke Yazmalar, I, 217-218; II, 388; zege, Katalog, IV, 1609; Babinger (ok), s. 78-79;K. Holter, Subhat-ahbr zerine Birka Sz (trc. Rikkat Kunt), stanbul 1982; Dervi MehmetEfendi, TA, XIII, 111; Nuri Akbayar, Dervi Mehmed Efendi, TDEA, II, 261. Abdlkadir zcan

SBK, Baheddin( )

Eb Hmid Bahddn Ahmed b. Al b. Abdilkf es-Sbk el-Msr (. 773/1372)

fi fakihi.

20 Cemziyelhir 719 (8 Austos 1319) tarihinde Kahirede dnyaya geldi. bn Hacer doum tarihini729 (1329) olarak vermekle birlikte 773 (1372) ylnda elli drt yanda vefat ettiini kaydetmekte(ed-Drerl-kmine, I, 224), dolaysyla 719 yerine 729un yanllkla yazld anlalmaktadr.bnl-md ise doum tarihini 717 (1317) eklinde belirtmektedir. Devrin ileri gelen lim vekadlarndan biri olan ve Sbk-i Kebr olarak da bilinen Takyyddin es-Sbknin byk olu,abat-fiiyye mellifi Tceddin es-Sbknin aabeyidir.

Baheddin es-Sbk bir ulem ailesi iinde yetiti ve kk yata hfz oldu. Babasnn yanndabalad tahsilini dnemin Msr ve am limlerinden tamamlad. En ok yararland hocalarnnbanda Arap dili, men ve belgat okuduu Eb Hayyn el-Endels gelir. Takyyddin es-Si,ehbeddin Ahmed b. Ahmed el-Haccr, bnl-Kammh, Mecdddin ez-Zenkeln, Ali b. mer el-Vn, Hatb el-Kazvn, Bedreddin bn Cema, Eb Temmm el-Cezer ve Cemleddin Ysuf b.Abdurrahman el-Mizz dier tannm hocalardr. Yirmi yana geldiinde nl bir lim oldu. Batamderrislik ve mftlk olmak zere kadlk, kazaskerlik ve hatiplik gibi grevler stlendi. Birokmedresede ders verdi. Babasnn Dmak kads olmas zerine (1338-1355) onun yerine KahiredeMansriyye Medresesinde on yedi yl fkh okuttu. Drt mezhebe tahsis edilen eyhniyyede fifkhn okutma grevi ona verildi. Ayrca kazaskerlik ve Drladl mftl yapt (752/1351).Kardei Tceddin es-Sbk, Dmak kadlndan azledilince 763te (1362) bir yl istemeyerek bugrevi stlendi, oradaki baz medreselerde ders verdi. Daha sonra Kahireye dnd. Bunlarn yansra bn Tolun Camiinde hatiplik yaparak vaaz ve irad hizmetini srdrd. Birok defa hacca gitti.Yetitirdii birok talebe arasnda kendisinden fkh okuyan aytl-ayevn mellifi Kemleddined-Demr ve Eb Abdullah zzeddin bn Cema anlabilir. Sbk 17 Receb 773 (24 Ocak 1372)tarihinde Mekkede vefat etti ve Cennetl-muallya defnedildi.

Eserleri. 1. Arsl-efr f eri Telil-Mift. Mellifin konuyla ilgili byk birikiminiyanstan eser, Hatb el-Kazvnnin men ve beyanla ilgili kitab zerine yazlan en gzel erhlerdenbiri olup telifinden itibaren hem ders kitab olarak okutulmu hem zerine hiye ve talikleryazlmtr. Teftznnin Mutaarl-Muavveli ve dier baz eserlerle birlikte baslm (Bulak1228; Kahire 1317-1319, 1348), daha sonra Hall brhim Hall tarafndan neredilmitir (bk. bibl.).Bu eser temel alnarak Sbknin belgat yn zerinde baz almalar yaplm (bk. bibl.), FyizeAbdlhamd Fehm de Ezher niversitesinde bir doktora tezinde (1993) eseri nere hazrlamtr. 2.Tekmilet eril-Minhc. Abdlkerm er-Rfinin fi fkhyla ilgili el-Muarrer adl eserininNevev tarafndan Minhc-libn adyla yaplan muhtasar zerine babas Takyyddin es-Sbknin balayp talk bahsine kadar getirdii el-btihc adl erhe yazlan tekmiledir (Kef-unn, II, 1873). 3. erul-vi-ar fil-fr. fi limlerinden Abdlgaffr b. Abdlkermel-Kazvnnin mehur eserine yazlan bir erh olup tamamlanmamtr (a.g.e., I, 625; Brockelmann,

GAL, I, 394). Eser Tal alel-v eklinde de kaydedilmitir (evkn, I, 81). 4. Hediyyetl-msfir ilen-nris-sfir. Medinede Ravza-i Mutahharada Hz. Peygambere vg amacyla yazlanbir kaside olup (Hediyyetl-rifn, I, 113; Brockelmann, GAL, II, 13), bir nshas SleymaniyeKtphanesinde kaytldr (Ayasofya, nr. 3819). 5. Cemut-tenu (el-Mnat). Eserde Rfive Nevevnin grleri arasndaki elikiler konu edilmitir (Arsl-efr, neredenin girii, s.27). 6. Risle f fali-ul beynel-mslimeyn (zmir Mill Ktp., nr. 7/1623, vr. 201-203). 7.Tibynl-akm f beyn tallil-i minel-irm (Sleymaniye Ktp., Hekimolu Ali Paa, nr.941, vr. 239-241). Sbknin bunlardan baka eru Mutaar bnil-cib, ayn kelimesininmnalar hakknda bir kasidesi ve Nil nehri hakknda bir manzumesi bulunmaktadr (EI2 [ng.], IX,744).

BBLYOGRAFYA

Baheddin es-Sbk, Arsl-efr f eri Telil-Mift (nr. Hall brhim Hall), Beyrut1422/ 2001, neredenin girii, s. 14-28; Sbk, abat, VII, 79-80; bn Rfi, el-Vefeyt (nr. SlihMehd Abbas - Ber Avvd Marf), Beyrut 1402/1982, II, 388; bn Hacer, ed-Drerl-kmine, I,224-229; bn Tarberd, el-Menhel-f, I, 385; a.mlf., en-Ncmz-zhire, XI, 121; Syt,snl-muara, I, 246; Nuaym, ed-Dris f tril-medris (nr. Cafer el-Hasen), Kahire 1988,I, 366-367; Kef-unn, I, 477, 625; II, 1845, 1873; bnl-md, eert, VI, 226-227; evkn,el-Bedr-li, I, 81; Serks, Mucem, I, 638, 1002; II, 1983; Brockelmann, GAL, I, 394; II, 12-13;Suppl., I, 680; II, 5; Muhammed es-Sdk Hseyin, el-Beyts-Sbk, Kahire 1948, s. 60-63;Hediyyetl-rifn, I, 113; Abdlfetth Ln, el-Bahs-Sbk ve rhl-belyye ven-nadiyye, Kahire 1389/1978; M. Berekt Hamd Eb Ali, e-retl-belyye inde Bahiddnes-Sbk, Amman 1403/1983; Abdullah Muhammed el-Habe, Cmiu-r vel-av,Ebzab 1425/2004, III, 1583; Muceml-matil-mevcde f mektebti stnbl ve nl(haz. Ali Rza Karabulut), [bask yeri ve tarihi yok], s. 160; Abdullah el-Merg, Eb midBahddn es-Sbk, ME, XXII (1950), s. 507-509; J. Schacht - [C. E. Bosworth], al-Subk, EI(ng.), IX, 743-744. Recep Cici

SBK, Tceddin( )

Eb Nasr Tcddn Abdlvehhb b. Al b. Abdilkf es-Sbk (. 771/1370)

fi fakihi ve biyografi yazar.

