isbn 978-99904-5-151-1 editor promé edishon redakshon ... · idioma: transishon i transformashon...

44

Upload: others

Post on 04-Feb-2020

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

1

Page 2: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

IDIOMA: Transishon i TransformashonBuki di konferensia 7 di yüni 2018

ISBN 978-99904-5-151-1

EditorUNESCO CuraçaoMinisterio di Enseñansa, Siensia, Kultura i DeporteAPC-Complex Schouwburgweg 24/26, CuraçaoE-mail: [email protected]: +599 9 434 3712

Promé edishon: òktober 2018

RedakshonDrs. Marilyn Alcalá-WalléHelianne HeykoopEliènne KirindongoNatalie Davelaar-KirindongoProf. dr. Ronald Severing

Diseño gráfiko i imprentaOne Media GroupUmbrella BuildingGroot Davelaar 145-147, Curaçao

Fotografia Tico VosCorinne Blom

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018 organisá pa:

UNESCO Curaçao

den estrecho kooperashon ku

Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

Page 3: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

3

1. Prólogo .................................................................................................................................................................................................... 4

2. Biografia di e oradónan ................................................................................................................................................................ 6

3. Huntu pa lenga! Invershon ku ta bal! Drs. Marilyn Alcalá-Wallé ............................................................................................................................................................... 8

4. Enfrentá siglo 21 ku perspektiva nobo Drs. Juana Kibbelaar ....................................................................................................................................................................... 12

5. Maneho di idioma i komunikashon na skol den un mundu multilingual: E reto den skol i kon ta atendé ku nan Maghalie van der Bunt-George ................................................................................................................................................ 20

6. Multilingwismo salí for di perspektiva antropológiko. Edukashon multilingwe ku idioma materno komo base Drs. Su Girigori ..................................................................................................................................................................................24

7. Konklushon i sugerensia ...........................................................................................................................................................36

8. Bibliografia ......................................................................................................................................................................................... 40

Kontenido

Page 4: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

4

Manera e akuerdo ya a ekspresá, den e kuadro akí ta imperativo pa traha huntu ku tur instituto edukasho-nal, organisashonnan i lidernan den nos komunidat pa prepará e generashon nobo, duna un mihó sosten na e generashon aktual i kuida e generashon di nos gran-dinan pa logra un mihó bienestar pa nos tur. Idioma ta e base i e fundeshi pa komuniká mas i mihó ku otro. Idioma alabes ta e medio pa por siña traspaso di kono-sementu i desaroyo di ser humano. I manera e akuerdo ta stipulá, kada siudadano mester tin derechi i seguridat pa e por desaroyá i logra e mihó oportunidatnan den bida segun su kapasidat. Realisashon di e potensial di e pueblo akí mester ta pará sentral pa por kontribuí na un pais sosio- ekonómiko fuerte i un desaroyo sostenibel pa e futuro generashonnan.

Den e kuadro akí atenshon spesial mester ta dirigí riba un reorientashon fundamental i integral den kontenido di enseñansa pa pone énfasis riba e abilidatnan nesesario pa e siglo akí (e asina yamá OECD 21st Century Skills) i un formashon mas amplio i kompleto di nos hóben i adultonan pa asina nan por alkansá nan máksimo poten-sial pa duna un kontribushon na un desaroyo positivo di nos komunidat. Nos mester por kumpli ku e meta di: “No child left behind”, esta mester hiba un maneho di

Prólogo

Dilanti di nos tin e buki di konferensia: IDIOMA! “Transishon i Transformashon” ku ta elaborá tokante idioma general i idioma na skol aki na Kòrsou. E buki akí ta resultado di un konferensia ku a tuma lugá djaweps dia 7 di yüni último, ku e meta pa gobièrnu por duna mas informashon i alabes risibí mas aporte di esnan enbobí den vèlt, tokante di nos idioma. Alabes e idea ta pa duna kontenido na un di e temanan i akshonnan importante di e Akuerdo i Programa di Gobernashon di e gobièrnu aktual pa nos desaroyá nos komunidat na su máksimo potensial.

Page 5: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

5

inklushon kaminda ta krusial pa krea un sistema di ense-ñansa aksesibel pa tur mucha/hóben i den kual e áreanan di teknologia, kultura, arte, patriotismo i deporte ta fungi komo instrumento pa un edukashon mas kompleto i un desaroyo sano di nos komunidat. E lema ta keda: nos mester realisá 0-drop-out!!

Segun e Akuerdo, pero tambe segun e Plan Pa Desaroyo Nashonal (NDP Curaçao) alabes mester reorientá, inová enseñansa pa e por akoplá mas mihó na e nesesidat-nan di nos merkado laboral i pa stimulá e aktitut i étika profeshonal nesesario banda di un sentido síviko pa por promové adelanto di Kòrsou. Idioma i dominio di dife-rente idioma ta masha importante pa krea mas i mihó oportunidat pa nos komunidat den su totalidat. Den e reorientashon akí e 4 idiomanan: papiamentu, hulandes, ingles i spañó, ta esensial.

Pa bini bèk riba e konferensia di 7 yüni 2018: Idioma! “Transishon i Transformashon”, diferente oradó a trata e tema for di diferente ángulo pa por entre otro ilustrá importansia, desaroyo i e puntonan di atenshon pa ku idioma en general, idioma di instrukshon na skol i tambe importansia di multilingualismo pa nos komunidat den un mundo globalisando i digitalisando. E oradónan invitá a presentá e siguiente diskuronan.1. Huntu pa lenga! Invershon ku ta bal!, Drs. Marilyn

Alcalá-Wallé2. Enfrentá siglo 21 ku perspektiva nobo, Drs. Juana Kib-

belaar3. Maneho di idioma i komunikashon na skol den un

mundu multilingual: E retonan den skol i kon ta atendé ku nan, Maghalie van der Bunt-George

4. Multilingwismo salí for di perspektiva antropológiko. Edukashon multilingwe ku idioma materno komo base, Drs. Su Girigori

Nos komo pais tin e deber di bira mas konsiente di uso di lenga i prinsipalmente deliberá i interkambiá kon lenga por yuda nos desaroyá na nos máksimo potensial.Despues di e diferente presentashonnan di e oradornan, un pènel a interkambiá ku e partisipantenan na e konfe-rensia pa a trese mas klaridat den e konseptonan presen-tá i alabes a duna klarifikashon riba diferente punto di atenshon.

Meta ku e buki akí ta sirbi ta pa duna kada un persona e oportunidat pa tuma nota di e informashon balioso ku a ser tratá durante e konferensia. Ademas e intenshon ta pa e informashon i rekomendashonnan sirbi komo ingrediente pa sigui traha riba maneho di idioma general i spesífiko na nos skolnan. Alabes e buki por fungi komo un punto di referensia general ora ta nesesario.

Mi ta deseá kada persona plaser den lesamentu di e disertashonnan di e oradónan i ta spera ku kada un por duna nan aporte pa realisá e kambio ku nos ke mira pa nos Dushi Kòrsou.

Drs. Marilyn Alcalá-WalléMinister di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

Page 6: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

6

Biografia di e oradónan

Drs. Marilyn Alcalá-WalléMarilyn Alcalá-Wallé a studia Atministrashon di Empresa (Business Administration) na Universidat di Antia riba nivel di Bachelor. El a gradua ku spesialisashon den Finansa Públiko. Sra. Alcalá-Wallé a sigui su estudio di Master na Universidat di Groningen kaminda el a spesialisá den Merkadeo i Maneho di Empresa chikí. Despues di su estudio sra. Alcalá-Wallé a regresá Kòrsou i a sigui su karera profeshonal den e sektor semi-guber-namental i gubernamental. Su karera polítiko a kuminsá na aña 2001 na momentu ku el a fungi komo konsehero di Minister di Labor i Asuntunan Sosial. El a kontinuá su karera polítiko komo entre otro konsehero di Minis-ter-Presidente, miembro di Konseho Insular, Diputado di Enseñansa, Kultura i Deporte, i alabes komo miembro di Parlamento di Kòrsou. Aktualmente sra. Alcalá-Wallé ta Minister di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte i tambe qualitate qua Presidente di UNESCO Curaçao.

Drs. Juana Kibbelaardespues di a studia na Akademia Pedagógiko Korsou, sra. Kibbelaar a hasi e estudio di “Taalcoördinator”, siguí pa e estudio di master “Nederlands als Tweede Taal” na Universidat di Amsterdam. E tésis di sra. Kibbelaar ta titulá: “De rol van taal in het Curaçaose onderwijs. Een verkenning van kansen en knelpun-ten”. Pa e tésis akí sra. Kibbelaar a risibí e “Peter Smits scriptieprijs 2013”. Sra. Kibbelaar ta un eksperto den trayekto di mehorashon di abilidat di idioma i lesamen-tu den enseñansa di skol básiko i edukashon pre-esko-lar. Den kuadro di esaki sra. Kibbelaar a lanta su mes ofisina di konseho yamá Onderwijs- Training en Advies (OTRA). Komo profeshonal riba e tereno di desaroyo di idioma den enseñansa, sra. Kibbelaar tin konosementu i eksperensia pa kontribuí den e reto di idioma den nos enseñansa.

Page 7: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

7

Maghalie van der Bunt-GeorgeMaghalie van der Bunt – George ta direktor general di ‘Vereniging voor Protestants Christelijk Onderwijs (VPCO)’ for di ougùstùs 2017. Promé ku esaki, sra. Van der Bunt-George tabata aktivo den diferente funshon denter di e Hunta di Komisario di VPCO. Te ku ougùs-tùs 2017 sra. Van der Bunt-George a traha komo “equity partner” na Deloitte Dutch Caribbean kaminda e tabata responsabel pa e ‘Service Line’ “Strategy and Opera-tions Consultancy” i e ‘Service Line’ “Human Capital, Learning & Assessment Consultancy Practice”. Sra. Van der Bunt-George for di e funshon akí tin amplio eksperiensia ku tema manera restrukturashon di orga-nisashon, maneho stratégiko di organisashon i maneho di rekurso humano stratégiko. Promé ku Deloitte Dutch Caribbean, pa 10 aña sra. Van der Bunt-George a traha komo direktora i consultant na “George Consult”, kual ta su mes empresa.

Drs. Su GirigoriDrs. Su Girigori ta un antropólogo spesialisá den iden-tidat étniko di persona di desendensia afrikano. Komo investigadó antropológiko trabou di sra. Girigori ta pa enfoká riba e desaroyo di derechi humano i situashon den e diáspora afrikano. Esaki ta kontribuí na protekshon i promoshon sivil, polítiko, ekonómiko, sosial i kultural di derechi di e desendientenan afrikano. Na aña 2013 sra. Girigori a bira kolaboradó di United Nations di “Office of the High Commissioner on Human Rights” (OHCHR). Na 2014 sra. Girigori a bira Fellow di e Working Group of Experts on People of African Descent”. Aktualmente sra. Girigori ta Senior Fellow pa e “Working Group of Experts on People of African Descent”.

Page 8: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

8

Den su introdukshon, e presidente di UNESCO Curaçao, sra. Marilyn Alcalá-Wallé, a konsiderá importansia di idioma mirá for di e konsepto di

1. komunikashon2. materia eskolar3. medio di instrukshon na skol

Ademas, lenga ta un aspekto fundamental den ekspres-hon di kultura. Lenga i kultura ta inseparablemente uní. Sinembargo, e konferensia no a trata ekspreshon di kultura, sino mas bien tokante idioma, dominio di idioma i komunikashon.

1. Importansia di idioma komo medio di komunikashonIdioma ta un base importante pa komunikashon. Idioma ta esensial komo un medio di komunikashon entre e miembronan di un komunidat. Idioma tin un impakto den bida diario di tur e miembronan di un komunidat, irespekto rasa, kredo i region den mundu. Idioma ta hunga, ademas, un papel importante ora un hende tin di ekspresá su pensamentunan i su sintimen-tunan na un otro persona (medio di ekspreshon).Importansia di komunikashon ta igual na importansia di idioma, e medio di komunikashon mas importante.Siña un idioma ta un proseso di largu plaso. E proseso

akí no ta para, i e no ta mará na edat. Den e konteksto akí, stimulashon di idioma ta keda relevante den tur konteksto edukativo: na krèsh, na kas, na skol, den move-mentu húbenil, den klup deportivo, … tur kaminda!Pa e generashon hóben, skol ta keda un lugá importante kaminda e hóbennan ta desaroyá i atkirí sufisiente abili-dat di papia, skucha i pensa. Ademas di e kontekstonan edukativo mas formal akí, tur hende mester ta konsiente di ku mucha ta desaroyá nan abilidatnan lingwístiko, tambe primordialmente di forma inkonsiente i spontá-neo den e práktika di tur dia. Esaki ta nifiká ku e ambien-te na kas i pafó di kas tambe por ofresé e estímulo nese-sario na e muchanan akí, i esakinan por tin un influensia enorme riba nan desaroyo i dominio di idioma.

Ta un reto pa dominá un idioma den un mundu ku kada dia ta mas globalisá. Ta di suma importansia pa tene kuenta ku e echo ku mas mihó un hende por dominá un idioma, mas mihó e por komprondé otro hende i sigui desaroyá. Den e mundu globalisá akí, dominio di idioma i fleksibilidat lingwístiko no ta un abilidat di luho. Dominio di vários idioma den e “Global World” akí por ta e yabi pa fortalesé kooperashon inter-nashonal i promové un mihó komprendementu entre e paisnan. Konsekuentemente, UNESCO ta defendé multilingualismo den e konteksto akí.

