islam ansiklopedisi cilt 22 - komisyon.pdf

7/27/2019 Islam Ansiklopedisi Cilt 22 - Komisyon.pdf

1/1418


2/1418

HVN- SAF (

siklopedik risleleriyle tannan felsefe topluluu.

(X.) yzylda Basrada ortaya km, din, felsef, siyas ve ilm amalar olan, faaliyetlerin

li olarak srdrm organize bir topluluun addr. Abbs Devletinin son zamanlarna rastlan, felsef ve siyas ekimelerin yaygn olduu bir dnemde felsef ve ilm almalar, din vek gayretleriyle birlik ve beraberlik, kardelik, yardmlama ve dayanmay ne kararak lumunu fikr bakmdan yeniden derleyip toparlamay hedefleyen bu topluluun tam ad hvnf ve Hullnl-Vef ve Ehll-Adl ve Ebnl-Hamddir (er-Resil, I, 21, 47). Bu isimlulua bizzat kendilerince verilmitir.

pluluun kurucularnn kimler olduu, ne zaman ve nerede ortaya ktklar, faaliyetlerini nerehangi tarihlere kadar srdrdkleri, slm toplumunun hangi kesiminden olduklar gibi konula

zyllar boyu tartlm, hem Doulu hem Batl aratrmaclar uzun sre megul etmitir. hvfnn rislelerinde bile topluluk mensuplarnn isimlerinin zikredilmemesi, almalarndalilii kendilerine ilke edinmeleri, bilimsel problemleri tartmak zere belirli zamanlardazenledikleri toplantlara (a.g.e., IV, 41, 186-188) kendilerinden olmayanlarn katlamamas bululuun gizli bir rgt olduu grnmn vermekte, onlarn kimlikleri ve dolaysyla Resi

vni-afn yazar veya yazarlar hakkndaki tartmalarn da kaynan oluturmaktadr.

sil vni-afda kendileri belirtmemi olmasna ramen klasik kaynaklarda bu toplulurucular ve rislelerin mellifi olarak be isim zikredilmektedir. Bunlar Zeyd b. Rifa, Ebleyman Muhammed b. Maer el-Bst el-Makdis (el-Mukaddes), Ebl-Hasan Ali b. Hrnncn, Eb Ahmed el-Mihricn ve Avfdir. Zeyd b. Rifa ile Avf dndaki isim ehrezzhetl-ervnda Eb Sleyman Muhammed b. Maer el-Bst el-Mukaddes, Ebl-HasanZehrn er-Reyhn ve Eb Ahmed en-Nehrecr eklinde sralanmaktadr. Topluluun ortaya nusunda kesin bilgi olmamakla beraber Beyhak ve ehrezrnin ifadelerinden, bu be isminrek szleri Makdisye ait olan hvn- Saf rislelerini yazan bilginler grubu olduualmaktadr (Tru kemil-slm, s. 36; Nzhetl-erv ve ravatl-efr, II, 20). Burumda, Makdis dndaki drt ismin topluluktaki fonksiyonunun Makdisnin yazd rislelerinsah edip eitli blgelere ulatrmak, yazm iin bilgi toplamak, periyodik olarak topluluun

ndine has faaliyetlerini konumak, dzenlenen toplantlar organize etmek vb. faaliyetlerbilecei akla gelmektedir. Ancak bunlarn her birinin geni kltrl birer lim olduu velelerin dinden kozmolojiye, psikolojiden metafizie, astronomiden matematie kadar ansiklomahiyet arzettii dnlrse rislelerin, konusunda uzman kiiler tarafndan yazld tezi kalebilir. Buna gre konular uzmanlar tarafndan ele alnp yazlm, fakat rislelere son eklin

akdis vermitir. Nitekim klliyata bir btn olarak bakldnda herhangi bir slp fark da dikmez.

vn- Saf faaliyetlerine Basrada balam ve uzun bir mddet burada srdrmtr. Eb HayTevhd, topluluun kurucusu durumundaki Zeyd b. Rifadan genie bahsetmekte ve cemiyet


3/1418

kknda bilgi vermektedir (el-Mubest, s. 45-46). Esasen o dnemin Basras slm dnyasnemli bir kltr merkezidir. Baz son dnem kaynaklar hvn- Safnn Badatta da bir ubesduunu kaydeder (mer ed-Desk, s. 46-47; De Boer, s. 60). Ancak bu konuda fazla bilgi yokr felsefe dernei grnm arzeden topluluun ubeler oluturarak kurumlaamam olsa bilekenin her yannda yelerinin bulunmas, bylece her yerde faaliyetlerini srdrm olmasmkndr.

nemindeki ynetimden honutsuzluun dourabilecei takip endiesiyle almalarn gizlilik

risinde srdren hvn- Safnn, rislelerdeki btn tevil ve yorumlar ile zaman zaman Ehytin stnln vurgulamalar, kendi gruplar hakknda a, ehl atin gibi ifadelerllanmalar (IV, 145-148) onlarn ilii konusundaki kanaatleri destekler mahiyettedir. Baztrmaclar ve zellikle smil yazarlar bu kanaati daha ileri gtrm, hvn- Saf risleler

mil akde ile zde olduunu ifade ederek onlar Kurandan sonra Kuran ve biliminran olarak nitelendirmilerdir (rif Tmir, LI [1957], s. 139; A, V/2, s. 1120). Bununla

raber hvn- Safnn ilii ve smillii tartmaldr. Rislelerde bu nisbetin mevcudiyetinr yukardaki szler yannda bu iddiann aksini savunanlara kant olabilecek ifadeler bulmak d

mkndr. Her eyden nce smil yazarlarn rislelere herkesten fazla sahip kmalar ve on

bakla yorumlamalar, sonraki dnemlerde hvn- Safnn smil olarak nitelendirilmesiniemli sebeplerinden biri olmutur. Halbuki rislelerde ilik zaman zaman eletirilmi, ilerdksmnn bu mezhebin ne olduunu bilmeden onu sadece bir geim arac yapt, ilim ve Kur

renmeyi terkettii, kabir ziyaretine gereinden fazla nem verdii ifade edilmitir (er-Resil, 7-148). Daha da nemlisi hvn- Saf, i mezhebinin temel esaslarndan biri olan imm-ntazar anlayn da eletirir. Beklenen imamn, muhaliflerinden korktuu iin gizlendiine in

msenin itikadn bozuk itikadlar arasnda zikreder (a.g.e., IV, 148). Bundan dolay hvn- Safyu bir i-smil grup olduunu sylemek g olmakla birlikte bu grubun ilikten etkilenmedri srmek de mmkn deildir (Netton, II [1980], s. 262).

vn- Saf dncelerini, din ve felsef ilimler alannda yazdklar toplam elli iki risleden olsil vni-afda anlatmtr. Risleler, slm dncesinin X. yzyldaki ilm ve felsezeyini ansiklopedik bir yaklamla aksettirdii iin yazarlar modern aratrmaclarca slmsiklopedistleri eklinde anlmtr. Ayrca hvn- Saf bu rislelerdeki dncelerini er-sletl-cmia adl bir rislede zetlemitir.

n ve ahlk kayglarla ortaya kan hvn- Saf banazl, fikir ve mezhep ekimelerinidermeyi, kardelik ve yardmlama duygusunu yerletirmeyi, kendilerine gre yanl bilgiler ve

l dncelerle kirletilmi olan dini, felsefe ile yeniden temizlemeyi hedeflemitir (Eb Hayyvhd, s. 46). Bunu gerekletirirken olduka eklektik davranm, n yargsz bir yaklamla disef ve ilm olmak zere ulaabildii her tr bilgiyi kullanmtr. Onlar iin dncelerine tem

mada Kuran ne kadar neme sahipse Tevrat ve ncil de o kadar nemlidir. Din bilgisinde Hz.ygamberin veya Hz. Alinin sz ne kadar nem tayorsa felsefede Sokrat, Efltun ve Aristotematik ve geometride Pisagorun ve klidin, corafyada Batlamyusun sznn de nemi orece byktr. hvn- Safnn metafizik aklamalarnda Pisagor ve zellikle Yeni Efltunculisini ayrca vurgulamak gerekir. Ancak mslman bir toplumda yaamalar ve kendilerinin de

slman olmas sebebiyle Kurana ve hadislere daha fazla nem vermilerdir. Mezhep tutkusuak ve doru bulduklar her dnceyi kayna ne olursa olsun alma eiliminde olduklarn yl


4/1418

irtmilerdir: Kardelerimizin ilimlerden hibirine dman olmamalar, hibir kitab horrmemeleri, mezheplerden hibirine n yarg ile bakp taassuba dmemeleri gerekir. nk bir ve mezhebimiz btn mezheplerin grlerini kapsar ve btn ilimleri kuatr (er-Resi-42).

vn- Saf, dncelerinin eklektik yapda olmasnn zorunlu sonucu olarak dnemlerinde mevcr tr bilgiyi derleyip deerlendirmi ve bilgilerini balca drt kaynaktan aldklarn ifademilerdir. a) Bilge ve filozoflar tarafndan yazlm matematik ve fizie dair kitaplar; b) Tevra

il ve Kuran gibi kutsal kitaplar ve peygamberlere melekler araclyla indirilen sahfeler; c)ldzlarn hareketleri, burlarn ksmlar ve mevcut varlklarn ekilleriyle maden, bitki veyvanlardan bahseden astronomi, jeoloji ve botanie dair eserler; d) Temiz ve saf insanlara Alam yoluyla bildirdii ilh kitaplar (a.g.e., IV, 42).

lsefe Anlay. lemde mevcut btn varlklarn bilgisini elde etmeyi kendilerine ilke edinenvn- Saf (er-Resil, I, 48), Pisagorcu-Efltuncu felsefe eitimi anlayna uygun olarak bilgitrmasna matematikle balar. nk hvn- Saf, matematiin insan tevhid bilgisine ve yarara gtrd kanaatindedir (er-Risletl-cmia, s. 30).

antk ise felsefenin ls ve filozofun aleti konumundadr. Felsefe, peygamberlikten sonra insralarnn en stn olduuna gre felsefenin ls ve filozofun aleti olan mantn da l vtlerin en stn olmas gerekir (er-Resil, I, 427). Bylece hvn- Safya gre mantk hemndi bana bir ilim hem de bir ilmin arac olma zelliine sahiptir. Ayrca rislelerde mantklatematik arasnda ilevleri asndan bir benzerlik kurulduu grlr. Matematiin gayesi insanyulur eylerden akledilirlere gtrmek iken mantk fizikten metafizie geite bir vasta rolndg.e., I, 427; er-Risletl-cmia, s. 30). Mantk bilimlerini zihinde tasavvur edilen kavramlamlarn bilmek eklinde tanmlayan hvn- Safnn (er-Resil, I, 79) mantk birikimiyle i

rntya gidildiinde baz bilgi eksiklikleri tad grlr. Mesel Organonun tertibi konusunrdikleri bilgi hataldr. Ayrca enl (I. Analitikler; Ar. el-kys) terimine yanl olarak natn bilmek, mantk klliyatna dahil olmayan bl (politika) terimine de ispat ve deirme (burhan) sanatn bilmek eklinde anlam vermilerdir (a.g.e., I, 268).

lsefe anlayn hvn- Saf mistik ve ahlk baz normlar zerine ina eder. Bu sebeple felsefklamlar Peripatetik anlaytan ziyade Pisagorcu ve Sokratik amaca daha yakn grnmektedivn- Saf iin felsefe sadece hakikatin aratrlmasndan ibaret olarak teoride kalmaz; onun kiz ve davranlarn dzenleme gibi pratik ve ahlk bir boyutu da vardr. Teorik dzeydeki yk

reklerin yakalanmas bir bakma kiinin pratik dzlemdeki konumu ile yakndan ilgilidir.atikteki fazilet teorik gerekler iin bir zemin oluturmaktadr. Bundan dolay hvn- Saf,sefeyi bilgidavran btnln ifade eden hikmet kavramyla birletirir ve ikisine de ayn anrir (a.g.e., III, 345; er-Risletl-cmia, s. 475). Bu yaklamn bir sonucu olarak hvn- Safsefeyi Efltuncu bir anlayla insann gc lsnde Tanrya benzemesi eklinde tanmlar-Resil, I, 225, 339, 427; III, 41, 371, 382) bununla hem zihinde -bilgi plannda-hem pratiktenzemeyi kasteder. Filozof ise davranlar gzel, sanat salam (iinin ehli), doru szl, gzkl, dnceleri dzgn, amelleri temiz, bilgileri gereki olarak nitelenir (a.g.e., III, 345, 3

vn- Safnn felsefesi din kaytlardan arnm bir felsefe deildir. Onda tasavvuftaki riyzete


5/1418

fis eitimine benzer yorucu bir ahlk eitimin mevcudiyeti dikkati eker. Ahlk eitimreklemeden hikmet kapsn almak mmkn deildir. Nitekim ahlk donanmdan yoksun olasefe yapma abasn kraln huzuruna destursuz girmeye benzetirler. hvn- Safnn felsefesi, ksek ama olduu vurgulanan Allahn ahlk ile ahlklanmay kendine temel prensip olarak alygamberlik ve vahiy esasna dayanan bir felsefedir. Onlarn felsefe anlay ile Sokratik anlaman ruhunun arnmas arasnda yakn bir ilikinin varl gzlenir. u halde hvn- Safnnayna gre felsefe sadece teorik bir ura deil Stoaclarda da olduu gibi insann ayn zamin, kalp, ahlk ve aksiyon dnyasn btnyle dzenleyen kuatc bir disiplindir.

gi Anlay. hvn- Safnn dnce sistemi insan merkez alan bir sistemdir. nsann var oluyesi kendini ve lemi tanmas, yaratann bilmesi, eyann hikmetini ve hakikatini kavramasdg.e., III, 155). nsan ancak bunu gerekletirebildii lde mkemmeldir. Dolaysyla onlarnlamda syledikleri de er-demi bilgiye edeer gren Sokrat dnce ile paralellik arzeder.