727 (1327) ylnda Kahirede dnyaya geldi. bns-Sbk diye de tannr. Baz kaynaklarda doumtarihi 728 veya 729 olarak kaydedilirse de kendisinin renimiyle ilgili olarak verdii bilgiler ilktarihi dorulamaktadr. lk eitimini babas Takyyddin es-Sbkden ald, kk yata Kuranezberledi. am kdlkudtl grevine tayin edilen babasyla birlikte 739da (1338) Dmaka gitti,orada birok limden ders ald. Tannm hocalar arasnda

Zeheb, Ysuf b. Abdurrahman el-Mizz, emseddin bnn-Nakb, ehbeddin bnl-Keyyl,Zeynddin bn Teymiyye, Eb Hayyn el-Endels, bn Nbte el-Msr, Bedreddin bn Cema ve bnSeyyidnns anlr. Yetenei ve almas sayesinde daha on sekiz yanda iken fetva iczeti ald.Fkh, hadis, tabakat, usl-i fkh ve Arap dili alanlarnda temayz etti. bn Sad el-Makdis,Sbknin kendilerinden sem veya iczet yoluyla hadis rivayet ettii, on dokuzu hanm 172 hocasnaait bir mucem derlemi olup rivayet ettii hadis klliyat onun bu konudaki geni birikiminiyanstmaktadr (bn Sad, Mucem, neredenin girii, s. 89-138). Azziyye, el-diliyyetl-kbr,Gazzliyye, Azrviyye, e-miyyetl-Berniyye, e-miyyetl-Cevvniyye, Nsriyye, Emniyyeve Erefiyye Drlhadisi gibi Dmak medreselerinin birounda ders veren Sbk, Kahirede mamfi Camii, eyhniyye Medresesi ve bn Tolun Camii gibi kurumlarda hocalk yapt. rencileriarasnda Frzbd, ehbeddin bn Hicc, bn Sened (Muhammed b. Ms) el-Lahm, Nsrddinbn Air el-Haleb ve mrn b. drs el-Kinn gibi limler anlmaktadr.

Sbk, 754te (1353) am nibi Emr Aleddin Ali b. Ali el-Mardnnin zel ktipliine tayin edildi.Babasnn kad nibi olan aabeyi Cemleddin Hseyinin vefat zerine babasna bir sre niybetetti (755/ 1354) ve babasnn istei zerine 756 yl Reblevvel ay sonlarnda (Nisan 1355) bugreve asaleten getirildi. 759 (1358) ve 763 (1362) yllarnda ksa aralklarla iki defa azledildii bugrevi vefatna kadar srdrd. 759da el-Bmristnn-Nrye nzr oldu. Sbk Dmaktavebadan ld (7 Zilhicce 771 / 2 Temmuz 1370) ve Ksiyndaki Sbkler Trbesine defnedildi.Ksa sren mrne ramen birok eser kaleme alan Tceddin es-Sbk eserleriyle ilim evrelerindegeni ilgi uyandrm, bilhassa tarihilii ve usulclyle aile fertleri arasnda temayz etmitir.Babasnn balayp tamamlayamad bir ksm eserleri de o tamamlam, bu sebeple baba ile oulunbaz eserleri kimi zaman birbirine kartrlmtr.

Eserleri. 1. Cemul-cevmi* f ulil-fh. Daha nce fkh usulne dair yazlan ok sayda eserinbaarl bir ekilde zetlendii kitapta plan ve muhteva bakmndan Beyzvnin Minhcl-vlnn etkisi grlr. Usulde Hanef ve fi metotlarn birletiren Cemul-cevmi yzyllarboyunca medreselerde ders kitab olarak okutulmu, pek ok erh, hiye ve nazm almasna konuolmutur. Eserin eitli erh ve hiyeleriyle birlikte birok basks yaplmtr (Kahire 1304, 1306,1310). 2. Menul-mevni an Cemil-cevmi. Mellifin Cemul-cevmie ynelik sorular

cevaplandrmak suretiyle eserin anlalmas zor yerlerini aklad bir alma olup daha sonrakirihler tarafndan metnin lafzlarnnn tahlilinde ska kullanlmtr (Kahire 1322; nr. Sad b. AliMuhammed el-Humeyr, Beyrut 1420/ 1999). Eserin birinci ksm, emseddin Muhammed b.Muhammed el-Esed el-Gazznin el-Burul-levmi fm evrade al Cemil-cevmi adylakaleme alp mellife gnderdii otuz soruya, ikinci ksm Cemleddin el-Horasnnin sorularna,nc ksm da derste talebelerin sorduu sorulara verdii cevaplardan olumaktadr. 3. Reful-cib an Mutaar bnil-cib. bnl-Hcibin Mntehes-sl vel-emel f ilmeyil-ul vel-cedel adl eserine yazd erhtir (nr. Ali Muhammed Muavvez - dil Ahmed Abdlmevcd, I-IV,Beyrut 1419/ 1999). 4. el-bhc f eril-Minhc. Kd Beyzvnin Minhcl-vl il ilmil-ul adl eseri zerine babasnn balayp Vcib blmne kadar getirebildii erhi Tceddin es-Sbk tamamlamtr (nr. abn Muhammed smil, I-III, Kahire 1401/1981; Beyrut 1404; nr.Ahmed Ceml ez-Zemzem - Nreddin Abdlcebbr Sagr, I-VII, Dbey 1424/ 2004). 5. el-Ebhven-neir (nr. dil Ahmed Abdlmevcd - Ali Muhammed Muavvez, I-II, Beyrut 1411/ 1991).Mellif genel olarak slm hukukundaki kll kaideleri, benzer fkh meseleler arasndaki ortakhkmleri ele ald bu eseri, babasnn tavsiyesi zerine alanndaki ilk alma kabul edilen bnl-Veklin ayn isimdeki eserini rnek alarak yazmtr. 6. abat-fiiyyetil-kbr* (I-VI,Kahire 1324, 1348; nr. Mahmd Muhammed et-Tanh - Abdlfetth Muhammed el-Hulv, I-X,Kahire 1383-1396/ 1964-1976, 1413/1992). Mellif nce kk ve orta hacimde iki tabakat yazmve muhtevay srekli gelitirerek alanndaki en muhteval alma olan eserine son eklini vermitir.7. Mudn-niam ve mbdn-niam (nr. D. W. Myhrman, London 1908; nr. Muhammed Ali en-Neccr - Muhammed Ebl-Uyn - Eb Zeyd eleb, Kahire 1367/1948, 1413/1993; nr. AhmedUbeydl, Beyrut 1983; Beyrut 1407/ 1986). Madd ve mnev kazanm ve kayplarn sebepleriniaratran Sbk bu balamda siyas ve idar grevlerin yan sra toplumsal meslekleri saymakta, bumevki ve meslek sahiplerinin riayet etmesi gereken hususlar siyasetnme ve hikemiyat tarznda elealmaktadr. Eser Oskar Rescher tarafndan zet halinde Almancaya tercme edilmitir (stanbul1925). 8. es-Seyfl-mehr f eri adeti Eb Manr. Risle Arapa asl ve Trke

evirisiyle birlikte neredilmitir (M. Saim Yeprem, Mtrdnin Akde Rislesi ve erhi, stanbul1989, 2000). 9. ide fil-cer vet-tadl ve ide fil-merrin (nr. Abdlfetth Eb Gudde,Beyrut 1388/ 1968, 1400/1980, 1402/1982; Kahire 1398/ 1978, 1404/1984).