Huntu pa lenga! Invershon ku ta bal! Drs. Marilyn Alcalá-Wallé, Presidente di UNESCO Curaçao

Dia 7 di yüni 2018, UNESCO Curaçao den kooperashon ku Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte a tene e konferensia: IDIOMA: “Transishon i Transformashon”, ku e meta pa duna mas infor-mashon tokante, entre otro, importansia di idioma, e konseptonan lingwístiko, idioma materno, multi-lingualismo, idioma di instrukshon, lenga komo medio pa alkansá e metanan proponé den un mundu ku kada dia ta mas globalisá i internashonalisá.

Page 9: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

RESULTADO DI UN KONFERENSIA DIA 7 DI YÜNI 2018

9

2. Importansia di idioma komomateria na skolE punto di salida di Kòrsou ta ku plurilingualismo ta un punto di salida i un meta di enseñansa, motibu pa kua a pone e komponentenan pa desaroyo i komunikashon plurilingwe.Ta haña e punto di salida akí, entre otro, den e ordenan-sa nashonal di 14 di novèmber 2008 tokante e reglamen-to relashoná ku enseñansa di fundeshi. E ordenansa akí ta stipulá, entre otro, den un konteksto kaminda esei ta posibel, ku enseñansa ta inkluí e ámbito di edukashon: idioma, alfabetisashon i komunikashon, relashoná ku ingles, hulandes, papiamentu i spañó.

Den enseñansa sekundario (L.O. 1979, 29), den su forma modifiká, tambe ta pone atenshon na dominio di vários idioma, entre nan, hulandes, ingles, papiamentu, spañó, franses òf aleman.Sin embargo, e pregunta ta kon lo mester organisá esaki, i te na ki grado tin uniformidat den oferta di e di-ferente skolnan i e direktivanan di skol, i te na ki grado, nan ta kumpli ku e metanan final. Tambe te na ki grado mester ahustá e metanan final.

Den enseñansa sekundario (L.O. 1979, 29), den su forma modifiká, tambe ta pone atenshon na dominio di vários idioma, entre nan, hulandes, ingles, papiamentu, spañó, franses òf aleman.Sinembargo, e pregunta ta kon lo mester organisá esaki, i te na ki grado tin uniformidat den oferta di e diferente skolnan i e direktivanan di skol, i te na ki grado, nan ta kumpli ku e metanan final. Tambe te na ki grado mester ahustá e metanan final.Den práktika, komunidat empresarial tin e eksperensia ku e hóbennan kada dia tin ménos dominio di idioma. Esaki ta nifiká ku mester duna prioridat na realisashon di un evaluashon profundo di e polítika di idioma. E pregunta ta tambe te na ki grado e skolnan mester ofresé

Ademas, manera nos por mira den e kuadro ku ta sigui, komunikashon i importansia di komunikashon ta un di e abilidatnan di siglo XXI.

Den un mundu kaminda integrashon global ta parse di ta e norma, dominio di un di dos idioma òf mas idioma ta sumamente útil. Esaki sigur ta konta pa un pais manera Kòrsou, ku ta asina diverso den influensia kultural i tráfiko internashonal, inkluyendo turismo. Ademas, lo ta arogante pa kere ku un turista ku ta biaha rònt mundu ta dominá tur idioma. P’esei, e sistema eduka-tivo di Kòrsou mester ta di tal manera ku e ta konektá ku merkado laboral i tambe ku merkado turístiko; mas idioma un hende ta dominá, mas e pais ta benefisiá.E abilidatnan lingwístiko ku un mucha ta atkirí ta forma base di su futuro abilidatnan komunikativo. Konose-mentu sólido di idioma ta e base pa promové un komu-nikashon efektivo.

E abilidatnan di siglo 21.Fuente: AVOP

Sosial

Ras

hona

lSt

udio

so

Den

sin

ergi

a K

rítik

o

KreativoKultural

Solushoná problemaKomunikativo

Kons

trukt

ivo

Letrá den ICT

Siglo 21

Investigativo

Kom

pete

nte

den

e m

undu

di m

edio

nan

di k

omun

ikas

hon

Anal

ítiko

Konstruktivo/ edifi kante

Konstruktivo

Kurioso

Siña i deskubrí

Page 10: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO CURAÇAO - MINISTERIO DI ENSEÑANSA, SIENSIA, KULTURA I DEPORTE

10

mas idioma òf otro idioma komo materia. Brasil ta un merkado kresiente den e industria turístika di Kòrsou. Brasil ta e pais mas grandi di Suramérika i ku aproksima-damente 208 mion di habitante, e ta e di seis pais segun densidat di e poblashon, un merkado potensial i den futuro posiblemente un merkado duradero pa Kòrsou.E siguiente preguntanan ta surgi. 1. ki tipo di hende nos ke forma?2. Kuantu idioma strañero un alumno lo mester dominá

den un komunidat manera esun di Kòrsou?3. Den kua aña eskolar lo mester kuminsá siña idioma

strañero komo materia?4. Komo Kurasoleño, nos ta sufisientemente konektá ku

e mundu ku dia pa dia ta mas globalisá?5. Ta nesesario pa adaptá e sistema di enseñansa “riba

tereno di idioma” pa por kumpli ku e abilidatnan di siglo XXI?

6. Si esei ta e kaso, kon nos lo duna forma na esaki?

E bista general anterior ta duna un indikashon di e importansia di idioma: inkluyendo, entre otro, kom-prendementu, e bentahanan, fleksibilidat, ehersisio di influensia, promoshon di toleransia, libertat, empatia, mihó komprendementu etc.

Importansia di multilingualidat nunka no ta sufisien-temente enfatisá. Dominio di mas idioma por yuda tur hende tambe pa dominá mihó su propio idioma. En-señansa i siñamentu di idioma ta esensial pa garantisá ku tur “siudadano di mundu” ta keda formá, i ku nan por move libremente, traha tur kaminda i siña rònt mundu. Sin duda, esaki ta yuda stimulá empleo, krese-mentu i kontribuí na un komprendementu mutuo di otro pais i kultura.

Gabinete Rhuggenaath ke ofresé un ambiente lingwís-tiko riku i stimulante na tur hende; reto lingwístiko no

Pakiko siña un idioma

Importansia di idiomaFuente: Eposts

toleransiaempatia

komprenshon

op

ort

un

ida

tbentahanan

konsiensia

alkanse

per

spek

tiv

ata

sig

ur

di

bo

mes

rek

uer

do

(na

n)

lib

erta

t

pla

ser

vishonorguyo adaptabilidat

ka

pa

sid

at

pa

ta

en

ka

rgá

k

u t

rab

ou

apoderashoninfluensia

gosoamigu(nan)

Importansia di idioma den nos bida

Page 11: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

11

mester ta un opstákulo pa por partisipá den komuni-dat. Den e kaso akí, ta imaginabel ku komo pais, nos ta sigui buska sosio den edukashon lingwístiko di nos pais.

3. Importansia di idioma di instrukshonE pregunta ku ta keda para ta den kua idioma un mucha por desaroyá su mes mihó. Den su propio idioma òf den un di dos idioma? E diskushon tokante idioma di instrukshon den enseñan-sa na Kòrsou ta kontinuá. Ta importante pa menshoná den e kaso akí ku hopi mayor ke skohe hulandes komo idioma di instrukshon den enseñansa di fundeshi pa nan yunan. Hopi skol di fundeshi ta duna lès na papiamentu (a pesar di e diferente nashonalidatnan den klas). Idioma materno ta un parti importante di identidat; instrukshon den idioma materno na skol ta tambe importante pa duna mucha e oportunidat pa por sigui enseñansa den un idioma ku nan ta dominá. Si mantené un idioma di instrukshon deskonosí den e mundu di eksperensia di un mucha, esei por pusha i saka e mucha for di enseñansa. Propósito di enseñansa no por ta nunka pa krea barera den e linia edukativo di un mucha.Ademas, dominio di e promé idioma ta relashoná ku dominio di e di dos idioma. Si un mucha konosé un palabra den su propio idioma, e ta siña e konsepto akí mas rápido den un otro idioma. (Scheele, 2010; Verhoe-ven, 2006; Cummins 2001).Traspaso di konosementu pa un mucha ta sosodé mihó den e idioma ku mihó e ta dominá. Segun UNESCO, no tin mihó idioma di instrukshon ku lenga materno i, p’esei e ta promové lenga materno den edukashon primario for di 1953 (UNESCO, 1953).Sin embargo, vários pais ku tin posibilidat limitá i ku no por kumpli plenamente ku e prekondishonnan pa sigui instruí den nan lenga materno, ta skohe un otro idioma, un di dos lenga, ku ta sirbi di vehíkulo pa alkansá e metanan di enseñansa.Aki tin un área di tenshon! E momentu di transishon di un idioma di instrukshon pa un idioma di instrukshon nobo mester bai di un manera mas natural posibel pa no perhudiká e muchanan den e proseso di enseñansa i si-ñamentu. E ophetivo mester ta pa tin un logro óptimo di

un enseñansa inklusivo na Kòrsou: No laga niun mucha atras (No Child Left Behind).

Segun Ofisina Sentral di Estadístika (CBS), Kòrsou tin aktualmente un porsentahe di dròpout di: 35,08% (CBS, 2011). Ofisina Sentral di Estadístika ta definí dròpout komo: e kantidat di persona di 15 aña òf mas bieu ku no ta bai skol i ku no a kaba enseñansa sekundario. Un porsentahe altu di dròpout ta nifiká ku mester duna enseñansa un interpretashon diferente. Idioma di instrukshon por hunga un papel den esaki. Sin duda tin otro faktor ta hunga un papel (manera e tipo di enseñan-sa, e enfoke eskolar, e material, e ambiente eskolar i e situashon sosial di e muchanan) den e porsentahe altu di dròpout i lo trata esakinan tambe durante e investigas-honnan.

Den eksplorashon di e ruta di kua ta e mihó manera pa duna enseñansa, no mester pone énfasis solamente riba e idioma di instrukshon, pero mas bien riba lokual mester hasi den “idioma” pa prepará e muchanan bon pa nan futuro. Den enseñansa, “idioma” ta e yabi esensial pa éksito eskolar. E pregunta ta: Kua idioma ta nesesario pa habri e porta di “konosementu”?

Fuente: Mwah Tekstuele Verwenners

No por ekspresá importansia di idioma den palabra.

Page 12: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

12

Pregunta klavePa por hasié mihó mester haña konsenso riba kua problema nos ke solushoná. Anto pa ken i pa kiko? E pregunta klave ku Kòrsou mester enfrentá ta: Kon nos por realisá mihó resultado den enseñansa? Pa yega na un kontesta riba e pregunta akí hopi biaha ta skohe pa un diskushon riba idioma di instrukshon. Den un pais kaminda idioma materno ta diferensiá for di idioma di instrukshon ta mas ku klaro ku mester wak e eskoho akí ku prudensia. Sin embargo no ta solamente un asuntu di kua idioma mester skohe. E kuestion importante ta kua papel idioma ta hunga den enseñansa i kiko enseñansa di idioma mester enserá. Komo ku esaki ta un asuntu kompliká primeramente lo trata solamente opshon di papiamentu i hulandes. Mas aleu lo deliberá riba uso di otro idioma (p.e. ingles).

Papiamentu i HulandesMirando e posishon di e dos idiomanan na Kòrsou (i tambe na Aruba i Boneiru) nos por konkluí ku den nos komunidat papiamentu ta e idioma mas importante. Hulandes ta tuma un posishon minoritario. Saliendo for di e pensamentu ku enseñansa mester reflehá sosiedat

Enfrentá siglo 21 ku perspektiva noboDrs. Juana Kibbelaar

di pais, ta parse apropiá pa enseñansa tambe reflehá e diferensia di posishon di e dos idiomanan akí. Den práktika sin embargo e pensamentu akí ta kousa un situashon difísil ku hopi preshon riba e tareanan klave di enseñansa.

Diskushon riba idioma di instrukshon hopi biaha ta trata preguntanan manera Kua idioma ta mas fásil pa e mucha siña? Kua idioma e muchanan ta preferá pa siña aden? Den kua idioma nan ta skor mas altu? Lo ta komprendibel pa tur hende ku enseñansa den idioma materno ta hopi mas fásil: pa alumno, pa maestro i pa e mayornan. Tambe ora ta hasi tèst riba un tópiko ku un mucha a siña, kasi sigur ta mas fásil pa haña bon resultado den idioma materno.

Pues por bisa ku en general organisashon di enseñansa den idioma materno ta mas fásil. Tambe por ser konstatá ku ta hopi importante pa un mucha por haña ense-ñansa den su propio idioma. No solamente pa e hóben mes, sino tambe pa henter komunidat. For di siglo pasá UNESCO a mustra riba importansia i e derechi di idioma materno den enseñansa. Sinembargo ku e komprobas-

Un konferensia ku e título IDIOMA! “Transishon i Transformashon” ta sugerí ku e situashon aktual pa ku idioma den enseñansa no ta ideal i ta ekspresá un deseo pa modifikashon. Den e situashon aktual nos ta mira ku e resultadonan di nos enseñansa i tambe e konekshon entre e diferente tiponan di enseñansa i merkado laboral ta laga di deseá. Kon bin ku e resultadonan no ta mihó? Kiko esaki tin di haber ku idioma i e papel ku idioma ta hunga den enseñansa? Kiko ta pasando ku nos enseñansa en konekshon ku idioma i tambe, hopi importante, kon nos por hasié mihó? Si nos meta ta pa mehorá resultado den enseñansa, un kambio di perspektiva ta nesesario. Poniendo enfoke riba e puntonan klave ku ta kousa un konekshon difísil, nos por indiká kiko “transishon i transformashon” mester enserá.