abula Rasadan sz eden John Locketan yzyllarca nce hvn- Saf, douta insan zihninierine henz herhangi bir ey yazlmam bo bir kda benzetir (a.g.e., IV, 51). Bu problem hfnn epistemolojisinde nemli bir noktadr. Allah sizi annelerinizin karnndan bir ey bilme

rumda karmtr (en-Nahl 16/78) yeti bu konudaki dayanaklardr. hvn- Saf insannutan birtakm bilgilerle gelmedii, bilgilerin sonradan kazanld kanaatindedir. Sonradanzanlan bu bilgileri elde etme yollar ise yle aklanmaktadr: Bilgi elde etmenin ilk yoluyulardr. Sonra akl, ardndan da burhan gelir. Eer insanda duyular olmasa ne burhanla bilineyleri (mberhent) ne akledilirleri (maklt) ne de duyulur eylerden (mahsst) herhangi birinme imkn olmaz. Mkul olmayan bir ey zerine burhan ina etmek mmkn deildir. nkrhan yalnz akln ilk bilgilerinden karlm zarur ncllerin zerine kurulabilir. Ancak aklngilerinde mevcut eyler duyular yoluyla tek tek nesnelerden elde edilmi, cins ve nevilere ait vramlardr. On arn boyundaki bir tahtann alt arn boyundakinden daha uzun olduunu

emeyen bir ocuun btnn paradan daha byk olduunu bilmesine imkn olmamas bununk kantdr (a.g.e., III, 424-425). hvn- Saf vahiy ve ilham da bilgide nemli bir vasta olarr (a.g.e., III, 303). Nitekim rislelerde bu eit bilginin merkezi olan kalp ve kalp temizliierinde nemle durulmutur. Onlarn epistemolojisinde nemli yer tutan akl bilgi, tikellere aitney ve soyutlamalarla ulald iin apriori denilemeyecek akldaki ilk bilgilerin olumasylalar. nk deney ncesi olmayan bu bilgiler duyularn alglad eyler zerine teker tekernp bir kanaate vararak, sonra da bu kanaati alglanan o eyin cinsine genelletirerek oluurnusu ilk bilgiler rasyonel bilginin esasn tekil eder.

vn- Safnn bilgi retisinde belirlenen bu yollar, bilgi elde etme srecinde bir bakma birierinin temelini oluturmaktadr. Akledilirlerin bilinmesi duyulurlarn bilinmesini gerekli klaryin kantlanmas iin onun akledilir olmas arttr. Duyulur eyler tabii olarak duyularla, aklvramlar aklla bilinir ve burhan yntemiyle kantlanr. Aklla ispatlanamayan metafizik hakikavahiy ve ilhamla bilinir. nk akl kapasite, en azndan ilm ve ahlk anlamda eitim retielerinden henz gememi olanlar iin ayn deildir. Bu sebeple sz konusu aamalar kated

r insan retmene ihtiya duyacaktr. Peygamberler ise btn insanln retmenidir (a.g.e., II0).


6/1418

bilgi yollar hvn- Safya gre insan hayatndaki geliim dnemlerinin de ifadesidir. Duyume ocukluk dnemiyle balar ve yava yava akl bilgide etkin bir rol stlenir. Ergenlikneminden sonra da insan edindii akl bilgiler nda kyas yapma imkn bulur. Vahiy ve ilhyesinde ise ruh arnma sonucunda olgunlua ermi, bir bakma kll nefisle (lem ruhu) birlemnrdan bilgi alma durumundadr (a.g.e., II, 396-397; III, 414-415).

etafizik ve Kozmoloji. hvn- Safya gre matematik bilimler tabiat bilimleri iin bir basamaiat bilimleri de metafizie gei iin bir vastadr. Bu ayn zamanda insan zihninin objelerinin

rc olarak ykselmesi anlamna gelir. Metafiziin ilk derecesi insann nce kendini bilmesi,masdr. nk insann kendini tanmadan rabbini bilmesine imkn yoktur (er-Resil, I, 75-bbini bilme ise bir insan iin en byk gaye, en yce mutluluk ve ulv lemle irtibatnda ruhuncelmesi iin en byk etkendir. Bundan dolay hvn- Safnn metafiziinde Tanry bilmeemli bir yer tutar.

rnen (zhir) ve grnmeyen (btn) diye ikiye ayrd bu lemde hvn- Saf nce grmaya alr. nk grnen lem grnmeyenin ak delili, en belirgin rneidir (a.g.e., I, 1rnmeyenin iyi kavranabilmesi iin grnenin iyi bilinmesi gerekir. Bylece fizik varlk bilg

lar iin ilk unsuru oluturur. Fizikten de analoji yoluyla metafizik bilgilere ulalr. Grnrmde insana en yakn varlk, bir bakma kavranmas icap eden bu grnr lemin kk bir rnikrokozmos) olan insandr. Bu sebeple nce onun kavranmas gerekir (a.g.e., II, 378-379, 462;9, 173, 185, 198). Dnen ve bilen bir varlk olarak insan nce kendini tanyacak, sonra evreerek onu kavrayacak ve btn bunlar onun Tanr anlaynn temelini oluturup Tanry daharu anlamasn salayacaktr. Bir disiplin olarak metafizik zerinde fazla durmamakla berabervn- Saf, metafiziin konusunu oluturan eylerin duyularla alglanamayan, vehim gc ilevranamayan, ancak gerek delil ve burhanlarla insan aklnn kabule zorland eyler olduunude etmektedir.

vn- Safnn metafizik anlaynda eklektik bir sistem hkimdir. Onlar varlk ve oluu aklaryk lde Yeni Efltuncudur. Sudr teorisi bu aklamann ana eksenini oluturur. Eski Hintn dinlerinden gelen baz etkiler yannda, Tanrnn birliinin, niteliklerinin ve lemle ilikisinklanmasnda zellikle Pisagorcu yorumlarn byk tesirinin olduu rislelerde akazlenmektedir (a.g.e., III, 348-349).

larn metafiziinde cevherler cisman ve ruhan olmak zere iki grupta incelenir. Cismanvherler duyu organlar ile alglanabilen, ruhan olanlar ise ancak zihinde tasavvur edilip akl v

nme ile kavranabilen varlklardr ki buna maklt lemi de denir. Gk cisimleri, tabii unsrt unsur) ve bu unsurlardan meydana gelen varlklar cisman; var oluta Tanrnn aracsz olaratt faal akl, ondan feyezan eden kll nefis ve nihayet ondan sdr olan ilk madde (el-hey) ruhan cevherlerdir (a.g.e., III, 237, 352; er-Risletl-cmia, s. 374). Bunlardan her birin

ndine has ontolojik nitelikleri mevcuttur. Tanr ise ne cisman ne de ruhan olarak nitelenebilirk 1 saysnn tek ya da ift olmayp tek ve ift btn saylarn sebebi ve kayna oluu gibi cisruhan btn varlklarn sebebidir (er-Resil, III, 237). Onun balangc ve sonu yoktur; fillgin deildir. stedii zaman istediini yapan ve yaratandr (a.g.e., IV, 209).

vn- Safnn ilk sebep, ilk muk ve yaratan (mbd, muhteri, mcid) olarak niteledii Tanr


7/1418

ndine has fiili yaratmadr. hvn- Saf bununla, Sizi topraktan yaratm olmas onunanlarndandr (er-Rm 30/20) yetinde olduu gibi mevcut bir eyden bir ey var etmeamndaki halk deil, Ehl-i snnet kelmclar gibi nceden herhangi bir ey olmakszn ve

rhangi bir eyi rnek almakszn yoktan yaratma ve yokluktan varlk alanna karmanasndaki ihtir, ibd ve cd kasteder (a.g.e., II, 127; III, 517; er-Risletl-cmia, s1). Ancak yaratmann aslnn Allahn kerem ve cmertlii, Onun feyezan (dier varlklara feluyla varlk verme) olduunu syleyerek (er-Risletl-cmia, s. 51) yaratmay feyiz ve sudklar. Buna gre Tanr kendine has yaratma fiiliyle faal akl yaratm, ardndan akln Tanrdan

rhangi bir zaman diliminde olmakszn ve bir defada ald varlk, bek, kemal ve mkemmelliyiz yoluyla -gnein n havaya aksettirmesi gibi yine bir defada-kll nefse, ondan ilk madsonra da dier varlklara gemitir. Akl Tanrnn bizzat iledii fiil, aracsz olarak yarattndi kelimesi ve kudretiyle var ettii ilk varlk, ruhan, basit bir cevherdir. Akl varlklarn Tanyakn olandr. Tanr ona kendi sretini verip onu kendinden bir gle teyit edince Tanrnnrine konum, kudretine mekn olmutur (er-Resil, IV, 206). Sanat eserlerinin maddeyeenmeden nce sanatkrn zihninde form halinde bulunmas gibi btn varlklarn sretleri de andemitir. Tanr onlar akla feyiz yoluyla vermitir. Sudr vetresinde akl, dier faziletlerleraber bu sretleri de kll nefse aktarr (er-Risletl-cmia, s. 370).

vn- Safnn mnfail (edilgin) akl da dedii kll nefis, lem tasavvurlarndaki kuatcekten yeryznn merkezine kadar btn lemi ieren kll-mutlak cisimle btnlemi lemhu niteliindedir. O aynen insan ruhunun btn bedene nfuz edip onu ynetmesi gibi gleri bme nfuz etmi, Herakleiosun ve daha sonra da stoa felsefesinin logosunu andran yapsylrei canl, bilkuvve bilen, tabii olarak etkin, basit, ruhan bir cevherdir (er-Resil, III, 36, 21Risletl-cmia, s. 491).

nr onu akldan sonra, fakat akl araclyla yaratmtr. Akldaki gizli sretler ve Tanrdan g

yiz ve faziletler ona intikal eder. lk madde ve sonra nesneler dnyas ile irtibat onunla salanya onunla var olur ve cisim kendine genel bir dzen kazandracak olan hareketi ondan alr (er-sletl-cmia, s. 491). Tanrdan akl araclyla meydana geldiinden dolay hem varlkyerarisindeki derecesi akln altndadr hem de faziletleri kabul akla gre daha eksiktir. Birndan akla ynelip hayr ve faziletle donanrken te yandan ilk maddeye ynelerek bu hayr veiletlerin ona ve sonra da cisman leme geiini salar (er-Resil, III, 185; er-Risletl-cm

287).

ll nefis Tanrdan gelen feyezan akl araclyla alnca kendinden feyezan eden ilk ey ilk m

ur. lk madde de nefisten gelen sretleri zamanla kabul edebilen, ruhan, basit bir cevherdir. Budde cisman zellii olmayan, Aristonun hylesi gibi tamamen metafizik bir mahiyettedir. Obul edebilecei ilk sret boyuttur. boyutu alnca mutlak cisim veya ikinci maddeye dnutlak cismin ilk sebebe uzakl ve sudr vetresindeki yerinin ruhan cevherlerden ok aamas dolaysyla feyiz burada durur. Mutlak cisimden artk baka bir cevher feyezan etmez. Buamada ruhan bir cevherin meydana gelmesi yerine nefis bu mutlak cisme ynelip ona ekil verbul edebildii lde onu faziletlerle donatr. Ona verdii ilk ekil ekillerin en stn olan kklidir. Onu hareketlerin en stn olan kresel hareketle harekete geirince de kuatc felektenryznn merkezine kadar on bir felek oluur (er-Resil, III, 197). Btn bu kozmik faaliyet veklerin sonraki idaresi hep kll nefsin etki alan iindedir. hvn- Safnn, genel olarak sud


8/1418

ili dncelerinde Plotinin Enneadlarnn IV, V ve VI. blmlerinin telhisi olarak bilinenlcydan (Theologia) etkilendii anlalmaktadr. Ancak Frb gibi hvn- Saf da Elcistoya ait biliyordu (a.g.e., I, 138).

emi maddesi ve ruhu ile yaayan bir organizma gibi gren hvn- Safnn bu organizmaya hayn verecek ruhan gleri kabul de bu lem anlaynn bir gereidir. hvn- Saf, kll neflemde mevcut btn varlklara nfuz edebilen glerine filozoflarn tabiat ve tabii gler

diini, din terminolojide ise bunlarn adnn melike olduunu syler (a.g.e., II, 123-124). B

beple de Tanrnn bu lemdeki kozmik faaliyetini emri altndaki meleklere yaptrdn, Onunnn kozmik varlkla dorudan doruya bir mnasebetinin bulunmadn ileri srerek hem ay m ay alt lemin idaresinde ve onlardaki dzenin korunmasnda kll nefis ve onun glerininkim klndn kabul eder (a.g.e., II, 126-128).

vn- Saf cisman lemdeki olu sras ve dzenini aklarken madenler, bitkiler, hayvanlar veandan ibaret drt varlk tabakas belirler. Bu ayn zamanda varlk alanna geli srasnndesidir. Anlan varlk trlerinin her birinin kendi iinde basitten mrekkebe doru bir derecel

duu gibi tabakalar arasnda da bir yaknlk vardr. Mesel hayvanlar leminin en alt derecesi

kilerin en stnne, en st derecesi de insan tabakasnn en alt derecesine yakndr. Daha sonrn Miskeveyh, Knalzde Ali ve Erzurumlu brhim Hakkda da grlecek bu dnceleribebiyle hvn- Saf, baz aratrmaclar tarafndan Darwinin evrimcilik anlaynn habercisirak nitelendirilmitir (Macit Fahri, s. 140). Halbuki onlarn burada vurgulad, Darwinci anlevrim deil sadece trler arasndaki dereceleni ve yaknlktr. Trden tre gei sz konusu

ildir.

lk ve Siyaset Felsefesi. hvn- Saf ahlk anlayn risleler boyunca eitli yerlerde, zellahlka ayrlan IX. rislede dile getirir. Kendi ifadelerine gre topluluun kurulu amac ahlk

-Resil, I, 47; III, 78; IV, 22-23). nsann zne ilemi, onda yerleik meleke haline gelmik hvn- Saf, insann her organnn potansiyel olarak sahip olduu bir fiil veya davran sanat uzun uzun dnmeden ortaya koymas eklinde tanmlar. Mesel cesur bir kimse korkarda bile hi dnmeden ortaya atlr. nk cesaret artk bir huy olarak onda yerlemitir. Gylarn karakter yapsnda henz iyice yerlememi olduu kimseler ise bir ey yapacaklar zamun uzun dnrler. Bunlar yapacaklar ileri ancak bir emir ve yasak, mjdeleme ve korkutmag ve yergi, tevik ve sakndrma ile yaparlar. Dinlerin birok eyi emretmesi ya dasaklamasnn sebebi de baz insanlarn yalnz bu sayede iyilie ynelmesidir (a.g.e., I, 305-30

demli fiilleri meleklere, kt fiilleri de eytanlara has olarak gren hvn- Saf (a.g.e., IV, 23k bir abann sonuta ilm bir kazanma vesile olaca grndedir. Nefsini terbiye edip drettii gibi davranan, sonra da eyann hakikatlerini aratrmaya koyulan kimse artk melekleriamn kabule hazr duruma gelmitir. Bu olgunlua ulaan insan onlara gre bilkuvve melek

mutur. Bilfiil melek olabilmesi iin ruhunun bedeninden ayrlmasn beklemesi gerekir. Ahlt, davranlar bozuk, cehaleti perinlenmi kimselerin nefsi ise bilkuvve eytan, nefisleridenlerinden ayrldktan sonra da bilfiil eytan olur. Bunlar srekli eytanlarn vesveselerineruz kalrlar (a.g.e., IV, 108-110, 120).

