islam ansiklopedisi cilt 33 - komisyon.pdf

8/12/2019 Islam Ansiklopedisi Cilt 33 - Komisyon.pdf

1/1349


2/1349

NESH(

lm- sittenin ok kullanlan bir eidi.

zlkte hkmn ortadan kaldrmak, bir eseri istinsah etmek gibi anlamlara gelen nesh kelim

sanatnda zellikle kitap istinsahnda ve basma eserlerde yaygn biimde kullanlan bir yazididir. Ayn kkten gelen nessh kelimesinin nesshn- hatttn (nesih yazanlar) eklinde

ynaklarda yer ald grlmektedir (l, s. 24). Mushaf yazmnda kf hattnn geerliliini ordrd iin bu yazya nesih adnn verildii kanaatini tayanlar bulunmakla beraber (Yazr, I,na tarihen imkn yoktur. nceleri nesh adyla daha basit bir yaz olarak kullanlan ve V. (XI.)zyldan itibaren gelime gsteren nesih hattnn mushaf kitbetinde bu devirler iin reyhnye vuhakkaka gre daha geri planda kald anlalmaktadr.

mn douunda Hicaz blgesinde geometrik, dik ve yatay izgilerin hkim olduu yaz ile g

erde, mektup ve ticar yazmalarda tercih edilen yuvarlak karakterli iki deiik yazllanlmaktayd. Yuvarlak yaz Emev ve Abbsler dneminde kullanm alan daha da genileyendi; nce mevzun, sonra da mensb vasflarn kazand. Yazld kam kalemin aznilii 1 mm. civarnda olan bu yaz, verraklarn mesleklerinden kinaye olarak verrk adylld gibi istinsah vastas oluundan dolay nesh ismiyle de tannd. Irakta doduu iinak, ayrca bnyesindeki dzlklerden dolay muhakkak da denilen bu yaz aklm- sitteninmen kayna olmutur. Batl aratrmaclar, o devirde slm leminde kf dnda kullanlank ve byk ebattaki her yazya nesh veya nesih adn vermilerdir. Ksa zaman iinde neshzdaki dz karakterler reyhnnin, yuvarlak karakterler ise nesih hattnn domasna zeminzrlamtr.

(XI.) yzyln hattatlar arasnda mhim mevkii olan bnl-Bevvbdan nesih hattyla herhanger zamanmza kadar gelmi deildir; bnl-Bevvbn reyhn hattyla mushaf vardr (Chesteatty Library, nr. 1431). Onun nesih slbunu temsil eden Muhammed b. Altuntaa ait 582 (11ihli mushaf Topkap Saray Mzesindedir (Yeni Yazlar, nr. 742). Hat sanatnda r aan YMstasm hem nesih hem reyhn yazlaryla birka mushaf brakmtr ( Ktp., AY, nr. 668ne Ykt zamannda uygulamas artan ve cesamet bakmndan farkl hat nevileriyle yazlanshaflarda da nesih hatt, buna gre daha kaln kalemle yazlan sls veya muhakkak gibi hat

vileriyle birlikte mnvebeli olarak kullanlm, bu durum X. (XVI.) yzyla kadar azalarakmtr. O devre kadar iki nevi hattn bir sayfa dzenine gre birlikte kullanlmasnn yan

uhakkak veya reyhn hatlar da mushaf yazlmasnda ska tercih edilmitir. Memlkler devrinhirede kullanlan nesih hattnn harf aralar tabii kaidesine gre daha ak, irice yazlan eideshl-vazzh, mil satrlar halinde daha ince yazlanna hav (nesh-i haf), en ince yazlagubr denildii zamanmza ulaan rneklerinden anlalmaktadr.

sih hattnn tabii kalem kalnl 1 mm. civarnda kabul edilir. Daha geni azl kalemle yazl

kiden cel nesih denildiine, Menkb- Hnerveranda Cellzde Muhyiddin Ams hakkndr alan methiyedeki, Cell olu ki hattt- cihandr / Nazri gelmedi nesh-i celde beyti delil


3/1349

rak gsterilebilir. Buna karlk Tuhfede byle cel yazan hattatlar iin, Sls kalemiyle neszard denmektedir. Esasen nesih hatt genellikle kitaplarda kullanldndan onun cel ller

zlmasna gerek duyulmamtr. Cel nesih yazlara cmi boyu denilen en byk ebattakiushaflarda rastlanabilir. XIX. yzylda ykseklii 2 metreyi bulan byklkteki hilye levhalarsih hattnn en iri ekline rastlanr ki bunlarn kalem az 3 milimetreye kadar kar. Vakflaranbul Trk Hat Sanatlar Mzesindeki (nr. 2827), Hasan Rz Efendinin 1305 (1888) tarihliyesi, Mustafa Halim zyazcnn Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki yetl-krs

hasnda grlen nesih hatt byledir (Derman, Trk Hat Sanatnn heserleri, rs. 58).

sih hatt, kalemin ince olarak dikine ve kaln olarak ufk istikamette kullanl srasnda mnhreketlerle sola hafif meyilli yazlr; bunun nisbeti yazld kaleme gre bir nokta boyudur. Uzutinlerde harflerin kaidelere uygun ve dzgn bir ekilde satra oturtulmas iin mstar denilen tinin kullanlmas arttr. Mstar, satr izgilerinin balama ve bitirme snrlaryla beraber bir

ukavva zerinde ibriimle gerilerek kabart halinde tesbit edilmesiyle hazrlanr. Nesih hatt israk yazlmaz, daima satr halindedir. Harflerin kelime tekili iin yanyana sralanmasna bir

reketlilik getirmek zere kf- mebstann (boru kefi) satrlara serpitirilmesi veya anakl

rflerin kendisinden sonraki birka harfi iine alr ekilde uzatlmas hattatlarn sanat kudretleristerdii bir sahadr. Muhakkakla reyhn ve tevk ile rik arasndaki ekil benzerlii sls hatsih arasnda ok daha azdr. Matbaann Osmanl Devletine giriinden nce yazma kitapnsahnda en fazla kullanlan yaz nevi nesih olmutur. Harekeli yazlabildii gibi Trke iin

rekesiz yazlmas da mmkn olduundan din ve ilm her konuda nesih tercih edilmitir. Nesihznn kullanm sahas sadece kitap yazlmasyla snrl deildir. Yalnz olarak veya bir slsrnn altnda be satr nesih bulunmak zere ktalar ve bunlarn bir araya getiriliiyle olua

urakkaa ve hilye-i nebev levhalarnda da genellikle nesih hatt kullanlmtr. Uzun metinlerdeem aznn ypranp yeniden almas, bunda da ayn kalnln tutturulamamas yznden do

suru nlemek iin hattatlar XIX. yzyldan gnmze kadar cava kalemi kullanmlardr.

sih hatt Osmanllarda eyh Hamdullah Efendiden itibaren yeni bir tarz kazanmtr. II.yezidin tevikiyle gerekleen bu yenilik hareketleri aklm- sittenin btnnde grlmekleraber eyh Hamdullah slbunda daha ok nesih yaz estetik deer kazanmtr. Ahmed Karahm- sittenin dier nevilerinde olduu gibi nesih hattnda da eyh Hamdullah slbuna kar YMstasm tavrn ihya etmeye almsa da bu aba ancak bir hattat nesli mddetince devamirilebilmitir.

sih hatt stanbulda tekmln srdrrken dier slm lkelerinde de Osmanl slbunimsenmi ve yaylmtr. Ancak ran sahasnda yer alan slm devletleri Ykt el-Mstasmlunu tutmularsa da XVI. yzyldan sonraki hattatlar Ykt slbundan da uzaklaarak farkl birla yazmaya devam etmilerdir.

yh Hamdullahtan balayarak mushaf Osmanllarda nesih hattyla yazlmtr. Bu sebeplestakimzde nesih hattn hdim-i kitb- kerm olarak vasflandrmaktadr (Tuhfe, s. 28).manl tarihi boyunca mrn nesih hattyla mushaf yazmaya adam binlerce hattat yetimi, saeri tayan mushaf yazanlar arasnda Ramazan b. smil 400, emr Hfz 454 adet mushafzarak n sray almlardr.


4/1349

manllarda nesih retimi mnferit olarak yrtlmekle beraber yaygn grlen ekli sls-nvilerinin birlikte mekedilmesidir. Drt satr zerine tertiplenen yatay dikdrtgen biimli bu ssih meklerinin ilk ve son satrlar sls,

adaki iki satr -daha ksa olarak-nesih yazlarna tahsis edilmitir.

VII. asrn son eyreinde Hfz Osman aklm- sittede yeni bir slp ortaya koymu, zellikle

nesih yazlar yeni estetik deerler kazanm, bu slp ksa zamanda benimsenmi, Osmanlraklarnda yaylmtr. XVIII. yzyldan itibaren Hfz Osmann nesihteki slbu Yedikuleliyyid Abdullah, ekerzde Seyyid Mehmed, Erikapl Mehmed Rsim, smil Zhd, Abdlkakr, Mahmud Celleddin Efendi gibi statlar elinde geliimini srdrm, XIX. yzylda Kazustafa zzet ve Mehmed evki efendilerle yeni bir slp kazanarak XX. yzyla ulamtr. evendinin nesih hattna getirdii harf mkemmellii bu konuda niha nokta saylmaktadr.

manllarda ilk baslan kitaplarda en ok nesih hatt tercih edilmi, Sultan Abdlaziz devrinde66da Kazasker Mustafa zzet Efendiye yazdrlan ve bunlardan hakkedilmi kalplarndan d

plan eitli puntolardaki nesih hurufat harf inklbna kadar matbaalarda kullanlmtr. Aslndslan ve nesih hattyla yazlm olan mushaflarn iki unutulmayacak ismi ise Hasan Rz veyzde Hfz Osman Nri efendilerdir.

BLYOGRAFYA

, Menkb- Hnervern, s. 24; Mstakimzde, Tuhfe, s. 28; Salhaddin el-Mneccid, Cmisini kitbetil-kttb, Beyrut 1962, s. 25, 29, 63, 89; A. Grohmann, Arabische Palographieen 1967, II, 233-238; Yazr, Kalem Gzeli, I, 92-93; III, 326-328; M. Uur Derman, Trk Hatnatnn heserleri, stanbul 1982, rs. 58; a.mlf., Hat Sanatnda Osmanl Devri, slm Kltrsnda Hat Sanat (haz. M. Uur Derman), stanbul 1992, s. 33-43, ayrca bk. Katalog, s. 1792; Nihad M. etin, slm Hat Sanatnn Douu ve Gelimesi, a.e., s. 14-30.

Uur Derman


5/1349

NESKE (cuun doumunun ilk gnlerinde Allaha bir kr ifadesi olarak kesilen kurban

k. AKKA; KURBAN).


6/1349

NESM(

820/1417 [?])

rflii ile tannan mutasavvf air.

ynaklarda doum yeri ve tarihi hakknda yeterli bilgi bulunmad gibi son dnem almalarnelikili bilgiler vardr. ran kaynaklar raz ya da irvanda, XVI. yzyl Osmanlkirecilerinden k elebi Diyarbekirde, Latf ise Badatta (Nesm nahiyesi) dnyaya geld

ylemektedir. Nesm ile ayn dnemde yaayan bn Hacer el-Askaln onu Tebrizli gsterirbl-umr, VII, 269-270). bnl-md da ayn bilgiyi tekrarlar (eert, VII, 144). Trke

vanndaki bir beytine (Ayan, Nesm, II, 578) ve k elebinin Meir-uarsna (vr. 13re Trkmen aslldr. Bunun yannda Arap olduunu syleyenler bulunsa da Trklemi bir soydii ve ana dilinin Trke olduu anlalmaktadr (Seyyid Nesm Divanndan Semeler, s. VI

n Hacer el-Askalnnin Nesmddin (nbl-umr, VII, 269), Sbt bnl-Acemnin Ali olardii adyla ilgili Celleddin, mer vb. isimler de zikredilmitir; ancak mdddin lakab isimrine geecek kadar kabul grmtr (Knz-eheb, II, 125). Knyesi Ebl-Fazldr. Hemetn kaynaklarda ismiyle birlikte Seyyid unvan da kullanlmaktadr. yi bir eitim grm, gta tasavvuf yoluna girerek Fazlullh- Hurf ile Bak ve irvanda bir sre beraber yaam,rflik anlaynn en sadk temsilcilerinden biri olmutur.

smnin nce Bedreddin e-iblye baland belirtilse de (Latf, s. 524) asl hretini,zlullh- Hurfye intisap ederek halifesi olduktan ve onun Timur tarafndan idam edilmesinindndan kazanmtr. Fazlullahn ldrlmesi zerine Azerbaycandan ayrlp Trke iirleriylnd Anadoluya gelen Nesmnin I. Murad devrinde Bursaya ulat ve burada iyi

rlanmad anlalmaktadr. Ayrca Hac Bayrm- Vel ile grmek iin Ankaraya gitmi,rflikle ilgili fikirleri sebebiyle huzura kabul edilmemitir (A, IX, 207). Ancak Ali rvnin Nesm hakknda vg dolu szler sylemesi (Nesyiml-mahabbe, s. 437) onun Ortaya Trk dnyasnda nemli bir kiilik olduunu gstermektedir.

adoluda fikirlerini yayacak ortam bulamayan Nesm o tarihte Hurflerin Suriyedeki en nrkezi olan Halepe gitti. bn Hacer el-Askaln, onun burada Hurf eyhi olarak faaliyettelunduunu ve ballarnn oaldn belirtir (nbl-umr, VII, 270). Ahmet Yaar Ocak, dreddin Simvnin ayn tarihlerde Halepe uramasnn muhtemelen Nesm ile grmek amdn ileri srmektedir (Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 184). Halkn yan

a Dulkadrolu Ali Beyle kardei Nsrddin ve Karaylk Osman (M. Rgb et-Tabbh, III,rakoyunlu Hkmdar Cihan ah gibi devlet adamlar da fikirlerinden etkilendiler (Deirmen

40 vd.). Nesm airlik gcn fikirlerini yaymak iin kulland. Tanrnn insan yznde tecelmesi ve vcudun btn organlarn harflerle izah gibi fikirleri Snn evrelerde tepkiylerland. Halep ulems onun ulhiyyet iddia ettiini, grlerinin slma aykr olduunu ilerierek ldrlmesi iin fetva verdi. Bu fetva, Memlk Sultan el-Melikl-Meyyed eyh el-


7/1349

ahmdnin onayn alan saltanat nibi Emr Yebek tarafndan boynu vurulup derisi yzlmeketiyle uyguland (bn Hacer, VII, 270; Latf, s. 526-527; Knalzde, II, 986). bn Hacer, olay

onolojik srayla ele ald eserinde 820 (1417) ylna ait hadiseleri anlatrken onun bu yldabl-umr, VII, 269), ayn eserinin bir baka yerinde ise 821de (1418) (a.g.e., V, 47)

drldn belirtir. Sbt bnl-Acem (Knz-eheb, II, 125-126) ve bnl-md el-Han(eert, VII, 144) Nesmnin 820de (1417) katledildiini syler. Onun lm tarihini 807