Page 13: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

13

hon akí nos no ta yega ainda na kontesta di e pregunta klave Kon nos por realisá resultado mihó den enseñansa? Naturalmente UNESCO ta para pa importansia i derechi di un bon edukashon.

Traspaso di informashon i konosementu ilimitáDen kuadro di idioma mester deliberá riba un di e tarea-nan klave di enseñansa. Tur siudadano den nos komuni-dat mester haña oportunidat amplio pa haña i oumentá su konosementu i abilidatnan. Konosementu i infor-mashon por ta riba nivel diario p.e. informashon tokante edukashon di bo yunan, riba un malesa òf remedi, riba alimentashon saludabel. Tin persona ku, saliendo for di propio interés, ke informashon riba tópiko spesífiko: kiko a pasa presis durante rebelion di katibu na Haiti? Kiko ta pasando ku e kapa di ozòn? Un profeshonal mester por profundisá riba tereno di su profeshon: un kòki riba tereno di téknika nobo di preparashon di kuminda, un agrikultor riba téknika kon pa dil ku sekura, un maestro riba aserkamentu pedagógiko i didáktiko. Irespekto riba kua nivel un persona ta studia òf traha: komo siudadano bo tin nesesidat di konosementu i informashon riba tur sorto di tereno.

Un parti chikitu di tur konosementu i informashon nos ta traspasá oralmente. Sin embargo mayoría di konosementu ta será den fuente por eskrito. Durante siglo humanidat a kolekshoná fuente por eskrito ku un enorme kantidat i diversidat. Nos por pensa riba buki di lesa di tur gremio i pa tur edat, teksto di wèpsait, revista, método di siña, ensiklopedia, dikshonario etc. Ku un palabra: biblioteka yen di konosementu. Sigur den nos époka di internèt tin un kantidat inmenso di informas-hon disponibel pa un i tur.

Un pueblo bon eduká den enseñansa a desaroyá sufisien-te konosementu i sufisiente abilidat pa por funshoná den sosiedat. Un pueblo bon eduká ta kapas di sigui oumentá su konosementu na un forma outónomo fuera di ense-ñansa. Si deseo di Kòrsou ta pa forma un poblashon bon eduká mester sòru pa nos pueblo haña akseso sin límite na e bibliotekanan yen di konosementu i informashon.

Fasilitá e akseso akí ta un tarea klave di enseñansa i ta alabes e problema berdadero ku nos mester enfrentá.

Vishon riba enseñansaDen e debate riba idioma di instrukshon pa lokual ta “material” ta konsentrá mayoria biaha riba produkshon di método di skol i buki pa lesa. En realidat no por hiba e diskushon akí si no ta sali for di mésun punto di bista riba kiko enseñansa mester enserá. Enseñansa no ta solamente transferí konosementu riba e tópikonan ku nos a stipulá den kuríkulo di skol. No ta trata solamente ku e maestro ta instruí lokual e mes sa, òf lokual tin pará den e buki di skol. Importante den enseñansa tambe ta pa mustra e alumnonan e lugánan pa haña mas kono-sementu i informashon. Tarea di enseñansa tambe ta pa stimulá kuriosidat i asina alkansá ku e mucha ta bai buska mas informashon riba su mes.

Siensia ta bon klá riba importansia di lesamentu: kapa-sidat di lesa i skirbi ta sumamente importante pa por partisipá den un sosiedat moderno manera esun di nos. E kapasidat akí ta desaroyá ora lesa hopi i tambe hopi variá. Lesa hopi ta importante pa desaroyo di idioma i pa oumentá konosementu. Mas ainda pa mucha ku ta sali for di situashon ménos bentahoso ta sumamente importante pa pèrkurá ku na skol, via di lesamentu, nan tambe por alkansá mésun nivel di nan kontemporáneo-nan.

Si nos ke logra ku nos enseñansa ku nos muchanan ta bai lesa boluntariamente i ku nan ta bai buska mas konosementu i informashon riba nan mes, mester tin sufisiente fuente (buki, wèpsait, revista etc.) ku pa nan ta interesante i atraktivo. E reto ta ku kada mucha tin su mes interés: meskos ku adulto mucha ta lesa solamente lokual nan ta haña interesante.

Ta pesei e fuentenan ku nos mester por ofresé nan mester ta hopi variá. Ku e vishon akí riba enseñansa ta opvio ku, pa por ehekutá un di e tareanan klave di nos enseñansa na un forma apropiá, e kantidat di fuente por eskrito ku ta nesesario ta enorme. Ta trata akí di kantidat i variedat.

Page 14: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

14

Situashon spesífiko di Kòrsou, Aruba i BoneiruE paragraf anterior ta dirigí nos na e siguiente pregunta: Kon nos por realisá ku nos poblashon ta haña akseso ilimitá na konosementu i informashon? Den kurso di añanan ku a pasa a logra di produsí mas i mas material na Papiamentu. E dedikashon di tantu hende ku a invertí nan tempu i energía pa logra esaki ta tremendo. Ku mester sigui riba e kaminda akí ta sigur. Alabes mester wak e ambishon akí den otro perspektiva. Básikamente e pregunta Kon nos por realisá ku nos poblashon ta haña akseso ilimitá na konosementu i informashon? no ta un pregunta lingwístiko. Esaki ta un pregunta riba tereno di finansa i ekonomia ku ta pidi konsiderashon finansiero i ekonómiko. Enseñansa den idioma materno ta mas fásil i ta pesei lo ta di preferá pa hasi esaki na papiamentu. Sinembargo realidat ta ku ta trata akí di invertí miónes pa realisá e fuentenan nese-sario den e kantidat i variedat stipulá anteriormente. No tin ningun gobièrnu ku por ku e invershon enorme akí. Aki nos ta dal kontra limitashonnan di un “small island economy” i nos no por solushoná esaki. Pa por sobre-bibí den un ekonomia asina mester inventá alternativa kreativo.

Ta importante pa realisá ku ta trata akí di restrikshon di merkado. E restrikshon no tin nada di haber ku e idioma papiamentu mes. Den siglo anterior papiamentu mester a bringa kontra di hopi prehuisio ku tin di haber ku su-puesto limitashon lingwístiko. Danki na tur e personanan ku a duna nan aporte idioma papiamentu por a desaroyá i superá e prehuisionan pa yega kaminda e ta aworakí. Nos ta na aña 2018 i pa por sigui desaroyá idioma papiamentu ta nesesario pa nos enfrentá e retonan di nos siglo. Pa yega na nos meta di mihó resultado den enseñansa un kambio di perspektiva ta nesesario. Esei ta pidi di tur profeshonal di vários disiplina pa tin bista pa e retonan, formulá i investigá preguntanan nobo, pa asina konhuntamente nos por solushoná e retonan akí.

Direkshon nobo pa yega e meta1. Akseso na konosementuPa yega na e meta di mihó resultado den enseñansa ta

importante ku tur siudadano, mucha i adulto, ta haña akseso na tur konosementu i informashon disponi-bel riba internèt, biblioteka etc. Si nos konklushon ta ku, pa lokual ta trata papiamentu, práktikamente mirá gobièrnu no por karga e invershon nesesario; mester sòru pa siudadano haña akseso na konosemen-tu via un idioma stranhero, por ehèmpel hulandes. Ta importante pa realisá pa kiko nos mester di e idioma hulandes: no pasobra nos ta forma parti di reino hu-landes, no debí na nos pasado kolonial, no pa motibu di siguimentu di estudio na Hulanda. Dominio di hu-landes ta simplemente nesesario pa por kumpli ku un di e tareanan klave di enseñansa esta duna akseso na konosementu i desaroyo di e abilidatnan di alumno.

E komprobashon akí tin konsekuensia drástiko: nos perspektiva riba dominio di un idioma stranhero i e metanan ku mester yega ta kambia kompletamente!

a. Tur mucha, irespekto e nivel, mester haña akseso na informashon i haña oportunidat di oumentá konose-mentu. Tur mucha; kemen tambe esnan ku no ta bai studia afó.

b. Mester dominá hulandes na un nivel hopi altu sino tur e fuentenan por eskrito ainda ta keda no aksesibel pa e alumnonan. Asina ta ku nos alumnonan ta haña mas chèns riba enseñansa eksitoso si nos aspiras-hon ta pa yega na nivel di “near native”. E nivel aki ta hopi mas altu ku por lo general nos sa stipulá pa un idioma strañero. No tur mucha lo ta kapas di yega na e nivel akí, pero mester stipulá nivel altu pa prevení ku mayoria ta keda pegá riba un nivel muchu abou.

Lokual mester investigá den e kuadro akí ta: kon por logra esaki? Kon por yega na un nivel asina altu? Na e manera mas efektivo i ku e mihó resultado? Mas aleu lo deliberá riba esaki.

2. Atenshon pa PapiamentuAnteriormente a indiká ku den siglo anterior a lucha pa importansia di e idioma papiamentu. E lucha tabata eksitoso i a logra hopi (rekonosementu, standardisashon,

Page 15: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

15

desaroyo di material, introdukshon na skol etc.). Natural-mente no por laga tur e logronan bai pèrdí. Pues atens-hon pa papiamentu ta keda un tarea importante: pa sigui sostené desaroyo i investigashon.

Lokual mester investigá den e kuadro akí ta: kon por sigui sostené rekonosementu i desaroyo di papiamentu? Kiko mester hasi pa konservá, mantené i protehá e logronan?

Dos idioma komplementarioNo opstante e progreso ku Papiamentu a pasa aden mester puntra nos mes tambe si nos ta na bon kaminda awendia. Mester para ketu na importansia di lesamentu pa desaroyo di papiamentu. Anteriormente a indiká ku lesa hopi ta impor-tante pa desaroyo di idioma i pa oumentá konosementu; esaki ta konta pa papiamentu tambe. Kiko lo pasa si resultá ku nos ta forma nos siguiente generashonnan ku no ta kapas di optené konosementu den un idioma stranhero manera tabata e kaso den pasado? Generashonnan ku pa loke ta oumento di konosementu ta kompletamente dependiente di e fuentenan ku tin na papiamentu? Generashonnan ku no ta lesa sufisientemente debí na e echo ku simplemente no tin sufisiente pa lesa na papiamentu. Konsekuensia ta ku finalmente desaroyo di papiamentu tambe lo para. Paradoksal ta ku netamente pa medio di mihó dominio di hulandes nos por optené mihó dominio di papiamentu. E ponensia akí ta pidi pa un ehèmpel konkreto. Si un mucha mester prepará un presentashon na papiamentu e tin mester di informashon riba e tópiko. E tópikonan ku un mucha lo ta interesá pa hasi nan presentashon riba dje ta hopi variá i den práktika nan lo no haña sufisiente infor-mashon na papiamentu. Pues mester buska i komprondé informashon den otro idioma. Asina por hasi presentashon na papiamentu i desaroyá abilidat di presentá.

Den enseñansa e papel importante di idioma ta: komuniká riba konosementu. Desaroyo di komunikashon (oral i por eskrito) ta dependé di desaroyo di konosementu. Realidat ta ku na papiamentu no tin sufisiente fuente disponibel pa forma e base di konosementu ku bo mester pa por komu-niká riba dje. Pues un bon dominio di hulandes ta fortifiká desaroyo di abilidat di idioma na papiamentu. Al kontrario

tambe uso di papiamentu komo medio didáktiko ta yuda e mucha siña mihó hulandes. Asina e dos idiomanan mester sostené i komplementá otro. Den e situashon aktual hopi bes nan ta oprimí otro.

E bogamentu akí pa mihó dominio di hulandes no ta kita ku atenshon pa desaroyo di papiamentu mester keda. Un ehèmpel konkreto ta ku ta sumamente importante pa produsí hopi mas buki di lesa na Papiamentu. E perspe-ktiva sin embargo pa hasi esaki ta otro. No mester hasi esaki pa por solushoná kompletamente e problema di akseso na konosementu: esei ta un meta ireal. Mester hasi esaki pasobra asina por sostené motivashon pa lesa.

Enseñansa aktual en relashon ku idiomaBiniendo bèk riba e pregunta Kon por yega na un nivel di ‘near native’ na un idioma stranhero por, bisa ku mester wak e proseso di siña: kon hende ta siña? Ta trata dos punto di atenshon mas ku ta importante. E promé punto ta trata proseso di siña en general. E di dos punto ta trata e proseso spesífiko di siña idioma. 1. Proseso di siña en generalTur proseso di siña ta kosta tempu. Den deporte, músika etc. nos tur ta komprondé i akseptá ku mester hinka hopi tempu i esfuerso pa siña algu i bira bon den dje. Nos tin vários depor-tista ku ta destaká den nan deporte riba nivel mundial. Niun hende no ta kere ku nan lo ta eksitoso si nan trein mei ora pa dia so. E proseso di siña i dominá un deporte ta kosta tempu i esei ta konta pa tur otro forma di siña.