yas faaliyetleri hakknda kaynaklarda ayrntl bilgi olmamakla birlikte hvn- Safnn Abb


9/1418

netiminden honut olmad anlalmaktadr. Onlar, yaadklar dnemde kt kimselerin ynevletin hkimiyetinin sona ermek zere olduunu bir ngr olarak vurgulamaktadr. hvn- Sare her devletin bir balang evresi ve ulamak istedii bir hedef vardr. O hedefe ulancarileme ve kme balar. Halk arasnda ktlkler yaylr, ahlk yozlama yaanr. Bundan do baka devletlere geer (a.g.e., III, 172). hvn- Saf salt anlamda siyaset felsefesiyle fazlailenmemi, ancak mevcut devlet ynetimine bakarak olmas gerekeni ifade etmeye almtr.vlet bakannn nitelikleri ve erdemli toplumun mahiyeti konusundaki etki kayna ise bykde Frbnin r ehlil-mednetil-fla adl eseridir.

an toplumsal bir varlk olarak kabul eden hvn- Saf toplumda huzur ve mutluluun salanmzenin korunmas iin bir devlet bakann zorunlu grr. Byle bir toplumda herkesin itaat etmrunlu olan bakann ise sembolik bir yaklamla akl olduunu syler (a.g.e., IV, 127). Riysetkusunun insanda yaratltan mevcut olduunu ifade eden hvn- Saf insann bu eilimini siyasefesi asndan nemli bulur. Onlara gre riyset gereklemeden siyasetin anlam kazanmas

mkn deildir (a.g.e., I, 314). Riyset iktidara gelme olarak kabul edilirse her insann ncelikndini, kendi arzu ve ihtiraslarn kontrol altna almas zorunludur. Bu iradelilii gerekletirmebilin dzeyine ykselmeden siyasette amaca ulamak ve arzu edilen sonucu elde etmek mmk

ildir. Zira kendini kontrol edemeyen bakasn da edemez.

vn- Saf erdemli devletin ncelikle ayn dnce etrafnda toplanan, ayn din ve mezhepteleen, ksr ekimelerden kanan, birbirinin baars iin

rdmlaan bilginler ve erdemli kimselerden olutuunu syler. Byle bir toplum btn ilerindcut olmutur, Allah rzs dnda bir beklentisi yoktur (a.g.e., I, 181-182). hvn- Safnn ailkelerin temelini oluturduu ideal devleti gerekletirmeye yneliktir. Bu ise madd ve mne

umlu btn yeteneklerin birletirildii devlettir. Byle bir devletin temelini takv, harcn dor

sn vefa ve emanete riayetle ebed nimetlere ulama amac oluturur (a.g.e., IV, 171-172).rbnin ideal devlet bakannda yaratltan bulunmas gerektiini syledii on iki zelliin hafnn rislelerinde de aynen yer ald grlr (a.g.e., IV, 129-130).

n Anlay. hvn- Saf dini ruhun arnmas, toplumlarn huzur ve mutluluu iin zorunlu kabulmektedir. Esasen din duygusu insann ftratnda mevcuttur. Bilgi ve kltr dzeyleri ne olursa otn insanlarn bir tehlike veya musibet annda Allaha snp Ondan yardm istemeleri bununneidir (er-Resil, III, 233). Dinin Arapada bir cemaatin bir lidere itaat etmesi olarakmlandn ifade eden hvn- Saf, itaatin ancak birtakm emir ve yasaklarla ortaya kacan

ir ve yasan da baz hkmlerle bilineceini belirtir. Btn bunlar dinin eriat olarakandrlr. nsan grnen (zhir) bir bedenle grnmeyen (btn) bir nefisten meydana geldii

nin hkmleri de zhir ve btn olmak zere iki eittir. Dinin zhir ynn organlarla yaplaeller, btn ynn de kalplerde yer alan inanlar oluturur ki dinde aslolan da budur (a.g.e., 6).

vn- Safnn zhir-btn ayrm, insanlar din anlaylarna ve din tutumlarna greflandrrken de karmza kmaktadr. Esasen dini zaman zaman btn bir yaklamlarumlamalar onlarn karakteristik zelliidir. Mesel Tanmlar Rislesinde cin, eytan, meled gibi kavramlar yaygn anlaytan farkl tanmlanr (a.g.e., III, 388-392). hvn- Saf, insan


10/1418

n anlay ve yaay biimleri asndan grup altnda inceler. a) Dinin zhiriyle yetinenler;ygamberi tasdik edip namaz, oru, zekt gibi ibadetleri gleri lsnde yerine getirenler. Buunluunu kadn ve ocuklarn oluturduu avam tekil eder. b) Avamdan daha stn olup ortaakay oluturanlar ise dini derinlemesine anlama abasnda olanlardr. Bunlar taklitle yetinme

nin hkmleri zerine dnen, tefsir ve teville ilgilenip Kuran lafzlarnn anlamlarntranlardr. Dinin zhiriyle amel ederler, fakat btnn da anlamaya alrlar. c) Hem ilim hamele nem veren havas. Bunlar ilimde yetkinlemi, hikmette belli bir dzeye ulam, mne

viyeleri meleklerden alnma ve ancak ruhu arnm kimselerin muttali olabilecei btn srlara

kf olanlardr (a.g.e., III, 511-512; er-Risletl-cmia, s. 510).

nin ahlk hedefini srekli n plana karan hvn- Saf, peygamberlerin abalarnn hem din nya ilerini dzeltmek, niha amalarnn da insanlar ktlklerden ve dnyaya gereinden falanmaktan kurtarp hiret mutluluuna ulatrmak olduunu ifade etmitir (er-Resil, I, 211).vn- Saf peygamberlerin dinlerinin ad, snnetleri, ibadet zamanlar, yer ve biimleri farkl da hepsinin gayelerinin ayn olduunu syler. Peygamberleri gnl doktorlar olarak niteler;larn misyonunu, eitli zaman ve yerlerde bedenlere rz olan hastalklarn farkllna gre tentemleri de farkl olan doktorlarn misyonuna benzetir (a.g.e., II, 141). Pisagorculuun ak

isiyle hvn- Saf, peygamberlerin mmet iindeki konumunu ondalk say dizisiyle aklar;ygamberler 1 says gibi, onlara tbi olan ashap ve yardmclar birler, onlarn yolundan gidenlar, onlardan sonra gelenler yzler, daha sonrakiler binler, on binler... gibidir (a.g.e., I, 321).vn- Saf, biraz da mistik bir tavrla yelerini Hz. Nhun yapt gemiye binip madde denizingalarndan kurtulmaya, Hz. brhim gibi -bir dizi phe ve aratrmadan sonra-kesin inanca sarak melekt lemini seyre, ruhunu btn mnev kirlerden arndrarak Hz. Muhammed gibi mikselmeye davet ederek felsef tavrlarn nebev modellere paralel biimde ifade eder (a.g.e., ).

kisi. Ansiklopedik risleleriyle slm dnce tarihinde tam bir eklektisizm rnei veren hvnfnn dnceleri kendi dnemlerinde ksa srede yaylm ve slm dnyasnn hem dousunm batsnda uzun yllar etkisini srdrmtr. Her eyden nce bu risleler, X. yzyl slmnyasnn bilim ve felsefe dzeyini aksettirmesi asndan nemlidir. hvn- Saf, Yenitunculuk ve zellikle Yeni Pisagorculuun Mslmanlar tarafndan tannmasnda zel bir yer

hiptir. Risleler ayn yzylda slm corafyasnn Avrupa yakasna (spanya) Ebl-Ksmesleme el-Mecrt tarafndan tanm (bnl-Kft, s. 58-59) ve Ortaa Latin skolastisizmierinde byk etkileri olan spanya filozoflarnn yetimesinde nemli pay olmutur (Oleary, s). hvn- Saf risleleri Dou slm dnyasnda da geni bir alana yaylma imkn bulmu,

dnlar zerinde yzyllar boyunca etkili olmutur. Bunun en ak delili, sonraki yzyllardalelerin tekrar tekrar istinsah edilmesi ve birok yazma nshasnn ortaya kmasdr.

sleler bn Snnn da dikkatini ekmi olmaldr. Nitekim Beyhak, bn Snnn babasnnleleri elinden drmediini, bn Snnn da zaman zaman bu eseri incelediini kaydetmekteru kemil-slm, s. 52-53). Ancak bizzat bn Sn, smil propagandaclarn felsefkinlerine kapal olduunu belirtmitir (bn Eb Usaybia, s. 438). zellikle Btnler ve smiln risleler nemli bir kaynak olmu, risleleri en fazla onlar sahiplenmitir. Rislelerin bnnnn eserleriyle beraber 1150 ylnda Badatta yaklm olmas etkisini azaltmamtr.zzlnin de hvn- Safy tand anlalmaktadr. Gazzl el-Mnda hvnn felsef tav


11/1418

tirmekte, Talmiyye mezhebinin Pisagorun bozuk felsefesinden etkilendiini ve hvn- Saflelerinde bu felsefenin anlatldn ifade etmektedir (VII, 46-47, 54-55). bn Hazm, hvn-fy yldzlarn bu leme etkisi konusundaki dncelerinden dolay irkle itham ederken (Yaveyd, I, 259) onlarn ayrca Molla Sadra zerine etkileri de incelenmitir (S. Cafer Seccd/3 [1341], s. 89-96). Rislelerin ansiklopedik nitelikte olmas, kendi dnemlerinden sonrakisiklopedik eserler zerinde genel bir etkide bulunmu, zel olarak da ahlk grleri, sembolrumlar, matematiksel yaklamlar ve evrim dnceleri sonraki yzyllarda daha fazla ilgirmtr.

sil vni-Saf* adl felsefe klliyatnn drt cilt halinde u neirleri yaplmtr: Bomb888), Kahire (1928), Beyrut (1957); ayrca rif Tmir be ciltlik bir yaymn gerekletirmieyrut 1995). Resil vni-afn zeti olan er-Risletl-cmia tc Resili vnif ve ullnl-vef nce Ceml Salb (I-II, Dmak 1948), ardndan Mustafa Glib (Beyru74) tarafndan neredilmitir.

BLYOGRAFYA

vn- Saf, er-Resil (nr. Butrus el-Bustn), Beyrut 1376-77/1957 Beyrut, ts., I-IV, tr.ymlf., er-Risletl-cmia (nr. Mustafa Glib),

yrut 1394/1974, tr.yer.; bnn-Nedm, el-Fihrist, Kahire 1348, s. 384; Eb Hayyn et-TevhMubest (nr. Hasan es-Sendb), Kahire 1347, s. 45-51; Gazzl, el-Mn mine-allecmat resilil-mm el-azzl iinde, nr. Ahmed emseddin), Beyrut 1988, VII, 46-4

-55; Ali b. Zeyd el-Beyhak, Tru kemil-slm (nr. Muhammed Krd Ali), Dmak 19-37, 52-53; bnl-Kft, brl-ulem, s. 58-59; bn Eb Usaybia, Uynl-enb, s. 43uhammed b. Mahmd e-ehrezr, Nzhetl-erv ve ravatl-efr (nr. S. Hurid Ahmedydarbd 1396/1976, II, 20; mer ed-Desk, vn-af, [bask yeri yok] 1947; T. J. deer, slmda Felsefe Tarihi (trc. Yaar Kutluay), Ankara 1960, s. 58-68; Cebbr Abdnnr,

vn-af, Kahire 1961; Yuhann Kumeyr, vn-af, Beyrut 1954; Ali Sm en-Neetl-fikril-felsef fil-slm, Kahire 1964, II, 374 vd.; Yahy Hveyd, Tru felsefetil-

retil-fryye, Kahire 1966, I, 259; Mustafa Glib, F Ribi vni-af, Beyrut 1969; cy Oleary, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri (trc. Hseyin Yurdaydn - Yaar Kutluay), Ank

71, s. 89, 105-107; Geo Widengren, The Gnostic Technical Language in the Rasil Ihwn af, Actas, Leiden 1971, s. 181-203; Y. Marquet, La philosophie des Ihwan as-Safa, Cezayir73; a.mlf., Iwn al-af, EI (ng.), III, 1071-1076; mer Ferruh, vn-af, Beyrut81; Ndiye Cemleddin, Felsefett-terbiye inde vni-af, Kahire 1983; Seyyid Hseyisr, slm Kozmoloji retilerine Giri (trc. Nazife iman), stanbul 1985, s. 37-111; Macit Fm Felsefesi Tarihi (trc. Kasm Turhan), stanbul 1987, s. 133-146; Mustafa arc, slmncesinde Ahlk, stanbul 1989, s. 53-72; Ignaz Goldziher, ber die Benennung der Ichwnf, Isl., I (1910), s. 22-26; M. Casanova, Une date astronomique dans les epitres des Ikhwf, JA (1915), s. 5-17; Arthur Jeffery, Eclectisism in Islam, MW, XII/2 (1922), s. 230-24

sain F. al-Hamdn, Rasil Ikhwn as-Saf in the Literature of the Isml Taiyib Daw


12/1418

, XXV (1939), s. 281-300; S. M. Stern, The Authorship of the Epistles of the Ikhwn as-Saf XX (1946), s. 367-372; a.mlf., New Information About the Authors of the Epistles of the Sinethren, IS, III/4 (1964), s. 405-428; A. L. Tibaw, Ikhwn as-Saf and Their Rasil, IQ, II955), s. 28-46; a.mlf., Further Studies on Ikhwn as-Saf, a.e., XX-XXII (1978), s. 57-67; mir, aat vni-af, el-Mer, LI, London 1957, s. 129-172; Ismail Ragi al-Fruqn the Ethics of the Brethren of Purity, MW, L/2 (1960), s. 109-121; L/3, s. 193-198; L/4, s. 28; LI (1968), s. 18-24; S. Cafer Seccd, Tesr-i vn-af ve amdddin Kirmn ddreddn-i rz, Mecelle-i Dnikede-i Edebiyyt, IX/3, Tahran 1341, s. 89-96; Ian Richard

tton, Brotherhood Versus Immate: Ikhwn al-af and the Ismls, Jerusalem Studies inabic and Islam, II, Jerusalem 1980, s. 253-262; Abbas Hamdn, The Arrangement of the Rashwn al-Saf and the Problem of Interpolations, JSS, XXIX (1984), s. 97-110; Bernard Lewmailler, A, V/2, s. 1120.