404), 824 (1421) ve 837 (1433) olarak veren kaynaklar da vardr. Abdlbaki Glpnarl isefnin Beretnmesinde Nesmyi ehd-i ak- fazl- zl-cell diye andn belirterek o

eserin telif tarihi olan 811den (1408) nce ldrldn kaydeder (A, IX, 207). Kabrilepte kendi adyla anlan bir tekkede bulunmaktadr. raz yaknlarnda Zerkan dnda birzarnn bulunduu kaydedilse de (Rz Kul Han Hidyet, s. 236) buras bir makam mezar

maldr.

sm ilh sfatlara sahip olan insann kutsallnn, saygnlnn ve zgrlnn korunmasrektiini sylemi, inandklarn ve gerekletirmek istediklerini Hurflikte bulmutur. Ona gan varlk gzelliinin aynasdr. Onu korumak, ona sayg gstermek bu gzelliin korunmasmektir. nk Tanr insan yznde grlr. Nesmye gre insan ceset ve ruhtan ibaret olmas

men aslnda daha yce bir varlktr. Kalenderler tarafndan takdis edilen airin baz iirleri bmrelerin yinlerinde okunmutur. Nesmnin seyyid olmas ve Alev-Bektalerin yedi bykrinden biri kabul edilmesi kendisine eitli yerlerde mezar izfe edilmesine yol amtr. Ayrsm bu evrelerde ehid ve mazlum bir vel olarak ok byk kabul grm, hakknda eitlinkbeler olumutur.

linde zer Trkesi zellikleri arlkl olsa da Nesm, Ouz Trkesiyle teekkl etmeyelayan klasik iir dilinin kuruluunda ak, sade ve henkli diliyle nemli rol oynayan lirik, sacokun airlerin banda gelir. Tasavvuf ve Hurflik terimleri bir tarafa braklrsa dili halk

ine ok yaklar. Nesm inan ve heyecanlarn olduu gibi iire dkmekten kendini alamamli ve takn szler sylemi, hayranln ifade ettii Hallc- Mansr gibi cann feda etmektnmamtr. Ayn zamanda divan edebiyatnn mazmunlarn klieletirmeyi gerekletiren ilkrlerdendir. Ayrca zer Trkesinin Fuzlden nceki en byk airi olarak kabul edilir.

rk edebiyatnda nemli etkisi olan Nesmnin en ok tesirinde kalanlar mutasavvf ve zelliklrf airlerdir. iirlerine kendi dneminde ve lmnden sonra birok nazre yazlmtr. Onu

kisinde kalan Trk airlerinden XV. yzylda zer air Habb, Diyarbekirli Hall, Karakoyukmdarlarndan Cihan ah (Hakk), Hurf airlerinden Ref ve Penh; XVI. yzylda Ar v

l saylabilir. ah smil de (Hat) Hurflii yeniden canlandran bir hkmdar olaraksmye nazreler yazan ve onu taklit eden airlerdendir (ayrca bk. Ayan, Nesm, I, 89-104).

sm, Azerbaycanda doumunun 600. yl itibar edilerek 1973te UNESCOnun kararylalmtr. Bu vesileyle onunla ilgili ortaya konan eitli eserlerden bazlar unlardr: mamverdbil, Nesimi (Bak 1974, manzum hikye); Fikret Emirov, Nesimi Dastan (1977, koreografikema); sa Hseynov, Maher (Bak 1982, roman). Ressam Mikayl Abdullayev Nesmninrtresini yapm, ayrca baz iirleri bestelenmi, hakknda bir film evrilmi, Azerbaycan Millmler Akademisi Dilcilik Enstitsne ad verilmitir. Azerbaycan dnda ran ve Trkiyedesm hakknda yaplm eitli almalar bulunmaktadr: Hseyin Sddk (Nesm, Tahran 13


8/1349

rih dram], Feridun Auroftan eviri); Seyyid Ali Slih (ans der eb-i kister, Tahran ); Reha amurolu (Sabah Rzgr: Enel-Hakk Demiti Nesm, stanbul 1992).

erleri. 1. Divan (Trke). Nesmnin eitli ktphanelerde yazma nshalar bulunan divannnda mecmualarda da iirlerine ska rastlanr. Biri Azerbaycanda, dierleri stanbulda (1286) olmak zere be defa baslan divann Azerbaycanda yaplan ilk basksndan sonra (nr.lman Mmtaz, Bak 1926) Cihangir Gehramanov eserin szln yaymlam (Nesimi Divanksikas, Bak 1970), ilk tenkitli nerini de Arap harfleriyle gerekletirmitir (madeddin Nes

erleri, I-III, Bak 1973). Hseyin Ayan, zerinde doktora almas yapt divan (1970, ATCF) nce tek cilt (Nesm Divan, Ankara 1990), ardndan iki cilt (Ankara 2002) halindeymlamtr. Bu yayma gre divanda mesnevi, 457 gazel, drt mstezad, bir murabba, ciibend, 315 tuyu, drt beyit bulunmaktadr. Fatih Kksal Trkiyede baslan Nesm divanlar almayan otuz alt, mer Zlfe de on alt yeni tuyu tesbit etmitir (bk. bibl). Kemal Ediprkolunun aklamalarla Nesm divanndan yapt semeler, hem airin iirlerinin daha iyalmasnda hem de iir erhi alannda dikkate deer bir almadr (bk. bibl.). 2. Dvn (Farsmnin baslm olan (stanbul 1260) bu divan yannda iir mecmualarnda da eitli iirlertlanr (Karatay, s. 313, 318). Nesm Farsa iirlerinde Fazlullh- Hurfyi ska anm,

rflikle ilgili konulara yer vermi, on iki imam ve Hz. Aliyi ven iirler yazmtr. Hamidehmedzde (Dvn- Frs-yi Nesm, Bak 1972), Pervz Abbs-yi Dkn (Dvn- Seyyidmdddn Nesm, Tahran 1369 h.) ve Yedullh-i Cell-i Pender (Zindeg ve Er-mdddn Nesm, Tahran 1371 h., 1382 h.) tarafndan neirleri yaplan divann Trkevirisini Veyis Deirmenay gerekletirmitir (mdddin Nesm ve Farsa Divannn Trkvirisi, Erzurum 2005). Buna gre Farsa divanda 290 gazel, yedi kaside, be mesnevi, birciibend, bir mstezad, bir muhammes terkibibend, bir musammat, seksen be rub, yirmi kta,apa, iki Arapa-Farsa mlemma gazel bulunmaktadr. Divan, ayrca randa hattat smil Nrd-i Luristnye

lik hatla yazdrlarak yaymlanmtr (Tahran 1370 h.). Kathleen Burrill, Nesmnin 158 Tryu ve on drt Farsa rubsi zerine bir doktora almas yapm (1964, Columbia Universityma daha sonra The Quatrains of Nesim Fourteenth-Century Turcic Hurufi adyla yaymlanm

he Hague-Paris 1972). 3. Mukaddimetl-hakik. Fazlullh- Hurfnin Cvidnnmesi esasnarak yazlan bu Trke mensur eserde din meseleler, itikada ait konular harflerleklanmaktadr. Kitapta Kurandaki hurf-i mukattaa ve abdest, ezan, ikmet, zekt, savm, hac,

baya iyilik, mn- yakn gibi konularla ilgili, harflerle rakamlar arasnda balantlar kurularakrumlar yaplmaktadr. Nesmye aidiyeti kesinlik kazanmayan eserin eitli nshalar

lunmaktadr (Ayan, Nesm, I, 140-141; ayrca bk. Yap ve Kredi Bankas Sermet ifter Aratp., nr. 185; Adana l Halk Ktp., nr. 1711; Sleymaniye Ktp., Tarlan, nr. 162/1; Hac Selim Aap., Kemanke Emr Hoca, nr. 249/1). Latf, Lisn- selsenin her birinde bir divan vardryerek (Tezkiret-uar, s. 524) Nesmye Arapa bir divan nisbet etmekteyse de esere hentlanmamtr.

BLYOGRAFYA


9/1349

yyid Nesm Divanndan Semeler (haz. Kemal Edip Krkolu), Ankara 1985, s. I-XXXII; Snl-Acem, Knz-eheb f tri aleb (nr. evk aas - Flih el-Bekkr), Halep 1417/ 125-126; bn Hacer, nbl-umr, V, 47; VII, 269-270; Ali r Nev, Nesyiml-mahabbe

myimil-ftvve (haz. Kemal Eraslan), stanbul 1979, s. 437; k elebi, Meir-uar, v3a; Latf, Tezkiret-uar ve tabsratn-nuzam (haz. Rdvan Canm), Ankara 2000, s. 5237; Knalzde, Tezkire, II, 986; Kef-unn, I, 817; bnl-md, eert, VII, 144; Rza Kun Hidyet, Tekire-i Riyl-rifn, Tahran 1305, s. 236-237; Osmanl Mellifleri, II, 432-

Rgb et-Tabbh, lmn-nbel bi-tri alebi-ehb, Halep 1343/ 1925, III, 15-16YDK, I, 13-17; Abdlbki Glpnarl, Nesimi-Usuli-Ruhi, stanbul 1953, s. 3-10; a.mlf., Nes, IX, 206-207; Karatay, Farsa Yazmalar, s. 313, 318; Ali Alparslan, Cvidnnmenin Nesmsiri (doentlik tezi, 1967), Ed. Fak. Genel Ktp., nr. THT 9, s. 50-60; Ahmet Yaar Ocak,manl mparatorluunda Marjinal Sflik: Kalenderler (XIV-XVII. Yzyllar), Ankara 1992, 5; a.mlf., Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15-17. Yzyllar), stanbul 1998, s. 14; Yedullah-i Cell-i Pender, Zindeg ve Er- mdddn Nesm, Tahran 1382 h., s. 1seyin Ayan, Nesm: Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Trke Divannn Tenkitli Metni, Ank02, I-II; a.mlf., Kul Nesmye Ait Olduu Sanlan iirler, EFAD, sy. 6 (1974), s. 21-33; Ve

irmenay, Karakoyunlu Hkmdar Cihnh ve Farsa iirleri (Dvn- Hakk), Erzurum 240 vd.; brahim Olgun, Seyyit Nesm zerine Notlar, TDAY Belleten (1970), s. 47-68; a.mesm zerine Notlar, a.e. (1971), s. 195-207; smil Hkim, Nesm-i Badd, Mecelle-nikede-i Edebiyyt ve Ulm-i nsn, XXIII, Tahran 1977, s. 222-228; Abdlfetth Revvslac, Llet zerbaycn ve irl-insn, ed-Dirstl-slmiyye, XXXII/1, slmb16/1996, s. 61-91; Hemid Memmedzade, Nesiminin Farsa Divan (trc. Turgut Karabey),

DEAD, IX (1998), s. 135-147; Fatih Kksal, Seyyid Nesimnin Bilinmeyen Tuyular, TUBXIV/1 (2000), s. 187-197; M. R. Hess, Zum Stammbaum Einiger Trkischer Nesm-ndschriften, Ar.Ott., XXI (2003), s. 245-257; mer Zlfe, Nesmnin Tuyularna Ek, Mo

rklk Aratrmalar Dergisi, II/4, Ankara 2005 (http://mtad.humanity.ankara.edu.tr); F. Babingesm, EI (ng.), VIII, 8; Nesimi, Azerbaycan Sovet Ensiklopediyas, Bak 1983, VII, 229

Azmi Bilgin

rleri.

eb kiilii yannda dnceleri asndan da dikkate deer bir ahsiyet olan Nesmnin bu y

sik slm ilimler ve btn dnce alanndaki birikimiyle vahdet-i vcd ve hurf anlaynyduu ilgiden kaynaklanr. Trkenin yan sra Arapa ve Farsa da bilen air tamamen semelikteki dncelerini stn bir edeb kudretle ifade etmi, benzer anlaylara sahip btn-sfvreleri etkilemitir.

irin fikr bakmdan en nemli zellii hurf dncesidir. Daha Bedreddin e-iblye bal brvi iken Hurfliin kurucusu Fazlullh- Hrfye intisap etmesi ve onun nde gelen halifesinumuna gelmesi kendisini koyu bir hurf airi yapmtr. Bu sebeple iirlerinde Hurfliin teab saylan Cvidnnmeye ok sayda atf yapt gibi Hurflik ilkelerine ve sembollerine d

lca yer vermitir. Allahn ilkin demde, daha sonra genel olarak insanda, zel olarak dazlullahta tecelli ettii dncesi, insan sretinin ve organlarnn kutsal ve srl olarak kabul


10/1349

lmesi, hat ve nokta motifleri, saylarn kutsall airde en sk rastlanan grlerdir (nver,ruflik ve Kuran, s. 154-158). Ancak onun Hurflik asndan asl nemli taraf, bata Fazlullrf olmak zere akmn nde gelenlerinin eserlerini Farsa yazmalarna karlk onunncelerini Trke ifade etmesi, Hurfliin bilhassa Anadoluda yaylmasnda merkez bir ronamas, bu dnceyi ranl Hurflere gre daha sistemli ve daha edeb bir dille anlatmasndri gelir.

smnin bir baka yn de vahdet-i vcdcu grleridir. Muhyiddin bnl-Arab tarafndan

temletirilen bu telakkiyi Nesm hurf dncelerle yourarak zengin bir ierikle ortayaymutur. Daha ilk mesnevisinde kla mukun, secde edenle edilenin bir olduunu, Kll yek Hak oldu mutlak / Syler def ceng ney enelhak beytiyle ifade etmi (Divan, s. 53), Eysm, Hak Tel sendedir / Hem sft dilde zt candadr beytiyle de (a.g.e., s. 66) ilh ztnndi varlyla birletiini ileri srmtr. Ayrca yaratan, hayat veren, her eye sahip olan glaha ait sfatlarla kendini nitelemitir (a.g.e., s. 88). Nesmnin Hallc- Mansra ve enelhotifine ska gnderme yapmas ve Hallc- Mansr gibi dramatik biimde ldrlmesi bazelliflerce ikinci Mansr diye anlmasna yol amtr.