Sbknin dier baz eserleri de unlardr: et-Tev alet-Tenbh vel-Minhc vet-Ta(Nevevnin Taut-Tenbh adl eseri zerine yazlm olup Tevut-Ta adyla da anlr),Terut-Tev f tercit-ta (babasnn Tevut-ta f eril-Minhc adl eserinintekmilesidir), Tercu Tail-ilf (Nevevnin fkh eserlerindeki hatalar dzelten recez tarzndayazlm 1600 beyitlik bir eserdir), Kavidd-dn ve umdetl-muvaidn, el-adetn-nniyye fil-ade, ade maa elz f ilmin-nav, alt-fiyye, et-Tala f ulil-fh,abat-fiiyyeti-ur, abat-fiiyyetil-vs, Evaul-meslik fil-mensik(eserlerinin bir listesi ve yazma nshalar iin bk. Brockelmann, GAL, II, 108-110; Suppl., II, 105-107; bn Sad el-Makdis, neredenin girii, s. 50-54).

Sbk eitli ynleriyle modern dnem almalarna konu olmutur: Muhammed Abdlmnim AliMtevell, ctihdt bnis-Sbk ve mlath al m sebaa bih min mebiil-meczil-mrsel (bask yeri yok, 1997); Abdurrahman en-Nahlv, el-Ilut-terbev vel-ictim ves-siysmin illil-mebdi vel-ittichtit-terbeviyye indet-Tc es-Sbk: Dirse terbeviyye talliyye

meviyye (Beyrut-Dmak 1988); Hasan Slih, en-Naar fit-terbiye indes-Sbk (el-Fikrl-Arab, III/21 [Trablus 1981], s. 114-121).

BBLYOGRAFYA

Tceddin es-Sbk, Menul-mevni an Cemil-cevmi f ulil-fh (nr. Sad b. AliMuhammed el-Humeyr), Beyrut 1420/1999, neredenin girii, s. 15-64; bn Sad el-Makdis,Mucem yit-Tc es-Sbk (nr. Hasan b. Muhammed yt Beld), Beyrut 1425/2004,neredenin girii, s. 27-66, 89-138; bn Kd hbe, abatl-fuahi-fiiyye (nr. Ali M.mer), Kahire, ts. (Mektebets-sekfetid-dniyye), II, 177-179; bn Hacer, ed-Drerl-kmine, II,425-428; Nuaym, ed-Dris f tril-medris (nr. Cafer el-Hasen), Kahire 1988, I, 37-38;Kef-unn, I, 399, 507, 595-597; II, 1099-1101, 1855, 1869; Serks, Mucem, I, 1002-1004;Brockelmann, GAL, II, 108-110; Suppl., II, 105-107; M. Sdk Hseyin, el-Beyts-Sbk, Kahire1948, s. 13-16; Selhaddin el-Mneccid, Muceml-merrined-Dmayyn, Beyrut1398/1978, s. 199-202; Abdlhay el-Kettn, Fihrisl-fehris, I, 419; II, 907, 1037-1038;Abdurrahman en-Nahlv, et-Tcs-Sbk: htimmtht-terbeviyye, Min almit-terbiyetil-Arabiyyetil-slmiyye, Riyad 1409/1989, s. 89-119; kir Mustafa, et-Trul-Arab vel-merrin, Beyrut 1993, IV, 81-83; Abdullah Muhammed el-Habe, Cmiu-r vel-av,Ebzab 1425/2004, I, 654; II, 758-769, 1211; III, 1583, 1911, 1935, 2058; Muceml-matil-mevcde f mektebti stnbl ve nl (haz. Ali Rza Karabulut), [bask yeri ve tarihi yok], II,868-869. Bilal Aybakan

tikad Grleri.

Fakih olarak yetiip kadlk grevi sebebiyle pratik konularla youn biimde ilgilenen Tceddin es-Sbk, es-Seyfl-mehr ve el-adetn-nniyye adl eserlerinde inan konularyla da megulolmutur. Dier eserleri dikkate alndnda Sbknin bir Ear / fi savunucusu olduu grlr.abat-fiiyye adl eserine iman meselesiyle balamas ve bu konuda Earlerin bidatfrkalarndan farkn gstermeye almas, ayrca zellikle Seluklular dneminde HaneflerleEarler ve Hanbellerle Earler arasnda cereyan eden tartmalara Eariyye lehinde savunmacbir yaklam iinde yer ayrmas onun bu ynn ortaya koyar. es-Seyfl-mehr adl akaid erhi debu noktadan bakldnda Hanef kamuoyuna ve yneticilerine kar bir Ear mezhebi mdafaasolarak deerlendirilebilir. Eserin banda yer alan, Biz Ear topluluunun akdesi Haneftopluluunun akdesidir eklindeki ifadesi de bu yaklamn destekler mahiyettedir. Onun herihtilfl meselede Earlerin hakllna vurgu yapmas ve mensubiyetini srekli dile getirmesiayrca kaydedilmelidir. Bu adan Sbknin es-Seyfl-mehr ve abat-fiiyye adleserleri, Kueyrnin ikyet Ehlis-snne ve bn Askirin Tebyn keibil-mfter adl eserleriylebenzerlik gsterir.

te yandan Tceddin es-Sbknin Mtrdlii bir mezhep niteliinde grmemesi, Earliin

karsna itikad mezhep olarak Haneflii koymas ve Haneflerle Earler arasnda ihtilfl olanhususlar ne karmas dikkat ekicidir (es-Seyfl-mehr, s. 23, 27, 41, 43). Bu dorultuda bilgielde etme yollar, lemin hudsu, Allahn sfatlar, peygamberlik, hiret ve melek inanc gibi temelkonularda geleneksel bilgileri zikretmekle yetinir. Buna karlk Haneflerle Earlerin ihtilf ettiitli hususlarda eserlerinde hem titizlik hem de konunun hacminde genileme grlr. Ancak mellifihtilfl meseleleri tekvn-mkevven, mushaflarda yazl lafzlarn Allahn kelm olup olmamas,kesb, teklf-i m l yutk, mukallidin iman ve imanda istisna gibi meselelerle snrl tutar. el-adetn-nniyyesinde de Haneflerle Earler arasnda alt meselede ihtilf bulunduunu,Tahvnin akde rislesi sz konusu olduunda ise bunun meseleye indiini syler (abat, II,267). Halbuki Abdrrahim eyhzde bu iki mezhep arasndaki ihtilflar krk (Naml-ferid, s. 3-59), Beyzzde Ahmed Efendi elli (rtl-merm, s. 53-56) ve Mtercim sm Efendi yetmi (Merahul-mel, s. 15-18) olarak tesbit eder.

Tekvn-mkevven meselesini ilk ihtilf konusu diye gren Sbk, Earlerin fiil sfatlar hdissaydklarn, bu sebeple yaratmak, rzk vermek, adaletli olmak gibi fiillerden dolay Allahn hlik,rzk ve dil sfatlarn da yaratlm (hdis) kabul ettiklerini syler. Hanefler, her ne kadar Allahnlemi ve iindekileri belli bir zaman diliminde yaratt grnde olsalar da ezelde Onun kemalmertebesinde hlik olduunu kabul eder. Nitekim bir ktip fiilen yaz yazmasa bile bu sfatn sahibiolarak grlr. ki taraf uzlatrmaya alan Sbkye gre tekvn sfat kudret dahilindemkevvenle birlikte dnldnde hdis olur. Ancak yaratmada messir sfat eklinde dnlrsebu kudretin kendisidir, artk onun kadm oluunda ihtilf yoktur. Allahn hlik isminin mecazi veyahakiki olmas ise kelmn konusu deil bir dil bilimi problemidir (es-Seyfl-mehr, s. 23-25).