Ora nos ta konsiderá kuantu tempu un mucha ta haña na skol pa siña hulandes nos ta mira un situashon kompleta-mente otro. Den nos situashon spesífiko pafó di skol kasi no por skucha hulandes niun kaminda. Maneho di Enseñansa di Fundeshi (F.O.) ta sali for di punto di bista ku un mucha mester kuminsá na su idioma materno. Esaki ta nifiká ku mayoria di skol den e promé añanan diariamente tin sola-mente mei ora disponibel pa siña hulandes. Esei ta pone ku den un día di 24 ora tin solamente mei ora ku e mucha tin kontakto ku e idioma hulandes. Ta masha lógiko ku nos mu-chanan no por presta na hulandes. Ta masha lógiko ku nos muchanan no ta yega un nivel altu na hulandes.

Page 16: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

16

Lei ta stipulá ku direktiva di skol ta responsabel pa skohe e idioma di instrukshon. Na mes momento ta stipulá ku, irespekto e idioma di instrukshon, tur skol mester yega na mes nivel di papiamentu i hulandes. E idea di meta igual ta simpátiko pero den práktika ta trese hopi desigualdat. Un kalkulashon fiktisio por duna un bista di e konsekuensianan. Si un skol ta pone énfasis riba instrukshon na papiamentu (ku mei ora di hulandes) despues di 8 aña enseñansa di fundeshi e mucha a skucha mas o ménos 800 ora di hulandes. Kontrali na un skol ku ta pone énfasis riba instrukshon na hulan-des despues di 8 aña enseñansa di fundeshi e mucha a skucha mas o ménos 8.000 ora di hulandes. Un diferen-sia di 10x mas tantu. Opviamente lo tin desigualdat den dominio di hulandes i konsekuentemente den e posibili-dat pa yega na konosementu i informashon.

Pa mehorá dominio di hulandes por i mester hasi vários intervenshon di didáktika. Pero si no bòltu e balansa i pone hopi mas tempu disponibel pa hulandes nunka e mucha lo no yega na e nivel altu ku e mester pa por haña akseso na e fuentenan di konosementu. Si nos pensa solamente riba e kantidat enorme di palabra ku mester dominá pa berdaderamente por saka informashon for di teksto, lo ta opvio ku mester di hopi mas tempu pa siña hulandes. Pa por haña konekshon entre e diferente nivel di enseñansa e transformashon mester tuma lugá for di promé aña di skol, esta for di grupo 1.

2. Proseso spesífiko di siña idioma Sosialmente mirá hulandes ta un idioma stranhero pa nos muchanan. Laga nos wak e posishon di idiomanan den enseñansa.

a. Normalmente, p.e. na skol avansá, siña un idioma stranhero tin algun karakterístika general:

• posishon di e idioma stranhero ta un materia banda di tur otro materia. E alumno tin lès den e idioma strañero un par di ora pa siman.

• didáktikamente ta trata di siña labelnan nobo pa ko-nosementu ku e alumno tin kaba. E alumno no ta siña konosementu nobo den lès di franses; e ta siña kon pa bisa esaki na franses.

• si un alumno no ta bon den un tal idioma no tin ningun konsekuensia pa e otro materianan.

b. Den nos kaso spesífiko, p.e. na skol di fundeshi, hulandes no tin mes karakterístika ku otro idioma strañero:

• posishon di hulandes no ta un materia banda di tur otro materia sino hulandes ta kondishonal pa por siña tur otro materia. Hulandes ta e vehíkulo pa atkerí konosementu den tur otro materia.

• didáktikamente ta trata di siña konosementu i alabes siña hulandes.

• si un mucha no ta bon den hulandes e ta pone preshon riba su posibilidat di siña konosementu den tur otro materia.

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

16

Lei ta stipulá ku direktiva di skol ta responsabel pa skohe e idioma di instrukshon. Na mes momento ta stipulá ku, irespekto e idioma di instrukshon, tur skol mester yega na mes nivel di papiamentu i hulandes. E idea di meta igual ta simpátiko pero den práktika ta trese hopi desigualdat. Un kalkulashon fiktisio por duna un bista di e konsekuensianan. Si un skol ta pone énfasis riba instrukshon na papiamentu (ku mei ora di hulandes) despues di 8 aña enseñansa di fundeshi e mucha a skucha mas o ménos 800 ora di hulandes. Kontrali na un skol ku ta pone énfasis riba instrukshon na hulan-des despues di 8 aña enseñansa di fundeshi e mucha a skucha mas o ménos 8.000 ora di hulandes. Un diferen-sia di 10x mas tantu. Opviamente lo tin desigualdat den dominio di hulandes i konsekuentemente den e posibili-dat pa yega na konosementu i informashon.

Pa mehorá dominio di hulandes por i mester hasi vários intervenshon di didáktika. Pero si no bòltu e balansa i pone hopi mas tempu disponibel pa hulandes nunka e mucha lo no yega na e nivel altu ku e mester pa por haña akseso na e fuentenan di konosementu. Si nos pensa solamente riba e kantidat enorme di palabra ku mester dominá pa berdaderamente por saka informashon for di teksto, lo ta opvio ku mester di hopi mas tempu pa siña hulandes. Pa por haña konekshon entre e diferente nivel di enseñansa e transformashon mester tuma lugá for di promé aña di skol, esta for di grupo 1.

2. Proseso spesífiko di siña idioma

Sosialmente mirá hulandes ta un idioma stranhero pa nos muchanan. Laga nos wak e posishon di idiomanan den enseñansa.

a. Normalmente, p.e. na skol avansá, siña un idioma stranhero tin algun karakterístika general:

• posishon di e idioma stranhero ta un materia banda di tur otro materia. E alumno tin lès den e idioma strañero un par di ora pa siman.

• didáktikamente ta trata di siña labelnan nobo pa ko-nosementu ku e alumno tin kaba. E alumno no ta siña konosementu nobo den lès di franses; e ta siña kon pa bisa esaki na franses.

• si un alumno no ta bon den un tal idioma no tin ningun konsekuensia pa e otro materianan.

b. Den nos kaso spesífiko, p.e. na skol di fundeshi, hulandes no tin mes karakterístika ku otro idioma strañero:

• posishon di hulandes no ta un materia banda di tur otro materia sino hulandes ta kondishonal pa por siña tur otro materia. Hulandes ta e vehíkulo pa atkerí konosementu den tur otro materia.

• didáktikamente ta trata di siña konosementu i alabes siña hulandes.

• si un mucha no ta bon den hulandes e ta pone preshon riba su posibilidat di siña konosementu den tur otro materia.

(Designer OMG: Atenshon: e palabra énfasis den e ilustrahon mester tin aksènt skèrpi riba en ‘é’ i no riba ‘e’) ‘i’. E palabra ‘despues’ tra ku ‘ue’ i no ku ‘w’. diferensia ku ‘ia’ i no ku ‘sh’.)

(Designer OMG: Atenshon: Un ku hoofdletter)

Enfasís riba instrukshonna Papiamentu of Hulandes?

Despues di 8 aña di enseñansa di fundeshie diferensia entre posibilidat

pa skucha Hulandes por yega na 10x mas tantu

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

16

Lei ta stipulá ku direktiva di skol ta responsabel pa skohe e idioma di instrukshon. Na mes momento ta stipulá ku, irespekto e idioma di instrukshon, tur skol mester yega na mes nivel di papiamentu i hulandes. E idea di meta igual ta simpátiko pero den práktika ta trese hopi desigualdat. Un kalkulashon fiktisio por duna un bista di e konsekuensianan. Si un skol ta pone énfasis riba instrukshon na papiamentu (ku mei ora di hulandes) despues di 8 aña enseñansa di fundeshi e mucha a skucha mas o ménos 800 ora di hulandes. Kontrali na un skol ku ta pone énfasis riba instrukshon na hulan-des despues di 8 aña enseñansa di fundeshi e mucha a skucha mas o ménos 8.000 ora di hulandes. Un diferen-sia di 10x mas tantu. Opviamente lo tin desigualdat den dominio di hulandes i konsekuentemente den e posibili-dat pa yega na konosementu i informashon.

Pa mehorá dominio di hulandes por i mester hasi vários intervenshon di didáktika. Pero si no bòltu e balansa i pone hopi mas tempu disponibel pa hulandes nunka e mucha lo no yega na e nivel altu ku e mester pa por haña akseso na e fuentenan di konosementu. Si nos pensa solamente riba e kantidat enorme di palabra ku mester dominá pa berdaderamente por saka informashon for di teksto, lo ta opvio ku mester di hopi mas tempu pa siña hulandes. Pa por haña konekshon entre e diferente nivel di enseñansa e transformashon mester tuma lugá for di promé aña di skol, esta for di grupo 1.

2. Proseso spesífiko di siña idioma

Sosialmente mirá hulandes ta un idioma stranhero pa nos muchanan. Laga nos wak e posishon di idiomanan den enseñansa.

a. Normalmente, p.e. na skol avansá, siña un idioma stranhero tin algun karakterístika general:

• posishon di e idioma stranhero ta un materia banda di tur otro materia. E alumno tin lès den e idioma strañero un par di ora pa siman.

• didáktikamente ta trata di siña labelnan nobo pa ko-nosementu ku e alumno tin kaba. E alumno no ta siña konosementu nobo den lès di franses; e ta siña kon pa bisa esaki na franses.

• si un alumno no ta bon den un tal idioma no tin ningun konsekuensia pa e otro materianan.

b. Den nos kaso spesífiko, p.e. na skol di fundeshi, hulandes no tin mes karakterístika ku otro idioma strañero:

• posishon di hulandes no ta un materia banda di tur otro materia sino hulandes ta kondishonal pa por siña tur otro materia. Hulandes ta e vehíkulo pa atkerí konosementu den tur otro materia.

• didáktikamente ta trata di siña konosementu i alabes siña hulandes.

• si un mucha no ta bon den hulandes e ta pone preshon riba su posibilidat di siña konosementu den tur otro materia.

(Designer OMG: Atenshon: e palabra énfasis den e ilustrahon mester tin aksènt skèrpi riba en ‘é’ i no riba ‘e’) ‘i’. E palabra ‘despues’ tra ku ‘ue’ i no ku ‘w’. diferensia ku ‘ia’ i no ku ‘sh’.)

(Designer OMG: Atenshon: Un ku hoofdletter)

Papiamentu

800 ora Hulandes 8.000 ora Hulandes

Hulandes HulandesPapiamentu

Un dia den bida di mucha di 4 aña

20.00

18.00 06.00

Kontakto naPapiamentu

Kontakto naHulandes

07.30

12.30

00.00

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

16

Lei ta stipulá ku direktiva di skol ta responsabel pa skohe e idioma di instrukshon. Na mes momento ta stipulá ku, irespekto e idioma di instrukshon, tur skol mester yega na mes nivel di papiamentu i hulandes. E idea di meta igual ta simpátiko pero den práktika ta trese hopi desigualdat. Un kalkulashon fiktisio por duna un bista di e konsekuensianan. Si un skol ta pone énfasis riba instrukshon na papiamentu (ku mei ora di hulandes) despues di 8 aña enseñansa di fundeshi e mucha a skucha mas o ménos 800 ora di hulandes. Kontrali na un skol ku ta pone énfasis riba instrukshon na hulan-des despues di 8 aña enseñansa di fundeshi e mucha a skucha mas o ménos 8.000 ora di hulandes. Un diferen-sia di 10x mas tantu. Opviamente lo tin desigualdat den dominio di hulandes i konsekuentemente den e posibili-dat pa yega na konosementu i informashon.

Pa mehorá dominio di hulandes por i mester hasi vários intervenshon di didáktika. Pero si no bòltu e balansa i pone hopi mas tempu disponibel pa hulandes nunka e mucha lo no yega na e nivel altu ku e mester pa por haña akseso na e fuentenan di konosementu. Si nos pensa solamente riba e kantidat enorme di palabra ku mester dominá pa berdaderamente por saka informashon for di teksto, lo ta opvio ku mester di hopi mas tempu pa siña hulandes. Pa por haña konekshon entre e diferente nivel di enseñansa e transformashon mester tuma lugá for di promé aña di skol, esta for di grupo 1.

2. Proseso spesífiko di siña idioma

Sosialmente mirá hulandes ta un idioma stranhero pa nos muchanan. Laga nos wak e posishon di idiomanan den enseñansa.

a. Normalmente, p.e. na skol avansá, siña un idioma stranhero tin algun karakterístika general:

• posishon di e idioma stranhero ta un materia banda di tur otro materia. E alumno tin lès den e idioma strañero un par di ora pa siman.

• didáktikamente ta trata di siña labelnan nobo pa ko-nosementu ku e alumno tin kaba. E alumno no ta siña konosementu nobo den lès di franses; e ta siña kon pa bisa esaki na franses.

• si un alumno no ta bon den un tal idioma no tin ningun konsekuensia pa e otro materianan.

b. Den nos kaso spesífiko, p.e. na skol di fundeshi, hulandes no tin mes karakterístika ku otro idioma strañero:

• posishon di hulandes no ta un materia banda di tur otro materia sino hulandes ta kondishonal pa por siña tur otro materia. Hulandes ta e vehíkulo pa atkerí konosementu den tur otro materia.

• didáktikamente ta trata di siña konosementu i alabes siña hulandes.

• si un mucha no ta bon den hulandes e ta pone preshon riba su posibilidat di siña konosementu den tur otro materia.

(Designer OMG: Atenshon: e palabra énfasis den e ilustrahon mester tin aksènt skèrpi riba en ‘é’ i no riba ‘e’) ‘i’. E palabra ‘despues’ tra ku ‘ue’ i no ku ‘w’. diferensia ku ‘ia’ i no ku ‘sh’.)