nin emirlerine aldrmayan bir btn-ibh gibi grnen Nesmnin mensup olduu Hurflik,tnliin alt kollarndan birini oluturur. Nesm, slmn baz inanlarn ve temel ibadetlerinbir dil ve yorum kuraln dikkate almakszn tevil etmitir. Mesel Kurn- Kerm, onun

rlerinde insanlara doru yolu gsteren bir hidayet kitab olmaktan kp Hurflik anlaynmellendiren ifrelere dayal bir kitap haline gelmitir. Kurann nazmna hkim olduu grlenrlerinin byk ounluunda yetlere yer veren ve bu sebeple btn Kuran airi olarak dalan Nesmnin btn yorumlar yetleri dil, mantk ve tefsir metodolojisinden ayr Hurflikkametine evirmesinden ibarettir (nver, Huruflik ve Kuran, s. 171 vd., 264 vd., 288 vd.). Tdetleri de ayn bakla deerlendiren Nesm namaz, oru, hac ve zekt gibi ibadetlerin gerek

hiyetlerinin medresede okutulan ilimlerle renilemeyeceini, bunlarn btn hedefleraladn sylemitir (Divan, s. 138).

rok iirinde bata Hz. Ali olmak zere imamlar ven Nesm, bazan vahdet-i vcd anlaynyansmas olarak Hz. Aliye ulhiyyet atfeden deyilere de yer vermi, bir iirinde onu rahm

hm, evvel, hir, ahad, samed gibi Allaha ait sfatlarla nitelemitir (zm, sy. 11 [2004], s. 82e yandan on iki imam ven iirlerinde (Divan, s. 69, 73-74, 75-76, 99-100, 107) inan ve ibaaylarna hi temas etmemitir. Kaynaklarda Nesmnin Cafer mezhebine mensubiyetine dagi yoktur.

rlkl anlaya gre Nesmnin Trkmen olmas, grlerinin btn ve semeci karakter tamrf retileri Snn olmayan evrelerde yaymaya almas ve limlerin verdii fetva iledrlmesi zellikle Alev ve Bekta evrelerinde youn ilgi grmesine yol amtr.

zlba Alevlerinin erkn kitabnda mridlerin Nesmnin iirlerini okumas istenmi (Buyruk), ayrca canlarn duru biimlerini ifade eden drlardan birinin Nesm dr olduu, tlibrda durmas ve kendisini Nesm ile ilikilendirip derisinin Hak yolunda yzldnrlamas gerektii ifade edilmitir (a.g.e., s. 115). Nesm, Alev ve Bekta evreleri tarafnddi byk airden biri olarak sevilip saylmakla birlikte Kzlba Alevleri, hurf retilerind


11/1349

ade inanc urunda ldrlmesini merkeze alp onu sembolletirmilerdir. Mesel Pr Sultandal, deyilerinde Nesmye ok sayda atfta bulunmakla beraber (Pir Sultan Abdal Divan, s82, 112, 161, 410) bunlarn hibirinde airin hurf anlayna yer vermeyip dramatik biimd

drlmesini anlatmtr. Bektalik asndan ise eitli dnemlerdeki birok air onu hurfrlerini onaylama erevesinde anmtr.

sm, yaygn slm anlaya mensup evreler tarafndan da farkl biimlerde deerlendirilmihdet-i vcd anlayn benimseyen baz tasavvuf evreleri onu bu grleri dolaysyla verk

rf ve btn yn dolaysyla da eletirmitir. Mesel Sofyal Bl Efendi, Nesmyi Iklarubuna mensup zndk bir kii diye nitelemi, vahdet-i vcdcu dncelere sahip Bursal eyhtde kendisini geree ulaan, ancak gizlenmesi gereken eyleri aa vuran bir kimse diye anmehmed Ali Ayn, s. 109), Olanlar eyhi brhim Efendi de Nesmnin Hallc- Mansr gibi teinin ileri gelenlerinden olduunu belirtmitir (Sunullah Gayb, s. 121).

BLYOGRAFYA

sm, Divan (nr. Hseyin Ayan), Ankara 1990, s. 53, 66, 69, 73-74, 75-76, 88, 99-100, 107, yruk: mam Cafer-i Sadk Buyruu (nr. Fuat Bozkurt), stanbul 1982, s. 49, 115; Sunullah Gahbetnme (Abdurrahman Doan, Ktahyal Sunullah Gayb iinde), stanbul 2001, s. 121, 125ltan Abdal Divan (nr. Esat Korkmaz), stanbul 1994, s. 35, 80, 82, 112, 161, 410; Mehmet An, Trk Azizleri I: smail Hakk, stanbul 1944, s. 109; Ali Alparslan, Cvidnnmeninsmye Tesiri (doentlik tezi, 1967), Ed. Fak. Genel Ktp., nr. THT 9, s. 60 vd.; Abdlbklpnarl, Hurflik Metinleri Katalou, Ankara 1973, s. 28-30; Mustafa nver, Huruflik ve K

sm rnei, Ankara 2003, s. 154-158, 171 vd., 264 vd., 288 vd.; a.mlf., slmn Solunda Bran iri: Nesm ve Hac Motifleri, Ondokuz Mays niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi,Samsun 2003, s. 221-244; lyas zm, Kltrel Alev Kaynaklarna Gre Hz. Ali Tasavvur

m Aratrmalar Dergisi, sy. 11, stanbul 2004, s. 82, 87, 92, 95; Hsamettin Aksu, HurfliA, XVIII, 410-411.

as zm


12/1349

NESR(

rin dnda kalan sz dizimi kurallarna uygun anlatm biimi.

zlkte nesr (nisr) datmak, samak, sz oaltmak anlamnda masdar ve nazm dnda

zenlenmi sz anlamnda isimdir. Kart nazmdr. Nazmda mcevher taneleri konumundakiimeler belirli kural ve llere gre ipe dizilmi bir gerdanl sembolize ederken nesirdeimeler byle bir dizim kuralna tbi olmadan dank haldeki mcevher tanelerini temsil edersir ayrca belli kurallara bal bulunan nazma gre daha ok olmas sebebiyle muhtevasndaki

oaltmak mnasyla da ilikilendirilmitir. Bununla birlikte nesirde de edeb gzellii salayim kurallar geerlidir. Bu sebeple gnlk hayatta kullanlan zensiz sz ve yazlarla eitli blarnda kullanlan dil edeb deer ifade eden nesir trnden saylmaz. Akln pay snrl olan

ha ok hayal ve duygusal etkilenme rndr. Nesir ise ncelikle akla dayanr, onda dierleriny dktr. iir abart, tasvir, hsn-i tall, hayaller ve simgelerle gerek d edeb bir atmos

vir ederken nesirde nesne ve olaylarn gerek ynleriyle anlatlmas esastr. Baz arkyatlah Hseyin gibi yazarlar edeb nesri akl ve dnce rn grdkleri, slm ncesi Araplarie dou eklinde (bedhe, irticl) sz syleme gelenei hkim olduundan bu dnemde edeb

srin bulunmad, o devreye nisbet edilen rnlerin erken slm ve Emevler zamannda baz msiyas millerle uydurulmu olduu, dil ve slp zelliklerinin de bunu kantlad, gerekamda edeb nesrin bnl-Mukaffa ile balad eklinde kanaat belirtmilerdir. Th Hseyirann slbunun iire de nesre de benzemeyip kendine zg bir konuma sahip olduunu

ylemesine ramen gerekte Kuran Arap edebiyatnda yazya geirilmi ilk edeb nesir rn om ncesi dnemin dil ve slp zelliklerini yanstmasyla bu devrede edeb nesrin bulunduunt saylmtr. Ayrca Hz. Peygambere eli olarak gelen heyet bakanlarnn hitabeleri de bunntlarndan birini tekil eder (Sdk brhim Urcn, VIII/8 [1937], s. 557-560).

odern iir tecrbeleri iirde vezin ve kafiyeyi ayrt edici ve estetik unsur olmaktan karm, iengi ve iir dilini l kabul etmi, bu sebeple bunlar esas alan mensur iirle serbest iir gibiler ortaya kmtr. Aslnda bir iir parasn vezin ve kafiye kaytlarndan kurtararak nesirlede etme ve bir nesir parasn nazmla dile getirme meselesi IV. (X.) yzyldan itibarentlagelmitir. Nesrin mi yoksa iirin mi stn olduu meselesi teden beri gndeme getirilmieb olmaktan ok sosyolojik dncelerle ilenen konunun nemi, nsir ile nzmn grevi, esen ve ahlk deerlere uygunluu gibi llere gre hkmler verilmitir. nsanlk tarihinde zarytsz ve kullanm kolay olduu iin di nesir iirden nce mevcut olmutur (bk. R).

vk Dayf, Arap edebiyat nesir rnlerinde birbirini izleyen sanat, tasn ve tasannu eklinde mel slbun grldn belirtir (el-Fen, s. 7-11, 393-395). Bunlardan birincisi, sz sanatlarnaya bal olarak tabii ekilde ve gerei kadar kullanld slp olup Chiliye devrinden itib(IX.) yzyln ortalarna kadar devam etmitir. Emevler dneminde ktip Ebl-Al Slim b

dullah ile rencisi Abdlhamd el-Ktib, Abbsler zamannda bnl-Mukaffa, Sehl b. Hr

hiz ve bn Kuteybe bu slbun balca temsilcileridir. Secnin ve sz sslerinin youn ekildellanld tasn slbu, zellikle IV. (X.) yzyl divan ktiplerinin genellikle ksa olan resm


13/1349

ktup ve yazmalarnda grlr. Bu slp Abbs Halifesi Muktedir-Billh zamanndan (908-nra yaygnlk kazanmasyla dier edeb nesir rnlerine de yansm ve IV. (X.) yzyln sonundar srmtr. Balca temsilcileri Bveyh vezir ve ktipleri olan Ebl-Fazl bnl-Amd, SAbbd, Eb shak es-Sb, Eb Bekir el-Hrizm ve Bedzzaman el-Hemedndir. Mnanndier sz sslerine feda edildii, sz sslerinin temel gaye haline getirildii, sanat iin sanaay erevesinde nesir rnlerinin verildii tasannu slbu ise Bedzzaman el-Hemednn

amt ve risleleri, ayrca Hrizmnin mektuplar ile balam, ardndan Kbs b. Vemgr,l-Al el-Maarr, Harr ve Yahy b. Selme el-Haskefnin edeb nesir rnleriyle devam e

odern zamanlara kadar hkimiyetini srdrmtr. Msr ve Endlste de Douya ait bu nbu erevesinde rnler verilmitir.

odern Msr nesrinde XIX. yzylda Bat lkelerine gnderilen renci gruplarnn Avrupaebiyatndan etkilenmeleri yoluyla byk deiiklikler olmu, asrn

nunda drt farkl akm temsil eden drt nesir grubu olumutur. Bunlar muhafazakrlar, mutednilikiler, ar yenilikiler ve Suriyeden gelen gmenlerdir. Drl-ulm ile Ezher mezunlaesc nesir ekol diye isimlendirilen eski ssl slbu muhafaza etmilerdir. Muhammed Ab

fn Nsf ve Hfz brhimin zel mektuplarnda (ihvniyt), Ahmed evk, Muhammedveylih, Abdlaziz v, Mustafa Sdk er-Rfi makale ve kitaplarnda bu slbun balcamsilcileridir (Abdlhakm Belba, s. 39; Ahmed Hasan ez-Zeyyt, s. 431). Mutedil yenilikilerdal seci ve sz sslerinden uzak sade nesir slbunu benimsemilerdir. Ar yenilikiler ise i brakp halk dilini kullanma arsnda bulunmu ve eserlerinde bunu uygulamaya almlayas sebeplerle Suriyeden g edenler ise daha ok Bat edebiyatnn tesirinde kalm, bir srnra gittikleri Amerikada mehcer edebiyatn hazrlamlardr. Halk dili uygulamalar ksa zamzah konusu olarak ilgisini yitirmi, gelien sade basn slbunun ssl slbu glgedeakmasyla mutedil yeniliki slp hkimiyetini kurmutur. Yabanc edebiyatlarn etkisindeki

nmz yeniliki slbunda hitap kitlesinin halk olmas zensizlie gtrmtr (evk Dayf, en, s. 395). Mehcer edebiyatnn nesir slbunda fikir zenginlii ve derinlii bulunmakla birliktkket hkimdir. Bunlardan baka Mustafa Lutf el-Menfelt, Th Hseyin ve Akkd gibi yazau ve Bat nesrinin gzelliklerini birletiren eklektik bir slbu yanstmaya almlardr.

m ncesi dneminden intikal eden nesir trlerinin banda hutbe ve hitabeler gelir. Bunlarnme, cesaretlendirme, savaa tevik, bar, evlilik gibi sosyal mnasebetler, doruya irad,siyet vb. vesilelerle sylenmi hitabeler ile eli hitabelerinden oluur. slp zellii olarakclen sylenmi, ksa fkral seciler, seilmi kelimeler, ksa ve irtibatsz cmleler topluluu

imindedir. Eksem b. Sayf, mir b. Zarib ve Kus b. Side gibi bilgelerin dilinden bazdeyilerle meseller ve khinlerin secilerle rl hitabeleri Chiliye devri nesir trlerindendirnemde edeb olmaktan ok ticar ve siyas amalarla yazlm veya gvenilir kiilerin ezberleah olarak aktard az miktarda mektup rnekleri de mevcuttur. Erken slm dnemiyle Emevvrinde siyas alkantlar ve din sebeplerle hutbe / hitabe tr iirin mevkiini sarsan bir nemzanarak byk gelime gstermitir. Hitabeler nceki slp gzelliklerini koruduu gibi irtibamleler topluluu olmaktan kurtularak mantk bir rg kazanm, yeni din ve toplumun sorun venularyla alan genileyip zenginlemitir.

ap edebiyatnn ilk mdevven edeb metni kabul edilen Kurann Mekke dnemi srelerinde h


14/1349

yecanlara hitap eden iir slbu hkimdir. nk bu srelerde insann Allahtan bakasna kulmeme ilkesini amalayan tevhid inanc ile Onun huzurunda hesap verme bilincini gnllererletirme amac bulunmakta ve bunun duyguyu etkilemesi gerekmekteydi. Medine dnemielerinde ise genellikle akla hitap eden skin bir slp hkimdir. nk konular ibadet, ahlkanlar aras ilikilere yneliktir. Arap iir ve nesrinin en gzel niteliklerini kendinde toplayan,cak bilinmekte olan iir ve nesir kurallarn aan Kuran, Arap nesrini slp ve muhtevanlerinden etkilemi, edeb mektuplarla edeb eserler ve hutbeler ondan ustaca yaplan iktibaslanginletirilip sslenmitir. brhim b. Muhammed e-eybn (. 298/911) Kurandan iktibas

pma usulne dair er-Risletl-arsn (nr. Zek Mbrek, Kahire 1931), Eb Mansr es-lib el-tibs minel-urnn yazm, Ziyeddin bnl-Esr el-Meels-sir f edebil--irinde, ehbeddin Mahmd el-Haleb snt-tevessl il natit-teressl adl

erinde edeb nesrin ustalar olan ktiplerin Kurandan iktibas yapma usullerini renmelerinislek eitimlerinin bir paras olarak grmtr. K. Zakharia, Les rfrences coraniques dan

aqamat dal-Hariri balkl makalesinde (Arabica, XXXIV [1987], s. 275-286), Harrnin elamtnda Kurandan yapt iktibaslar incelemitir.