Earnin, Mushaflarda yazl lafzlar Allahn kelm deil onu ifade eden ibarelerdir eklindekitelakkisi Sbknin zikrettii ikinci ihtilftr. Ona gre Ear byle bir gr ileri srmemitir.Mezhebin nemli isimlerinden Bkllnnin ifadesi, Allahn ezel kelm dillerimizde okunan,zihinlerimizde ezberlenen, kulaklarmzda duyulan ve mushaflarda yazlandr; ancak ilh kelmbunlarn hibirine hull etmez; okuyan ve okunanlar mahlktur eklindedir. Esasen Eb Hanfeninkanaati de bu dorultudadr (a.g.e., s. 26-27). nsann irad fiilleri konusunda Eb HanfeninMutezile ile Cebriyye arasnda orta yolu ifade eden gr Sbkye gre Earnin kesb anlayile uyumaktadr. ki mezhep arasndaki farkllk, Haneflerin insann iradesini hayr da erri dekapsayacak biimde grmelerine karlk Earlerin iradenin tek ynl ilediini kabul etmeleridir.Haneflere gre kul tercihine bal olarak, Earlere gre ise fiilin elinde gereklemesi yani kesbisebebiyle sevab veya cezay hak eder. Sbk bu durumda bile aradaki ihtilfn lafz olmaktan te bir

anlam ifade etmediini dnr. Lafz olan ihtilf da Earlerin kesb dediklerine Haneflerinihtiyr demeleridir. Her iki mezhep, Mutezilenin aksine kudretin fiilden nce deil fiille birlikteolmasn ngrmesi ynyle hem itizl hem de cebr telakkisinden uzak bir anlaya sahiptir. Konuylabalantl olan teklf-i m l yutk meselesi de Sbkye gre bir tartma zemini oluturmaz. nkEarler bunun vuku bulmasn deil aklen ciz olmasn ileri srerler. Nitekim, Allah kula ancakgcnn yettiini ykler melindeki yet de (el-Bakara 2/286) vuku bulmamaya dellet eder (a.g.e.,s. 30-33).

Mukallidin iman meselesinde iki mezhep arasndaki ihtilf da lafz olmaktan teye gemez.Kueyrnin aklamalarn delil gsteren Sbkye gre Ear bilgisiz kimsenin kurtulua erdiine,

kfirin ise helk olduuna hkmetmitir. Onun Allah delile dayanmak suretiyle bilmekten kasticml olarak bilmek ve iman etmekten ibarettir. Sbknin temas ettii son ihtilf konusu imandaistisna (nallah mminim) meselesidir. Ona gre taraflarn konuya farkl alardan bakmalarzhir bir fikir ayrlna gtrmtr. Earler inallah derken o n deil gelecekteki veya sonnefesteki hali gz nne alrken Hanefler iinde bulunulan zaman hesaba katmlardr. Dolaysylaaradaki ihtilf yine ekldir (a.g.e., s. 40-44; abat, II, 265). Ancak Haneflerin imanda pheiinde bulunmay ima edecek sz ve beyandan kanma konusundaki titizliklerini Sbknin dikkatealmad grlmektedir.

Tceddin es-Sbknin itikad meselelere yaklam deerlendirildiinde onun bu alanda kendinezg bir kanaatten ziyade uzlatrclndan sz etmek gerekir. Zaten Sbk nceki kelmclarngrlerinin yeterli olduu, bu alanda yeni bir alma yapmaya gerek kalmad kanaatindedir. Onungeni yer ayrd isim-msemm bahsini (es-Seyfl-mehr, s. 17-20) Gazzlnin el-Maadl-esn adl eserinden zetlemesi bu tesbiti dorular mahiyettedir. Bununla birlikte babasndan tevarsettii hadisiliinin etkisiyle baz itikad meselelerde delil olarak kullanlan hadislerin zayf veyauydurma olduunu belirlemesi bu alana yaplm bir katk diye deerlendirilebilir. Ona gre namazkasten terkeden kimsenin kfir olduu eklindeki hadis garb veya mnkerdir. Allahn zt hakkndafikir yrtmeyin, Onun yarattklarn dnp inceleyin melindeki ifade de (Acln, I, 356-357)hadis deil bn Abbasn szdr (es-Seyfl-mehr, s. 46-47, 50, 55). Ayrca erhettii akaidrislesinin Eb Mansr el-Mtrdye nisbeti konusunda yer yer phelerini dile getirmesi onuntenkiti ynne bir iaret saylmaktadr (a.g.e., s. 40, 45).

Ehl-i snnet dndaki frkalar, ayrca felsefe sz konusu olduunda Sbknin uzlamaz bir yaklamortaya koymas dikkati ekmektedir. Mesel alannda nemli bir eser olarak grd Zemaherninel-Kefn bidat unsurlar ierdii gerekesiyle eletirir (Mudn-niam, s. 66). Frb ve bnSny filozof (hakm), dncelerini de slm hikmet diye grmeyen Sbk onlar ve takipilerinisefih, felsefelerini de btl ve cehlet rn sayar. Ona gre dnemindeki baz kelmclarn felsefeve mantkla megul olmalar da son derece yanltr. Kelmla felsefenin mezcedilmesine ynelik abaise mslmanlara verilecek en byk zarardr. Bu yanl ve zararl iin ba sorumlusu Nasrddn-iTsdir. Bklln, Eb shak el-sferyn ve Cveynnin eserleri kelm konusunda almakisteyenler iin yeterlidir. Bu arada Gazzl ve Fahreddin er-Rznin felsefe ile ilgilenmelerinin bukonuda nemli rol oynadnn hatrlatlmas zerine Sbknin onlar savunmaya getiigrlmektedir. Ona gre bu iki imam sadece felsefe ile ilgilenmemi, dier btn ilimleri derenmitir. Onlarn bu renimdeki gayeleri slm itikadn bozuk fikir ve inanlara kar korumak,hak ve hakikati desteklemektir. Bu amalarndan dolay hata etmi olsalar bile sevap kazanmlardr(a.g.e., s. 64-65). Bununla birlikte Sbknin baz ekincelerle Ehl-i bidatn mmin olduunu vecennete gireceini sylemesi nisbeten yumuak bir tavr olarak deerlendirilmelidir (es-Seyfl-mehr, s. 53; abat, I, 48; II, 269).

BBLYOGRAFYA

Sbk, abat, I, 48; II, 262-269; a.mlf., es-Seyfl-mehr f eri adeti Eb Manr (nr. M.

Saim Yeprem, Mtridnin Akde Rislesi ve erhi iinde), stanbul 2000, tr.yer.; a.mlf.,Mudn-niam ve mbdn-niam, Beyrut 1407/1986, s. 64-66; emseddin bn Abdlhd, e-riml-mnekk fir-red ales-Sbk (nr. Eb Abdurrahman es-Selef), Beyrut 1412/1992,tr.yer.; Abdrrahim eyhzde, Naml-ferid, Kahire 1317, s. 3-59; Beyzzde Ahmed Efendi,rtl-merm min ibrtil-mm (nr. M. Zhid el-Kevser), stanbul, ts. (Drl-ktbil-slmiyye), s. 53-56; Acln, Kefl-af (nr. Ysuf b. Mahmd el-Hc Ahmed), Beyrut1405/1985, I, 356-357; Mtercim sm Efendi, Merahul-mel f erhil-Eml, stanbul 1304, s.15-18; H. Laoust, La survie de Gazali daprs Subki, BEO, XXV (1972), s. 153-172; J. Schacht -[C. E. Bosworth], al-Subk, Tadj al-Dn, EI (ng.), IX, 744-745. Cafer Karada

SBK, Takyyddin( )

Ebl-Hasen Takyyddn Al b. Abdilkf b. Al b. Temmm es-Sbk (. 756/1355)

fi limi, mctehid.