(Designer OMG: Atenshon: Un ku hoofdletter)

Page 17: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

RESULTADO DI UN KONFERENSIA DIA 7 DI YÜNI 2018

17

Enfoke riba e kousa di unkonekshon difísil E konsekuensia di e último punto di e paragraf anterior ta nèt lokual nos por mira aktualmente den nos enseñan-sa: mucha ku pa motibu di falta di dominio di hulandes no por yega na e konosementu nesesario den otro e materianan manera matemátika, geografia, historia etc. E muchanan ku kontinuamente ta haña enseñansa na un nivel ku no ta kuadra ku nan edat pa motibu ku nan dominio di hulandes ta defisiente. Aktualmente nos ta den un situashon kaminda di un banda na papiamentu no tin sufisiente fuente pa oumentá konosementu na un nivel amplio. Di otro banda e nivel di hulandes ta muchu abou i komo konsekuensia e fuentenan na hulandes ta keda será pa mayoría di e muchanan. E situashon akí kaminda e mucha no tin sufisiente chèns di oumentá ko-nosementu i desaroyá su abilidatnan ta kousa problema

entre e diferente nivelnan di enseñansa i tambe riba nivel di konekshon ku merkado laboral.

Pa kontestá e pregunta klave: Kon nos por realisá mihó resultado den enseñansa? mester transformá nos enseñan-sa di tal forma ku ta yega na un proseso di atkirí kono-sementu mas fruktífero. Mirando e diferensia entre otro idioma strañero i funshon di hulandes den nos enseñan-sa, por konkluí ku e ponensia ku sosialmente hulandes ta un idioma strañero no ta sufisiente pa indiká kiko mester hasi den enseñansa. Pa enseñansa nos mester di un otro perspektiva i un otro aserkamentu. Presisamente pasobra hulandes sosialmente ta un idioma stranhero mester pone mas tempu disponibel pa e mucha por siña hulandes. Unda e mucha ta haña e oportunidat ei si no ta na skol? Bon mirá den nos situashon e karakterístikanan di siña hulandes ta parse karakterístikanan di atkisishon di un di dos idioma (manera migrante normalmente mester atkerí den nan país nobo). Meta i didáktika di e atkisishon akí ta otro. Maestronan mester siña kon pa dil ku e otro didáktika akí pa por alkansá e metanan.

Idioma ta siña dor di tin kontakto den e idioma ei. Importante ta ku mester hasi otro eskoho kon pa yena e tempu na skol. Mas tempu pa hulandes ta nesesario pa por haña mihó resultado den tur materia. Tin biaha e idea ta ku mas tempu pa hulandes ta pèrhudiká dominio di Papiamentu. Nos sa di investigashon ku esei no ta e kaso. Komo ku den komunidat papiamentu ta e idioma mas importante e mucha ta haña tur chèns di sigui desaroyá papiamentu. Ademas mester realisá ku un bon dominio di hulandes tambe ta fortifiká dominio di papiamentu manera a indiká anteriormente. Ku un mihó balansa i otro didáktika por subi nivel di tur dos idioma.

Un komunidat multilingualTin biaha ta proponé pa no usa hulandes komo vehíku-lo den enseñansa sino ku mester kambia pa ingles òf spañó. Ku un eskoho asina e deskripshon anterior no ta kambia hopi. Anteriormente a indiká ku pa por yega na konosementu e metanan na hulandes mester ta hopi mas altu ku pa otro idioma stranhero. Esaki ta mes válido si ke usa otro idioma komo vehíkulo. Pa por usa ingles

Skol Avansá

Posishon di un idioma stranhero

Matemátika Historia Müzik GeografíaAleman Franses

Enseñansa di Fundeshi

posishon di Hulandes komo idioma stranhero

lesa matemátika obra di man gemnastik historia müzik geografía

Hulandes ta e base pa por yega naKonosementu

posishon di Hulandes komo idioma stranhero

Page 18: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

18

òf spañó komo vehíkulo pa yega na konosementu, e muchanan tambe mester yega na un nivel di near native. Konsekuentemente tambe mester pone hopi mas tempu disponibel pa por alkansá esaki i por supuesto e didáktika pa por logra esaki tambe mester adaptá.

Kambio pa otro idioma di vehíkulo tin konsekuensianan amplio. Pa por hasi un eskoho responsabel ta nesesa-rio pa deliberá riba entre otro e siguiente puntonan di atenshon: a. posibilidat finansiero pa kumpra tur e material nese-

sario. Kemen no solamente método sino tur fuente nesesario. Ta trata akí di un kantidat enorme i ku hopi variedat. Pa tur tipo i nivel di skol inkluyendo tambe instansia manera Biblioteka Públiko.

b. kambio di idioma di vehíkulo ta pidi otro kuríkulo, sistema di èksamen etc. Mester tene na kuenta ku esaki ta kosta hopi tempu i energia i tambe mester tin sufisiente ekspertisio disponibel.

c. maestro i dosente mester ta kapas pa duna lès na ingles òf spañó. Ta trata akí di gran parti di e dia eskolar. Dominio di e idioma mester ta na un nivel altu i ku un vokabulario amplio pa asina por instruí tur materia. Tambe mester por splika i koregí struk-turanan gramatikal, evaluá proseso di desaroyo di e mucha etc. pa asina yud’é alkansá un nivel altu.

Kòrsou tin aspirashon pa ta un komunidat multilingual. Den kuadro di esaki ta importante pa tene na kuenta kua meta mester alkansá den kada idioma. Uso di un idioma komo vehíkulo pa konosementu ta pidi un aserkamen-tu ku ta diferensiá for di e práktika normal di siña un idioma strañero. A kuminsá ku e pregunta klave: Kon nos por realisá resultado mihó den enseñansa? A indiká ku mester transformá nos enseñansa di tal forma ku e proseso di atkirí konosementu ta mas fruktífero. Una bes nos logra esaki atkisishon di tur siguiente idioma tambe lo bira mas fruktífero. Komo ku ta trata aki di siña un kantidat di label nobo pa e konosementu ku a atkerí tantu na papiamentu ku na e idioma di vehíkulo ku ta skohe. Mas konosementu e mucha tin, mas fásil lo ta pa e siña label nobo den otro idioma.

Dos ambishon uníDen e paragrafnan anterior a indiká ku e importansia pa Kòrsou ta enserá hopi mas ku un debate riba idioma di instrukshon. Bon mirá ta trata akí di e base di enseñan-sa. Desaroyo di konosementu i abilidat ta un tarea klave di nos enseñansa i si nos no logra di alkansá esaki e tin hopi konsekuensia pa henter komunidat. Den kurso di tempu Kòrsou a pasa den vários transi-shon; nos a logra varios proseso emansipatorio. E idioma papiamentu tambe a pasa un proseso di emansipashon. Nos no ta kla ainda ku emansipashon: e yu di Kòrsou tambe mester haña chèns di emansipá. Mester duna mucha posibilidat di desaroyá nan mes, oumentá kono-sementu i atkerí diploma. Idioma ta un vehíkulo pa atkerí konosementu. Si nos deseo ta pa tur hende tin mes posibilidat di atkerí konosementu, mester sòru pa tur hende dominá por lo ménos un idioma ku ta duna nan akseso na konosementu. E ora ei numa nos por forma un komunidat hustu ku posibilidat igual pa un i tur. Anteriormente a indiká ku nos tin dos ambishon diferen-te. Tur dos ambishon riba nan mes ta hustifiká. Si deseo ta pa krea posibilidat pa nos hubentut, mester uni e dos ambishonnan. Mester enfrentá e problemanan ku ta surgi i hiba un debate kon por yena e tempu na skol den otro forma.

Gran parti di poblashon di mundu ta haña lès den otro idioma ku nan idioma materno. Kemen ku mucha ta kapas di siña den otro idioma. Huntu nos por sòru pa nos enseñansa tambe ta kapas di logra esaki. Huntu nos por logra e transformashon akí.

Page 19: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

19

Page 20: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

20

Maneho di idioma i komunikashon na skol den un mundu multilingual: Reto den skol i kon ta atendé ku nanMaghalie van der Bunt-George

Reto pa loke ta trata e konteksto sosialE direktivanan di skol ta enfrentá reto den konteksto sosial i polítiko. Na kontinuashon lo elaborá riba esaki:• Desaroyo di un maneho nashonal ta responsabilidat

di tur ministerio huntu. Partikularmente ministerio manera Desaroyo Ekonómiko i Desaroyo Sosial, Labor i Bienestar tambe mester ta partísipe den e esaki. E eskoho pa uso di idoma no solamente tin un impakto sosialkultural, pero tambe un impakto ekonómiko riba término largu.

• Ta trata di un maneho lingwístiko nashonal sostenibel den un konteksto di kambio kontinuo. E konteksto kambiante akí ta laga parse ku kada poko aña tin un vishon diferente tokante e interpretashon deseá di maneho lingwístiko nashonal.

• Na Kòrsou tin di haber ku un poblashon multilingwe, diversidat lingwístiko ku alabes ta un diversidat úniko. Nos konteksto ta (tambe pa motibu di nos eskala chikí) difísil pa kompará ku esun di otro pais;

• Kon nos lider- i siudadanonan ta pensa tokante dife-rente idioma ta mashá importante;

“The more positive official attitudes and policies are towards a language of the community, the stronger the language will be” (Batibo, 2005:112).

• Atkisishon di lenga ta responsabilidat importante di skol;

• E atkisishon di otro konosementu i abilidat tambe ta sosodé via di idioma.

Lenga segun UNESCOSegun UNESCO: “Language is one of the most critical aspects of any educational system. It is a unique human attri-bute that enables people to learn, think creatively and change socially. Education is one field in which the language matters of a country can be generally understood.”

Kalidat di enseñansaTur mucha tin derechi riba enseñansa den su propio idioma materno i/òf tambe tur mucha tin derechi riba edukashon di kalidat altu.Diferente estudio ta enfoká riba esaki. Por remarká lo siguiente riba esaki:• Prestashon di alumno ta dependé riba diferente faktor.• E grado den kua un alumno ta dominá e idioma di

instrukshon por tin influensia riba su prestashon.• Prestashon di alumno tambe por ta influensiá pa e

kalidat di e dosente. E grado den kua e dosente ta dominá e idioma di instrukshon i sa kon pa atendé ku barera pa loke ta trata abilidat lingwístiko di alumno tambe ta importante.

• Prestashon di alumno ta keda influensiá pa gran parti dor di e grado ku maestro i dosentenan ta implemen-tá strategianan didáktiko variá i komplementario.

• Prestashon di alumno tambe ta keda fuertemente influensiá pa e kalidat di material di instrukshon (método etc.) i e disponibilidat di oferta di fuente amplio i variá pa kada nivel i pa tur edat.

• Prestashon di alumno tambe ta keda influensiá pa ambiente di siñansa.

Page 21: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

21

• Demas “eksposishon” tambe ta un punto di preoku-pashon. Por ehèmpel den ki grado tin disponibilidat di (diversidat di) publikashon, buki, revista, pelíkula, programa edukativo, etc.;

• Digitalisashon na gran eskala ta realisabel?

Pa lokual ta trata hulandes/ingles:• E métodonan na ingles ku ta disponibel ta kuadra

ku nos sistema di enseñansa? Si nos skohe p’esaki? Kua ahuste ta importante? Nos lo modifiká tur kos? Si hasié na e manera korekto, ta nifiká ku mester traha planifiká i esei ta trese kuné e nesesidat pa pone rekurso finansiero na disposishon pa por invertí den esaki.

• Invershon den métodonan manera, NVT (Nederlands als Vreemde Taal esta hulandes komo lenga strañero) ta importante. No mester atkirí buki so, pero buki di tarea tambe (den e norma di finansiamentu aktual no tin espasio pa esaki). Asina ku ningun momentu di lès efektivo ta bai na kopia teksto.

• Instrukshon pa Desaroyá Idioma (Taalontwikkelend lesgeven, TOL) i Siñansa Integrá di Kontenido i Idioma (Content and Language Integrated Learning, CLIL) ainda ta den un fase inisial, pero ta hañando mas atenshon. Prof. dr. Rick de Graaff a definí CLIL di e siguiente manera: ‘CLIL is a dual-focused educational approach with an additional focus on language for the learning and teaching of content, which also supports language learning.’ Na otro palabra: ‘CLIL ta un aser-kamentu edukativo en duplo ku enfoke adishonal riba idioma pa siña i instruí kontenido ku na mes momentu ta promové siñansa di idioma.’

Reto pa dosenteE direktivanan di skol tambe ta eksperensiá vários reto relashoná ku dosente. Dosente ta esnan ku ta perkurá pa e klima pedagógiko:• Alumno no tin mag di sinti nan mes inferior: orguyo i

konfiansa propio ta importante. • Kuantu espasio tin pa e idioma ku e alumno

nan ta sinti nan mes sigur den dje? “For the effective implementation of mothe tongue education, teachers should aim to attribute status to

No por separá e ponementu di atenshon na e retonan di idioma for di e otro aspektonan ku tin mes impakto o posibelmente un impakto aun mas grandi riba prestas-hon di e alumnonan: e kalidat di e kompetensianan di maestro i dosente, e strategianan didáktiko ku ta usa, e kalidat di e material di instrukshon i e akseso na rekurso i tambe e echo ku mester di un ambiente di siña sigur i optimalmente ekipá. Tur e aspektonan ariba menshoná ta rekerí atenshon i invershon.