. Peygamberin ksa nesir paralar halindeki hadisleri ve zellikle dualar ile onun ve

ifelerinin mektuplar erken dnem slm nesrinin nemli rnlerindendir. Resl-i Ekremin hbenin hutbe ve mektuplarnda etkisini gstermitir. Bu etki, zellikle kendisiyle yakn alkaslunan Hz. Ali ile Eb Hreyre gibi sahblerde daha belirgin biimde gze arpmaktadr.

mevlerin alkantl dnemi hitabetin gelimesini hzlandrm, Chiz el-Beyn vet-tebynindseleleri yannda hitabet meselelerini, eitlerini, onun ayrt edici zellii olarak secie ilikinnular, hutbelerdeki paralel ifade ve klieleri ele almtr. Bu devirde Him b. Abdlmelikinibi Ebl-Al Slim b. Abdullah ile resm mektuplarn telif esaslar belirginlemeye balamnanca bilen Slimin mektup yazm usul konusunda halifeye gelen Greke mektuplardan

nlendii iddia edilmitir. rencisi Abdlhamd el-Ktib de resm mektup yazma esaslarndalim vastasyla Grek resm mektup geleneinden, Fars kkenli olmasyla da Ssn yazmeneinden yararland ileri srlr. Abdlhamd el-Ktib ve bnl-Mukaffan mektuplaryl

eb mektup tr klasik eklini alm, Chizin rislelerinde doruk noktasna ulam, Abbsnetimine nfuz eden Fars asll Bermekler ve Trk kkenli olup Sller diye anlan ktiplerstasyla edeb mektubun gelimesi devam etmitir. Bu mektuplarla balayan ssl nesir slbta makmt tr olmak zere edeb teliflere de yansmtr. Hatta Abdlcebbr el-Utbnintbl-Yemnsi ve Selhaddn-i Eyybnin ktibi mdddin el-sfahnnin eserleri gibi baih telifler de bu slpla kaleme alnmtr. Chizin el-Beyn vet-tebyni, bn Kuteybenin

ebl-ktibi, Mberredin el-Kmili, bn Vehb el-Ktibin el-Burhn f vchil-beynadn-ner), Eb Hill el-Askernin Kitb-nateyni, brhim el-Husrnin Zehrl-b, Ziyeddn bnl-Esrin el-Meels-siri ve Nevcnin Muaddime f natin-nan-neri gibi eserlerde Arap edebiyat nesri, nesir trleri ve nesirle ilgili teorik bilgilere yer

rilmitir.

BLYOGRAFYA


15/1349

hiz, el-Beyn vet-tebyn, I, 52-53, 117, 289-290, 308, 351; Ebl-Ferec el-sfahn, el-Enyrut 1983, III, 94-95; XI, 53-54; XVI, 383 vd.; XXIII, 545; Selib, Yetmetd-dehr, I, 274 vd0; III, 260; IV, 215; VI, 111-117; VII, 89-90; bn Sinn el-Hafc, Srrl-fea, Beyrut02/1982, s. 286-291; Kalkaend, ubul-a (emseddin), I, 35-45, 58-61, 89-92, ayrca b.yer.; Th Hseyin, Fil-Edebil-Chil, Kahire, ts. (Drl-marif bi-Msr), s. 362-371; Zekbrek, en-Nerl-fenn fil-arnir-rbi, Beyrut 1352/ 1934, s. 17-23, 38-51, ayrca bk. trdlhakm Belba, en-Nerl-fenn ve eerl-Ci fh, Kahire 1969, s. 14-180, ayrca bk.

.yer.; Ahmed Zek Safvet, Cemheret resilil-Arab f uril-Arabiyyetiz-zhire, Kah91/1971, I, 9-30; evk Dayf, Trul-edeb, I, 398-423; II, 405-480; III, 441-565; IV, 513-64mlf., el-Fen ve mehibh fin-neril-Arab, Kahire 1977, s. 7-11, 389-395; Ens el-Makdisavvrl-eslbin-neriyye fil-edebil-Arab, Beyrut 1982, s. 6, 42-43, 85-93, 112-160, a tr.yer.; J. D. Latham, The Beginnings of Arabic Prose Literature, Cambridge 1983, s. 154-16

achre, Trul-edeb, s. 22-23, 858-866; Hilm Muhammed el-Kd, Medresetl-beyn finril-ad, Riyad, ts. (Drl-kfile), tr.yer.; Mustafa ez-Zebbh,

nnn-neril-edeb bil-Endels f llil-Murbn, Beyrut-Drlbeyz 1987, s. 252-262; A

lak, Meril teavvrin-neril-Arab, Beyrut 1991-94, I-III, tr.yer.; Him Slih Mennr fil-aril-Chil, Beyrut 1993, s. 39-41, ayrca bk. tr.yer.; M. Ynus Abdll, Fin-NeArab: ay ve fnn ve nu, Kahire 1996, s. 4-14, 21-23, 31, 37-38, tr.yer.; Ahmed Has

Zeyyt, Trul-edebil-Arab, Beyrut 1423/2002, s. 18-27, 86-98, 176, 203, 215-220, 2934, 398-399, 431-432; W. Marais, Les origines de la prose littraire arabe, RAfr., LXVIII927), s. 15-28; Sdk brhim Urcn, en-Nerl-fenn, el-Ezher, VIII/8, Kahire 1937, s. 5570; a.mlf., en-Nerl-fenn badel-slm, a.e., VIII/9 (1937), s. 622-625; Ch. Pellat, La prbe Bagdad, Arabica, IX, Leiden 1962, s. 407-418; Sb, Risle fil-far beynel-mteres-ir (nr. Ziyd ez-Zub), Eb Yermk, XI (1993), s. 129-165; S. Leder, Prose,

cyclopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami - P. Starken), London 1998, V, 615-618.

mail Durmu

ARS EDEBYATI.

rs edebiyatnda nesir genel olarak sade nesir ve sanatl nesir olmak zere iki blmde ele alnde nesir de konuma nesri, hitabet nesri, mrsel nesir gibi kollara ayrlr. Konuma nesrinde

rilecek mesajn muhataba dorudan doruya iletilmesi amalanr; seci ve mzikal henktenrarlanlmad gibi yabanc ve karmak kelimelere de yer verilmez, dil bilgisi kurallarna zesterilmez. Hitabet nesrinde muhatabn kavray gc gz nnde bulundurularak ele alnan konih ve henkli ekilde dile getirilir. ran edebiyatnda en ok kullanlan nesir tr olan mrselsirde bu tr kavramlar ve mnalar kelime oyunlarndan, aprak ifadelerden uzak bir dil ventkl bir henk iinde ele alnr. Dil bilgisi kurallarna tam anlamyla uyulur, okuyucu dilden tnin ieriine ynlendirilir. Lafz mna ile tam bir uyum halindedir. cz veya tnb denilen s

natlarna ihtiya duyulmaz. Mrsel nesir sanatl nesirle konuma nesri arasnda bir yerde oluprie gre sanatl nesre veya konuma nesrine ynelir. Sanatl nesre yneldiinde yksek mrs

sir, konuma nesrine yneldiinde sade mrsel nesir adn alr. Sanatl nesirde sze ve ifadeni


16/1349

lenmesine nem verilir. Itnb ve seciden yararlanlarak ifade mmkn olduu kadar uzun tutuanlaml kelimeler ska kullanlr. Bu da cmlenin anlalmasn gletirir.

nel bir gre gre ran edebiyatnda slm ncesi nesir tarih ve idar yazlar olarak iki grupnda toplanmtr. Tarih yazlarn byk bir ounluunu oluturan kitbelerde sade ve ak blanlm, idar yazlar olarak nitelenen din ve ilm yazlarda ise daha ok kutsal kitaplardarlen slba bavurulmutur. Bu tarz nesirde belirli bir seviyede uyum ve henk salamak iinmlelerin sonu birbirine benzetilir; kelime ve cmleler tekrarlanr. Cmle tekrarlar Ary ve S

sirlerinin ortak zelliidir. Ssn Pehlevsi nesrinin zellikleri az ok Avestann nesriyle aymlelerin ksal, kelimelerin anlamlarn tam olarak ifade etmesi, fiillerin cmle sonunda yermas, seci bulunmamas ve szde uzatmaya gidilmemesi bu zelliklerin belli ballardr.miyetin randa yayld yllardan itibaren Pehlevce yerini yeni Farsaya brakrken Pehleiyle yazlm Vs Rmn, Zerdt dininin nemli retilerini ihtiva eden Dinkert ve Avestanz blmlerinin tefsirleri Der Farsasna ve Arapaya evrilmitir.

yzyldan fazla bir sre Arap hkimiyeti altnda kalan randa nsirler Thirler, Saffrler vemnler dneminde hkmdarlar tarafndan himaye grmtr. Arap hkimiyetine, Arap gelen

reneklerine kar ran geleneklerine ve tarihine bal kalnd Smnler devrinde yeni ranebiyatnn temel eserleri saylabilecek kitaplar yazlmaya balanm, zellikle eski ran tarihinlandrlmaya allmtr. Bu dnemde nazmda grlen ilerleme nesirde de kendini gsterml-Meyyed-i Belhnin ran blgeleri hakknda deerli bilgiler ieren Acibl-ber vel-r (Acibl-bldn), Smn Hkmdar Mansr b. Nhun emriyle veziri Eb Ali Belaafndan Farsaya tercmesi yaplan Muhammed b. Cerr et-Tabernin Tr-i abersi, yine

ellifin Horasan ve Mvernnehir limleri tarafndan tercme edilen Tefsr-i Muammed b. Cr urn bu dneme ait Farsa mensur eserler arasnda zikredilebilir. Ayrca asl kaynanhlevcenin veya bu dilden Arapaya nakledilmi eserlerin oluturduu kitaplar da vardr.

nlarn en nemlileri slm ncesinden Arap hkimiyetine kadar sren dnemi iine alan hn Bel ile X. yzyln en iyi mensur ehnmesi saylan hnme-i Eb Manrdir. Dakk vdevsnin yazd manzum ehnmelerin ilk kayna olan bu ikinci esere Smn Veziri Eb

ansr el-Muammer tarafndan devrin Farsa nesrinin zelliklerini hemen hemen tamamylasettiren bir mukaddime yazlm, btn bu eserlerde edeb sanatlardan olduka uzak sade bir nbu kullanlmtr. Bu devirde ve bundan sonra gelen devirde yazlan eserlerde Arapa zorimelere, darbmesellere, ifadeyi sslemek iin Arapa iirlere yer verilmemi, halkn anlayack ve ksa cmleler tercih edilmitir.

yzyla kadar Arapann etkisinden nisbeten uzak kalan Farsaya XI. yzyldan itibaren Araimeler girmeye balam, XII. yzylda Farsadaki Arapa kelimelerin says byk artstermitir. slmiyeti daha iyi tanyabilmek ve Kuran, hadisleri anlayabilmek iin Araparenimine ihtiya duyulmas, slm ilimlerin okutulmas, Arap dilinde oluan terimler, Yunanchlevce, Srynce ve Hinteden yaplan eviriler sonucu Arap edebiyatnn zenginlemesirunlu olarak ran dili ve edebiyatn etkilemitir. Bu arada balangta Sstan, Horasan vevernnehiri iine alan blgede meydana gelen Der edebiyat (saray edebiyat) ve dili yavava rann dier blgelerine, daha sonra Gazneliler yoluyla Hindistana, Seluklular yoluylaadoluya yaylmtr. Hindistandan Anadoluya kadar uzanan geni bir sahada yaylma imknlan Farsa ile XI-XII. yzyllarda yazlm mensur eserlerde iki tr nesrin hkim olduu grl


17/1349

nlarn ilki X. yzyldan beri devam eden sade nesir, ikincisi secili nesirdir. Brnnin et-Tefhn Snnn Dninme-i Alsi, Ebl-Fazl- Beyhaknin Tr-i Beyhasi, Nizmlmlkysetnmesi ve Nsr- Hsrevin Sefernmesi ilk trn belli bal rnekleridir.

yzyln balarnda ortaya kp XII. yzylda gelien ve uzun bir sre varln koruyan sslcili nesir iirde rastlanan btn edeb sanatlarla rlmtr. Arap nesrinin etkisiyle doan busrin ilk ve en byk temsilcisi Hce Abdullah- Herevdir. Ebl-Mel Nasrullah- rzafndan Farsaya evrilen Kelle ve Dimnede e anlaml cmlelere, Arapa kelime, darbm

iirlere oka yer verilmi, buna karlk seci sanat daha az kullanlmtr. XII. yzylda Nizz ehr Malesinde secili nesirle sade nesri bir arada kullanmtr. Nizmnin her makali ksmnda mmkn olduu kadar bol seci yapt halde hikyelere getiinde sade nesre dnrlmektedir.