3 Safer 683 (21 Nisan 1284) tarihinde Nil deltasnn gneybatsnda yer alan Menfiye kylerindenSbklabdde dodu. Babasnn biyografisine geni yer veren olu Tceddin es-Sbk onunrencilik yllarn ayrntl biimde anlatr. lk eitimini babasndan ve dier baz limlerdenaldktan sonra babasyla birlikte Kahireye gitti, daha nce ezberledii eserleri buradaki hocalaraarzetti. bn Bint Eaz, bn Dakkuld, Caber, Necmeddin bnr-Rifa, Alemddin el-Irk,Takyyddin bns-Si, Abdlmmin b. Halef ed-Dimyt, Ysuf b. Abdurrahman el-Mizz, EbHayyn el-Endels ve bn Atullah el-skender gibi limlerden fkh, usul, kelm, mantk, nahiv,lugat, tefsir, kraat, hadis ve tasavvuf dersleri alarak kendini yetitirdi. Hadis tahsili iin eitliyerlere seyahatlerde bulundu. Pek ok hocas Sbknin ilmini takdir etmi ve onun eitli alanlardayetien sekin bir lim olduunu belirtmitir.

706da (1306) Dmaka giden Sbk bir yl sonra Kahireye dnd ve kendini telif, fetva ve tedrsfaaliyetlerine verdi. 716da (1316) hacca gitti. Msrda fi mezhebinin nderi haline gelenSbkye her taraftan fetva sorulmaya baland. 719-727 (1319-1327) yllar arasndaki dnemdnda bn Tolun Camii meihatl grevini 739a (1338) kadar srdrd. Ayn yl SultanMuhammed b. Kalavun tarafndan Hatb el-Kazvnnin vefatyla boalan Dmak kdlkudtlnatayin edildi. Emeviyye Camii hatipliini de uzun sre yrten Sbk, 742de (1341) Ysuf el-Mizznin vefat zerine Erefiyye Drlhadisi meihatlna, 745te (1344) emseddin bnn-Nakbin vefatyla boalan e-miyyetl-Berrniyye Medresesi mderrisliine getirildi. AyrcaGazzliyye, el-diliyyetl-kbr, Atabekiyye, Mesrriyye gibi medreselerde mderrislik yapt.Yetitirdii renciler arasnda ehbeddin Ahmed b. Aybek ed-Dimyt, Cemleddin el-snev,Aleddin es-Safed, Hall b. Keykeld el-Al, Zeynddin el-Irk, Ebl-Mehsin el-Hseyn,Frzbd, amcasnn olu bn Abdlber es-Sbk, Hlid b. s el-Belev,

kendi oullar Muhammed, Baheddin Ahmed, Cemleddin Hseyin ve Tceddin Abdlvehhb gibilimler vardr. Dmakta hastalannca kadlk grevine olu Tceddin es-Sbk geti. Kahireyevardktan birka gn sonra 3 Cemziyelhir 756 (15 Haziran 1355) tarihinde vefat etti ve BbnnasrKabristanna defnedildi.

Memlkler dneminin mehur limlerinden biri olan Sbk pek ok alanda sahip olduu birikimi telifve tedrs faaliyetlerine yanstmtr. Eserleri incelendiinde dil ve manta dayal analizlerin basknolduu, temas ettii tefsir ve usl-i fkh konularn bu eksende iledii grlr. Fr-i fkh alanndadneminde fi mezhebinin en nde gelen temsilcisi olduu tartmasz kabul edilmektedir. zelliklebu mezhebin uygulama ynne olan katks dikkate deerdir. Uzun yllar kdlkudtlk yaparkenkazand birikimi fetvalarna yanstmtr. Eserlerinde ele ald fkh problemleri dnemin sosyaltarihi iin zengin bir malzeme iermektedir. Olu Tceddin es-Sbk ile mukayese edildiinde

kendisinin fr-i fkh, olunun ise usl-i fkh ynyle temayz ettii grlr. Ear mezhebinibenimseyen Sbk kelm konularyla da yakndan ilgilenmi ve grlerini dile getirmitir. bnTeymiyyenin grlerini reddederken Eariyye bata olmak zere Ehl-i snneti savunmutur. Zhdve takv hayat srdren Sbknin tasavvuf konusunda da kayda deer grleri vardr. Ona gresf Hak ile dost olan ve halk ile i ie bir hayat benimseyen kiidir.

Eserleri. Eser ve rislelerinin says 140 civarnda olup balcalar unlardr: 1. Tekmiletl-Mecm. Eb shak e-rznin fi fkhna dair el-Mheeb adl eserine Nevevnin yazderhin tekmilesi olup Bbr-Ribdan Bb Beyil-murbahaya kadar gelebilmitir (el-Mecm, Kahire 1344-1352, X-XII. ciltler; nr. Muhammed Necb el-Mut, Riyad 1423/2003, X-XI. ciltler). 2. el-btihc f eril-Minhc. Nevevnin Minhc-libni zerine yazd veKitb-aln balarna kadar getirebildii bir erhtir (Kahire 1345; Beyrut 1404). 3. Fetvas-Sbk. Bir ksm risle mahiyetindedir (I-II, Kahire 1356/1937; I-II, Beyrut, ts.). 4. el-bhc f eril-Minhc. Kd Beyzvnin Minhcl-vl il ilmil-ul adl eseri zerine yazmaya balad buerhi Vcib bahsinin balarna kadar getirmi, kalan ksmn olu Tceddin es-Sbk tamamlamtr(nr. abn Muhammed smil, I-III, Kahire 1401/1981; Beyrut 1404; nr. Ahmed Ceml ez-Zemzem - Nreddin Abdlcebbr Sagr, I-VII, Dbey 1424/2004). 5. ifs-sem f ziyretiayril-enm (Haydarbd 1315/1897, 1371/1952; Bulak 1318; Kahire 1970; Beyrut 1371/1951).Takyyddin bn Teymiyyenin grlerinin eletirildii bu eser iin Hanbel limi emseddin bnAbdlhd e-riml-mnk fir-red ales-Sbk adyla bir reddiye kaleme alm (Kahire 1318;Riyad 1983; Beyrut 1985), ona kar da bn Alln es-Sddk, brhim b. Osman es-Semennd gibilimler reddiye yazmtr (Abdlhay el-Kettn, I, 277). 6. el-Aleml-menr f ibti-hr(Kahire 1329). 7. brzl-ikem min adi rufial-alem (nr. Keyln Muhammed Halfe, Beyrut1412/1992). 8. Virdl-alel f fehmil-ilel (nr. Ali b. Slih b. Muhammed el-Mahmd,Mecellet Klliyyeti dril-ulm, XXXVII [Kahire 2006], s. 389-451). 9. el-rd fil-aa vel-mecz vel-kinye vet-tar (nr. Mahmd Tevfk Muhammed Sad, Kahire 1986). 10. Kefd-desis f hedmil-kenis. Eser zerine Seth Ward bir doktora almas yapmtr (1984,Construction and Repair of Churches and Synagogues in Islamic Law: A Treatise of Taq al-Dn Alb. Abd al-Kf al-Subk, Yale University). 11. al-ereb f esileti aleb. Muhammed limAbdlmecd el-Efgnnin mmlkur niversitesinde yksek lisans tezi olarak nere hazrladeser baslmtr (Mekke 1409/1988). 12. Kll mevldin yled alel-fra (nr. Muhammed SeyyidEb Amme, Tanta 1410/ 1990). 13. Man avlil-mm el-Mualib: aal-ad fe-hvemeheb (nr. Ali Nyif Bik, Beyrut 1413/ 1993). 14. Min Resilis-Sbk en-naviyye (nr.Ceml Abdlt Muhaymer, Kahire 1409/1989). Nahve dair iki rislesini ihtiva etmekte olupbunlardan Neyll-ul fil-af bi-l ayrca baslmtr. 15. er-Resils-Sbkiyye fir-red albn Teymiyye ve tilmih bn ayyim el-Cevziyye (nr. Keml Ebl-Mn, Beyrut 1403/1983).Sbkye ait alt risle iermekte olup bunlardan es-Seyf-al fir-red al bn Zefl (bnKayyimin el-adetn-nniyyesine reddiye olup M. Zhid Kevsernin tekmilesiyle birlikteyaymlanmtr; Kahire 1356/1937, 1993), ed-Drretl-muyye fir-red al bn Teymiyye(Dmak 1347; Kahire 1937) ve el-tibr bi-beil-cenneti ven-nr (nr. Th ed-DeskHubey, Kahire 1987) ayr olarak baslm, en-Naarl-muaa fil-alef bi-alil-muallada Fetvsnda yer almtr (II, 309-314). 16. er-Rifde f man vade (nr. Zeyyn Ahmed el-Hcbrhim, Mecellet Mahedil-matil-Arabiyye, XXVIII/2 [Kveyt 1984], s. 457-489; nr.Abdlilh Nebhn, et-Trl-Arab, V/17 [Dmak 1405/1984], s. 126-152; bask yeri yok[Drl-belga], 1988). 17. Neyll-ul fil-af bi-l (nr. Hlid Abdlkerm Cuma, Mecellet