ver Uysal


13/1418

HVE-i SELSE (

lah zorunluluk altna sokan vcb grnn eletirisi iin kullanlan sembolik bir rnek.

l-Hasan el-Earnin nceleri mensup olduu Mutezile mezhebini terkedip Snnlie gei

z kaynaklarda grd ryalara dayandrlrken bazlarnda sembol olarak dnlen kardnusunda hocas Eb Ali el-Cbb ile yapt mnazaraya balanmaktadr. Problem, Mutezileprensibinin bir sonucu olarak, Kul iin iyiyi, hatta en iyi olan yaratmak Allaha vciptir

klinde ifade edilen aslah ve vcb grne tepki olarak ortaya konulmutur. Allaha hibir ecip olmayaca grn benimseyen Ear, bunu ispat etmek iin bir karde meselesiarlam ve hocas Eb Ali el-Cbbye biri mmin, dieri kfir, ncs de henz ocukkenn karde hakkndaki kanaatini sormutur. Cbbnin birincisinin cennete, ikincisinin

henneme konulaca, ncsnn ise azaptan kurtulmakla birlikte cennete giremeyecei eklinvap vermesi zerine Ear nc kardein yle itiraz edebileceini sylemitir: Rabbim!

mr verseydin de sana iman ve itaat ederek yaasaydm ve cennete girseydim. Benim iin en uyn yapman gerekirdi. Cbb, bu itiraz Allahn sz konusu ocuk iin en uygun olan yaratta yaad takdirde si olup cehenneme gireceini sylemek suretiyle cevaplamsa da Ear zmn kfir olan kardee uygun dmediini hatrlatm ve kendisinden tatminkr bir cevapmadn ifade etmitir.

ve-i selse meselesi genel olarak Earnin Mutezileyi terkedi sebebi olarak gsterilse dezlar, Earnin bu sorular Mutezileyi terkettikten sonra onlarn ilh bilgi ve adaletrlerinin Snn gr karsndaki tutarszln gstermek amacyla ortaya attn ileri srerkarde meselesi ounlukla Mutezilenin aslah prensibiyle irtibatlandrlarak anlatlr. Halb

ah telakkisini Badat Mutezilleri benimseyip Allaha vcip grrken Basra Mutezilleri bucip deil bir ilh lutuf olarak kabul ederler (bk. ASLAH). Basra Mutezillerinden olanbbnin de aslah fikrini savunmadna, hatta onun aleyhine kitap yazdna dair grlerlunmaktadr. Ayrca Ear, Mutezile gruplarnn eitli grlerini naklederken aslah ve vcevesine giren meselelere temas ettii halde (Malt, s. 250) ihve-i selseden sz etmemekt

ken devir Ear biyografi ve kelm kitaplarnda da bu mesele bir malzeme olarakllanlmamaktadr. Hatb el-Badd, Earnin Tru Badddaki biyografisinde kardeselesine temas etmemitir. Earnin kelm grlerini mstakil bir kitapta toplayan bn Freun bak asndan dini benimseme ve yaama ynnden eitli gruplara ayrd insanlarn uhrumlar hakknda fikir beyan ederken (Mcerredl-Malt, s. 144) karde konusunainmemitir. Abdlkhir el-Badd de Cbb ile Ear arasnda geen fikr tartmalardan si halde ihve-i selse meselesine yer vermez (el-Far, s. 110-111, 220-223). Gazzl ise

utezilenin salh ve aslah grn eletirip ilh iradenin snrlandrlamayacan ortayayarken karde rneini onlara kar kullanmakta, fakat bunlarn karde olduklarnirtmemekte ve Ear tarafndan kullanldndan da sz etmemektedir. Gazzl bu meseleyi faolay olarak deil, problemi ortaya koyan hayal bir senaryo olarak grmektedir (el-tid, s.

4). Ebl-Hasan el-Ear ve mensuplar hakknda biyografik bir eser olan Tebyn keibil-fter mellifi bn Askir de Earnin Ehl-i snnete geiini Hz. Peygamberin ryadaki ira


14/1418

larken (s. 38-43) karde meselesini sz konusu etmemektedir.

ve-i selse meselesini Cbb ile Earye ilk defa nisbet eden Fahreddin er-Rz olup olay onra tarih bir vka eklinde aktarlmtr. Rz, bu iki ahs kar karya getirmekle birlikte oarnin mezhepten ayrl sebebi olarak da gstermemektedir. Onun nakline gre Ear,

casndan ayrldktan sonra aralarndaki soukluk artarak devam etmitir. Bir gn Cbbninclisine gizlice giden Ear, dinleyicilerden bir kadndan rica ederek hocaya bu meseleyimasn istemi, kadn soruyu sorunca hoca byle bir meseleyi bir kadnn sormasndan

phelenmi, bu arada Earyi grm ve durumu anlamtr (Meftul-ayb, XIII, 185). Dahanra bn Hallikn, Zeheb, Sbk, c, Teftzn ve Takprizde eserlerinde karde meselesr vererek hadiseyi Earnin Mutezleden ayrl sebebi olarak gstermilerdir. Mutezileynaklarnda ise konu hi yer almamtr. yle anlalyor ki ihve-i selse

selesi balangta tarih bir olay olma yerine problematik bir rnek olarak ortaya km, Rznu Earnin Cbbye kar stnln tescil etmek ve onun hretini arttrmak amacyla bnaryo haline getirmitir.

BLYOGRAFYA

ar, Malt (Ritter), s. 250; bn Frek, Mcerredl-Malt, s. 144; Badd, el-Far (Kev110-111, 220-223; a.mlf., Uld-dn, stanbul 1346 Beyrut 1981, s. 130-133; Gazzl, el-id fil-itid (nr. brahim Agh ubuku - Hseyin Atay), Ankara 1962, s. 184-185; bnkir, Tebyn keibil-mfter, s. 38-43; Fahreddin er-Rz, Meftul-ayb, XIII, 185; bn

llikn, Vefeyt, III, 285; Zeheb, Alamn-nbel, XV, 89; Sbk, abat (Tanh), III, 35udddin el-c, el-Mevf, Kahire, ts. (Mektebetl-Mtenebb), s. 329; Teftzn, erul-Aid, stanbul 1310, s. 16; Takprizde, Miftus-sade, Beyrut 1405/1985, II, 134; bnd, eert, II, 303; Abdurrahman Bedev, Mehibl-slmiyyn, Beyrut 1979, I, 492-502; Wontgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri (trc. E. Ruhi Flal), Ankara 1981, s. 382; Rosalind W. Gwynne, Al-Jubbai, al-Ashari, and the three brothers: The uses of fiction,

XXV/3-4 (1985), s. 132-161; Avni lhan, Aslah, DA, III, 495.

ehmet Bulut


15/1418

HY(

evt arazinin mlkiyet veya kullanm hakkn kazanma amacyla imar ve slah edilmesi anlamnm hukuku terimi.

zlkte canlandrmak, diriltmek mnasna gelen ihy, slm hukukunda sahipsiz ve ilenmemievt) bir arazinin mlik olma iradesiyle ilenmesi ve imarn ifade eden bir terimdir. Bu imaremi iin bazan yaln olarak ihy, ok defa da ihyl-mevt tabiri kullanlr.

evt arazi ve bunun ihy yoluyla sahiplenilmesi, slm ncesi Araplar arasnda snrl ekildea uygulanan ve rfen de tannan bir messeseydi. O dnemde ihy, daha ok yamur sularnlayarak ya da sahipsiz arazide kuyu aarak etrafnda belli bir alann (harim) hayvanclk, zira

ya yerleim iin ayrlmas, tl ve sahipsiz topran ilenerek kullanlabilir duruma getirilmesihiplenilmesi eklinde oluyor, g dengeleri destekledii srece bu durum rfen de himaye

ryordu (Cevd Ali, VII, 152-153). Mevt arazilerin ihys ve bu yolla mlkiyetinin kazanlmul slm dneminde, lke corafyasnn da hzl bir ekilde genilemesi sebebiyle daha da nzanm, konu Hz. Peygamberin ve Hulef-yi Ridnin uygulamalarnn nda giderek istikvuup hukuk dzeninin koruduu bir messese haline gelmitir. Ancak arazilerin tbi olduu hut ve hangi usullerle mlkiyet altna alnaca konusunda, toplum yapsna ve corafyaya da barak slm ncesi dnemden devralnan gl bir gelenek mevcut olmadndan Resl-i Ekremneminden itibaren olaylarn geliim seyrine ve fetihler sonras ortaya kan fiil durumlara grateji izlenmitir. l arazinin stats ve mlkiyetinin kazanlmas konusunda ileri dnemde oran hukuk doktrini de bu pratik ve deiken verilerden hareketle oluturulmu, konu toprakkukuyla ilgili birok tasnif ve yaklam da ierecek ekilde klasik dnem fkh literatrndeyl-mevt bal altnda veya emvl ve hara literatrnde ayrntl biimde ele alnmtcak arazi hukuku konusundaki teorik erevenin ileri dnemlerde aklk kazandn ve

mamlanabildiini, buna biraz da dnem ve blge bakmndan hayli farkl uygulamalara ortak biklama getirmenin ve bunlar zerine doktrin oluturmann zorluunun yol atn belirtmek gertekim ilk dnem slm hukukularnn genel yaklamna gre arazinin slm devletince elde edz, o zamana kadarki hukuk stats, sahibinin mslman olup olmamas gibi hususlar ayn zamzinin, bu arada l arazinin hukuk statsn de belirleyici faktrler olmakla birlikte, mevtzinin topran genel tasnifi iinde hangi kategoriye dahil olduu doktrinde yeterince ak dei

esel meskn ve kullanlr topraklara mire adn verip slm lkesinin topraklarn mire vvt eklinde ikiye ayranlarn yan sra mevt devletin mlkiyetindeki veya mubah (gayr-imlke) arazi statsndeki topraklar arasnda sayanlara veya ayr bir grup olarak grenlere detlanr (Eb Ysuf, s. 64-65; fi, IV, 41; Ksn, VI, 192-193; Abdullah Muhtr Ynus, s. 242).

evt arazi tabiriyle genelde ziraat, yerleim, retim gibi bir amala hlihazrda kullanlmayan, ya kamu mal da (metrk arazi) olmayan, sahipsiz ve verimsiz, fakat belli bir emek harcanmas

nucu yararlanlabilir nitelikteki topraklar kastedilir. Mevt araziyi belirlemede topran hlihal vaziyette bulunmas, kullanlmyor ve yararlanlmyor olmas birinci, sahipsiz olmas ikinci


16/1418

reket noktasdr. Bunun iin de Hz. Peygamberden rivayet edilen, diyyl-arz Allah vesulnndr, sonra da sizindir (Eb Ysuf, s. 65; Eb Ubeyd, s. 347) hadisinde geen diyy tabiri ilenmemi arazi anlamn da ierecek ekilde, eski devirlerde sahibi bulunmakla birl

sillerinin kesilmesiyle sahipsiz kalan ve iletilmeyen topraklar eklinde aklanm (a.g.e., s. 3ellikle dmandan ele geirilen, mlik veya zilyedi bilinmeyip hlihazrda kullanlmayan arazvt arazi saylacana dikkat ekilmitir (Eb Ysuf, s. 65). Bu arazinin nce teden beri tlnlar ve sonradan bu hale gelenler eklinde ikiye ayrlp ikinci grubun da fetihle ele geirilen v

hibi bilinmeyen tl topraklar, slm dneminde bir zamanlar iletilmi ve mlkiyete konu olmu

nradan tl kalm, sahibi de bilinmeyen topraklar eklinde iki kategoriye ayrlmas bu anlayndr (Mverd, s. 248; Eb Yal, s. 228). Mevt arazinin mlkiyet altnda bulunmamas,erinden mlkiyet gememi olmas gerektii ve mlkiyet altndaki topraklarn ilenmemekle me gelmeyecei ifade edilirken de mevt arazi zerinde devletin mlkiyet ve tasarruf hakknnlunmay deil zel veya tzel kiilerin mlkiyet ve kullanm altnda olmamas, ona bu trden hakkn taalluk etmemesi ya da byle bir hak sahibinin bilinmemesi gerektii anlatlmak istenkonuda mslim ve gayri mslim fark da gzetilmez (Muvaffakuddin bn Kudme, V, 417; bnidn, VI, 432). slm dneminde bir zamanlar sahipli ve mmur iken sonradan terkedilip tl kraklar fakihlerin ounluuna gre mevt arazi saylmaz ve ihyya konu olmaz. Gemite

lkiyete konu olduu bilinmekle birlikte hlihazrda mslman olsun gayri mslim olsun sahibiinmeyen tl topraklar Eb Hanfe, Eb Ysuf, Caferler ve baz Hanbeller mevt sayarkenuhammed b. Hasan e-eybn mslmanlarn ortak mal kabul eder. mam fi, Hanbellerinunluu ve bn Hazm son gre yakn bir izgide olup hem buluntu (lukata) mal hkmlerinivreye sokar hem de devlet bakannn bu tr arazileri mevt olarak deil hazine mal olarak ikebileceini ifade eder. mam Mlike atfedilen, devletin bu topraklar sahibi bilinsin veyainmesin ihy iin ahslara ikt edebilecei gr de (Mverd, s. 238-239) birok kaynaktairtildii gibi (Muvaffakuddin bn Kudme, V, 416-417; Muhammed b. Abdullah el-Hara, VI-67) mutlak deil sadece ihy yoluyla kazanlp sonra terkedilmi topraklarla

ili olmaldr. Kald ki Sahnn ve bir ksm Mlik fakihi bu topraklar da mevt saymaz. Aykrrler bir tarafa slm hukukularnn ihy ile, bir ahsn mlk olan topraklarn tl brakldrar mevt hale gelmeyeceini sylemeleri, hatta nceden mlk iken hlihazrda sahibi bilinme

praklarn bile mevt olmayacan belirtip devletin dolayl tasarrufuna amalar, onlarnzilerdeki mlkiyet hakkn muhtemel ihlllere ve zellikle gasba kar koruyabilme gayretiylebatlandrlabilir. Literatrde de mevt arazi tanmlanrken onun yukarda anlan iki temelelliinden, yani kullanm ve mlkiyet d oluu unsurlarndan hareket edilir. Bununla birlikteklam farkllna gre bunlardan birine arlk verildii de olur. Mesel Haneflerden Kud

mda arazinin yararlanlmyor olmasna, Ksn ise mlkiyete veya zel bir hakka konumamasna vurgu yapar (el-Mutaar, s. 75; Bedi, VI, 194). Osmanllarn son dnemnunlatrmalarna yansyan tanm gerek doktrini gerekse uygulamay kuatc niteliktedir. Bunavt arazi bir kimsenin mlkiyet ve tasarrufu altnda olmayan, mera, baltalk ve harman yeri giblge halknn ortak yararna tahsis edilmi yerlerin ve yerleim blgelerinin dnda kalanraklardr. lk dnemlerde mevt arazinin yerleim blgelerine, mmur araziye (mir) ve onlar

rimine belli uzaklkta olmas art pek gndeme gelmemi, sadece Mlikler, bunlara yaknraklarda ihy iin devlet bakanndan izin alnmasn art komulardr. Ancak muhtemelen

manla uygulamada ortaya kan baz olumsuzluklar nleme dncesiyle ileri dnemde mevtzinin mirden ve harimden belli uzaklkta olmas gerekli grlmeye balanm ve anlan uzak