II-XIV. yzyllarda her iki nesir tryle eser yazlmtr. Din, siyas, edeb ve ilm bir merkezdat, Cengiz ve Timur istillarnn devam ettii bu yzyllarda nemini yava yava yitirmeyeapa da yava yava terkedilerek Farsa edebiyat ve bilim dili olarak birinci sray almaya

lamtr. Bu dnemde secili nesir yannda sade nesir de varln korumutur. Hatta ems-i KMuceminde olduu gibi her iki slbu da kullanmaktan ekinmemitir. Bu devirde secili nezlm eserler arasnda At Melik Cveynnin Tr-i Cihngs, Vassfn Tr-i Vafde nesirle yazlan eserler arasnda Avfnin Cevmiul-ikyt, Redddin Fazlullahnmiut-tevri, Hamdullah el-Mstevfnin Tr-i Gzdesi, Sad-i rznin Glistn med Eflknin Menbl-rifni zikredilebilir.

n nesri, Timurun 1380-1381de Horasan ve Sstanda ayaklan ile balayp ah smile kaen dnemde ayn zelliklerini srdrmtr. Hkmdarlarn Trk olmas, idar ve asker

kiltta Trklerin bulunmas sebebiyle Farsaya Trke kelimelerin girdii, hatta Trkeerlerin kaleme alnd bu dnemde yazlan eserlerin dilinin genellikle sade ve akc olduurlmektedir.

fevler devrinde Farsa nesir Timurlular dnemindeki izgisini srdrememi, Azerbaycannrkez blgelerinde Trke en ok konuulan dil zelliini kazanmaya balamtr. Safevler de

srinin bir baka zellii de Timurlular dnemine nazaran daha ok mensur halk hikyesi yazlmmasdr. Dstn-i skender, nme, Rezmnme, Hint destan Ramayana ve Mahabaharatcmeleri, a-i Hezr Gs, a-i lib-i Pdiahzde ve Malb, a-i Ered Rid

a-i Eref Frz-i Vezrzde, rnnme, a-i ehr Derv, Nfernnme gibi mensurkyelerin dili sade ve akcdr.

arlar, Zendler ve Kaarlar dneminde Farsa nesir ksmen XII, XIII ve XIV. yzyllarn nesrinmeye balamtr. XIX. yzylda tarihi brhim Vekyinigr XII. yzyl nesir slbunullanm, Bende mahlasyla Trke, Arapa ve Farsa iirler yazan Mirza Raz, tarihi Vassd-i rznin slbu arasnda bir slp benimsemi, Abdrrezzak Bg-i Dnbl ayn slbvam ettirmitir. yi bir devlet adam olduu kadar iyi bir nsir ve air olan Mirza Ebl-Ksmimmakm- Ferhn ise makale, mektup ve fermanlarnda Sad-i rznin Glistnndakibu izlemitir. Kimmakmn nesirlerinde eski nesirdeki uzun ve tumturakl cmlelerin yerin


18/1349

a, tam ve nisbeten sade cmlelerin ald, mektuplarnda eski nesir tarzna uyarak Farsa veapa iirlere yer verdii, idar yazlarnda ise halk dilini kulland grlr. Bedyinigr adnan Mirza Muhammed Nevvb- Tahrn, Mecdlmlk lakabyla mehur Hac Mirza Muhamm

nek gibi XIX. yzyl tarihi ve mnleri klasik nesir slbuna ve tarih yazcl geleneine bmlardr. Buna karlk gerek merutiyet dncesinin ortaya kmas ve bu konuda halk

dnlatma ihtiyacnn belirmesi gerekse Batdan yaplan tercmelerin de etkisiyle eyh Ahmedh, Mirza g Hn- Kirmn, Mirza Melkum Han ve Tlibof gibi yazarlarla ran nesrinde

deleme yolunda nemli admlar atlmtr. XX. yzylda Cemalzde, Sdk Hidyet, Bzrg-i

ev, Muhammedi Hicz, Sdk- bek, Ali Muhammedi Efgn, Sad-i Nefs, Seyyid Cell med, Gulmhseyn-i Sad gibi hikye, roman ve tiyatro yazarlarnn eserleriyle salam zeminerine oturan Farsa nesir ayn izgide geliimini srdrmektedir.

BLYOGRAFYA

IPh., I-II; Browne, LHP, IV; Eth, Tr-i Edebiyyt; Rypka, ILG; Bozorg Alavi, Geschichte utwicklung der Modernen Persischen Literatur, Berlin 1964; Nefs, Tr-i Nam u Ner, I-II;hr, Sebkins, Tahran 1349 h., I-III; Yahy ryanpr, Ez ab t Nm, Tahran 1350 h./19I; a.mlf., Ez Nm t Rzgr-i M, Tahran 1374 h.; Rzzde-i afak, Tr-i Edebiyyt- rnaz 1352/1973; Zebhullah Saf, Mutaar der Tr-i Taavvl-i Nam u Ner-i Prs, Tahra53/1974; Muhammed stilm, Berres-yi Edebiyyt- mrz-i rn, Tahran 2535 .; Mahmdyn, Berres-yi ir u Ner-i Frs-i Mur, Tahran 2535 .; Hseyin Rezmc, Env-eb ve r- n der Zebn- Frs, Mehed 1372 h., s. 153-267; Abbaspr, Ner,rhengnme-i Edeb-i Frs (nr. Hasan Ene), Tahran 1376 h., II, 1337-1338; Mehmet Kanar

da ran Edebiyatnn Douu ve Gelimesi, stanbul 1999; a.mlf., ran, DA, XXII, 424-42rthels - [Ahmed Ate], ran, A, V/2, s. 1041-1053; A. Naci Tokmak, ran, DA, XXII, 414; Dihhud, Luatnme (Mun), XIII, 19746.

ehmet Kanar

RK EDEBYATI.

rk nesrinin tarihi Trk edebiyat tarihi gibi dnemde ele alnmaktadr. Trklerin slmiyetbulnden nceki dneme ait en eski Trke metin olan Orhun bideleri ayn zamanda Trk nesnatnn da ilk rnekleridir. zentisiz, ak ve anlalr bir dille yazlm olan yaztlar ataszlerk tabirleriyle zenginletirilmi, yer yer lirik ve romantik ifadeler tayan metinlerdir. Orhundeleri, daha nceki yzyllarda ilenerek gelitirilmi bir nesir dilinin varln dndrmek

aniheizmi ve Budizmi benimseyen Uygur Trklerinden kalma nesir yazlarnn ou bu dinletsal metinlerinin tercmesidir. Bunlarn Mani ve Budist dncesine bal dil zellikleri yann

metrik cmleler, ses unsurlar ve tekrarlarla Orhon yaztlarndan farkl bir anlatm zellii tarlmekte, ayrca pek ok Budist kavramnn Trkede karlklarnn arand dikkati ekmek

nekleri olduka bol olan bu eserlerin en nlleri arasnda Maytrsimit, Kalyanamkara Papamkkiz Ykmek ve Altun Yaruk bulunmaktadr.


19/1349

de en ok metin bulunan dnem ise Trklerin slmiyeti kabulnden XIX. yzyl ortalarna kvam eden slm devirdir. Bu dnemin ilk nesir metinleri Orta Asya corafyasnda kalemenmtr. Bunlarn banda Dvn lugtit-Trkteki rneklerle Kutadgu Biligin sonradan ilvldii anlalan mukaddimesi saylabilir. Bu eserleri Rabgznin, i ie gemi kssalar halin

r yer tasvirlerin de bulunduu Ksasl-enbiys (1311), Mahmd b. Ali Kerdernin sade birzlm olan Nehcl-ferdsi ile (1358) yine XIV. yzyla ait, yazarlar bilinmeyen BahtiyarnTezkiretl-evliy gibi eserler takip eder. Bu arada Kuran tercmeleriyle tefsirler ve Farsa

plan evirilerle Trkede Arapa ve Farsann etkilerinin artt grlmektedir.

m dnem Trk nesir edebiyatnn en zengin rneklerini Anadoluda gelien Bat Trkesiylzlm eserler oluturur. Trklerin Anadoluya geliinden sonra Anadoluda yeni bir yaz diliekkl etmitir. Anadolunun fethinden XIV. yzyla kadar zellikle nesir alannda kayda deer

erler bulunmamaktadr. Hikyelerle desteklenmi din ve ahlk tler ieren Behcetl-hadvizatil-halik XIII. yzyln tek nemli nesir eseridir. Bir ksmn Arapa ve Farsadan

virilerin oluturduu XIV. yzyl nesir edebiyatnn balca eserleri Kul Mesudun Kelle vemnesi, eyholu Sadreddin Mustafann Merzbannmesi, Darrin sade bir slpla yazlm

etn-nebsi, Hamzavnin yine sade ve srkleyici slbuyla yzyllar boyu halk arasndaunan Hamzanmesi saylabilir. XV. yzylda Dede Korkut Kitab, Battalnme, Dnimendnmi halk tarafndan okunan eserlerin yannda resm yazmalar ve mektuplar iine alan klasikmanl insnn da teekkl ettii grlr.

V. yzyldan itibaren in tarznn gelimesi dikkate alnarak Tanzimata kadar Osmanl dnemsri kategoride incelenmitir (z, s. V-XVII):

Sade nesir. Halk diline dayanan, yer yer indan baz kelime, deyim ve klielemi ibarelerin

dii bu nesirle tefsir, hadis, fkh, akaid, ilmihal ve tasavvuf kitaplar yannda baz slmihleriyle ftvvetnme, menkbnme gibi din karakterli eserler, halk hikye ve masallar,nknmeler, gazavatnmeler, ahlk kitaplar gibi eserler yazlmtr. Bu nesirde devrik cmlelelanlm, Farsa tamlamalara ise nisbeten az yer verilmitir. b) Ssl nesir. Sz varl arlimde Arapa ve Farsa kelime ve terkiplerden oluan, ayrca bu dillerin kurallarnn uygulan

sl nesirde cmleler sfat-fiil ve zarf-fiillerle bazan sayfalarca uzatlyor, simetrik terkipler vemleler tekrar ediliyordu. ok defa e anlaml ve secili kelimelerin kullanlmasna da zensteriliyordu. iirdeki belgat kurallar bu nesir iin de geerliydi. Sade nesre gre daha dar bivrede itibar gren ssl nesir kelime kadrosu ve gramer kurallaryla gittike halktan uzaklaar

ksek zmrenin rabet ettii tarz haline gelmitir. Dursun Beyin tarihinden balayarakmalpaazde, Hoca Sdeddin, Karaelebizde Abdlaziz, Rid Mehmed Efendi gibi tarihilh Bey, Latf, k elebi gibi tezkire ve mneat mecmualar kaleme alanlarn ou bu nesrilanmtr. Ssl nesrin ilk rnei saylan Sinan Paann Tazarrunmesi secileri ve simetrikmleleriyle bu kategoriye girse de ksa ve ak cmleleriyle bu nesirden ayr dnlmelidir. cta nesir. Osmanl yaz tarz iinde en ok rabet gren bu nesir de halkn dilinden oldukaaklam, hner gsterme zentisiyle lafz sanatlarna bavurularak secili ibareler kullanlmtapa ve Farsa kelime ve terkiplere yer verilmekle birlikte asl maksat bilgilerin ve dncelarlmas olduundan ssl nesre oranla anlalmas daha kolay olan bir slba yer verilmitirim ve sanatkrlarn ou bu nesir tarzn tercih etmitir. Vakanvis tarihlerinin ou, Evliya


20/1349

lebinin Seyahatnmesi, Ktib elebinin Mznl-hak ve Dstrl-amel gibi eserleri batamak zere siyasetnmeler, nasihat ve ahlk kitaplar, sefaretnmeler daha ok bu nesirle kalemnmtr.

sm yazma ve mektuplar iine alan in kavram (bk. N) ayn zamanda genel nesir trlern de kullanlmaktadr. Belgat kitaplarnda lafz sanatlarn ve seciyi n planda deerlendiren zna nesr-i msecca, bunlara nem vermeyen yaz tarzna da nesr-i mrsel denildiiydedilmektedir. Tezkirelerde melliflerden bahsedilirken kullanlan, n ile ziyade inal

; Nazm ve inda mevl-i asrn hnerveri idi gibi deer yarglarnda geen in kavram k nesir sanatna iaret etmektedir. Osmanllarda nesre oranla iir sanatnn byk gelimestermesi ve daha ok rabet grmesi bir gerek olmakla beraber tezkirelerdeki deer yarglarr iki sanatta baarl olanlarn takdir edildii dikkati ekmektedir. Eski nesri ve zellikle sslsri oluturan unsurlar arasnda elfaz (uygun kelime ve kelime gruplarnn seimi), selset (akcbd (usulne uygun bir giri) ve mebn (salam bir kurulu) gibi kavramlarn arandinmektedir.

nzimattan sonra Bat ile temas neticesinde nesir sanatnn deiime urad grlr. Roman,

kye, tiyatro gibi yeni trlerin girmesiyle bu trlerin zellii gerei nesirde de farkllklar ortaykmaya balar. Bilhassa gazetelerde halkn anlayabilecei bir dil kullanlmaya allr. Bu aradm kitbette eski in krlmalara urar, seciler azalr, cmleler ksalr, belgat ihmal edilir. Bni innn ncleri Mustafa Reid Paa, Fuad Paa, Edhem Pertev Paa, kif Paa, Cevdet Pamed Vefik Paa gibi brokratlarn kalemiyle gereklemitir. Bunlarn dnda edebiyatlar d

erlerinde giderek bir sadelie ynelmilerdir. Bu konuda ilk nemli hamleyi insi balatm, de-i merm ve rabt- kelm velerinin tabat- lisna tatbkan tdil ve tecddi fikrini ileri smk Kemal ile eski in tarzn ar biimde eletiren iir ve n makalesiyle Ziy Paa tak

mitir. Cevdet Paa belli lde Osmanl nesrine bal kalmakla beraber tarih dilini gelitirip

deletirmi, Mecellede ksa ve salam cmlelerle hukuk dilinde nemli bir r am, Ksasbiyda ise sade, akc ve kolay anlalr bir slp kullanmtr. Nesir dilinin sadelemesindeni edeb trlerin halk tarafndan benimsenmesinde Ahmed Midhat Efendinin nemli rol olmuun meddah geleneinden gelen sohbet tarzndaki nesir slbu ileriki yllarda biraz daha edeb

er kazanarak Ahmed Rsimin eserlerinde devam etmitir. Bu dnemde retim kurumlarnanan usl-i kitbet ve in dersleri de bu gelimenin sonucunda ortaya kmtr. Buna paralerak nesir sanatn retmek zere birtakm eserlerin yazlmaya baland grlmektedir. ndd (stanbul 1269), Usl-i n ve Kitbet (Mehmed Tevfik, stanbul 1307-1308), lveli Hazektb yhud Mkemmel Mnet (Ahmed Rsim, stanbul 1318) bunlardan birkadr.

X. yzyln sonlarna doru Edebiyt- Cedde mensuplar, iirde olduu gibi nesirde de gelimkl bir yne srkleyen bir hareket oluturmutur. Ksa sren fakat olduka etkili olan bu harekrk nesri Franszcann cmle yapsndan etkilenmi, Arapa ve Farsadan yeni kelime ve terknm, hatta icat edilmitir. Bu hareketin ncleri Halit Ziya Uaklgil, Cenab ahabeddin veehmed Rauftur. Yine bu dnemde balayan ve uzun sre etkisini devam ettiren farkl bir nesirine mensur iir (mensre) ad verilmitir. Fransz kaynakl bir tr olan mensur iir, iirle ifalebilecek temalarn iir diliyle ve iir sanatyla fakat nesir cmleleriyle ifadesidir. Serveti F

vrinde naif temalarn ilendii bu tarz felsef fikir ve tahlillerle gelierek II. Merutiyetten sonvam etmitir.


21/1349

Merutiyet yllarnda bir fikir hareketi olarak ortaya kan ve daha sonra Mill Edebiyatreketinin domasnda rol olan Trkln nesir sanatnn gelimesinde nemli yeri vardr. Zkalp ve arkadalarnn balatt bu r mer Seyfeddin, Ahmed Hikmet Mftolu, Refik Hray, Ruen Eref naydn, Yakup Kadri Karaosmanolu, Halide Edip Advar, Reat Nuri Gni ahsiyetlerle devam etmitir. Bu akmn, Cumhuriyetten sonra yeni Trk nesrinde zellikle ifikr metinlerin ve deneme tarz yazlarn estetik bir slp kazanmasnda yazarlar zerinde far

viyelerde etkisi olmutur. Yahya Kemal, Fuad Kprl, Falih Rfk Atay, Peyami Safa, Ahmet

mdi Tanpnar, Necip Fazl Ksakrek, Nurettin Topu ve Cemil Meri ahs slplar ile yenrk nesrinin nemli yazarlarndandr.