Mahedil-matil-Arabiyye, XXX [Kveyt 1986], s. 113-134). 18. Akm kll ve maleyhi tedl (nr. Ceml Abdlt Muhaymer, Kahire 1985; nr. Ali Muavvaz - dil Abdlmevcd,Hall b. Keykeld el-Alnin Telul-fhm f teni yail-umm adl rislesiyle birlikte,Beyrut 1418/1997). 19. Ed refil-yedeyn (et-Temhd f refil-yedeyn fi-alt, nr.Selhaddin el-Mneccid, Dmak 1951; Risle f refil-yedeyn fi-alt, Kahire 1970). 20. el-Kelm al inn-ns (Risle f atmiyyeti l ictihde maan-na ve Suln fin-naaril-mubf til-arb vel-muallim fittibi m yallem adl risleleriyle birlikte, nr. Ysuf Ahmed,Beyrut 1422/2002). 21. et-Temhd fm yecib fhit-tadd (nr. Selhaddin el-Mneccid,Mecelletl-Mecmail-ilmiyyil-Arab, XXVI/2 [Dmak 1370/1951], s. 249-282). 22.Reddl-alel f fehmil-ilel (nr. Ali b. Slih b. Muhammed el-Mahmd, Mecellet Klliyetidril-ulm, sy. 37 [Kahire 1426/2006], s. 389-451). 23. es-Seyfl-mesll al men sebber-Resl (Sleymaniye Ktp., Lleli, nr. 465; Sleymaniye, nr. 319; Hac Beir Aa, nr. 657/3;Yenicami, nr. 209).

BBLYOGRAFYA

Sbk, abat, X, 139-338; Safed, el-Vf, XXI, 253-265; Zeheb, Mucem-y: el-Muceml-kebr (nr. M. Habb el-Hle), Tif 1408/1988, II, 34-35; Ebl-Mehsin el-Hseyn,eyl Tekiretil-uff (nr. M. Zhid el-Kevser), Dmak 1347, s. 39-41; Hlid b. s el-Belev,Tcl-mefri (nr. Hasan es-Sih), Muhammediye, ts. (hyt-trsil-slm), I, 237; bn Kdhbe, abatl-fuahi-fiiyye (nr. Ali M. mer), Kahire, ts. (Mektebets-sekfetid-dniyye), II, 116-120; bn Hacer, ed-Drerl-kmine, III, 63-71; Syt, Buyetl-vut, II, 176-177; Nuaym, ed-Dris f tril-medris (nr. Cafer el-Hasen), Kahire 1988, I, 134-135; Kef-unn, I, 215; II, 1018, 1049, 1070, 1223, 1873, 1879, 1912-1913; Serks, Mucem, I, 1004-1005;Brockelmann, GAL, II, 106-107; Suppl., II, 102-104; M. Sdk Hseyin, el-Beyts-Sbk, Kahire1948, s. 50-56; Abdlhay el-Kettn, Fihrisl-fehris, I, 277; II, 616-617, 1033-1034; S. Ward,Construction and Repair of Churches and Synagogues in Islamic Law: A Treatise of Taq al-Dn Alb. Abd al-Kf al-Subk (doktora tezi, 1984), Yale University. Bilal Aybakan

SBLs-SELM( )

bn Hacer el-Askalnnin Bulul-merm adl eserine Emr es-Sann (. 1182/1768) tarafndanyazlan erh

(bk. BULGUl-MERM).

SC( )

ihbddn Ahmed b. Ahmed b. Muhammed es-Sc e-fi el-Ezher (. 1197/1783)

Daha ok erh ve hiyeleriyle tannan Msrl lim.

Msrda Garbiye vilyetinin Sciye kasabasnda dodu. lk tahsilini babasndan yapt. Ondan veeitli limlerden Arap dili ve edebiyat ile tefsir, hadis, fkh, tasavvuf, matematik, astronomi,felsefe ve mantk okudu. Astronomi, felsefe ve matematik alanlarnda en nemli hocas olan Hasan b.brhim el-Cebertden Esrddin el-Ebhernin mantk, tabiyyt ve ilhiyyta dair Hidyetl-ikme,amnnin el-Mla fil-heyesinin Kadzde-i Rm erhi, Sbtul-Mardnnin Lal-cevhir f (taddi)l-u ved-deviri, Muhammed b. Eref es-Semerkandnin matematie dairEklt-tessinin Kadzde-i Rm erhi gibi kitaplarla rubu-i mceyyeb ve rubu-i mukantaratailikin eserler okudu. Bylece eitli alanlarda kendini yetitiren Sc babas henz hayattaykenMsrn byk limleri arasna girdi. Babasnn vefatndan sonra hocalk yapmaya ve telifalmalarna devam etti. 16 Safer 1197 (21 Ocak 1783) tarihinde vefat eden Sc, Ezher Camiindeklnan namazndan sonra Bustn Mezarlnda babasnn yanna defnedildi. Gzel ahlkl ve gayretlibir ilim adam olan Sc ok sayda renci yetitirmi, byk bir ksm erh ve hiyeden ibaretolan manzum ve mensur 100den fazla eseri tesbit edilmitir. Ali Paa Mbrek el-andaeserlerinin bir ksmn hadis ve nahiv konularna gre tasnif etmitir (XII, 26-32; yazma halindekieserlerinin bulunduu ktphaneler iin Habe, bk. bibl.; Brockelmann, bk. bibl.).

Eserleri. Dil ve Edebiyat. 1. Fetul-cell al eri bn Al (al Elfiyyeti bn Mlik) (Bulak1270, 1282, 1286, 1302; Kahire 1298, 1306, 1307, 1310, 1319, 1325). Hiye zerine Muhammedel-Enbb ile (Kahire 1286, 1324; Bulak 1296) smil b. Ms el-Hmidnin takrirleri vardr. 2.iye al eri arin-ned ve belli-ad. bn Himn eserine kendisinin yazd erhe hiyeolup (Bulak 1272, 1279, 1280, 1287, 1299; Kahire 1298, 1299, 1303, 1306, 1325) zerine Sleymane-erkv hiye, Muhammed el-Enbb takrir (Kahire 1305, 1306, 1310) ve Ahmed el-BbTarrt adl bir eser (Kahire 1315) yazmtr. 3. el-rz f envil-mecz. Mecaz hakknda yazdbir manzume ile bunun erhidir (Kahire 1297, 1302). Esere ayrca birok erh ve hiye yazlmtr.4. Manme fil-istirt (Mecmu mhimmtil-mtn iinde, Kahire 1297, 1302). Ebl-Ksmes-Semerkandnin Feridl-fevid adl rislesinin nazma ekilmi eklidir. 5. Bulul-ereb bi-eri ade min kelmil-Arab. Chiliye devri airi Semevel el-Ezdnin Lmiyyesinin erhidir(Kahire 1324). 6. eru Dvnis-Semevel (Kahire 1324). 7. iye al Mutaar Behceti(Tufeti)s-smin ven-nrn bi-mevlidi seyyidil-evveln vel-irn. Muhammed el-Gaysninmevlidinin Medbi tarafndan yaplan ihtisara hiyedir.