Multilingualismo den skolnanYa por papia di multilingualismo na tur nos skolnan.• Bilingwismo òf multilingualismo na nos skolnan ya ta

tuma lugá den diferente variante: • Hulandes komo lenga di instrukshon dominante,

papiamentu komo lenga di apoyo. • Papiamentu komo lenga di instrukshon dominante,

i lo introdusí Hulandes gradualmente. • Otro variante kaminda ta apliká variante di imershon pa lokual ta trata idioma hulandes.• Lenga nativo tin un lugá prominente tantu den ense-

ñansa di fundeshi komo enseñansa avansá.

Reto didáktiko i métodoSkolnan ta enfrentá basta desafío riba e tereno didáktiko i di método. Na kontinuashon lo duna splikashon.• Pa lokual ta trata papiamentu: - Disponibilidat inmediato i den futuro: tin un eskases

grandi di método i otro material di instrukshon: - E pregunta ta: tin sufisiente rekurso finansiero dis

ponibel pa por sigui invertí strukturalmente, spesial mente den por ehèmpel e nivel nesesario di e am biente di siña (mantenshon, digitalisashon etc.) ya ta un reto pa falta di rekurso.

• E pregunta ta: e merkado ta sufisiente grandi? Ta realís-tiko pa fabriká lokual ta nesesario (variashon di) método, material, rekurso di instrukshon i semehante (i mantené aktualisá) na papiamentu den e eskala akí?

Bon mirá, tin sufisiente persona na Kòrsou ku lo porrealisá esaki?• E reto ta tambe pa desaroyá material di kalidat altu ku

no solamente ta dirigí riba e merkado lokal, pero ku ta sòru pa desaroyo general di nos alumnonan.

Page 22: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

22

all the languages and no individuals should be forced to reject their identity”(García, 1997)

• Alumno mester sinti e importansia di e lenga materno.• Alumnonan ta sinti nan sigur?• Alumno tin mag di hasi ‘eror’? Kon ta manehá ‘eror’?

I tambe:• Abilidat didáktiko.• Nan propio abilidat lingwístiko den diferente idioma.• Nan konvikshon personal i sintimentunan pa lokual ta

trata diferente idioma.• E disponibilidat di rekurso (digital) ta importante: ‘We

have enabled them, give them tools and instruments!’ Mester pone atenshon den e kuadro di e puntonan

ariba menshoná i invertí den: kapasitashon permanente konforme e temanan ariba menshoná i salvaguardiá e kondishonnan esensial i bon sirkunstansia di trabou.

Kiko ta nesesario?Segun nos direktivanan di skol lokual ta nesesario enkuan-to maneho nashonal di idioma ta e siguiente aspektonan:• Tuma desishon i despues perkurá pa un maneho

kontinuo riba término largu. Integrashon sostenibel di e maneho nashonal di idioma tambe ta importante.

• Invertí i stimulá e desaroyo i eksposishon di rekurso-nan na papiamentu: publikashon, buki, programa di televishon di kalidat altu pa tur grupo meta, etc.

• Invertí den medio di instrukshon (primario i di sosten) i método di instrukshon (tur idioma i materia). Den desaroyo personal, mester tin sufisiente atenshon pa kalidat i sostenibilidat.

• Duna dosente medio i instrumènt i invertí den e am-biente di siñansa.

• Invertí den desaroyo di dosente ta importante: abilidat didáktiko (CLIL) i abilidat lingwístiko.

• Kon ta pará ku formashon di dosente? Tin sufisien-te atenshon pa CLIL i abilidat lingwístiko? Kisas por kooperá ku ku instituto internashonal pa interkambio?

• Akshon na nivel nashonal ku ta dirigí pa influensiá konsiensia i aktitut di idioma (pa loke ta trata tur idioma) positivamente.

• Stimulá i apoyá investigashon riba tereno di idioma i kontinuá ku investigashon (tin hopi investigashon ku a tuma lugá).

• Wak e posibilidatnan i balor agregá di nos konteksto multilingual i mantené esaki i informá pueblo di esaki.

Rekomendashon• Tuma desishon i perkurá pa kontinuidat di maneho.

• Invertí den i stimulá desaroyo di i eksposishon na idioma Papiamentu: publikashon, buki, programa di televishon di kalidat altu pa tur grupo di enfoke.

• Invertí den medionan instruktivo (primario i di apoyo) i métodonan (tur idioma i materia). E medionan akí mester ta di kalidat i sostenibel.

• Ofresé hèrmènt, instrumentonan i invertí den e am-biente di siñamentu.

• Invertí den e desaroyo di maestro/maestra di skol: abilidat didáktiko (CLIL) i lingwístiko.

• Kon ta pará ku instrukshon di maestro/ maestranan di skol? Tin sufisiente atenshon pa CLIL i abilidatnan lin-gwístiko? Kisas mester traha ku instansia den eksterior pa interkambio?

• Inkulkashon sostenibel di e maneho nashonal di idioma.

• Akshonnan riba nivel nashonal ku ta dirigí pa influen-siá e konsiensia i aktitut lingwístiko positivamente (pa lokual ta trata tur idioma).

• Stimulá i apoyá investigashon i duna kontinuashon na otro investigashon (a hasi diferente investigashon).

• Wak e posibilidatnan i balor agregá di nos konteksto multilingual i tesorá esaki, informá pueblo tokante esaki.

Page 23: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

23

Page 24: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

24

IntrodukshonNos ta biba den un mundu globalisá, den siglo 21, kaminda komunikashon intersekshonal ta surpasá fron-tera konvenshonal. Komunikashon riba nivel internas-honal ya no ta keda konsiderá mas komo un luho o un preferensia personal. Awendia komunikashon den e era di internèt i globalisashon ta un garantia i prioridat pa ku progreso, desaroyo i kontinuashon interkultural di un komunidat. Danki na e era di multimedia (internèt) nos por konektá ku mundu den kuestion di sekònde ku simplemente primi un kònòpi. Segun algu ta akontesé na, por ehèmpel, Vanuatu, nos aki na Kòrsou por sigui e akontesimentu bibu sin mester ta presente na Vanuatu.

Ta esaki ta e benefisio di nos era; presensia sibernéti-ko. E presensia sibernétiko akí ta hasi konosementu di diferente idioma un bentaha pa komuniká. Tambe e ta krea oportunidat inovativo pa desaroyo personal i kolek-tivo (komunidat) riba tereno di, entre otro, komersio, ekonomia, turismo, interkambio kultural i asta inovas-hon industrial. Ta importante pues, komo pais, pa bo siudadania keda bon prepará pa por kana ku i karga e era ku nos ta bibando aden.

Den e artíkulo lo trese dilanti, salí for di e perspektiva antropológiko, kiko ta e ròl di idioma materno i di mul-tilingwismo den mundu i kiko por siña di e desaroyo-nan akí pa yega na un maneho nobo di idioma den nos kuríkulo edukashonal. Definishon importante pa kom-prondé e konseptonan den e artíkulo akí ta keda spliká

Multilingwismo salí for di perspektiva antropológiko. Edukashon multiling-we ku idioma materno komo base Drs. Su Girigori

den e promé parti, siguí pa un kapítulo riba edukashon den idioma materno [MTE]. Despues ta sigui un kapítu-lo riba edukashon multilingwe [MLE]; un kapítulo riba e programa di UNESCO Mother-Tongue Based Multi-lingual Education i finalmente ta sera e artíkulo akí ku rekomendashon pa implementashon di idioma materno den kuríkulo di skol.

1. DefinishonPa por komprondé e konstrukshon di e perspektiva antropológiko di e konsepto ku ta keda introdusí den e artíkulo akí, ta importante pa splika algun definishon. E definishonnan akí ta forma e base pa komprondé e konsepto di idioma komo vehíkulo di komunikashon i ròl di idioma salí for di un struktura multilingwe. E defini-shonnan ku ta keda presentá den e parti akí ta: kiko ta antropologia; kiko ta kultura; kiko ta idioma materno i kiko ta multilingwismo.

1.a. Kiko ta AntropologiaAntropologia ta un ala di Siensia Sosial ku ta studia kiko ta hasi un ser humano hende. Antropologia ta investigá kiko ta influensiá un hende den su manera di biba, den su manera di hasi kos, pues tur kos ku tin keber ku e aspekto di e eksperensia humano. Pa un antropólogo ta interesante pa mira kon un komunidat ta interkambiá ku e diferente gruponan den e komunidat mes, pero tambe kon e ta interkambiá ku e komunidatnan ageno i/o deskonosí p’e.

Page 25: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

25

E bida diario di un komunidat o individuo ta forma e base di un investigashon antropológiko; kiko e ta kome, kon e ta bisti, kiko e ta hasi pa sobrebibí, kon e ta dil ku kambionan polítiko, sosial, ekonómiko, hurídiko, kultural, den su komunidat. Si ta trata di komunidat minoritario den un sosiedat ta bira importante tambe pa analisá kon e sosiedat komun ta influensiá e komunidat minoritario den su sobrebibensia i kon, na su turno, e komunidat minoritario ta influensiá e sosiedat komun den sobrebi-bensia i ekspreshon kultural. Ku esaki ta bira pues kom-prendibel ku antropologia ta hasi investigashon entre diferente sosiedat, ta hasi investigashon komparativo entre e diferente sosiedatnan akí ku e propósito pa por komprondé sosiedat humano mihó i konsekuentemente e ser humano.

Den e investigashonnan komparativo e interakshon humano den konstrukshon sosial ta importante pa komprondé e sosiedat ku ta keda investigá; kon e ta komuniká ku su alrededor, for di su famia, su bario te ku su sosiedat/komunidat en general. Komprondiendo un sosiedat ta hasi visibel sientífikamente kiko ta influensiá i/o afektá un ser humano den su sobrebibensia diario; kiko ta motiv’é, kiko ta dun’é miedu, kiko ta konmové, kiko ta hasié kontentu/tristu, etc. Pa antropologia pues no ta eksistí un sosiedat mihó o ménos bon kompará ku otro. Esaki no ta e meta di investigashon antropológiko komparativo.

E investigashonnan komparativo akí ta yuda krea mas komprenshon pa e ser humano i ta yuda trese dilanti e diferente perspektivanan sosial, kultural ku kada sosiedat ta opta pa identifiká su mes kuné den su desaroyo. Tur kaminda ku tin hende por tin un investigashon antro-pológiko. Por tin un investigashon riba aspekto religio-so, salubridat, kultural, edukashonal, pero tambe riba aspekto hurídiko, maneho di shushi den komunidat, uso di elektrisidat, den ritual di bida i morto, djis pa mensho-ná algun. Pa por akapará tur e tipo di áreanan di investi-gashon ta parti antropologia den kuater área kardinal di investigashon:a. Arkeologia: esaki ta estudio di e kulturanan di pasado

i manera di biba di ántes. Arkeologia ta hasi esaki mediante rekonstrukshon sientífiko, análisis i inter-

pretashon sientífiko di opheto ku a keda di e bida di e sivilisashonnan anterior. Arkeologia ta un aserkamen-tu multidisiplinario pa ku e estudio di aktitut humano basá riba evidensia kultural di sosiedat di pasado.

b. Antropologia biológiko: ta e estudio di ser humano den konsepto di evolushon, ku énfasis riba interaks-hon entre biologia i kultura.

c. Antropologia kultural: ta studia e aspektonan i varias-honnan kultural den presente i den pasado resien. Mediante un variashon di aserkamentu teorétiko kombiná ku investigashon empíriko, antropologia kultural ta studia kultura (i pues hende) rònt mundu riba tur aspekto i faseta di bida.

d. Antropologia lingwístiko: ta studia kon hende ta komuniká rònt mundu. Antropologia lingwístiko ta investigá kon idioma ta vinkulá ku e manera ku hende ta mira mundu i kon nan ta relashoná nan mes ku otro hende. Esaki ta enserá investigá kon idioma ta funshoná salí for di diferente konsepto i tambe kon dinamismo kultural ta influensiá idioma ku tempu. E ta nifiká tambe analisá kon un komunidat ta interpretá su idioma komo instrumento di komunikashon i kon idioma ta keda usá den un komunidat. E último akí ta akapará tambe ki nifikashon, ki balor, e idioma en kuestion tin pa un sosiedat, kon e ta konstruí i desa-royá su komunidat kuné, kon e ta forma i desaroyá su identidat kolektivo. Antropologia lingwístiko ta analisá tambe si i/o kon un pais ta usa idioma komo un kons-trukshon di poder den un sosiedat komo instrumento pa inkluí o ekskluí. Pa investigashon di antropologia lingwístiko, konstrukshon di idioma ta karakterístika kardinal pa forma/krea un komunidat i su kultura.

Antropologia pues ta un área di investigashon hopi amplio. Pa e propósito di e artíkulo akí ta hasi uso di e konsepto di antropologia lingwístiko komo e base antropológiko. Saliendo for di e perspektiva akí ta bira evidente e ròl im-portante ku idioma tin den un konstrukshon kultural di un sosiedat. E punto akí ta keda elaborá den e splikashon di e siguiente definishon, esta di e término kultura.

1.b. Kiko ta KulturaKultura ta para pa e depósito akumulativo di konose-mentu, eksperensia, kreensia, balor, aktitut, nifikashon,

Page 26: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

26

herarkia, religion, noshon di tempu, ròl sosial, relashon estatal, konsepto di universo, opheto i poseshon ma-terial ku un grupo di hende ta atkerí den transkurso di generashon mediante esfuerso individual i/o kolektivo. Kultura ta komunikashon simbóliko. Algun di e símbolo-nan akí ta inkluí e abilidatnan ku e grupo en kuestion ta poseé, konosementu, aktitut, balor i lokual ta move (duna impulso na) e grupo kolektivamente. E nifikashon di e símbolonan akí ta keda siñá i deliberadamente inkulká den un sosiedat mediante su institushonnan sosial.