BLYOGRAFYA

hya b. Mehmed el-Ktib, Menhicl-in (nr. inasi Tekin), Roxbury 1971, s. 5-17; Muham

Hamza, XV. Yzyl Balarnda Yaplm Satr-Aras Kuran Tercmesi (haz. Ahmet Topaloanbul 1976, hazrlayann girii, I, 1-5, 21; Ragp Hulusi zdem, Tanzimattan Beri Yaz Dilimkr Nesir Dilimizin Gelimesi, Tanzimat I, stanbul 1940, s. 859-931; Fahir z, Eski Trkebiyatnda Nesir, stanbul 1964, s. V-XVII; Abdlkadir Karahan, Eski Trk Edebiyatelemeleri, stanbul 1980, s. 258, 260-262, 265; Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri,kara 1980, tr.yer.; Harun Tolasa, Seh, Latf, k elebi Tezkirelerine Gre 16. Yzyldaebiyat Aratrma ve Eletirisi, zmir 1983, s. 350-351; Agh Srr Levend, Trk Edebiyat Takara 1984, I, 113-116; Ahmed Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 190-127, 181, 191, 433-444; Orhan aik Gkyay, Glk Nerede? Seme Makaleler,

anbul 1995, I, 219-230; a.mlf., Tanzimat Dnemine Dein Mektup, TDl., XXX/274 (1974), -19; Mustafa zkan, Erken Dnem Osmanl Trkesi, Osmanl, Ankara 1999, IX, 399-411;mk Akgz, Nesir (Orta Klasik Dnem), Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, Ankara 2004, V, 2; Mustafa sen, lk Dnem Nesir, a.e., V, 200-221; a.mlf., Nesir (Klasik Dnem), a.e., V,1-354; a.mlf., Nesir, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 2006, I, 536-550; a.mlf., Estetik Nesir., II, 81-90; Menderes Cokun, Estetik Nesir, a.e., II, 565-575; a.mlf., Son Klasik Dnem:sir, Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, V, 552-590; a.mlf., Ge Dnem Nesir, a.e., VI, 354-40oodhead, Estetik Nesir, Trk Edebiyat Tarihi, II, 317-326; a.mlf., Ottoman n and Art of

tter-Writing: Influences Upon the Career of the Nianc and Prose Stylist Okuzade (d. 1630)m.Ar., sy. 7-8 (1988), s. 143-159; Fevziye Abdullah Tansel, Trk Edebiyatnda Mektup,rcme, XVI/77-80, Ankara 1964, s. 387; erife Yac, Klasik Edebiyatmzda Nesir Gelenekuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi Eitim Bilimleri Dergisi, II/3, zmir 1993, s. 109; Ali Rza zuygun, XVI. ve XVII. Yzyl Divan Edebiyatnda Nesir, Yedi klim, VII/52,anbul 1994, s. 11-16; Mzahir Kl, XVIII. ve XIX. Asrlarda Divan Nesri, a.e., VII/53 (1956-58; Lidia Bettini, Nesir, EI Suppl. (ng.), s. 662-667; Mustafa Uzun, n, DA, XXII, 9; a.mlf., Mneat, a.e., XXXII, 18-20; Mustafa Kutlu, Nesir, TDEA, VII, 26-33.

ustafa Uzun


22/1349


23/1349


24/1349

m toplumlar arasnda geni uygulama alanna sahip olduunu gstermektedir (JE, V, 26; EI [I, 1012; ERE, I, 662-663).

BLYOGRAFYA

cl-ars, nsr md.; Buhr, Tefsr, 71; bnl-Kelb, Kitbl-Enm (nr. Ahmed Zekia), Ankara 1969, s. 32-34; Ykt, Muceml-bldn (nr. F. Wstenfeld), Leipzig 1869 ankfurt 1994, IV/2, s. 780-781; Ebl-Fid bn Kesr, Tefsrl-urnil-am, Beyrut85/1966, VII, 127; ls, Rul-men, XXIX, 132-133; Kemr, Feyl-br al ar, Karai 1352/1933, IV, 251-252; Elmall, Hak Dini, VIII, 355-356; Sleyman Ate, Ycrnn ada Tefsiri, stanbul 1991, X, 81; Mevdd, Tefhml-Kurn (trc. Ahmed Asrar)anbul 1997, VII, 75-76; E. G. Hirsch - H. Hyvernat, Eagle, JE, V, 26; T. Fahd, Nasr, EI (I, 1012; T. Nldeke, Arabs (Ancient), ERE, I, 662-663.

at Aydn


25/1349

NESTALK (

m dnyasnda alt eit yaz (aklm- sitte) dnda yaygn olarak kullanlan yaz tr.

lik yaznn okuma ve yazma glklerinin, harf bnyelerinde grlen ar, girift ve karmak

gilerin ortadan kaldrlp nesih yazs ile birlemesinden doan bir yaz eididir. nceleri nelk, daha sonra nesh-i talk eklinde yazlrken nestalik olarak yaygnlamtr. Nesh-i talk,

likin hkmn ortadan kaldrma anlamn tad iin bu ad aldn ileri srenler de vardnllar bu yazya nestalik, Araplar hatt- Fris, Trkler ise talik adn verirler, ancak hat

eratrnde nestalik terimi kullanlmtr. Krlanglarn yayvan uuunu andran grnyle if sade ve mtenasip olan nestalik slm yazlarnn gelini (ars- hutt) diye anlmtr. A

mm. geniliinde kam kalemle yazlan nestalik ktalarda, daha ince kalemle yazlan ve hurdf, hatt- kitbet diye adlandrlan ekli ise edeb-ilm kitaplarda ve Osmanllarda meihat

zmalarnda yaygn biimde kullanlmtr. Nestalikin tabii lsnn misli geniliindekemle yazlan ekline cel nestalik ad verilmitir. Kitbe ve levhalarn yazlmasnda kullanla nestalik gelimesini Osmanl ekolnde tamamlam, XVIII. yzylda Durmuzde Ahmed,tibzde Mehmed Ref ve eyhlislm Veliyyddin efendilerle ilk gzel rneklerini vermitir

EL).

nda Nestalikin Douu. VIII. (XIV.) yzyln ilk yarsnda nesih hatla yazlm kitaplardarflerin talik, daha sonra nestalik yaz karakterine doru meylettii grlmektedir. Fahreddin eznin 611de (1214) nesihle yazlm Cmiul-ulm adl eseri (Sleymaniye Ktp., Ayasof

4850) bu deiimin eldeki ilk rneklerindendir. Nestalik yaznn VIII. (XIV.) yzylnalarndan itibaren Bat ran ve Badatta gelimeye balad anlalmaktadr. Leningrad Devltphanesinde bulunan ve razda 772de (1370) yazlan Klliyyt- md Fah adl eserle

anbul niversitesi Ktphanesinde mevcut (FY, nr. 1422), 772-773 (1370-1371) yllarndabrizde istinsah edilen Ebl-Mel Nasrullah rznin Arapadan Farsaya evirdii Kelmne, Necmeddin el-Kerhnin 785te (1383) yazd er-i Mutaar- adl eseri nestalznn ortaya kn belgeleyen rneklerdir. Celyirliler devrinde hattat Mr Ali b. lys Bvebrznin Badatta 798de (1396) yazd ve halen British Museumda bulunan (Add, nr. 181c-yi Kirmnnin Kemlnme adl mesnevisiyle (Kumm,, neredenin girii, s. 18) Badattalih b. Ali Rz adl bir hattatn 800 Cemaziyelhirinde (ubat-Mart 1398) istinsah ettii,anbulda Sleymaniye Ktphanesinde kaytl (Ayasofya, nr. 3924) Dvn- Suln Amed Cemli eser olduka gelimi nestalikle yazlmtr.

ttat Sultan Ali Mehed rs-sur adl manzum rislesinde, Mr Ali Herev mensur Middunda, Mirza Haydar Dglt Tr-i Redde, Bahtver Han Mirtl-lemde, Kd Mmed Glistn- Hnerde Mr Ali Tebrzyi nestalik yaznn ilk eklini ortaya koyan sanatkrrak gsterirler. Mstakimzde Tuhfe-i Hatttnde, Kazasker Abdlbki rif Efendinin hoca

ehmed Tebrzden naklettii bir rivayete gre (bu rivayet, Tuhfeden naklen Hat ve Hatttn ilydyi-i a u anda da geer) Mr Ali Tebrznin Allaha dua edip gzel bir yaz mey


26/1349

irmek istemesi zerine grd bir ryada, Hz. Alinin ona kaz denen kuun eklini incelemeketiyle arzu ettii yaz eklini bulacan sylemesi zerine kazn vcut izgilerinden ilham ala

stalik yazy yaklak 823te (1420) icat ettiini kaydeder. Ancak nestalikin mcidi olaraksterilen Mr Ali Tebrznin doumu VIII. (XIV.) yzyl sonuna rastlar ki onun doumundan nstalik rneklerinin olduka gelimi olmas bu yaznn Mr Ali Tebrz tarafndan icat edilmedsterir. Aratrmaclara gre Ali Tebrz, nestaliki sanat yazs haline getirecek kaideleri ortayyarak mstakil bir yaz haline getirip ona ahsiyet kazandrmtr. l Mustafa Efendi de Alibrznin nestalik yaz iin estetik kurallar koyduunu syleyerek bu gr teyit eder.

stalik, VIII. (XIV.) yzyln ortalarndan itibaren Abdurrahman Hrizmnin temsil ettii batstalik slbu ile Mirza Cafer-i Tebrz Baysungur ve talebesi Azhar-i Tebrznin temsil ettiu (Horasan) nestalik slbu olmak zere iki ayr yolda gelime gstermitir. Abdurrahmanrizm, nestaliki kural iine alan Mr Ali Tebrzden ve onun olu Mr Abdullahtan ders alm

men bu slbu terkederek yazda baz tasarruflarda bulunmu, bylece Ali Tebrznin slbuiiklik yapmtr. Oullarndan Abdrrahm-i Ens Hrizm babasnn slbunu gelitirmi, ayola ve-i Ens ad verilmitir. Abdrrahm gibi Akkoyunlularn emrinde alan kardeidlkerm Hrizm de ayn yolu takip etmitir. Abdrrahmin rencilerinden Molla Ali Sulta

rizm ve Esedullah- Kirmn, stanbula giderek Osmanl saraynda ilgi ve destek grm,stalik yaznn stanbulda tannmasna nclk etmitir. Bat nestalik slbu Celyirliler verakoyunlular ile Akkoyunlularn

tanat srd Diyarbekir, Badat, Tebriz gibi nemli merkezlerde, Gneydou randa Farslgesinde, sfahan ve razda X. (XVI.) yzyla kadar kullanldktan sonra nemini kaybetmi,rini dou slbuna brakmtr. Ancak bat slbu Afganistan ve Pakistanda devam etmitir.lime ve harflerin sert duruu, keide ve dikey harflerin ar uzunluu, sn ve nn gibi direvrflerin fazla geni olmas bat slbunun belirgin zelliklerindendir. Bat slbunu srdren

tatlarn eserlerinin ou stanbulda Trk ve slm Eserleri Mzesi, Topkap Saray Mzesi,leymaniye ve stanbul niversitesi ktphanelerinde bulunmaktadr. IX. (XV.) yzylda Mr Abrznin yolunda yryen olu Mr Abdullah ve onun rencisi Mirza Cafer-i Tebrz ile bunrencisi Azhar-i Tebrznin temsil ettii, Sultan Ali Mehednin gelitirdii, dolaysylamanmza kadar gelen dou nestalik slbu Horasanda gelime gsterdii iin Horasan slbrak da bilinir.

i Tebrznin gnmze ulam pek az eseri vardr. Onun beyitlik bir ktasnda (Habbullahzil, s. 455), nestalikin kurallar belirgin ekilde grlmekle beraber yazlarnda zarafet olm

almaktadr. Halen Cambridge niversitesi Ktphanesinde Edward Browne koleksiyonusnda bulunan (Cata: P. 205, nr. R. 2 [17]), XIX. yzyl nestalik hattatlarndan razl Rz Kbin Risle-i Mr Al Tebrz adn verdii yirmi bir sayfalk kk boy eserde nestalikrflerinin lleri Ali Tebrznin ktalarndaki llere uymaktadr. Kedeler on iki veya on iuk nokta kadar uzamaktadr. Bu eser Pakistanl M. Abdullah aaty tarafndan 1969dahorda baslmtr.

r Abdullahn yazlar genellikle beenilmese de nestalikin gelimesinde ve Mirza Kemleddfer-i Tebrz Baysungurnin yetimesinde nemli rol oynamtr. Cafer-i Tebrz yazda yenpan ikinci byk stat olarak tannd gibi nestalikte harflerin birbiriyle birlemesi (mfreda


27/1349

todunu bulan kii olarak da mehurdur. Timurun torunu Gyseddin Baysungurun saraytphanesinde krk yl mdrlk yapt iin Baysungur unvann alan ve orada alan sanatkkanlk eden Cafer-i Tebrznin en nemli eserlerinden biri Baysungurun emriyle ve hurde tyazd, Tahranda Kitbhne-i Saltanatde bulunan air Firdevsnin hnmesidir. Hattatn

anbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde bir Hfz divan ile Baysungur iin yazlm ktalarrdr. Horasan slbunun nemli sanatkrlarndan biri de Cafer-i Tebrznin rencisi Azhar-brzdir. Kaynaklar onu nestaliki ileri gtren nc stat olarak gsterir.

murlular devrinde nestalik yaznn esas kaideleri ortaya konmu, hkmdarlarn sanatkrlara l imkn salamas slm sanatlarnn yeni slplarla zenginlemesine zemin hazrlamtr. Hlisi Baysungurun eitli dallarda krk sanatkrn alt byk bir atlye ve ktphane kurar, tezhip, minyatr ve cilt sanatlarnn gelimesinde nclk ettii bilinmektedir. Bu atlyelerd

zlan ve ilenen eserler bugn dnyann tannm ktphanelerinde bulunmaktadr. Batltrmaclarn Baysungur Akademisi adn verdikleri bu ktphanede gelitirilen tezhip sanatn

ensipleri gnmzde de takip edilmektedir.