Kelm. 1. el-Maadr-ref f nami esmillhil-bed ve erhi el-Maadl-esn fmyetealla bi-esmillhil-sn. 2. Fetul-mennn li-beynir-ruslillet fil-urn. Bumanzume ve erhi Sytnin Mfmtl-arn f mbhemtil-urn ile birlikte baslmtr(Kahire 1309). 3. Risle f ibti kermtil-evliy (Takyyddin es-Sbknin ifl-esm fziyreti ayril-enm ile birlikte, Haydarbd 1315; Bulak 1319; stanbul 1981). 4. Manmets-

Sc fit-tevd (Adets-Sc). Birok erhi vardr. 5. Manmet ilmi dbil-ba. Buesere de birok erh yazlmtr.

Fkh. 1. en-Nefetr-rabbniyye alel-Fevidi-inevriyye (aler-Rabiyye). Muhammeder-Rahbnin er-Rabiyye adl ferize dair manzumesine Abdullah b. Muhammed e-inevrninyazd erhe hiyedir. 2. Ezhru riyi raiyyi(ra)t-ta vet-ted. Eb c el-sfahnninel-Mutaar (yetl-itir, el-ye fil-itir, et-Tarb) diye anlan fkha dair eserine Hatb e-irbnnin yazd el-n f alli elfi Eb c adl erhe hiyedir. 3. el-avln-nefs fmyetealla bil-al al mehebi-fi b. drs. 4. Manmet evil-erm fil-feri.

Hadis. 1. en-Nrs-sr eru Mutaari bn Eb Cemre lil-Bur. bn Eb Cemrenin Buhrninel-Cmiu-ainden derledii Cemul-nihye adl muhtasarna yapt erhtir. 2. iyealel-nil-an min kelmi Seyyidil-mrseln. bnl-Cezerye ait eserin hiyesidir.

Tasavvuf. 1. Bedl-vesil f alli el-fid-Delil. Cezlnin Delill-ayrtnn erhidir. 2.el-Fttl-aliyye eru-altil-Meiyye. Abdsselm b. Me el-Hasennin eserininerhidir. 3. el-Fevidl-lafe f eri elfil-Vafe. Sd Ahmed Zerrka ait eserin erhidir(Kahire 1316; Demenhr 1330). 4. Tufet evil-elbb fm yetealla bil-l vel-abb.

Astronomi. 1. Fetul-almil-adr bi-eri Lail-cevhir f marifetil-u ved-devir.Sbtul-Mardnnin eserinin erhi olup eserde muvakkitler iin gerekli hat ve dairelerdenbahsedilmektedir. 2. Hidyet lil-ebr li-marifeti eczil-leyli ven-nehr. Ahmed el-Ayydnmanzumesinin erhidir. 3. eru Manme f menzilil-amer. Scnin kendi manzumesine yazderhtir (Drl-ktbil-Msriyye, Talat, Mkat, nr. 213). 4. Manme fil-amel bir-rubil-mceyyeb (Drl-ktbil-Msriyye, Felek ve Riyza, nr. 3980).

Matematik. 1. Fetu i-ftil-aliyye bi-eri metnil-Ysemniyye. Abdullah b. Muhammedbnl-Ysemnin cebir ve denklemlere dair manzumesinin (urcze) erhidir. 2. Fetul-mlikir-rezz li-eri Nami Ulil-evf. Manzume ve erhi mellife aittir.

Mantk. 1. Malts-Sc (el-Maltl-ar, Ul-malt, Naml-malt).Kategorilere dair bir manzumedir (Kahire 1273, 1276, 1297, 1302, 1303,1304, 1306, 1323). 2. el-Cevhirl-muntamt f Uil-malt. Bir nceki manzumenin erhidir (I-II, Kahire 1940,baka erh ve hiyeleri de vardr). 3. er al beyteyn fil-malt (Zeyn Dahlnn Mecmyetemil al eli resil fil-cebr vel-mubele vel-va vel-malt iinde, Kahire 1292).

BBLYOGRAFYA

Cebert, Acibl-r, s. 570-571; Ali Paa Mbrek, el-at-Tevfyye, Kahire 2001, XII,26-32; Serks, Mucem, I, 1005-1007; Brockelmann, GAL, II, 167, 422-423; Suppl., II, 216, 445-446; Hediyyetl-rifn, I, 179-180; Kehhle, Muceml-mellifn, I, 154; AbdlcebbrAbdurrahman, Zeirt-tril-Arabiyyil-slm, [bask yeri yok] 1403/1983, II, 946;

Ekmeleddin hsanolu

v.dr., Osmanl Astronomi Literatr Tarihi, stanbul 1997, II, 494-495; Abdullah Muhammed el-Habe, Cmiu-r vel-av, Ebzab 1425/2004, I, 95-96, 173, 233, 251, 425; II, 828, 833,904, 913, 945, 1147, 1206, 1260, 1267, 1380; III, 1203, 1838-1839, 1887-1888, 1899, 1999.

Zlfikar Tccar

SCD ELEB(. X./XVI. yzyl)

Yavuz Sultan Selim dnemi olaylarn konu alan Selimnmenin yazar, Osmanl mellifi

(bk. SELMNME).

SDSYYT( )

Bir hadisi kitabna alan melliften Hz. Peygambere varncaya kadar senedinde alt rvi bulunanhadisler iin kullanlan terim

(bk. SNAD).

SDD( )

Eb Muhammed sml b. Abdirrahmn b. Eb Kerme el-Aver es-Sdd el-Kebr el-Kf (.127/745)

Mfessir tbi.

Hicazda dodu ve Kfede yaad. Grd ve rivayette bulunduu sahbler dikkate alndnda 49(669) ylndan nce doduu sylenebilir. Babasnn aslen sfahann ileri gelenlerinden olduuzikredilmitir (Eb Nuaym, I, 247). Kfedeki byk mescidin kapsndaki glgelikte oturarak barts satt ve tefsir dersleri verdii iin Sdd nisbesiyle mehur olmutur. Kureyli Zeyneb bintKays b. Mahremenin zatls olduundan Kure nisbesiyle de anlr. Sddnin torunu olan(Ayn-a, III, 379) ve Sdd es-Sagr lakabyla anlan Muhammed b. Mervn hadistenkitileri tarafndan kezzb olarak nitelendirilmi ve hadislerinin terkedilmesi konusunda grbirliine varlmtr (bn Eb Htim, VIII, 86).

Sdd sahbe neslinden Abdullah b. mer, Hz. Hasan, Eb Hreyre, Eb Sad el-Hudr ve Sad b.Eb Vakks grd; Enes b. Mlikten hadis dinledi. Baz kaynaklarda onun Abdullah b. Abbastanda rivayette bulunduu kaydedilmekteyse de (bn Hacer, I, 199) bn Abbastan yapt rivayetler dahaok Eb Mlik ve Eb Slih kanalyladr. Tbinden Mrre et-Tayyib el-Hemdn, Yahy b. Abbd,Eb Slih Bzn, Sad b. Ubeyde, Eb Abdurrahman es-Slem, At b. Eb Rebh ve krime el-Berber gibi kiilerden hadis rivayet etti. Kendisinden Esbt b. Nasr el-Hemdn, Sfyn es-Sevr,ube b. Haccc, sril b. Ynus es-Seb, Zide b. Kudme ve Eb Bekir b. Ayy gibi limlerrivayette bulundu. Kfeliler iinde tefsire dair en ok rivayeti ve birikimi bulunan ve tbin neslininkklerinden (drdnc tabakasndan) olan Sdd 127 (745) yl sonlarnda veya 128in balarndavefat etti. Hadis otoriteleri Sdd hakknda sikadan leyyin ve zayfa kadar eitli sfatlar kullanm,Eb shak el-Czcn kendisini kezzb diye zikretmitir (bu iddiann tenkidi iin bk. M. At Ysuf, s.27). Ancak Buhr ve Ahmed b. Hanbelin onu sika olarak grmesi, Sfyn es-Sevr ve ube b.Haccc gibi otoritelerin kendisinden rivayette bulunmas, Buhr dndaki muteber hadiskaynaklarnda rivayetlerine yer verilmesi karsnda Sddnin gvenilirlii konusunda bir probleminbulunmadn dnmek mmkndr.