17/1418

n de sesin ulamamas, yarm saatlik yry mesafesi, 1,5 mil gibi baz ller belirlenmitiidn, VI, 431-432; Mecelle, md. 1270; Knn-i Arz, md. 6, 103). Buna gre bakasnnlkiyetinin veya ncelik hakknn bulunduu topraklar, insanlarn ortak yararna ayrlm kamullar, devlet ve vakf mallar, meskn mahaller ve bunlarn mcvir alanlar, devlet tarafndanine ikt edilmi araziler mevt arazi kabul edilmez ve ihyya konu olmaz. hy edilen arazininvresindeki belli bir alan ihyda bulunann kullanmna veya nehir, yol gibi kamuya ait mallarnvresindeki belli bir alan da umumun istifadesine ayrld iin mevt arazi statsnden ve ihynu olmaktan karlmtr (bk. HARM).

y, mlkiyetin genel ve asl kazanm yollarndan olan istl ve el koymann toprak hukukunaarlanm zel bir tr ve arazinin mlkiyet veya intif hakknn kazanlmasnn bilinen en eskiullerinden biridir. Mubah mallarn mlkiyeti ya satm, hibe, gasp gibi mlkiyet nakledici biremle, ya mirasta olduu gibi halefiyet yoluyla ya da mliki olmayan mubah mala el koymakla (RZ; STL) elde edilmekte olup mevt araziyi ihy nc grupta yer alr. Ancak tanabil

ubah mallarn mlkiyeti sadece el koyma ile (ihrz) kazanlabildii halde arazi mlkiyeti mutlaz anlamnda sadece igal ile kazanlamayp araziyi kullanlabilir ve verimli hale getirecekelikte bir ihy ilemine ihtiya duyulur. te yandan ihy hukuk mahiyeti itibariyle miras, tazm

fa gibi kanundan doan cebr sebeplere gre irad ve ihtiyar; satm, hibe gibi mlkiyeti nakleemlere gre kurucu; ayrca fiil ve bir tr emek saylan mlkiyet kazanm yolu ve sebebieliindedir. Mevt arazinin ihy edilerek mlkiyetinin kazanlmasnn zellikle fethedilenraklarn imara almas, emein dllendirilerek retimin tevik edilmesi ve kalknmannlandrlmas gibi itima ve iktisad sonular bulunduu ve tarih srete nemli bir rol stlensylenebilir. hy ile ilgili hukuk ereve esasen ilk dnem uygulamalardan hareketle

umaktadr; fakat klasik dnem fkh doktrininde hangi tr faaliyetlerin ihy saylaca, ihynnkuk sonucu, ihy yoluyla elde edilen hakkn mahiyeti ve korunmas gibi konularda ayrntlrlerin gndeme gelmi olmas, bu ilemi formel hukuk ynyle istikrara ve objektif gvence

vuturma, muhtemel hak sahiplerinin haklarn koruma ve dzensizlii nleme, uygulayclara ysterme gibi pratik bir ileve de sahip olmutur. Tanzimat dneminde hazrlanan 1274 (1858) tnn-i Arzde mevt araziyi ihyya ilikin hkmler de bu zengin birikimin rndr.

evt arazinin etrafn ta, diken, aa dallar vb. ile evirmek, otlarn yakmak, dikenlerini kazya ulamayan kuyu kazmak gibi ilemler arazinin mlkiyetini kazandracak bir ihy faaliyeti olelenmemi, ancak ihticr veya tahcr ad verilen bu gibi faaliyetlerin arazi zerinde ylbakalarndan nce ihy etme hakkn kazandraca dnlmtr. Tahcr edilen arazi y

nde ihy edilmezse kamu yararna devlet onu bakalarna ikt edebilir (Mecelle, md. 1279).

lkiyetin kazanlabilmesi iin arazinin ihy olarak nitelenebilecek ekilde ziraata elverili verarlanlabilir hale getirilmesi gerekmekte ve bu ilem bir bakma menkul eyadaki ihrz usullengi bir hukuk deer tamaktadr. Madenlerin iletilmesi konusu bir ihy faaliyeti olarak kabulebilirse de baz ynleriyle ihyl-mevttan ayrlr (bk. MADEN).

lkiyeti kazandrc ihy fiilinin tanmnda fakihler arasnda esasa taalluk eden bir gr ayrllunmaz. Genelde sulama, kanal ama, eme yapma, kuyu kazma, arazinin talarn ayklama,akl kurutma, hububat ekme, aa dikme, bina yapma gibi faaliyetler arazi ihys olarakelendirilmise de (Mecelle, md. 1275-1276) bu konuda tketici bir saym yapma yerine deieien zaman iinde slah ve imar olarak kabul edilebilecek her faaliyetin hukuken ihy saylma


18/1418

r arlk kazanmtr. Mecellede ihyya araziyi ziraata elverili hale getirmek eklinderl bir tanm getirilmitir (md. 1051).

y ileminin mlkiyet veya intif hakk kazandrc bir ihy olarak kabul edilebilmesinin ihy esndan nemli bir art da bu fiillerin ihy kast ile, baka bir deyile mlkiyet kast ile yaplm

masdr. Yukarda anlan ilemler esasen ihy kastnn objektif delilleri olarak deer tamaklalikte aksinin ispat mmkndr. Bunun iin de mevt bir arazide aa diken, kuyu aan veya pan kimsenin bunlar ihy amacyla deil de insan ve hayvanlarn yararlanmas maksadyla hay

daka-i criye) amal yapt belirlendiinde artk bu faaliyetler o arazinin mlkiyetini kazandilem olmaktan kar.

y ileminin en bata gelen hukuk sonucu bu arazinin mlkiyetinin veya intif hakknnzanlmasdr. Hz. Peygamberden bu konuda rivayet edilen hadis farkl lafzlarla da olsa, Kimarazi ihy ederse o arazi onundur eklinde ortak bir anlam iermektedir (el-Muvaa, A Eb Dvd, arc, 37; Tirmiz, Akm, 38; kr. Buhr, ar vel-mzraa, 15). H

tn hukuk ekollerince delil olarak alnp ihynn mevt arazinin mlkiyetini kazandrc bir ilduu ortaklaa ifade edilmekle birlikte, ihy ileminin mahiyetine ve ekil artlarna ilikin huk

tmalara ilve olarak Resl-i Ekremin hangi sfatla byle bir aklama yapt ve bununla

yi kastettii konusunda da farkl grler ileri srlmtr.

evt arazinin mlkiyetinin kazanlmasnda devletin izin veya onaynn alnmasnn gerekiprekmedii veya hangi safhada gerektii konusunda da fakihler arasnda farkl grler vardr. Br ayrlnn bir sebebi, yukarda zikredilen hadisin Hz. Peygamber tarafndan ne sfatlaylendiine ilikin farkl yaklamlardr. l araziyi ihy edenin o arazinin mliki olacana daklamay, Resl-i Ekrem tarafndan devlet bakan sfatyla yaplm bir aklama ve izin verm

yanlar ihy iin devlet bakannn iznini gerekli grrken bunu peygamber sfatyla yaplm bidirim (fetva) kabul edenler aksi gr savunmutur (Karf, s. 97-99). Mesel Eb Hanfeynef ve Cafer fakihlerinin ounluuna gre ihy iin kural olarak devlet bakannn iznirekirken mam Mlik, sadece meskn mahallere yakn blgelerde yaplacak ihyda bunu gerekrr. Bu fakihler, mevt araziyi ganimet malna veya hazine malna kyasladklar gibi devletkanndan izin almay ihyda kargaay ve hak ihlllerini nleyici, dzeni salayc bir tedbirrak da dnmlerdir (Eb Ysuf, s. 64). Haneflerden Eb Ysuf ve mam Muhammede, nbel ve Zhir mezheplerine gre ihyda devletin izninin batan alnmasna veya sonradanenmesine ihtiya yoktur. Bunlar, delil olarak ilgili hadisin mutlak ifadesinden ve mubah maln

mellk usulne dair ilkeden hareket ederler.

l topraklarn ziraata elverili hale getirilmesine olan talep ve ihtiyala devletin bu konudakizenleyici ve tevik edici roln birlikte deerlendiren slm hukukular kamu otoritesinin mezileri ihy ve imar etmek, uzun sre tl brakmamak kaydyla uygun grd kimselere ikt

ebilecei grnde birlemilerdir. Bu husus, Hz. Peygamber dneminden itibaren yaygn birgulama kazanan ikt messesesinin mevt arazilere uygulan biimi olarak da grlebilir (bk.T). Bu ekilde ikt edilen arazi ihy edilmediinde veya ihy sonras uzun sre tl tutulduudurum hakkn ktye kullanm olarak grlp kamu otoritesine iktdan rc etme ve ayn yer

ka birine ikt etme hakk tannmtr. Resl-i Ekrem ve Hulef-yi Ridn dneminde ikt edi


19/1418

zinin ihy edilmediinde veya yl bo tutulduunda geri alndnn rneklerine rastlanr (a65; Eb Ubeyd, s. 362-368; bn Zencye, II, 643-652). Mecelle (md. 1279) ve Knn-i Arzzenleme de bu yndedir (md. 103).

rntda farkl grler bulunmakla birlikte doktrinde, l mubah arazinin veya ihy edilmek z edilen devlet arazisinin usulne uygun tarzda ihy edilip iletilmesi halinde ihy edenin zel

lk olaca gr hkimdir. Birinci ile ikinci tr arazi arasnda ayrm yapanlar bulunduu gellikle Hz. merin uygulamalar delil gsterilerek ihy yoluyla sadece arazinin kullanm ve

etme (intif) hakknn getii, plak mlkiyetin devlette kald gr de ileri srlr. Bir grnef fakihi ve Eb Cafer et-Ts de dahil Caferlerin ounluu son grtedir. Osmanlnnnem kanunlatrmalarnda devletin genel izni mevt arazinin intif hakkn bedelsiz olarakzanabilmek iin yeterli grlm, mlkiyetinin kazanlabilmesi iin zel izin alnmas artirilmitir. zinsiz ihy edilen mevt arazinin intif hakk tapu-i misil masraflar denmek suret

zanlabilir (Mecelle, md.1272; Knn-i Arz, md.103).

y ile mevt arazinin mlkiyetinin kazanlmasna bal olarak ihy edilen arazinin evresindekli bir alan hukuk koruma altna alnarak harim stats ile ihy edenin kullanmna tahsis edili

ylece ihy edilen topraktan, alan kuyudan, karlan kaynak suyundan, yaplan tesisten hattavt arazide dikilen aatan ihyda bulunann gerektii ekilde yararlanabilmesine imkn tann

kihlerin bir ksm, mevt araziyi ihy ederek mlkiyet veya iletme hakkn kazanmay sadeceslman tebaaya ait bir hak olarak grrken Eb Hanfe ve Ahmed b. Hanbel de dahil baz limmmlerin de ihy yoluyla arazi iktisap edebilecei grndedir. Baz fakihler, Arap yarmada

dinin bir arada bulunmayacana ilikin hadisten hareketle (Buhr, Cizye, 6; Mslim, Cih) zimmlerin ancak yarmada dnda ihy suretiyle arazi mlkiyetine sahip olabileceklerini ilemlerdir.

r arazi ihy edildikten ve mlkiyeti kazanldktan sonra terkedilmek suretiyle tekrar iletilmeyerimsiz bir toprak haline gelirse bunun nasl bir statye tbi olaca doktrinde ayr bir tartmanusudur. slm hukukularnn ounluuna gre ihydan sonra terk arazi zerindeki mlkiyetkknn kaybna sebep olur. Mecelledeki dzenleme de bu yndedir (md. 1273). Bu ise ihy ilezanlan mlkiyet hakknn kaytsz, artsz ve sresiz olmad, ihynn amacyla snrl bulundamn tar. Mlikler mlkiyetin kaybn uzun sre ilgisiz kalnmak suretiyle arazinin terkedil

rnesine balamlardr.