Kultura ta un forma di komunikashon ku e sosiedat kolektivamente ta identifiká su mes kuné. Komo tal, por asumí ku kultura ta komunikashon i komunikashon ta kultura. Ta pa e motibu akí netamente, no opstante similaridat ku por eksistí entre diferente sosiedat, niun kultura no por ta idéntiko na otro. Pasobra kada sosiedat ta interpretá su kultura basá riba e eksperensianan ku e ta biba diariamente na promé lugá i konsekutivamente e eksperensianan kolektivo den su sosiedat.

Por lo tantu, ta imperativo pa komprondé ku asta den e mésun sosiedat, interpretashon kultural ta dependé di e eksperensianan ku e individuo òf grupo ta bibando na e momentu ei; e maneranan di komuniká ku otro, e maneranan di sobrebibensia aplikabel den e situashon eksistente i e interpretashon ku e individuo òf grupo ta mara na e eksperensianan akí. Pues, asta den e mes grupo o sosiedat, kultura semper ta dinámiko i ta keda adaptá su mes na e forma i konseptonan di komunikas-hon i sobrebibensia aplikabel pa e sosiedat òf grupo na e momentu en kuestion.

E base di kultura semper ta historia di e anséstronan di e sosiedat òf grupo en kuestion. Mas konosementu un sosiedat tin di su antepasadonan, di su historia, mas stabil e ta kolektivamente pa asumí, adaptá i inkorporá kambionan nesesario pa garantisá kontinuashon di su desaroyo sin pèrdè su mes den e proseso akí; su iden-tidat propio. E identidat akí, un identidat kolektivo, ta hasi ku miembronan di e sosiedat ta rekonosé otro i komprondé e maneranan di komuniká ku otro mihó; e komunikashon kolektivo.

Por ehèmpel, si un miembro di sosiedat A bisa un otro miembro di e mes sosiedat akí “ki b’a hasi (konta)”, nan interpretashon di e komunikashon akí lo ta igual. Nan ta komprondé e tono i e sekuensia di e palabranan salí for di e mes perspektiva. Miéntras ku sosiedat B lo por tin e mes palabranan akí (“ki b’a hasi”) den su idioma, su in-terpretashon di tono i e palabranan lo ta diferente for di esun di sosiedat A. Pues kada sosiedat ta pone su propio perspektiva na su interpretashon kultural. Ta netamente esaki ta lokual ta distinguí tambe un kultura for di otro. Tin kuater elemento kardinal ku ta definí kultura: (1) idioma; (2) símbolo; (3) norma i (4) balor. Pa e propósito di e artíkulo akí ta para ketu na idioma komo un elemen-to kardinal di kultura.

1.c. Kiko ta Idioma MaternoIdioma ta keda definí komo palabra i struktura di komunikashon ku ta representá un grupo o sosiedat kolektivamente. Idioma pues ta mas ku un simpel uso di palabra; e ta e tono, e emoshon, e interpretashon tras di kada palabra; e body language, e manera di hasi (ku bo kurpa) huntu ku kada palabra. Idioma ta semper siñá i traspasá di generashon pa generashon. Pues manera kultura, e ta dinámiko.

E promé idioma ku un individuo hasi kontakto kuné na momentu ku e nase, mediante su mayornan i famia, ta bira su idioma materno. E idioma akí ta e idioma ku e individuo ta tende konstantemente rònt di dje. Hopi bia e idioma akí ta esun ku ta keda usá komo e idioma primario den e komunidat ku e ta biba aden. Pero no semper esaki ta e kaso. Partikularmente awendia ku influensiadi imigrashon ta hunga un ròl asina grandi den sosiedat rònt mundu, ta mas komun ku ántes, ku e idioma ku e individuo ta haña su promé kontakto kuné, por ta diferente for di esun primario den e komunidat ku e ta biba.

Den kaso di pais grandi ku tin diferente grupo étniko ku nan propio idioma, ta e kaso ku e sosiedat en kuestion tin un idioma ku ta keda konsiderá komo idioma nasho-nal di e pais miéntras e ta rekonosé e diferente idioma-nan di e diferente gruponan étniko den e pais. Por hasi e

Page 27: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

27

situashon mas kompleho ainda; tin pais grandi kaminda kada grupo étniko tin su propio idioma i kultura, kada region su propio idioma i riba nivel di nashon un idioma nashonal tambe. Den e tipo di kasonan akí, idioma materno di un individuo lo ta e idioma ku e ta mara su sentimentunan na dje. Miéntras ku e idioma ta kontribuí na un sentimentu di kolektividat, di pertenensia den un grupo i/o komuni-dat, transformando i adaptando su mes ku tempu i na kambio den e grupo i/o komunidat, idioma materno ta e idioma ku e individuo ta skohe individualmente pa ekspresá eksperensia i su sentimentu den bida diario. E sentimentunan akí ta keda ekspresá den e idioma ku e individuo ta sinti, ku ta krea otro forma i eskoho di palabra kompará ku un idioma ku a siñ’é . E abilidatnan kognitivo den un idioma strañero lo ta semper mas limitá na rashonalismo kompará ku un idioma materno; esaki miéntras ku e abilidat gramatikal den un idioma siñá por ta mas avansá kompará ku esun di un persona di kua e idioma siñá ta su idioma materno. No opstan-te, e persona den su idioma materno, ku un abilidat gramatikal limitá, lo por sinti semper ki momentu uso di palabra i konstrukshon di frase ta korekto o eróneo den su idioma materno. E sentimentu akí, ku un persona, grupo o sosiedat ta ankra su idioma materno na dje, ta hasi di e idioma un elemento kardinal di kultura di un sosiedat i no simplemente e abili-dat pa siña un idioma. Komo tal, komo un elemento kultu-ral kardinal, idioma ta hasi mas ku simplemente deskribí e realidat di un sosiedat; e ta sirbi tambe partikularmente pa forma i konstruí e realidatnan kultural den un sosiedat.

1.d. Kiko ta Multilingwismo Multilingwismo ta e abilidat di un individuo o di un komunidat pa komuniká efektivamente den tres o mas idioma. Kontrali na monolingwismo, kaminda e indivi-duo por komuniká den solamente un idioma, multilin-gwismo ta amplia e individuo i/o e komunidat su forma di komuniká tantu paden komo pafó di e sosiedat. Asina pues ta limitá e bareranan di komunikashon ku por opstruí desaroyo personal i kolektivo. Na momentu ku un individuo ta vèrsá den dos idioma simultáneamente, ta konsiderá esaki komo bilingwismo.Un persona bilingwe ta un persona di kua su promé

idioma (materno) di kontakto ta diferente for di e idioma primaria den e sosiedat ku e ta biba aden. Den un kaso asina e individuo lo skohe kua ta e idioma ku e ta eks-presá su sentimentunan kuné, ku por ta diferente for di e idioma di su mayornan, aunke ku e lo ta vèrsá den tur dos idioma. Awendia, den un mundu globalisá, multi-lingwismo ta birando kada bes mas imperativo komo modelo inovativo di sobrebibensia di un sosiedat. Avan-senan di teknologia moderno riba e área di komunikas-hon ta eksponé un individuo i su komunidat na múltiple idioma, ku un frekuensia hopi mas grandi kompará ku den pasado. Komunikashon den era di teknologia moderno tin e bentaha di hasi informashon mas aksesibel na diferen-te idioma. Miéntras ku den pasado e búskeda di sierto informashon tabata tuma hopi esfuerso i mas tempu pa yega na dje, awendia teknologia ta permití nos, sintá tras di un kòmpiuter, di haña tur tipo di informashon i duna e oportunidat di asta skohe den ki idioma ta deseá e informashon.

E entidat di Nashonnan Uní, UNESCO, ta konfirmá ku na aña 2017 tabatin aproksimadamente 7000 idioma ku ta keda usá komo medio di komunikashon rònt mundu. Di e 7000 idiomanan papiá mundialmente ta apénas un man yen ta keda representá riba retnan di komunikashon digital. Den e kantidat chikitu akí tin algun di e idioma-nan ku ta keda konsiderá komo idioma internashonal di komunikashon, manera entre otro, ingles, franses, spañó i for di komienso di siglo 21 mandarein (chines). E idiomanan akí no nesesariamente ta esnan ku mas ablante materno. Akibou ta sigui un diagram ku ta indiká e dies idiomanan materno ku mundialmente tin mas ablante. Den e diagram akí tur e ablantenan ta konsiderá e idioma en kuestion nan idioma materno.

Di e diagram por komprondé pues ku aunke ku e dies idiomanan akí ta esnan, por bisa, mas papiá, no nese-sariamente nan ta idioma ku internashonalmente tur hende por komuniká den dje. Aki pues e importansia i/o e balor agregá di multilingwismo. Den e siguiente parti di e artíkulo akí lo analisá e ròl di idioma materno i multilingwismo den edukashon riba nivel internashonal i kiko esaki ta nifiká pa formashon di edukashon lokal.

Page 28: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

28

2. Edukashon den idioma materno Edukashon den idioma materno, (Mother Tongue Education; MTE), ta para pa tur tipo di edukashon ku ta hasi uso di idioma materno di e alumno. Esaki pues ta edukashon den e idioma ku e alumno ta sintié mas na kas den dje, mayoria bia, e idioma ku e alumno ta papia na kas. Na e paisnan grandi kaminda kada komu-nidat étniko tin su propio idioma, MTE ta representá un reto grandi den aspekto di maneho i ehekushon. Den e kasonan asina por nota ku kada komunidat tin su propio skol ku ta kuminsá prepará e mucha den su idioma materno riba tereno di tur materia, miéntras poko poko ta kuminsá introdusí e alumno na e idioma ku e pais ta konsiderá komo idioma nashonal.

Entretantu, internashonalmente tin un kantidat abrumador di investigashon hasí riba tereno di edukashon den idioma materno ku ta demostrá sientífikamente e benefisionan di edukashon den idioma materno. Un alumno ku risibí su promé edukashon den su idioma materno ta siña e materia konserní mihó i ta komprendé hopi mas fásil, evitando di e manera akí retraso den su edukashon. Materianan ku ta mas difísil, ta keda apsorbé ku mas fasilidat pa e mucha for-mando asina un base mas sólido den e materia konserní.

Pa motibu ku e abilidatnan kognitivo di e alumno ta mas avansá den su idioma materno, e alumno ta sinti mas konfiansa pa partisipá aktivamente den e proseso di edukashon, hasiendo pregunta na momentu ku e no ta komprondé algu i tambe pa ekspresá su opinion. E alumno ta bira mas vèrsá den komunikashon na skol pero tambe den su komunidat. E ta keda stimulá di e manera akí pa bira un siudadano aktivo i krítiko ku ta pensa pa su mes i aportá asina na desaroyo di su komunidat.

Edukashon den idioma materno ta hasi e drèmpel entre mayor i skol mas abou loke ta hasi mas partisipashon di mayornan den e proseso di edukashon di nan yu mas aksesibel i efektivo pa ku desaroyo di e alumno. Edukas-hon den idioma materno ta duna e alumno chèns pa skor hopi mas altu den su proseso di edukashon ku ta duna mas oportunidat riba merkado laboral i konsekuen-temente un desaroyo sosioekonómiko mas faborabel.

Finalmente, edukashon den idioma materno ta kontri-buí pa baha e kantidat di ripitishon di klas, oumentando asina e prestashon di e alumno den skol, ku na su turno ta baha e kantidat di mucha ku ta kai pafó di e sistema edukashonal (dropout). Ménos dropout tin den un ko-munidat, mas tantu chèns di tin un desaroyo ekonómiko konstruktivo pa un komunidat. No solamente e komu-nidat lo tin siudadano mihó ekipá profeshonalmente pa ehekutá tur tipo di trabou, sino tambe gobièrnu lo tin ménos gastu sosial riba término largu. Bou di gastunan sosial ta komprendé gastu ku gobièrnu tin pa:1. asistí alumnonan ku ainda ta den edat di enseñansa

obligatorio, den programa alternativo pa programa di edukashon;

2. sostené den bida diario pa motibu di desempleo pasobra no ta bon prepará pa e merkado laboral (òn-derstant);

3. asistí finansieramente den asuntu di bibienda;4. sosten finansiero èkstra den salubridat;5. gastu èkstra pa atendé den hustisia (kriminalidat bou

di hóbennan) i6. gastu di programa sosial pa integrashon den sosiedat.

Fuente: UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger (2017)

10 Most Spoken Languages

In millions of native speakers

1. Chinese2. Spanish3. English4. Hindi5. Arabic6. Portugese7. Bengali8. Russian9. Japanese10. JavaneseThe rest of the world7096 languages

1197

3588

414

335

260237

20319316712284

Page 29: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

29

Naturalmente ta tene na kuenta ku no ta tur kaso di dropout ta hiba na e senario spliká akiriba. No opstante, e chènsnan pa yega asina leu ta bira hopi mas grandi mirando e echo ku parti di e grupo di dropout den un sosiedat ta kore e riesgo di forma parti permanente di e grupo vulnerabel di e komunidat.