Sdd birka meseleden dolay eletirilmi olup bunlardan biri onun aya meylettii iddiasdr.Hseyin b. Vkd el-Mervez tefsirle ilgili baz meseleleri sormak iin Sddnin yanna gittiini,cevaplarn alp ayrlaca srada onun Hz. Eb Bekir ile mer iin kt szler sylediini iddiaetmitir (Eb shak el-Czcn, s. 54). a kaynaklarnda da onun i olduu belirtilmektedir(Ayn-a, III, 379-380). Dier baz kaynaklarda da aya meyletmekle itham edildiisylenmekle birlikte bunu dorulayan bilgilere yer verilmemitir (Zeheb, I, 236). Sddnin tefsiredair rivayetlerini derleyen Muhammed At Ysuf, bu rivayetler zerinde o srada mevcut itikad vesiyas ynelilerin etkisinin bulunup bulunmadn incelediini, fakat byle bir tesirin varlngsteren bir unsura rastlamadn belirtmekte, mtekaddimn hadisileri tarafndan iliinden hisz edilmezken mteahhirnin delil zikretmeksizin bu iddiay dile getirmekle yetindiklerini

sylemektedir (Tefsrs-Sdd el-Kebr, s. 44).

Onun eletirildii noktalardan biri de tefsir rivayetlerini kssahan geleneine uygun biimdeaktarmasdr. Kfe Mescidinin kapsnn eiinde etrafnda toplananlara sriliyat tr rivayetleriieren dersler vermesi baz limlerin tepkisine sebep olmutur. brhim en-Neha, Sddnin dersinidinledikten sonra onun halkn zevkine uygun tarzda tefsir yaptn ileri srmtr (bn Eb Htim, II,184). abnin de Sddnin tefsir dersi verdiini grnce kendisine ar szler sarfetmesi (Taber,I, 92) ve ona Kuran ilminden bir pay verildiini syleyene ona Kuran cehaletinden bir pay verildiieklinde cevap vermesi de (Ahmed b. Hanbel, I, 374) Sddnin sriliyat tr rivayetleriaktarmasyla ilgili olmaldr. Kendisini sika olarak kabul eden Ahmed b. Hanbel bu rivayeti birdeerlendirme yapmadan aktarrken onun biyografisinde ayn rivayeti kaydetmeyen Buhr, bn EbHlidin, Sdd Kuran konusunda abden daha bilgilidir ve Yahy b. Sadin, Sddninsadece hayrla anldn duydum, hi kimse onu terketmemitir eklindeki szlerine yer vermitir.

Bunlardan baka Sdd, tefsirde Ehl-i kitaptan en ok rivayette bulunmasnn yan sra mnkerrivayetleri aktaran ve bu konuda en gevek davranan kimse olarak gsterilmektedir (Muhammed b.Abdullah b. Ali el-Hudayr, I, 305). Rivayetlerinin incelenmesinden, bunlarn sriliyatn sadececiz olan ya da hakknda skt edilenleri deil aktarlmas ciz grlmeyenleri de kapsadanlalmaktadr. Hz. Dvd ve Sleyman hakknda peygamberlerin ismet sfatyla badamayacakbaz rivayetleri buna rnek gsterilebilir (M. At Ysuf, s. 86-88). bn Kesrin, Sdd aracl ilegelen baz sriliyat rivayetlerinin mdrec veya dier din mensuplarnn kitaplarndan aktarlmolmas ihtimalinden sz etmesi de bu rneklerle ilgili olmaldr (Tefsrl-urn, I, 110).

Sddnin yetlerin nzl sebeplerine dair rivayetleri nemli olup bunlarn saysnn 100den fazlaolduu bilinmektedir (M. At Ysuf, s. 66). Muayyen bir kraati olduuna dair bilgi bulunmamaklabirlikte eitli tefsirlerde farkl okuyularna yer verilenler iinde onun adnn da zikredildii bazrneklerle karlalmaktadr (a.g.e., s. 69-74). Sddnin tefsir rivayetleri arasnda neshe dairolanlar da nemli bir yer tutar. Ancak muhkem olduklar aka bilinen baz yetlerin mensuholduunu iddia etmesi (mesel l-i mrn sresinin 102. yetinin Tegbn sresinin 16. yetiyleneshedildiini ileri srmesi) ve haberlerle ilgili baz yetlerde de nesih iddiasnda bulunmassebebiyle (mesel Bakara sresinin 284. yetinin ayn srenin 286. yeti tarafndan neshedildiinisylemesi) eletirilmitir (bnl-Cevz, s. 76, 102-103, 116).

bnn-Nedm, Sddnin Tefsrs-Sdd adl bir eseri olduunu belirtmitir; ancak kitabngnmze ulap ulamad bilinmemektedir. Eb Yal el-Hall de Sddnin tefsirinin talebesiEsbt b. Nasr tarafndan rivayet edildiini sylemi ve bu tefsirin en faziletli tefsirlerden biriolduunu ileri srmtr. Muhammed At Ysuf, Sddye nisbet edilen ve alt ayr rivayet tefsirindeyer alan rivayetleri bir araya getirerek neretmitir (bk. bibl.). Sddnin bunun dnda Kitbn-Nsi vel-mens ile (bnl-Cevz, s. 102) el-Mez ves-siyer (bn Tarberd, I, 308) adleserleri kaydedilmektedir.

BBLYOGRAFYA

bn Sad, e-abat, VIII, 441, 497; Ahmed b. Hanbel, el-lel (Koyiit), I, 70, 144, 151, 238, 374,380, 409, 421; II, 38, 41, 67, 144; Buhr, et-Trul-kebr, I, 361; Eb shak el-Czcn, Avlr-ricl (nr. Subh el-Bedr es-Smerr), Beyrut 1405/1985, s. 54; Taber, Cmiul-beyn (kir), I,92, 157; bn Eb Htim, el-Cer vet-tadl, II, 184; VIII, 86; bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 33; EbNuaym el-sfahn, ikru abri bahn (nr. Seyyid Kesrev Hasan), Beyrut 1410/ 1990, I, 247-249;Eb Yal el-Hall, el-rd f marifeti ulemil-ad (nr. M. Sad b. mer drs), Riyad1409/1989, I, 397-398; Ebl-Ferec bnl-Cevz, Nsiul-urn ve mensuh (nr. Hseyin SelmEsed ed-Drn), Dmak-Beyrut 1411/1990, s. 76, 102-103, 116; Ykt, Muceml-deb, II,346-348; Mizz, Tehbl-Keml, III, 134-137; Zeheb, Mznl-itidl, I, 236; bn Kesr,Tefsrl-urn, I, 109-110; bn Hacer, Tehbt-Tehb, I, 199, 313-314; bn Tarberd, en-Ncmz-zhire, I, 308; Dvd, abatl-mfessirn, I, 109; Ayn-a, III, 379-380; M.At Ysuf, Tefsrs-Sdd el-Kebr, Mansre 1414/ 1993, tr.yer.; Muhammed b. Abdullah b. Aliel-Hu