BLYOGRAFYA

hnev, Kef, I, 301; el-Muvaa, Aye, 26; Buhr, ar vel-mzraa, 15, Cizyeslim, Cihd, 63; Eb Dvd, arc, 37; Tirmiz, Akm, 38; Eb Ysuf, el-arc (nruhibbddin el-Hatb), Bulak 1302, s. 63-67; fi, el-m, IV, 41-49; Eb Ubeyd, el-Emvl (nll Herrs), Kahire 1401/1981, s. 347-354, 362-368; bn Zencye, Kitbl-Emvl (nr. kir

yyz), Riyad 1406/1986, II, 636-659; Kudr, el-Mutaar, stanbul 1310, s. 75-76; Mverd,


20/1418

kms-sulniyye, Beyrut 1405/1985, s. 231-241, 248-249; bn Hazm, el-Mu all, Kahire89/1969, IX, 91-105; rz, el-Mheeb, I, 423-429; Eb Yal, el-Akms-sulniyye (nmid el-Fk), Kahire 1357/1938, s. 209-213, 228-229; Ksn, Bedi, VI, 192-197;

uvaffakuddin bn Kudme, el-Mun, Kahire 1389/1969, V, 416-430; Nevev, Ravat-libr. dil Ahmed Abdlmevcd - Ali Muhammed Muavvaz), Beyrut 1412/1992, IV, 344-356; Kkm (nr. Abdlfetth Eb Gudde), Halep 1387/1967, s. 97-99; Muhammed b. Abdullah el-ra, eru Mutaar all, Beyrut, ts. (Dru Sdr), VII, 66-78; evkn, Neyll-evr, V, 31; bn bidn, Reddl-mutr (Kahire), VI, 431-437; Mecelle, md. 1051-1052, 1270-1291;

nn-i Arz, md. 6, 103-106; Ali Haydar, Drerl-hkkm, stanbul 1330, III, 225, 545-567;mlf., erh-i Cedd li-Knnil-arz, stanbul 1311, s. 43-47, 361-364; Eblul Mardin, Toprkuku Dersleri, stanbul 1947, s. 89-101; Blent Kprl, Memleketimizde hya Messesesinirdii stihaleler, Muammer Rid Sevie Armaan, stanbul 1956, s. 409-423; M. Cevd

aniyye, Fhl-mm Cafer e-d, Beyrut 1966, V, 44-56; Cevd Ali, el-Mufaal, VII, 3; M. Eb Zehre, el-Milkiyye ve naariyyetl-ad fi-eratil-slmiyye, Kahire 1977, s3-138; Ali afak, slm Arazi Hukuku ve Tatbikat, stanbul 1977, s. 58-75, 168-194; MuhammAli es-Semh, Mlkiyyetl-ar fi-eratil-slmiyye, Riyad 1403/1983, s. 117-127; M. Sedkr, el-ba indel-uliyyn vel-fuah, Beyrut 1984, s. 162-178; Vehbe ez-Zhayl, e

hl-slm ve edilleth, Dmak 1404/1984, V, 549-570; Ziaul Haque, Landlord and Peasantrly Islam, Delhi 1985, s. 248-254; Bilmen, Kamus2, VII, 57-58, 184-197; M. Mehd el-sf,lkiyyetl-ar fil-slm, [bask yeri ve tarihi yok] (Ner-i Tevhd), s. 134-192; Abdullah Munus, el-Milkiyye fi-eratil-slmiyye ve devrh fil-itidil-slm, skenderiye07/1987, s. 243-252; Ali el-Haff, el-Milkiyye fi-eratil-slmiyye, Beyrut 1990, s. 301-zl Muhammed Cevd es-Sehln, el-Yed fil-fhil-slm sebeben lil-milkiyye ve dellenleyh, Beyrut 1410/1990, s. 79, 159-197; Y. Linant de Bellefonds, Iy, EI (ng.), III, 10554; y, Mv.F, IV, 33-39; yl-mevt, Mv.F, II, 238-251.

mza Aktan


21/1418

HY ULMd-DN (

zzlnin (. 505/1111) bata tasavvuf ve ahlk olmak zere fkh, kelm gibi ilimlere bilhassalar bakmndan yeni yaklamlar getiren nemli eseri.

rek ismi gerekse ksa nszndeki aklamalar, Gazzlnin bu eseri slm mmeti iin bir slojesi niteliinde kaleme aldn gstermekte, eski ve yeni ilim evrelerinde de genellikle yyle bir iddia ile yazld kabul edilmektedir. Mellif eserin nsznde, hiret yolunun nclemas gereken limlerin eytann aldatmasna kaplm ekilciler olduundan yaknr; bunlarn ivramn yozlatrdklarn, ilmi siyasetilerin taleplerine uygun olarak verilen fetvalardan veyariksiz kelm tartmalardan ya da vizlerin sradan insanlar etkileyen tumturakl konumalarret sayarak halk yanlttklarn syler; gerek ilimlerin ve selef-i slihnin takip ettii hiretunun artk unutulduunu grerek y ulmid-dn adn verdii kitab yazmann gerekli ol

naatine vardn belirtir (I, 2). Dikkatle bakldnda eserde, mslmanlarn iine dt din

k ve kltrel yozlamann ve bunlarn itima ve siyas yansmalarnn incelendii anlalr.asik kaynaklarda Gazzlnin y inziva dneminde (1095-1105) kaleme aldydedilmektedir. Gazzl de tarih belirtmeden eseri bu dnemde yazd kitaplar arasnda zikre-Mstaf, I, 3-4). Maurice Bouyges kitabn 488-495 (1095-1101) yllar arasnda telif edildinaatindedir (Essai, s. 42).

rt ciltten oluan eserin her cildinde kitb bal altnda on konu ilenmitir. Rubul-ibdlkl ilk ciltte ilim, akaid, temizlik, namaz, zekt, oru, hac, Kuran tilveti, zikir ve dua, virdcelerin ihyas konular ele alnmtr. Bu blmn en nemli zellii, ibadetlerin zhir usul vekn hakknda bilgi verildikten sonra fkh kitaplarndan farkl olarak bunlarn ihls, hu gibiellifin kalbin amelleri dedii mnev artlaryla ahlk boyutlar zerinde de durulmasdr. eliiyle y, slm kltr tarihinde ibadet psikolojisi bakmndan zel bir yere sahiptir. Yem

me db, evlilik, ekonomik hayat, hell ve haram, lfet, kardelik, sohbet ve muaeret db; um ve vecd; emir bil-marf nehiy anil-mnker, maiet db ve Peygamberin ahlkna dairubul-dt baln tayan II. ciltte Gazzlnin slm bir aile, devlet, toplum ve iktisatzeninin teorik temelini ortaya koymaya alt ve bunu byk lde baard grlmektediodelde asl unsurun ailev, itima, iktisad, siyas vb. ilikileriyle ilgili din ve ahlk bilgisi,inci, duyarll ve sorumluluk duygusu gelimi fertler olduu grlr. Bu gelimenin salandtlerin elindeki dnya hayatnn kendisi gzel olaca gibi bu hayat hiret mutluluunun dazrlaycs olacaktr. Rubul-mhlikt balkl III. ciltte insann mnev, ahlk yn, nefsinbiye edilmesi, yeme ime ve cinsel arzularn kontrol altna alnmas, dilin afetleri; gazap, kin vset; dnyann anlam ve nemi; cimrilik ve mal tutkusu; mevki tutkusu ve riya; kibir, kendinienmilik ve kuruntu (gurur) konular ele alnmtr. Gazzl bu konular ilerken ahlk ve tasaeratrnden geni lde yararlanmakla birlikte son derece dirayetli psikolojik ve pedagojiklilleriyle seleflerini amtr. Gazzl, kendi deyimiyle bu ahlk hastalklarn psikolojik ve so

beplerini ve iyiletirme yollarn gsterirken her seviyedeki okuyucusunu bir i gzleme

neltmekte, onu kendi ruhunu tanmaya, ahlk uurunu ve iradesini harekete geirmeyevketmektedir. Bu cildin emml-ch ver-riy blmnde insandaki mevki tutkusunun psiko


22/1418

melleri incelenirken ortaya konan insan tasavvuru felsef antropoloji bakmndan nemlidir. Aycildin sonunda emml-urr bal altnda, dnemin slm toplumuyla ilgili olarak gereyararl bir dindarlk eletirisi yaplmtr. Rubul-mnciyt baln tayan son blmde

vbe, sabr ve kr, havf ve rec, fakr ve zhd, tevhid ve tevekkl, muhabbet, evk, ns ve rzyet, ihls ve sdk; murakabe ve muhasebe, tefekkr, lm ve hiret hayat konular incelenmiticak bu balklar altnda dar anlamda tasavvuf ve ahlk grler ortaya konmakla yetinilmemnunun zelliine gre ince fikr ve felsef tahliller de yaplmtr. Mesel tvbe, sabr ve khid ve tevekkl blmlerinde yeri geldike irade ve zgrlk problemi zerine ortaya konan

rler mellifin felsef, kelm ve tasavvuf birikimi yannda dehasnn da bir rn saylacakerdedir. slm filozoflar, Grek felsefesinin btn konularna ilgi duyduklar ve bu alanda eserdikleri halde sanat felsefesini ihmal etmiler, ilk defa Gazzl yn IV. cildinde (s. 302-315-448) sanat felsefesine dair parlak tahliller yapm, gzellik ve henk kavramlarn inceleyerradan Allahn varln ispata gitmitir.

y ulmid-dnin ana blmleriyle ihtiya duyulduka alt blmlerinde nce konuyla ilgilet ve hadisler genellikle yorum yaplmadan sralanm; ardndan Hulef-yi Ridn ile Abdullaesd, Selmn- Fris, Eb Sleyman ed-Drn, Ebd-Derd, Eb Zer el-Gfr, Hasan- B

fyn es-Sevr gibi zhd ve takvlaryla tannan sahb ve tbi limlerinin; Cneyd-i Badd,nnn el-Msr, Byezd-i Bistm, Fudayl b. yz, Yahy b. Muz gibi ilk dnem sflerinin sarlmtr. Abdullah b. Mbrek, Hris el-Muhsib, Eb Tlib el-Mekk, Abdlkerm el-Kui mutasavvflarn eserleri yn tasavvuf konulardaki balca kaynaklardr. Gazzl isimleretmemekle birlikte hvn- Saf rislelerinden, Eb Hayyn et-Tevhd, bn Sn, bn Miskevi filozoflarn eserlerinden de yararlanmtr. Yine ismini kaydetmemesine ramen en ok

ydaland eserlerden biri de Rgb el-sfahnnin ez-Zera il mekrimi-era adl ahlkabdr. yda yer alan hadislerle ilgili tahrc almalar, mellifin bata Ktb-i Sitte olmaere en az yirmi hadis mecmuasndan istifade ettiini gstermektedir.

ellifin nszdeki hem nakl hem akl delillere dayanacana dair vaadine uygun olarak eserdemen her konunun anlam ve nemiyle ilgili nakillerin ardndan ounlukla (bilhassa III ve IV.tlerde) beyn hakkati ... bal altnda konunun esas ve mahiyeti hakknda baarlklamalar, yorumlar, ince tahliller ve tesbitler yaplr. Gazzlnin fikr ve felsef birikimini,

kunun geniliini ve dehasn yanstmas bakmndan dikkat eken bu incelemeler yn o gndar yazlm olan tasavvuf, ahlk ve baz ynlerden felsefe literatrn atn kantlayacakeliktedir.

yn Trkiyede ve Trkiye dndaki ktphanelerde bulunan yzlerce tam ve ksm yazmasnde en eskisi, muhtemelen Mutaarl-y baln tayan 502 (1108-1109) tarihli nshad

leymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 1675). Eserin IV. cildine ait dier bir yazma ise 5558) ylnda istinsah edilmitir (Sleymaniye Ktp., zmir, nr. 2945). Tahrandaki Meclisi rll Ktphanesinde yn IV. cildinin bandan Kitbl-avf ver-rec blmnn sondar olan ksmn ieren yazma 597 (1200) tarihini tamaktadr (eserin yazmalarnn listeleri i Brockelmann, GAL, I, 422; Suppl., I, 748-749; Abdurrahman Bedev, s. 98-112). Muhtemele

fa 1269da (1853) Kahirede (Bulak) baslan ve daha sonra pek ok basks yaplan eserin henm bir neri gerekletirilmemitir (baz basklar iin bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Suppl., I


23/1418

durrahman Bedev, s. 112).

zzlnin kardei Ahmed el-Gazzl tarafndan Lbb yi ulmid-dn adyla ihtisar edilere (Brockelmann, GAL, I, 422; Suppl., I, 748; Abdurrahman Bedev, s. 114) daha sonra da pek ihtisar yazlm olup bunlardan bazlar unlardr: bnl-Cevz, Minhcl-dnuvaffakuddin bn Kudme el-Makdis tarafndan Mutaaru Minhcil-dn adyla

etlenmitir); Muhammed b. mer b. Osman el-Belh, Aynl-ilm ve zeynl-ilm; AbdlveAli el-Hatb el-Merg, Lbbl-y; Muhammed b. Ali b. Cafer el-Acln, yl-y

er zerine yazlm en gzel ihtisar olduu kabul edilir, bk. Kef-unn, I, 24). y, Seyyuhammed Murtaz ez-Zebd tarafndan tfs-sdetil-mttan bi-eri esrri yi ulmn adyla erhedilmitir (Kahire 1311). On ciltten oluan bu erhin banda Gazzlyi tantan ge

giri bulunmaktadr (I, 2-53). Eserin, XIX. yzylda Ysuf Ahmed Sdk (Eblul Mardininbas) tarafndan yaplan Siyeru ummil-muvahhidn tercmet ve erhu hyi ulmid-dn bakuz ciltlik Trke tercme ve erhi stanbul niversitesi Ktphanesinde kaytldr (TY, nr. 560).

eyyedddin Muhammed el-Hrizm, 620 (1223) ylnda Hindistan Hkmdar ltutmn iste

erine yn tamamn Farsaya evirmi, bu evirinin baz ksmlar yaymlanmtr (Tahran58 h./1979, 1359 h./1980). VII. (XIII.) yzyla ait dier bir Farsa tercme ile II. cildine aitbest tercmenin mtercimleri bilinmemektedir (Abdurrahman Bedev, s. 119). Eser, ilk defastanzde Mehmed Efendi (. 1006/1598) tarafndan Yenbul-yakn f hyi ulmid-dn adyrkeye evrilmitir (Sleymaniye Ktp., Ftih, nr. 2574). Sleyman Tevfk el-Hseynnin I. cnci blmnn (Kitb Kav.idil-.aid) sonuna kadar getirebildii Trke tercmesislmtr (stanbul 1326-1327). yn tamamn Ahmed Serdarolu (Ankara 1963; stanbul 1Ali Arslan Aydn (stanbul 1977) Trkeye evirmitir. Eser, M. Ahsen Sddk tarafndan

eul-rifn bal altnda Urducaya da tercme edilmitir (Leknev 1331).

zzlnin eserlerinin Bat dnyasnda tannmasn salayan Raimundo Martini 1256-1257larnda kaleme ald Explanatio symboli apostolorum adl eserinde ya atfta bulunmuturAlverny, s. 131-132). Martininin Gazzlye nisbet ettii De Penitentia (tvbeye dair),

obatorium (kant) ve Epistole adamicum (sevgi hakknda) adl eserler muhtemelen yn ilgilmleridir. Martini ile ayn dnemde yaam olan Sryn-Yakb papaz Ebl-Ferec bnilet, rezilet, ruh temizlii gibi ahlk konularn iledii eserlerinde ydan alntlar yapmt

Wensinck, s. XVI vd.). Miguel Asin Palacios ayn yazarn ydan misaller, vecizeler ve iirleardn da bildirir (LIslam et loccident, s. 71).