(XV.) yzylda Sultan Ali Mehed, nestalik yazya yeni nisbetler kazandrarak yazd r

r adl manzum rislesinde hatla ilgili pek ok konuya aklk getirmitir. X. (XVI.) yzyldastalik Sultan Ali Mehednin ne kan drt talebesiyle daha ileri bir seviyeye ulam, bunlaltan Muhammed Nr bilhassa hatt- kitbette n kazanmtr. Daha sonra yetienlerden Mr Alirev de nestalik yazda yeni bir slp ortaya koyan hattatlardandr. Sultan Hseyin Baykara iybnler ve Safevlerin hizmetinde bulunan Ali Herev, Ali Tebrzden sonra yetien nestalitatlarnn en gls olarak kabul edilir. Ali Herevnin de nestalikten bahseden Middl-u mensur bir eseri vardr. rencilerinden Mr Seyyid Ahmed Mehed ve Hce Mahmd ehh Tahmasb devrinin tannm sanatkrlarndandr. XVI. yzyln nl bir sanatkr da Baba aahndir.

h I. Abbas zamannda yaayan hattat Mr md-i Hasen-i Seyf, nestalik yazda Mr Ali Hereba ah sfahnnin

rlarn birletirerek yeni bir r am, henz hayatta iken hreti ve slbu slm dnyasnylmtr. mdn slbu rencileri ve takipileri tarafndan devam ettirildiyse de randa bugdar hi kimse onun derecesine ulaamamtr. XI. (XVII.) yzylda mdn olundan ve kzndka Red, Abdlcebbr el-sfahn, Muhammed Slih Htunbd, Mr Svec, Aleddinbzevr, Buharal Dervi Abdi, Eb Trb el-sfahn onun ne kan rencileridir. Safevle

devirlerinde byk gelime gsteren nestalik, XII. (XVIII.) yzyl ortalarnda sosyal hayattalayan deimeler ve siyas ekimeler yznden gerilemeye yz tutmu, fakat XIII. (XIX.) yzlarnda Kaarlar zamannda yeniden canllk kazanmaya balamtr. Mehmed Sad Lhcn,olla Ali Ksr, Muhammed Rz Kelhr ve Mirza Muhammed Hseyin Han bu devirde md-sen slbunu srdren hattatlardandr. XX. yzyl ran hattatlar da nestalik yazda mdbunu devam ettirdiler. Bzer, Seyyid Hseyin Mr Hn, Zerrn Hat, Kaave, Nizml-ulemhangir, Ahaveyn, Gulm Hseyin Emr Hn gnmz rannda yetimi nestalik statlardr.

keste Nestalik. Krk nestalik anlamna gelen bu yaz, nestalik yaznn ktip ve hattatlarafndan sratle ve kaideleri krlarak yazlmas sonucunda XI. (XVII.) yzyl ortalarnda Safev


28/1349

vrinde ortaya km, ksa zamanda benimsenmi, genellikle devlet dairelerindeki yazmalardnlk yazlarda kullanlmaya balanmtr. Birlemeyen harfler bu yazda birbiriyle ve bakarflerle birleir. Kelimeler ksa yazlr, bir kelime dier kelimeye balanr. Kseye benzeyen sf ve nn gibi harfler iki ekilde, yani yuvarlak ve takriben nesih yazsndaki gibi fakat aa doun, dikey harfler ksa, yatay harfler ise uzunca yazlr. ikeste nestalik yalnz randa, az miktaganistanda ve Osmanllarda ok basit bir ekilde eyhlislmlk Dairesinde kullanlmtr.

lik, nestalik ve ikeste nestalik karakterini tayan 1059 (1649) tarihli yazdan meydana

kta yazsna dayanlarak ikestenin Safevlerden I. ah Sleyman zamannn Murtaza Kul Hml tarafndan icat edildii ileri srlmtr. Baz aratrmaclar, ikesteyi efa adyla mehn Muhammed ef Herev Hseynnin meydana kardn ve bu sebeple ona hatt- efa

nildiini ileri srerse de bu doru deildir. Bu konuda genel gr, efann bu yazy Murtazl Handan rendii ve bu yaznn gelimesinde nemli rol oynaddr.

(XVII.) yzylda yetien Mirza Hasen-i Kirmn, Muhammed Muhsin Km ve olu Muhammhim Kmden sonra XII. (XVIII.) yzylda Safevlerin son devrinde yaayan Dervdlmecd Talkn ile ikeste nestalik yeni bir renk kazanmtr. Daha nce eitli ivelerde

zlan bu yaz onun sayesinde ksmen sabit kurallara balanm, nestalikin md ile kemale ulai ikeste nestalik de onunla zirveye ulamtr.

II. (XIX.) yzylda Kaarlar zamannda Derv Abdlmecdin slbu Net- sfahn ve Mirl-Ksm Kimmakm- Ferhn ile Ali Ekber Glistne tarafndan devam ettirilmekle birlikz hattatlar Derv Abdlmecdin yolundan ayrlarak ikesteyi okunmas ve yazlmas g, girhale getirmitir. Bu karkln nne gemek iin XX. yzyl balarnda Kimmakm- Fersan Ali Han, Emr Nizm Kerrs ve Emnddevle ikestenin nestalike yakn sade bir ekildezlmas iin gayret gstermi, ancak ikestedeki eitli anlaylar ve slplar uzun yllar srm

hranda 1980de kurulan Encmen-i Honvsn- rn tarafndan yaymlanan baz kitaplarstasyla Derv Abdlmecd Talkn slbuna dnme abalarnn balad grlmektedir. Hnda Yedullah Kbl Hnsr ile Rz Moaa bu yaznn en usta sanatkrlardr.

manllarda Nestalik. Yazma eserlerin elden ele dolamas, siyas mnasebetler yannda edebvrelerinin birbiriyle olan yakn ilikileri, Osmanl saraynn ranl sanatkrlara kaplarn amstalik yaznn Ftih Sultan Mehmed devrinde stanbulda yaylmasna sebep olmutur. Buihlerde Sbir, Hmid, Esedullah- Kirmn gibi hattatlar Azerbaycan ve sfahandan gelipanbula yerlemiti. Nestalikin bu ilk ncleri ran nestalikinin bat slbuna mensup

natkrlard. Bu sebeple stanbul nce bat slbunu benimsemise de ksa zamanda Horasanbuna dnmtr. mdn slbu rencilerinden Buharal bir Trk olan Dervi Abd-i Mevafndan stanbulda yaylmaya balam, Dervi Abdinin rencileri Tophaneli Mahmud Nryh Ahmed Efendi ve onun rencisi Durmuzde Ahmed ile Osmanl nestalik slbu byk ime kaydetmitir. Mr Ali Herev ve mdn yazlarn inceleyerek yetien Kazasker Abdlbif Efendi stanbulda nestalikin ikinci kurucusu olarak kabul edilir.

ha XI. (XVII.) yzylda mdn sanatna yaklamay baaran Trk hattatlar XII. (XVIII.) yzyzasker Dedezde, III. Ahmed devrinde (1703-1730) birok binann kitbelerini yazan eyhliliyyddin, Hekimba Ktibzde Mehmed Ref gibi Osmanl hattatlar mdn derecesine


29/1349


30/1349

nistn der D arn- Ar, Kbil 1342 h., s. 199; Ali Rhcr, Peydyi-i a u an beimm- Tekire-i onvsn- Mur, Tahran 1346 h., s. 115, 122, 127-128, 131, 133-131-162, 203-209; Risle-i Mr Al Tebrz (nr. M. Abdullah aaty), Lahor 1969; Habbuzil, Alasu a, sfahan 1350 h./1971, s. 444-445, 448-461, 522-551, 561, 591-599, 607-63dlhay Habb, Tr-i a ve Nviteh-yi Khen-i Afnistn, Kbil 1350 h.; evket Radork Hattatlar, stanbul, ts. (Yayn Matbaaclk), s. 182-184, 209; P. P. Soucek, The Art oflligraphy, The Arts of the Book in Central Asia: 14th-16th Centuries (ed. B. Gray), Paris 197

34; Resml-me-i mdl-kttb es-Seyf (nr. Cevd Yesvl), Tahran, ts.; ikestenvs

keste-n: Mecm ez r- stdn- a- ikeste (haz. Yedullah Kbil Hnsr), Ta62 h.; M. Uur Derman, Trk Hat Sanatnn heserleri, Ankara 1982, s. 19, 25, 31; Ydnmehemmed R Kelhor (Encmen-i Honvsn- rn), Sr 1368 h., s. 25-29; Yedullah Kbinsr, Sem- alem-i ikeste, Tahran 1368 h.; Sultan Ali Mehed, rs-sur, Tahran 1, s. 21-32; Ali Alparslan, slm Yaz Sanat, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stan89, XIV, 445-522; a.mlf., nl Trk Hattatlar, Ankara 1992, s. 110-128; a.mlf., Trk Hat Sanrihi, stanbul 1999; a.mlf., slm Yaz eitleri 4, Sanat Dnyamz, sy. 34, stanbul 1985, s.

mlf., a, EI (ng.), IV, 1122-1126; slm Kltr Mirsnda Hat Sanat (haz. M. Uurrman), stanbul 1992, s. 198, 206, 207, 208; M. Abdullah aaty, a- Nestal der Pk

Hind (tr.c M. Cafer Civn), Hner Merdm, sy. 151, Tahran 1354 h., s. 29-37; Hsrev Zaz Nestal t Nestal, a.e. (1355 h.), s. 36-54.

i Alparslan


31/1349

NESTRLK (

anbul Patrii Nestrun (. 451) nclnde oluan bir hristiyan mezhebi.

u Sryn veya Asur kilisesi olarak da bilinen Nestrlik (Nestorianizm) akmna adn vere

str, 382 ylnda Roma mparatorluunun Kommagene eyaletinin Germanikeia (Mara) ehrinmu, renimini Antakya lhiyat Okulunda tamamladktan sonra papaz ve viz olarakmtr. yi bir hatip olan Nestr, Anadolunun eitli yrelerinde sapknlara kar verdiili mcadeleyle tannm, 428de mparator II. Theodosius tarafndan stanbul patrikliine taylmitir.

strun fikirlerinin kayna, eitim grd ve dneminde olduka popler bir konuma sahiplunan Antakya lhiyat Okuludur. IV ve V. yzyllarda hristiyan dnyasnda gl etkinliiylenan iki entelektel merkez mevcuttu. Bunlardan biri olan ve antik Msr kltr ile Yeni

tunculukla beslenen skenderiye okulu Kitb- Mukaddesin sembolik ve btn bir perspektrumunu n plana karrken daha ok gemiindeki Aristocu gelenekten beslenen Antakya okuleral yorumu tercih etmitir.

strlii dier hristiyan mezheplerinden ayran farkllklar litrjideki pratikle ilgili olmaktanade doktrin asndan olan farkllklardr. Buna gre monofizit hristiyanlarn ileri srd gitabiatl (sadece tanr) deildir. O hem tanr hem insandr (ift tabiatl, diofizit). Meryemin

rumu noktasnda dier kiliselerden farkl bir izgi izlenir. Katolik, Ortodoks ve monofizit kiliseryemi tanr douran / tayan (theotokos) olarak imtiyazl bir yere

yarken Nestrler, Meryemi Mesh ya da insan douran / tayan (christokos / anthropotokos) andrr. Nestrliin doktrin asndan geleneksel kiliseden ayrld noktalardan biri de asl nusudur. Nestrler, Tevrat literal yorumlayarak insann doutan gnahkr olduu tezine kar

karlar. lk insan ifti bir gnah ilemise bile bu nesilden nesile sirayet eden bir gnah trildir. Ayrca Nestrlii mahkm ettirdiinden dolay Efes Konsilini (431) ve kendilerininlm dnda yaplan -znik (325) ve stanbul (381) konsilleri dndaki-konsilleri tanmayanstrler evlerinde ikon, resim, heykel gibi nesneler bulundurmazlar.

er birok hristiyan kilisesi gibi Nestrler de yedi sakramenti kabul ederler. Fakat bunlarellik ve ayrntlar aka belli olmayp isimleri deimekte, vaftiz, evharistiya, evlilik ve rahdisi dierlerinden daha nemli saylmaktadr. Vaftiz yininin vcudu temizlediine, ayn zamanev temizliin de kayna olduuna inanlr. ocuk doumunun sekizinci gnnde vaftiz edilirz douya dnk biimde suya defa daldrlp karlr, bunu bedenin kutsal yala yalanmaer (Grant, s. 72-73). htid edenler dnda Nestrler gnah karma ve kutsal yala yalamanlerini terketmitir. Gnah itiraf da artk yaplmamaktadr. Arf inancn reddederler, llera etmeyi de ihmal etmezler. Boanma sadece zina halinde kabul grmektedir.

rih olarak Nestr kilise hiyerarisi sekiz snftan meydana gelmektedir: Patrik, metropolit,


32/1349

kopos, badiyakon, papaz, diyakonlar, diyakon mezi ve papaz ra. En yksek mertebeyemak iin btn ara derecelerden gemek gerekir, ancak bu rtbeler ayn gnde de alnabilir.ylece bazan sradan laik insanlarn bir gnde papaz ra, diyakon mezi, diyakon ve papaz

duu grlmektedir. Teoride on sekiz yandan nce diyakonluk, yirmi be yandan nce paparilmemekle birlikte bu kurala fazla uyulmamaktadr.

str kilisesinin bakan olan patrik nceleri piskoposlar tarafndan seilirken 1552den itibargrev ayn aileden gelen kiilere verilmeye balanmtr. Patrik, gerekli artlar gerekletire

rik ailesinin yeleri arasndaki piskoposlar tarafndan seilir. Piskoposlarn tayini ise halkn patrik tarafndan yaplr. Piskopos adaylar doutan itibaren asla et yememelidir, fakat balkmurta, st ve peynir yiyebilirler.

strlikte patrik evlenemediinden patriklik amcadan yeene geer. Nestr kilisesinin patrikiden randaki Selsi-Stezifon din blgesinde piskoposlar tarafndan takdis edilirdi. Takdisidndan Nestr patrikleri simon veya mar simon (Aziz Petrus) adn alr. Resm olarak pattn Dounun patrii diye adlandrlr. Kulland mhrde Havri Thaddeusun makamnduran mar simon cmlesi yer alr. Ayrca her airetin bir piskoposu, fiil iktidar sahibi melik y

lik unvan verilen dnyev bir reisi bulunuyordu. Mlik baka bir kabileye sava ama veya bpma yetkisine sahipti.

kiden metropolitler kendilerine bal piskoposlar patriin izniyle kutsayabiliyordu. Artkndilerine bal piskoposlar kalmad iin metropolitlik sadece bir eref unvan haline gelmitkoposlar evlilik ilmndan, kiliselerin kutsanmasndan, papazlk treni haklarndan doan okgelirle ve kiliseye gelenlerin dedii yllk vergiyle geiniyorlard. Bekrlk btn yksek

revler iin artt. Yine de kaytlarda evli piskoposlarn varlndan sz edilmektedir. Sonralarsus ahs bir tercih haline gelmitir (Atiya, s. 290).

IX. yzyllar arasndaki gelime dneminde Nestr kilisesi 200den fazla piskoposluk ve yirmdi bapiskoposluk merkezine sahipti. Ancak bu say XIX. yzyln ilk yarsnda yirmi altya venlarna doru on ikiye kadar inmitir. 1914te sadece emdinan piskoposluk blgesi bulunuyor51 ylnda ise artk Iraka snm olan emdinan metropoliti kalmt.

r cemaat veya ky kendi papazn seer ve genellikle otuz krk aile iin bir papaz bulunur. Papbbi, rabbi gaa veya kassi diye adlandrlr. Btn papazlar evlidir. Grevlerini sk skullarna veya damatlarna devrederler. Ei len papazlar yeniden evlenebilir. Diyakonlar veya

yakon mezleri daha st bir greve ykselmeye almadan hayatlar boyunca ayn grevidrrler. Nestrlerde ahr (kilise arkcs) ad verilen, dier kiliselerde bilinmeyen bibe vardr. arkclar arasndan seilen bu kii diyakon olamaz; ancak papaz bulunmadndanlere bakanlk edebilir ve cenaze trenlerini ynetebilir (Janin, s. 419).

strlik tarih sahnesine kt V. yzyldan itibaren dlanm ve taraftarlar kovuturmayaramtr. Bizans devlet kilisesinin basks altnda kalan Nestrler, Ssn mparatorluununrlar iine ekilmilerdir. Keldnler, Efes Konsilini kabul etmeyerek Nestrlie girmi,leucia Konsilinde (486) Pers kilisesi resmen Nestrlii benimsemitir. Yine bu tarihlerdestrlerin ou Nusaybini merkez edinerek btn Ortadouda misyonerlik faaliyetine


33/1349

imiler, Abbsler devrinde Badat ve evresinde younlamlar ve 830da Halife Memnafndan kurulan Beytlhikmede byk faaliyet gstermilerdir. Bu dnemden balayarakstrlerin Orta Asyaya (Hindistan, Trkistan ve in) kadar yayld grlmektedir. XIII.zyldaki Mool istils bir anlamda Nestr kilisesinin gcn krm, o tarihten itibaren kiliserilemitir. Ancak XVII. yzylda Keldnlerin Katoliklii benimsemesinden bir asr sonra Ketrii XIII. imon Denha, Katoliklikten ayrlp Nestrlie dnm ve piskoposluu Hakkrilaylarndaki Koanise tamtr. Gnmz Nestr kilisesi bu yolla devam etmitir.

Dnya Savana kadar Osmanl Devleti iinde yaayan Nestrlerle siyasal otorite arasnda boblem yaanmamtr. Fakat 1903te patrik seilen XIX. Simon Benjamin 15 Haziran 1915te steklerle Osmanl Devletine ba kaldrm, ancak destek ald Rusyann k dolaysyla k Osmanl Nestrsi ve patrik yurt dna kamtr. Nestr patriklii halen Chicagodalunmaktadr.

gn kendileri iin Dou kilisesi tabirini kullanan Nestrlerin says tam olarak bilinmemeku Irak, ran, Suriye, Hindistan, Amerika ve sve gibi lkelerde yaayan Nestr nfusunun0.000 civarnda olduu tahmin edilmektedir. Pek ok Nestr son iki yzyl iinde Katolik

syonerliinin etkisi altnda Katoliklii tercih etmekte ve bu gruplar Keldn kilisesi adylainmektedir (bk. KELDNLER).

m Literatrnde. Klasik kitaplarla reddiye tr eserlerde Hristiyanln Yakbiyye, NestrMelkiyye eklinde ana mezhebinden bahsedilmekte, bu mezheplerin yaratc Tanrnn bir

vherle baba, oul ve Rhulkuds diye adlandrlan asldan (eknm-i selse) ibaret olduunr birliine varlmasna ramen tesls anlayn oluturan cevher ve asllar arasndaki iliki ul s Meshin mahiyeti hakknda fikir ayrlna dtkleri belirtilmektedir.

miyet-Hristiyanlk polemiine nemli katklarda bulunan Eb s el-Verrk, sz konusu hriszheplerinin teslsi

uturan asllarn baba, oul (kelm) ve ruhtan (hayat) meydana geldiine, her birinin zel birvheri olmakla birlikte onlar umumi bir cevherin birletirdiine inandklarn ifade etmitir.llarn mahiyeti hakknda bu mezheplerin farkl grlere sahip bulunduunu belirten Eb s rrk, Nestriyyenin tesls inancnn, kadm cevherin uknmlarla ayn olduunu ifade ettikleri un muhtelif (heterojen) tabiatl oluunu kabul etmemelerini elikili bularak eletirir (er-Redlet-tel, s. 76). Eb s el-Verrk, Nestriyyenin Meshin Tanrnn ezel kelm ile

eryemden doan insandan meydana geldiine, onun iki cevher, iki asl ve bir iradesininlunduuna inandklarn aktarmtr. Nestrler Meshteki kadm cevherin kelime, hdis ceveryemden doan insan, kadm uknmun yine kelime, hdis uknmun ise yine Meryemden doer olduunu kabul eder (a.g.e., s. 72).

klln de tesls anlaynda asllar bir araya getiren cevherin mahiyetine ilikin olarakkbiyye ve Nestriyyenin, Cevher asllardan farkl bir ey deildir iddialar ve Melkiyyevher asllardan farkldr eklindeki inanlar arasndaki elikiye dikkat eker (et-Temhd, ). Bklln, Nestriyyenin snn mahiyetiyle ilgili grn ezel kelmn beerle birlemeni suyun arap ve stle karmas eklinde aktarm, sda gerekletiini iddia ettikleri birle


34/1349

ya bir tr karmann ancak temas etme ve yapk olmakla imkn dahiline girdiinden hareketlsuslarn cisimler iin sz konusu olabileceini, fakat kadm olan kelime iin dnlemeyecirtmitir, dolaysyla byle bir birleme gereklemeyecektir (a.g.e., s. 86-89).

d Abdlcebbr, teslsi oluturan cevher ve asllarn mahiyet ve ilikilerine benzer eletirilerirdikten sonra hristiyan mezhebinin de oulun Mesh olarak isimlendirilen bir ahslaletii, onun insanlarn gnah iin armha gerildii ve ldrld hususunda gr birliinrldn belirtmi (el-Mun, V, 80-81), Nestriyyenin Meshin kadm ve yaratlm olmak

cevhere ve iki asla sahip bulunduuna ve haa gerilme olaynn Meshin ilh deil beernnn gerekletiine inandklarn aktarmtr. Onlara gre Meshteki ittihad irade ynndenreklemitir. Kd Abdlcebbr, onlarn bu ittihad anlayn yle eletirir: Bu durumda ya Al Meshin iradesiyle diler yahut Mesh Allahn bir mahalde bulunmayan mevcut iradesiyleer veya her ikisi de irade konusunda hibir ekilde ihtilfa dmeyerek diler, yahut da ikisindei dierinin dilediinden bakasn dilemez. Ancak bu ihtimallerin hibiri Allah hakkndanlemez (a.g.e., V, 115-120).

n Hazm, mezhebin tesls inancna bilinen eletirileri ynelttikten sonra Nestriyyenin Mes

h olanla beer olann zeytin yayla suyun karmas gibi bir araya geldii, byle bir karmyun da zeytin yann da kendi zelliklerini koruduu eklindeki inanlarn tutarl bulmaz. bnzm byle bir alglayn ve benzetmenin doru olmadn, bu tr bir birleme veya karmanner olann ilh olana mekn tekil etmesini, Tanr ile insann birbirlerine cevher-araz konumulunmasn gerektireceini, bu hususlarn ancak cisimler iin sz konusu edilebileceini syleyr kar (el-Fal, I, 53-54).

BLYOGRAFYA

s el-Verrk, er-Red alet-tel (nr. D. Thomas, Anti-Christian Polemic in Early Islamnde), Cambridge 1992, s. 72-76; Bklln, et-Temhd (Eb Rde), s. 82-83, 86-89; Kddlcebbr, el-Mun, V, 80-81, 115-120; bn Hazm, el-Fal, I, 53-54; ehristn, el-Milelln), I, 224-225; W. F. Ainsworth, Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia,aldea and Armenia, London 1842, II, 223; A. Grant, Nasturiler ya da Kayp Boylar (trc. Merar), sve 1994; Cuinet, II, 769; E. Tisserant, ula triyye lil-kensetil-Keldniyye (trc.

leyman Si), Musul 1939, s. 44-47; R. Janin, Les glises orientales et les rites orientaux, Par55, s. 410-420; A. S. Atiya, A History of Eastern Christianity, London 1968, s. 247, 254, 290-Joseph, The Nestorians and their Muslim Neighbours, Princeton 1961; K. Bihlmeyer - H. TuchIV. Yzyllarda Hristiyanlk (trc. Antun Gral), stanbul 1972, s. 34-36; C. A. Frazee, Catho

d Sultans: The Church and the Ottoman Empire (1453-1923), London-New York 1983, s. 56;ancis Dvornik, Konsiller Tarihi: znikten II. Vatikana (trc. Mehmet Aydn), Ankara 1990, s. Mehmet evik, Byk Devletlerin Dou Anadolu ve Kuzey Irak Politikalarnda Bir Bakasur: Nesturiler, Beinci Asker Tarih Semineri Bildirileri: Deien Dnya Dengeleri indeker ve Stratejik Adan Trkiye, Ankara 1996, I, 88-100; Kadir Albayrak, Keldanler ve

sturler, Ankara 1997, s. 67-92; D. L. Edwards, Christianity: The First Two Thousand Years,


35/1349

ndon 1997, s. 107-110; Elbr Ebna, el-Kensetl-Keldniyyets-Sryniyye e-aryye elkiyye, Dell il rati tril-Kense: el-Kenis-aryyetl-Klkiyye, Beyrut97, II, 237-240; nver Gnay - Harun Gngr, Trk Din Tarihi, Kayseri 1998, s. 180-184; HaTalal, Christianity in the Arab World, London 1998, s. 87; Ahmet Yaar Ocak, Alev ve Bektaanlarnn slm ncesi Temelleri, stanbul 2000, s. 79-81; S. P. Brock, The Nestorian ChurLamentable Misnomer, Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester,

XXVIII/3, Manchester 1996, s. 30-35; Yonca Anzerliolu, XIX. Yzyl ve Sonrasnda Nasturiristiyanlarnn Faaliyetleri, TY, XVIII/134 (1998), s. 181; B. Nikitine, Nestrler, A, IX,

2; B. Holberg, Nasriyyn, EI (ng.), VII, 1030-1033; M. J. Costelloe, Nestorian Churchw Catholic Encyclopedia, Washington 1967, X, 343-346; P. T. Camelot, Nestorianism, a.e.6-347; M. Moosa, Nestorian Church, ER, X, 369-372.

dir Albayrak


36/1349


37/1349

ab t Nm, Tahran 1351 h., I, 29-35; Hasan-e Fas, History of Persia under Qajar Rule Busse), London 1977, s. 131, 145, 172, 191; Mehmet Kanar, ada ran Edebiyatnn Doulimesi (doktora tezi, 1979), Ed. Fak. Arap-Fars Filolojisi, s. 398-399; Bahr, Sebkinshran 1370 h., III, 331-332; Mehd Bmdd, er-i l-i Ricl-i rn, Tahran 1371 h., II, 3180.

ehmet Kanar


38/1349

NET(

1085/1674)

bk-i Hind slbunun nemli temsilcilerinden, divan airi.

VII. yzyln balarnda doduu tahmin edilmektedir. Edirneli olup ad Ahmeddir. airi Niamed Dede ve Net Sleyman Dede eklinde ananlar da vardr. Skb Dedenin verdiigilerden onun asil bir aileye mensup olup gen yata eitli ilimleri rendii ve ayn zamandyhi olan Gelibolu Mevlevhnesi postniini Aazde Mehmed Dededen ok istifade ettiirenilmektedir. Net, eyhinin vefatndan sonra seyahate karak bir mddet Konya ve stanbup tekrar Edirneye dnd. 1081 (1670) ylnda Edirne Mevlevhnesi eyhliine tayin edildirada drt yl eyhlik yapt, tekkeyi tamir ettirdi ve bu grevde iken vefat edip Murdiye Camiizresine defnedildi. Netnin lm zerine aralarnda Nb, Nazm, Red, Dni ve Fash

med Dedenin de bulunduu pek ok air tarih drm, Ammecizde Rd Mehmed Efendyledii, Fevtini g edicek Rd dedi trhin / Bezm-i glzr- nam ola Netye makmsralar airin mezar tana yazlmtr. Tezkiresini Net hayatta iken tamamlayan Seyyid Mehz, Netnin Nefyi izlediini, iirlerinin son derece akc, neeli ve rif kimselerin gnlnre olduunu bildirir. Yine ada ve yakn arkada Gft, Netden her sznde nktelerlunan, i dnyas anlamlar hazinesine benzeyen, Anadolunun deiik syleyili bir airi olara

mektedir.

lam bir dile ve zarif bir slba sahip olan Netnin iirlerinde titiz bir sanatkrn derinlii ygulu ifadesi grlr. Ksa ve z yazmay tercih eden, rediflere ok yer veren air kelimelerierek ve deta tartarak kullanmtr. Samimi bir eda ile ak terennm ettii iirlerinin ou kaznda olmasna ramen asl baarsn gazel sahasnda gstermitir. Bir iirinde ak rindi

duunu syleyen airin rindne syleyilerinin Nedmin ufkunu at sylenebilir. Netatmnn renklilii, ak ve tasavvuf nevesiyle dnyaya kar kaytsz, bir dervilik havasn

nstan iirlerine yer yer canl bir tablo grnts kazandrmtr. Hayal incelii, lirizm, samimzarafetin n planda olmas onun iirlerinin bata gelen zelliklerindendir. Gazellerinde skalland tasavvuf kavramlar bile hayallerle ssl bir zenginlik tar. Gazellerinden yansyanznn canll dikkate alndnda bir mell airi kabul edilebilecek zellikler gsterir.

r Mevlev eyhi olmasna, Mevln Celleddn-i Rm iin iirler yazmasna ramen Netdl bulunduu tarikatn ve genel anlamda tasavvufun belirgin bir anlatmna rastlanmaz. Hatta osik mnada mutasavvf bir air olmad, birok divan airinde grld zere tasavvufuncazlarndan yararland, bylece iirlerinin ana temas olan ak duygusuna derinlik ve incelik

zandrd ifade edilmektedir. Ayrca nde gelen sebk-i Hind temsilcilerinden biri olarakrlmekle birlikte bu slbun btn iirlerine hkim olduunu sylemek mmkn deildir. Nazzmay deta alkanlk haline getirdiini syleyen airin manzumelerinin nemli bir ksmn

zreleri oluturur. Yaad dnemden balayarak kendi gazellerine de pek ok nazre yazlmre dair grlerini dile getirirken en ok anlam ve sz unsurlar zerinde durmu, bilhassa m


39/1349

kemmelliine nem vermi ve

islam ansiklopedisi cilt 33 - komisyon.pdf

Documents