yn Bat dillerine yaplm ok sayda ksm tercmesi bulunmaktadr. Hans Bauer, eserin ilkdinin aslnda mstakil bir kitap olan Kitb avidil-aid balkl ikinci blmn22de Almancaya evirmi, daha sonra IV. cildinden Kitb-d ven-niyye vel-illmnn, II. cildinden Kitb dbin-nikn ikinci babnn ve Kitbl-ell vel-armnc babnn aklamal evirisini yaymlamtr (Halle 1916). Eserin ibadetlere dair blmwin E. Calverley tarafndan bir giri ve aklamalarla birlikte ngilizceye evrilmitir (Madr25). Dier baz ksm eviriler unlardr: Untersuchungen zu Ghazzalis Kitab at-Tauba (trc.sanna Wilzer, Der Islam, XXXII, [Berlin 1957], s. 237-309; XXXIII [1957], s. 51-120; XXXI959], s. 128-137); Iy Ulm al-Dn: Kitb db al-Masha wa Akhlk al-Nubuwwa (trc


24/1418

londek, Leiden 1963); The Book of Knowledge: The Kitb al- Ilm (trc. Nabih Amin Faris, L62);

e Foundations of the Articles of Faith: The Kitb Qavid al-Aqid (trc. Nabih Amin Farihore 1963); Mysteries of Almsgiving: The Kitb Asrr al-Zekh of Iy Ulm al-Dn (trc. N

min Faris, Beirut 1966); The Mysteries of Purit: The Kitb Asrr al-ahrah of al-Ghazls IUlm al-Dn (trc. N. A. Faris, Lahore 1966); The Recitation and the Interpretation of the QurGhazls Theory (trc. Muhammad Abul Quasem, Kuala Lumpur 1979 [Kitb dbi tilveti

rnn evirisi]); Invocations and Supplications: Kitb al-Adhkr vad-Daawt (trc. K.kamura, Cambridge 1990, 2. bs.); The Remembrance of Death and the Afterlife: Kitb Dhikr aawt va m Badah (trc. T. J. Winter, Cambridge 1989); Imm Gazzlis Iy Ulm id-Dntisar-trc. Al-Haj Maulana Fazlul-Karim, I-IV, Lahore 1971); Temps et prires: prires et

vications, extraits de lIy ulm al-dn (trc.-tantma, Pierre Cuperly, Sindbad 1990; dier bviriler iin bk. Manzoor-Abdul Waheed Khan, XIII/3, s. 184-190; Y. M. Nawabi, VI, 727-750

zzlden bahseden hemen btn tabakat kitaplarnda y hakknda da bilgi verilmektedir. Am dnce tarihine, zellikle slm felsefesi, tasavvuf ve ahlka dair eski ve yeni almalar

er hakknda mlmata rastlanr. y zerine pek ok ilm alma yaplmtr. Miguel Asinlaciosun Algazel, domatica, moral, y ascetica balkl doktora tezi (Madrid 1901) bu alandakodern almalardandr. Ayn yazarn La espiritualidad de Algazel y su sentido cristiano balkeri yn baz blmlerinin tahlil, tahkik ve nerinden ibaret olup drt ciltten meydanamektedir (Madrid 1934, 1935, 1936, 1941). Dier almalardan bazlar unlardr: S. M.

wemer, Jesut Crist in the Iy of Al-Ghazali (MW, VII [1917], s. 144-158); L. Massignon, Lrist dans les evangiles selon al-Ghazzali (Opera Minora iinde, Paris 1969, II, 523-536);adelain Farah Habib, Islamic Marital Code: Prolegomenon to and Translation of al-Ghazls the Etiquette of Marriage in Iy ulmi al-dn (doktora tezi, Utah niversitesi, 1976, eserd

yn Kitb dbin-nik blmnn evirisi de yaplmtr); M.-L. Siauve, Lamour de Dez Gazali. Une philosophie de lamour Bagdad au dbut du XIIe sicle (Paris 1986, Kitbaabbe ... blmnn evirisiyle birlikte); Mahmd Ali Kurra, e-efetr-riyye f Kityi ulmid-dn lil-azzl (Kahire 1987; dier baz almalar iin bk. Abdurrahman Bed118-122).

zzlnin en hacimli ve en nemli eseri olan y hakknda, slma dair btn kitaplar kaybdece y kalsayd dierlerini aratmazd eklinde yaygn bir kanaat bulunduu ifade ediliref-unn, I, 23; Zebd, I, 27). y neredeyse Kuran gibidir anlamna gelen bir zdey

hi sz edilir (Goldziher, s. 151). Eser zellikle Kuzey Afrikadaki zeliyye, Yemendekidersiyye tarikatlarnn mensuplar zerinde derin etkiler brakmtr. Muhibb, bu blgede

z blmlerini vird olarak okuyanlarn bulunduunu kaydeder (ulatl-eer, III, 69). Bunarlk Hanbel fakihlerinin esere ar eletiriler ynelttii grlmektedir. Henz Gazzl hayattn Endlste yn yaklmas ynnde fetvalar verilmi, bu hkm uyarnca Murbt Hkmi b. Ysuf b. Tfn bir ara eserin lkesinde okunmasn yasaklamtr. Gazzlnin adalarnd yz, bn Eb Rendeka et-Turt ve Eb Bekir bnl-Arab eseri ilk tenkit edenlerdendir. Gazzlden renim gren ve bata y olmak zere baz eserlerini bizzat kendisinden oku Bekir bnl-Arab, el-Emedl-a adl eserinde (vr. 122a-b), varln mmkn olan en g

klinin hlihazrdaki durumu olduuna dair ydaki gr eletirerek bunun filozoflar tarafn


25/1418

rekleri tersyz etmek iin ileri srlm bir fikir olduunu ve mmetin bu grn yanllnfak ettiini syler. Esere en ar eletiriler Ebl-Ferec bnl-Cevz tarafndan yneltilmitir

nl-Cevz, el-Muntaamda ve Telbs bls adl eserinde y tenkit ettii gibi bu konudalml-ay bi-alil-y adl mstakil bir kitap kaleme almtr. Ayrca Eb Abdullah A

mer el-Mzernin el-Kef vel-inb anil-mtercem bil-y, Ebl-Hasan bn Sekrin yyyitil-ay fir-reddi al Kitbil-y, Ahmed b. Muhammed b. Mnr el-skendernin e

yl-mtell f teaubil-y lil-azzl balkl birer reddiye yazdklar bilinmektedkyyddin bn Teymiyye de eserin tevekkle dair blmne reddiye mahiyetinde bir risle

zmsa da (Abdurrahman Bedev, s. 114) genelde kitab olumlu bulmutur (Mecmu fetv, V). Son dnem limlerinden Mustafa Sabri Efendi, ydaki fikirleri dolaysyla Gazzlyi tenenler arasnda yer almtr (Mevfl-al vel-ilm, I, 266-270). Esere yneltilen en cidditiriler hadislerin shhatiyle ilgilidir. Kitapta ok sayda zayf ve uydurma hadis bulunduuirtilmektedir. lk defa Zeynddin el-Irk yadaki hadislerin tahrci iin byk, orta ve k

cimde eser hazrlamtr (bu eserler hakknda geni bilgi iin bk. DA, XIX, 118-119). Irkadn bulamad 271 hadis, Muhammed Emn es-Sveyd tarafndan el-Mevt fil-y tibr f amlil-esfr adl eserde bir araya getirilmi, bu kitab nereden Ali Rz b. Abdlvehemenhr [Msr] 1414/1993), Sveydnin dikkatinden kaan otuz alt rivayeti bu listeye

emitir.

y savunmak amacyla da kitaplar yazlmtr. Bunlarn banda bizzat mellifin el-ml alti (mkilti)l-y adl eseri gelir. Gazzlnin, ydaki baz kavramlara ve grlereklk getirmek iin kaleme ald eserin baz yazma nshalar el-ml al kefi mkiltil-Ecvibetl-mskite anil-esiletil-mkiletil-mbkite baln tamakta olup (Abdurrahmdev, s. 112) eser y ile birlikte birok defa baslmtr. Bu hususta yazlm dier nemli bap da Feyz-i Knnin el-Meaccetl-bey f tehbi (iyi)l-y adl eseridir (yeser arasnda bir karlatrma iin bk. Abdlkerm Sr, Mecelletl-ulmil-insniyye, I

990], s. 13-57). Celleddin es-Sytnin Teddl-erkn f leyse fil-imkn ebdaa min mlkl rislesiyle Abdlkdir el-Aydersun Tarfl-ay bi-feilil-y da (y ilelikte birok defa baslmtr) bu hususta kayda deer almalardr. ydaki sebepsonukisine dair grlere yneltilen eletirileri cevaplamak zere mellifi bilinmeyen iki eser daheme alnmtr (Abdurrahman Bedev, s. 113).

hreddin er-Rznin Kitbn-Nefs ver-r ve eru uvhm balkl eseri, Nasrddn-isnin Al- Nrsi, bn Haldnun Muaddimesi, ehbeddin es-Shreverdnin Avrrifi, Mehmed Birgivnin e-aratl-Muammediyyesi gibi tannm eserler dahil olma

ere sonraki dnemlerde yazlm pek ok kitapta y ulmid-dnin farkl llerde etkismutur.

BLYOGRAFYA

zzl, y, I, 1-4; IV, 302-310, 435-448; a.mlf., el-Mstaf, Bulak 1324, I, 3-4; Eb Bekir


26/1418

nl-Arab, el-Emedl-a, Hac Selim Aa Ktp., nr. 499, vr.122a-b; bn zr, el-Beynl-rib, s. 59-60; bn Teymiyye, Mecmu fetv, VI, 54; Zeheb, Almn-nbel, XIX, 3230-334, 340-346; Yfi, Mirtl-cenn, III, 180; Kef-unn, I, 23-24; Muhibb, ulater, III, 69; Zebd, tfs-sde, I, 2-53; Mustafa Sabri Efendi, Mevfl-al vel-ilm, Bey01/1981, I, 266-270; Wensinck, Bar Hebraeuss Book of the Dove, Leiden 1919, s. XVI vd.; Ildziher, Le dogme et la loi de lIslam (trc. Flix Arin), Paris 1920, s. 151; Brockelmann, GAL2; Suppl., I, 748-749; M. Asin Palacios, Contacts de la spritualit musulmane et de la sprituaristienne, LIslam et loccident, Paris 1947, s. 71; M. Bouyges, Essai de chronologie des oeu

al-Ghazali (ed. M. Allard), Beyrouths 1959, s. 42; Abdurrahman Bedev, Melleftl-azzveyt 1977, s. 98-125; Manzoor-Abdul Waheed Khan, Islam and the Modern Age, New Delhi II/3, s. 184-190; Y. M. Nawabi, A Bibliography of Iran, Tehran 1984, VI, 727-750; M. T.Alverny, Al-Ghazzali dans loccident latin, Un tirait dunion entre lorient et loccident: Al-azzali et Ibn Maimoun, Agadir 1985, s. 131-132; Abdlkerm Sr, Murene beynel-accetil-bey ve yi ulmid-dn, Mecelletl-ulmil-insniyye lil-Cumhriyyetimiyyetil-rniyye, II/1-2, Tahran 1990, s. 13-57; a.mlf., y ulmid-dn, DMB, VII2; M. Yaar Kandemir, Irk, Zeynddin, DA, XIX, 118-119.

ustafa arc


27/1418


28/1418

ha ok byk usullerle llm bu tr eserlerin terennmlerinde bestekrlar, usul ierisindeuturduklar eitli klarla zarif melodi rgleri meydana getirmilerdir.

BLYOGRAFYA

rb, Kitb il-t, Manisa l Halk Ktp., nr. 1705, vr. 60a; Safiyyddin el-Urmev,tbl-Edvr, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3653/I, vr. 37a; Abdlkdir-i Merg, Madl-elnr. Tak Bni), Tahran 1977, s. 89; Hzr b. Abdullah, Kitbl-Edvr, TSMK, Revan Kk, 28, vr. 36a; Ali ah b. Hac Bke, Muaddimetl-ul, Sleymaniye Ktp., Hlis Efendi, nr. 231b, 76a; Subhi Ezgi, Nazar-Amel Trk Musikisi, stanbul 1935, II, 1-5; Mahmut Ragpzimihal, Muski Szl, stanbul 1961, s. 215; M. Ekrem Karadeniz, Trk Msiksinin NazarEsaslar, Ankara 1983, s. 30; zkan, TMNU, s. 561; H. Sdeddin Arel, Trk Msksi Nazarirsleri, Ankara 1991, s. 65-72.

mail Hakk zkan


29/1418


30/1418


31/1418

KLE(

layc ve feshi kabil bir akdi bozmay konu edinen akid.

zlkte ikle bir eyi gidermek, ortadan kaldrmak anlamna gelir. Bir satm akdinin, ahid vey

tn taraflarca bozulmas balamnda kullanlan kelime, fkh literatrnde balayc ve feshi kakdin taraflarn karlkl rzsyla ortadan kaldrlmasn ifade eder. Kuranda yer almayan imesi hadislerde genellikle iki anlamda kullanlmtr. Bunlardan birincisi, din-siyas bir baamas niteliinde olan biatn geri alnmas (el-Muvaa, Medne, 4; Msned, III, 306, 3075, 392; Buhr, Medne, 10; Akm, 45, 47; Mslim, Msfirn, 278, ac, 489), diecnn alcyla anlaarak aralarnda yaptklar satm akdini bozmalardr (el-Muvaa, ByMslim, By, 45; bn Mce, Rhn, 17). Hz. Peygamberin, satcnn piman olmasylterinin bunu dikkate alp akdin bozulmasna yanamasn tevik ettii hadisinde (bn Mce,icrt, 26; Eb Dvd, By, 54) ikleyi kullanmasnn, kelimenin bu hukuk ileme isim

rak verilmesinde etkili olduu ve iklenin buradaki kullanmndan itibaren terim anlamzanmaya balad sylenebilir. slm hukuk literatrnde zel bor ilikilerinin en nemli kayn akidler ayr ad ve balklar altnda incelenmi, ikle de btn akidler iin model olarak kablen bey akdi iinde geni ekilde ele alnmtr.

le, fesih gibi akde dayal bor ilikisini sona erdiren sebeplerden biri olmakla birlikte kurulun iki tarafn karlkl iradesine ihtiya duyulmas bakmndan fesihten ayrlr ve bu ynyle bd zellii tar. klenin feshe benzer bozucu yenilik dourucu bir etkiye sahip olmas bir akid

ylmasna engel tekil etmedii gibi bu akdin feshe benzer hukuk sonular dourmas da fesihylmasn gerektirmez. Her fesih bir ikle deilse de her ikle ayn zamanda bir fesihtir. Bu ikiellii sebebiyle iklenin akid mi fesih mi olduu hususunda fukaha arasnda gr ayrl ortakmtr. 1. kle, gerek taraflar gerekse nc kiiler asndan fesih niteliinde bir ilemdir. r filer, Hanbeller ve Haneflerden Muhammed b. Hasan e-eybn ile Zfer b. Hzeyltir. Ad geen limler, lafz bir yorum yaparak iklenin Arap dilinde bir eyin ortadandrlmas anlamnda kullanldn, dolaysyla bir akdin ortadan kaldrlmasnn onunhedilmesi demek olduunu ileri srm, bir ilemin, kendisi iin kullanlan terimin ifade ettiamn dna tamamas gerektiini sylemilerdir. 2. kle, hem taraflar hem de nc kiiler

kknda imkn lsnde bir akiddir. Bu gr savunan mam Mlik ve Eb Ysufa gre, zrlkl edimler arasnda bir dei toku bulunan bir ilemin ad ne olursa olsun bir akid oldurei gz ard edilemez. Ancak ikle, nceki akidden doan karlkl edimler henz ifa edilmplmsa fesih zellii tar. 3. kle taraflar hakknda fesih, nc kiiler hakknda ise akiddir savunan Eb Hanfeye gre ikle aslnda fesih anlam tamaktadr. Fakat taraflar, ncilerin bu ileme ynelik haklarn drme yetkisine sahip deildir. klenin nc ahslarkknda akid saylmas, akdin taraflarnn bavurabilecekleri hilelere kar nc ahslarnktesep haklarn koruma amacn tamaktadr.

kuk varlk kazanm bir akdi ortadan kaldran irad ilemin ikle mi fesih mi olduu hususundemli l, sz konusu akdin balayc (lzm) olup olmamas ve fesih kabul edip etmemesidir.


32/1418


33/1418

ceki ald bedelden sorumlu olur. Satma ilikin vekilin ikle yapmasyla Eb Hanfe ve mamuhammede gre semen alaca mteriden der, Eb Ysufa gre ise dmez. Eb Ysuftakl olarak Eb Hanfe ve mam Muhammede gre seleme ilikin vekilin tpk ibr gibi iklepma yetkisi de vardr. Hanef mezhebinde satmaya vekil olana karlk almaya vekil olana iklkisi tannmamtr. mam Mlike gre ise satma vekil olan da ikleye yetkili deildir. Asalet

plm olan bir akdin srf iklesine ilikin veklet verilmesi filer ve Hanbellerin ittifaklanimsedii bir grtr. Vakf mtevellisi, deerinden daha dk satn ald bir eyi vakf iiarl bir ilem olaca gerekesiyle ikleye konu yapmaya yetkili saylmamtr.

lenin artlar. a) kleye konu olan akid balayc ve feshi kabil bir akid olmaldr. Taraflardi lehine herhangi bir muhayyerlik tannarak feshe elverili hale getirilebilen iki taraf balayctn akidler ikleye konu edilebilir. ki taraf balayc akidler ancak iki tarafn karlkl rzsih imknna sahiptir. Bey, mudrebe, icre, havle, selem ve sulh bu nitelie sahip akidlerdiraf iin balayc olan rehin (kabz gereklemise) ve keflet gibi akidlerde fesih hakkna sahip

mayanlar (rehin veren, kefil) ancak ikle yoluyla akdi bozabilirler. Hibe de tek taraf iin baladuunu savunanlara gre veya belli ilemlerden sonra balayc hale geldiinde ikleye elveriur. kleye elverili olmayan akidler ise veda, riyet, vasiyet, cule gibi balayc olmayan

dlerle vakf, nikh, hul gibi feshi kabil olmayan akidlerdir. b) klenin kuruluu srasnda akinusu mevcut ve mmkn olmaldr. kle bir fesih saylacaksa eski halin iadesinin imkn dahillunmas gerekir. Buna gre ikle edilen szlemeden doan borcun konusu ferden muayyen birikle srasnda mevcut olmaldr. O ey, yaplm olan akdin gerei olarak kar tarafa teslimlmise eski halini muhafaza etmesi gerekir. zerinde bir deiiklik yaplmsa veya kendisindp meydana gelmise iklenin imkn tartmaldr. Ancak nevan muayyen veya paradan olua

r edimin ikle srasnda mevcut olmas art deildir. c) kle temsilci tarafndan yaplyorsamsil edilen kimsenin zararna olmamaldr. yle ki: nceki akid veli veya vasi gibi kanunmsilci tarafndan emsali aan bir bedel zerinden yaplmsa bu ilemin iklesi ilgili kstlnn

arna saylan bir ilem olacaktr. Buna kanun temsil kurumu imkn vermez. d) Yaps icabrlkl edimleri akid meclisinde ifas gereken bir akid ikleye konu olmusa ayn hassasiyet ikecinde de gsterilmelidir. Nitekim sarf akdi ikleye konu olmusa karlkl edimlerin akidclisi dalmadan iade edilmi olmas gerekir, aksi takdirde ikle kurulmu olmaz. e) kleyi yeakid sayan gr dikkate alndnda fsid artlar ileri srlmemelidir. Nitekim Eb Ysufale fsid artlarn ileri srlmesiyle geersiz olur. kleyi fesih olarak grenlere gre ise fsidtlar ileri srlmse bu tr artlar geersiz, ikle geerli olur.

le, bir anlamda daha nce yaplm olan akdin ters evrilmesi demektir. Bu da rib yasann

nenmesine ynelik bir hile olarak kullanlmaya elverili olduu iin ikle hakknda ileri srltakm artlarla buna kar nlem alnmaya allmtr. klenin fesih niteliinde bir ilem oldrn savunanlara gre, nceki akidden doan karlkl mnferit borlar arasnda kurulan olngeyi bozacak trden bir ikle bu ilve artlar hkmsz olacak tarzda geerlik kazanr. klenceki akidden doan karlkl edimler ifa edilmeden veya edildikten sonra yaplm olmas burumu deitirmez.

lenin Hukuk Sonular. kle, artlarna uygun olarak kurulduunda fesih veya yeni bir akidylmasna bal olarak farkl sonular dourur. Yeni bir akid kabul edildiinde bor ilikisiniriye doru, fesih kabul edilmesi halinde ise geriye doru ortadan kaldrr. Buna gre nceki


34/1418

dden doan ve ifa edilen borlar iadeye konu olur. fa edilmi deilse bunlarn talep hakk dnceki akde

yanlarak herhangi bir talep ileri srlemez. klenin yeni bir akid saylmas zellikle nchslarn haklar bakmndan nem tar. kle fesih ilemi saylrsa kural olarak, akid srasndakkndan vazgeen fa hakk sahibinin bu hakk iddia etmesine imkn verilmez. Zira fa hakuran hukuk ilem ikle ile ortadan kalkm durumdadr. kle akid saylrsa fa hakk yenidzanlr.

lenin, bozmay hedefledii bor ilikisinin hangi aamasnda yapld nem arzetmektedir. kceki akidden doan borlar henz ifa edilmeden yaplmsa sz konusu bor ilikisini gemieili olarak sona erdirir. Ancak bozmaya konu olan akidden doan karlkl edimlerden biri vey

r ikisi ifa edildikten sonra yaplan bir iklede, ikleyi fesih olarak niteleyen gr esas alndeye konu olacak edimler sebepsiz zenginleme hkmlerine gre tasfiye edilir. Onu bir akidrak niteleyen gr esas alndnda ise iadeye konu olan edimler yeni bir bor kaynaeliindeki bu akdin hkmlerine gre ifa edilir.

lenin ptali. artlarna uygun ekilde kurulan bir ikle, taraflar arasnda yeni bir ikle ile ortaddrlabilecei gibi baz durumlarda kendiliinden son bularak hkmsz kalr. kleyi fesih kaenlere gre feshin feshi sz konusu olmayacandan iklenin de iklesi olmaz. kleyi bir akidyanlara gre ise yeni ikleyle ncekinin hkm ortadan kalkm, ilk akid hkm ve sonularylri dnm olur.

rlkl edimleri ifa edilmi bir akid, mesel bir bey akdi ikleye konu yapldktan sonra mlkuken ve fiilen mteriye gemi olan meb onun elinde telef olursa bu edimin ifas imknszln yaplan ikle kendiliinden son bulur ve ikle ncesi durum avdet eder. nk iklenin

tlarndan biri konunun ifasnn mmkn olmasdr. kle kurulurken konunun mmkn olmasrektii gibi akid kurulduktan sonra ifa aamasnda da mmkn olmas gerekir. Fakat ikleye kon bu tr bir akidde mesel satcnn kabzettii semen telef olursa, bu semen her ne kadar kabz

emiyle taayyn etmi de olsa ikle varln korumaya devam eder. nk semen niteliindekim ya nevan muayyen bir ey veya bir miktar paradan ibarettir. Dolaysyla bunun ikamesi imk

hilindedir. Fakat nceki karlkl edimlerin her ikisi de mesel trampa akdinde (mukyeda) oli ferden muayyen trden ise bunlardan herhangi birinin imknsz hale gelmesi iklenin geersi

masna sebep olur. Ancak byle bir durumda alaca imknsz hale gelen taraf ikleyle balmak istiyorsa telef olan eyin bedeli zerinde bir anlamaya varlmas gerekir.

BLYOGRAFYA

snl-Arab, yl md.; el-Muvaa, By, 1, Medne, 4; Msned, III, 306, 307, 325, hr, Medne, 10, Akm, 45, 47, tim, 16; Mslim, By, 45, Msfirn, 278ac, 489; bn Mce, Ticrt, 26, Rhn, 17; Eb Dvd, By, 54; Tirmiz, Men

Tahv, el-Mutaar (nr. Ebl-Vef el-Efgn), Kahire 1370/1950, s. 79; bn Kudme, el-M


35/1418

errs), IV, 135-137, 335; bnl-Hmm, Fet ul-adr (Bulak), V, 246-251; Hasan Ali ez-ZeNaariyyetl-mme lil-fes fil-fhil-slm vel-nnil-meden, Kahire 1946, s. 198-

ustafa Ahmed ez-Zerk, el-Fhl-slm f evbihil-cedd, Dmak 1958, I, 444-461; II, 672drrezzk Ahmed es-Senhr, Medirl-a fil-fhil-slm, Kahire 1960, VI, 244-255;dllatf Muhammed mir, el-le fil-ud fil-fh vel-nn, Kahire, ts. (Dru mercn);n Muhammed Ynus el-Gayt, letl-ad fil-fhil-slm vel-nnil-meden, Kahi85; Fikret Eren, Borlar Hukuku: Genel Hkmler, Ankara 1991, III, 454-460; Bilal Aybakan,am Hukukunda Borlarn fas, stanbul 1998, tr.yer.; Y. Linant de Bellefonds, Ila, EI (n

1056-1057; le, Mv.F, V, 324-331.

al Aybakan


36/1418


37/1418


38/1418


39/1418


40/1418


41/1418


42/1418

sel tabiat bilimleri, biyoloji ve psikoloji sadece kendi alanlaryla snrl olduklar iin maddyat ve zihin arasndaki ilikiyle ilgilenmez (The Reconstruction, s. 41-42). Tabiat bilimlerindei kendi konularn semekte olup bu semecilik ve paraclktan dolay pozitif bilimde birzeysellik vardr.

gr bir aratrma faaliyeti olan felsefe her trl otoriteye pheyle bakar; fonksiyonu ise insanncesinin eletiri szgecinden geirmeden kabul ettii hkmlerin, faraziyelerin temeline inelarn olumasn salayan sebepleri ortaya karmaktadr (a.g.e., s. 1). kbale gre din de

sefenin aratrma alanna girmekle birlikte felsefe din hakknda hkm verirken onun merkezrini kabullenmek ve dnceye dayal terkip srecindeki fonksiyonunu grmek zorundadr. Akr bak tarzna smsk sarlan felsefe, tecrbenin btn zenginliini bir sistem iine oturtmayarken kavram dnyasnn tesine gemek istemedii iin geree uzaktan bakar. Din ise gereta iimizde eritecek hale getirme gc kazandrr. Son tahlilde felsefe bir teori, din ise bir hag.e., s. 61).

im ve felsefeden farkl olarak din gerein tamamn anlamak, yorumlamak ister. Bunda baarbilmek iin de beer tecrbenin btn verilerini birletirme ve kaynatrma grevini stlenm

im gerein mahede edilebilir yann, din ise bu mahedelerden de yararlanarak gereinn yakalamaya alr. Dinin yorumlad tecrbe alan (din tecrbe) bilimin hibir alanna yrisine indirgenemez (a.g.e., s. 16, 196).

bale gre din hem duygu hem doktrin hem de faaliyettir (a.g.e., s. 2). Mutezile ve felsife sadktrini, sfler duyguyu, fukaha ise eylemi nemsemekle hata etmilerdir. Eer duyguyu dncher ikisini de eylemden koparmaz, aklla sezgiyi kar karya getirmezsek dini bunlardan birikann fonksiyonu olarak grmek durumunda kalmayz. Nitekim Gazzl analitik dncedenzgeerek mistik tecrbeyi esas almakla ve Kant inanca yer bulmak iin bilgiyi inkr etmekle ha

mitir.

em, Zaman ve Mekn Anlay. kbal srekli olarak deien, oluan ve byyen bir lem anlayvunur. Tabiat statik deil bir olaylar sistemidir. lemin yapsnda asl olan, klasik felsefeninvheri deil modern fiziin n planda tuttuu olaydr. Madde kavram da yerini artk organizmvramna brakmtr (a.g.e., s. 34, 80). Bu adan bakldnda Kurann lem tasavvuru, klasinan dncesinin kapal lem grnden tamamen farkldr. Ear atomculuu, Yunanncesinin determinist lem anlayna kar karken gcn Kurandan alyordu.

larn atomculuunun gayesi felsef bir kozmoloji kurmak deil Allahn lem zerindeki srekarrufunu aklamakt. Earlik iki nemli sonu ortaya koydu: Birincisi, Kurann da iaret eti (er-Rahmn 55/29) hibir eyin deimez bir mahiyette olmad

islam ansiklopedisi cilt 22 - komisyon.pdf

Documents