Apesar di tur e benefisionan di kuminsá ku edukashon den idioma materno pa krea un base mas sólido pa e alumno por keda krese riba dje, realidat ta mustra ku mas ku mitar di e muchanan mundialmente ta risibí enseñansa na skol den un idioma ku no ta nan idioma materno. E último akí por tin diferente faktor ku ta hunga un ròl. Manera a keda spliká anteriormente, e paisnan grandi kaminda tin diferente grupo étniko ku nan propio idioma, edukashon den idioma materno ta kuminsá komo base pa prepará e alumno pa kontinuá su edukashon. Den un di dos fase, e alumno ta keda introdusí den loke e pais ta konsiderá idioma nashonal. Tin ku bisa aki ku den mayoria di e kaso ta trata aki di grupo ku ta biba den área rural di e pais.

Mucha ku ta lanta na e paisnan grandi den kapital, tin e tendensia di ta bilingwe i pues ta dominá tantu nan idioma materno komo e idioma nashonal riba mes nivel. Tambe tin e kasonan kaminda e mucha ta nase den kapital i di kua e idioma nashonal ta alabes e idioma materno. E paisnan ku por menshoná komo ehèmpel ta Filipina, Tailandia, Sürnam, Nigeria, South Afrika i Canada.

Un otro rason ku ta eksistí i ku ta opstruí alumnonan di risibí edukashon den nan idioma materno ta mará na historia kolonial. Den kaso di pais ku tabata kolonisá den pasado, e idioma dominante tabata e idioma di instruks-hon den enseñansa, independientemente si esaki tabata e idioma materno di e mucha o no. Bou di idioma domi-nante ta komprondé e idioma ku tabata keda usá (hopi bia e idioma materno) pa e kolonisadó. Den mayoria kaso e idioma dominante no ta keda papiá pa e komunidat en general. Ainda despues di e era kolonial, awendia ainda e idiomanan akí a keda dominante den kuríkulo di edukas-hon di e paisnan ku tabata kolonisá. Tin ku bisa tambe ku, miéntras ku e idioma dominante den hopi kaso a perma-nesé den e kuríkulo di edukashon, e idioma materno di e gran mayoria den e paisnan konserniente tambe a bira

parti integral di e kuríkulo di enseñansa. E paisnan ku por menshoná aki komo ehèmpel, huntu ku henter e region di Karibe, ta Líbano (franses); Irlanda (ingles); Lichtenstein (aleman); Macao (portugues); Tadjikistan (ruso); Filipina (spañó) i Sürnam (hulandes).

Den e parti akí a trese dilanti diferente benefisio di eduka-shon den idioma materno. Teniendo kuenta ku e desa-royonan den mundu awendia i tambe e nesesidat di por komuniká den diferente idioma pa por garantisá desaroyo sosioekonómiko i produktividat efisiente di un sosiedat, e ròl ku idioma materno tin den kuríkulo di enseñansa inter-nashonalmente tambe ta adaptá su mes segun e nesesi-datnan moderno. Esaki ta nifiká ku miéntras e importansia di edukashon den idioma materno no ta kuestionabel mas riba nivel internashonal, e implementashon di esaki den un forma nobo i integral ta trese su retonan partikular den kada pais. Mas tantu idioma rekonosé un pais tin huntu ku e idioma nashonal o regional, mas grandi e reto pa imple-mentashon den kada region di e pais.

Un di e solushonnan ku ta keda apliká pa atendé ku e retonan akiriba menshoná, huntu ku e idioma nashonal, ta integrashon di diferente idioma mas den e kuríkulo di enseñansa. E idiomanan èkstra akí ta hopi bia ligá na e idiomanan internashonal manera, entre otro, ingles, franses, spañó i mandarein. E tipo di integrashon di idioma akí den kuríkulo di enseñansa komo idioma di instrukshon i di materia ta hasi e kuríkulo di edukashon multilingwe.

3. Edukashon Multilingwe Edukashon multilingwe (Multilingual Education; MLE) ta para pa edukashon ku ta usa dos o mas idioma komo idioma di instrukshon den enseñansa primaria, skol di fundeshi. Den un kaso asina ta trata, den kaso di pais grandi, di e idioma materno di e alumno, e idioma regio-nal o nashonal di e pais i un idioma internashonal komo idioma di instrukshon. Aparte di e idioma materno di e alumno, tantu e idioma regional o nashonal i e idioma internashonal ta keda inkorporá gradualmente den e kuríkulo di e alumno mediante e idioma materno.

Edukashon multilingwe ta pone èkstra énfasis riba e desaroyo di e aspekto pasivo di un idioma (skucha i

Page 30: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

30

lesa) i su aspekto aktivo (papia i skibi). E filosofia tras di e método akí ta ku mas vèrsá, mas sólido e base di e alumno ta den su idioma materno, ku mas fasilidat e por desaroyá su mes den otro idioma. E último akí lo hasi e dominio di e otro dos o mas idioma mas sólido hasiendo e base mas fuerte. E base akí ta hasi posibel pa e alumno apsorbé e materianan rekerí pa ku kontinuashon di su edukashon den e idioma regional o nashonal, i konseku-tivamente e idioma internashonal, mas efektivo.

Edukashon multilingwe no ta purba di imponé un idioma riba e otro, sino mas bien krea un kapasidat di dominio igual salí for di tres idioma pa e alumno, usando idioma materno komo instrumento pa logra esaki. Inves-tigashon neurolingwístiko ta argumentá ku miéntras ku e parti robes di un hende su sesu ta funshoná analítika-mente i lógikamente, e parti drechi di e sesu ta funshoná salí for di e aspekto emoshonal i sosial. Pa e desaroyo multilingwe di un persona esaki ta nifiká ku komo adulto e persona lo siña un idioma nobo salí for di su parti di sesu robes. E desaroyo akí lo hasi un dominio near-na-tive di e idioma nobo un reto grandi, mirando ku e parti emoshonal i sosial pa apsorbé e idioma nobo ta tuma mas tempu pa desaroyá. Pues e parti emoshonal i sosial pa ku e idioma nobo, pues siña ‘sinti’ den e idioma nobo lo tuma mas tempu.

Den kaso di un mucha e desaroyo akí ta kana otro. Segun e hipótesis neurolingwístiko yamá critical period hypo-thesis, un mucha tin kapasidat di siña un idioma mas fásil ku un adulto pa motibu di e elastisidat di e mucha su sesu, ku ta permitié usa tur dos parti di su sesu den e proseso di atkisishon di idioma. Si asumí ku e teoria akí ta posibel, esaki ta impliká ku e mucha tin e kapasidat di siña un idioma holístikamente; pues tantu e aspekto analítiko i lógiko komo e aspekto emoshonal i sosial di e idioma. Por lo tantu, e mucha ku keda eksponé na múltiple idioma den su formashon lo krea e abilidat di por komuniká den tur e idiomanan riba un nivel mas krítiko, kompetitivo i emoshonal. Pues benefisiando su propio desaroyo kognitivo, sosial i profeshonal den su komunidat.

Un adulto ku siña un idioma nobo lo ekshibí ménos prehuisio emoshonal; lo e ekspresá su mes ku ménos emoshon den e idioma siñá kompará ku e idioma materno. Den e idioma nobo e adulto lo tin e tendensia di reakshoná di manera mas rashonal den un situashon ku presentá kompará ku den e idioma materno.

Manera a keda presentá, edukashon multilingwe ta hasi uso di e idioma materno pa prepará e alumno pa inkorporá gradualmente dos idioma mas den su kuríkulo di edukashon, pa amplia e alumno su posibilidatnan di desaroyo edukashonal i konsekuentemente su desaroyo kognitivo, sosial i laboral pa ku su futuro. Den e siguiente parti ta bai trata e inkorporashon di edukashon salí di idioma materno (MTE) i edukashon multilingwe (MLE) yamá Mother-Tongue Based Multilingual Education; MTB-MLE. E programa akí a inisiá mediante UNESCO i entretantu a prueba den e programanan piloto hasí den diferente pais di ta efektivo den, entre otro, disminushon di e kantidat di dropout den un pais.

4. UNESCO i MTB - MLEDia 24 di òktober 1945, despues ku mundu tabata restablesiendo di e konsekuensianan di segundo guera mundial, un aliansa di sinkuentiun pais (awendia 193) ta keda establesé ku e meta pa preservá i salbaguardiá pas mundial i derechonan humano di kada persona rònt mundu, sin distinshon di rasa, kredo o koló. E aliansa akí ta konosí awendia komo Nashonnan Uní, United Nations.

Na 1948, Nashonnan Uní ta introdusí mundialmente un dokumento ku ta akapará vários akuerdo inter-nashonal ku tur pais lo trata na tene su mes na dje pa protegé humanidat di kada persona rònt mundu. Den e dokumento akí a purba inkorporá tur aspekto di derecho humano ku un persona por apelá na dje pa ga-rantisá ku e por biba den libertat, ekspresando su mes i desaroyando su mes miéntras e ta mantené su propio identidat. E dokumento akí ta e Deklarashon Universal pa Derechonan Humano [Universal Declaration for Human Rights, UDHR], ku por sierto, ta e dokumento ku a keda mas tradusí den diferente idioma na mundu. UDHR ta tradusí na papiamentu tambe i e ta akapará

Page 31: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

31

tur derecho básiko i humano ku un persona por spera di su pais di orígen i/o esun ku e ta biba aden na kumpli kuné, meskos ku e persona tin ku kumpli ku su responsabilidatnan tambe pa ku su pais i su komuni-dat.

Un di e derechonan básiko ku ta den e UDHR ta e derecho i edukashon di kada persona den su idioma materno. UDHR ta keda reforsá na 1966 pa dos tratado internashonal: International Convention on Civil and Politcal Rights [ICCPR] i International Convention on Economic, Social and Cultural Rights [ICESCR]. Huntu e tres tratadonan akí ta forma e International Bill for Human Rights [IBHR]. E IBHR ta e tratado di mas importante mundialmente pa lokual ta trata derecho humano. Artíkulo 2, 19 i 26 di UDHR, artíkulo 26 i 27 di ICCPR i artíkulo 13.1 i 13.2 di ICESCR ta mara e derecho di edukashon den idioma materno komo un derecho humano básiko den e IBHR. Aparte di e IBHR tin tambe e tratadonan UNESCO Convention Against Discrimination in Education, CADE (artíkulo 2.b i 5.1.c) i International Convention for Rights of the Child, CRC (artíkulo 17.d; 20.3; 29.1.c i 30) ku ta ankra e derecho di edukashon den idioma materno komo un derecho humano fundamental den tratadonan internashonal.

UNESCO ta keda formá dia 16 di novèmber 1945 di kua su konstitushon ta drenta na vigor ofisialmente dia 4 di novèmber 1946. For di su inisio UNESCO ta boga pa inklusividat i aksesibilidat di edukashon median-te idioma materno. Na 1953 UNESCO a presentá su publikashon titulá The Use of Vernacular Languages in Education 1, ku ta hasi e benefisionan di edukashon den idioma materno keda rekonosé internashonal-mente i a bira un di e dokumentonan sentral den e moveshon EFA: Education for All (Edukashon pa Tur). E konferensianan mundial riba edukashon ku a sigui despues, na 1990, 2000 i 2015, a trata importansia di idioma materno komo vehíkulo pa traspaso di konose-mentu pa lokual ta trata enseñansa primario. Un otro aspekto ku e konferensianan akí a trata ta e kondishon pa disminuí analfabetismo rònt mundu i pues hasi edukashon aksesibel pa tur hende mediante idioma materno.

Durante e konferensia di aña 2000, ku a tuma lugá na Dakar, a urgi gobièrnu pa implementá e plan di akshon pa hasi edukashon aksesibel pa tur, usando idioma materno komo instrumento. Tambe a pidi pa traha pa fortifiká e nètwèrk entre e gobièrnunan miembro di UNESCO i stakeholders di EFA pa garan-tisá edukashon básiko kualitativo pa tur sin distinshon di género, rikesa personal, lokalidat, idioma o orígen étniko. Di e manera akí ta usa idioma materno pues komo manera pa inkluí esnan mas vulnerabel den e sistema edukashonal, ku di otro manera lo a keda ekskluí for di partisipashon.

Na 2007 e promé programanan piloto ta tuma lugá mediante e proyekto EFA pa promové MTB – MLE i pa hasi material di skol pa e proyekto aksesibel. Den un rapòrt di evaluashon di e proyekto EFA ku ta sali na 2010, ta sali na kla ku mester di un push tras di e proyekto EFA pa mobilisá edukashon den skol di nivel primario mediante idioma materno. Entretantu, na 2015 e programa di United Nations Development Program Millenium Development Goals [UNDP MDG], ku tabatin ocho meta pa keda kumplí di aña 2000 pa 2015, ta yega na su fin. E programa MDG tabata asina eksitoso ku e ta keda ampliá pa diesshete meta pa keda alkansá mundialmente pa aña 2030 den e programa Sustainable Development Goals [SDG].

Meta number kuater di e SDG ta para pa kalidat di edukashon; pa sòru pa un kalidat di edukashon ku ta inkluí i ta ekitativo pa promové oportunidat konsiso di edukashon pa tur hende (refiriendo aki na UDHR). Un edukashon inklusivo i ekitativo pa tur hende ta bira posibel na momentu ku edukashon ta bira un reaks-hon i reflekshon di e aspekto multilingwe di un sosie-dat. Tur persona, mucha, hóben o adulto tin derecho riba oportunidat di enseñansa ku ta reflehá su nesesi-datnan den e sosiedat ku e ta biba aden i mediante su propio idioma. Salí for di e perspektiva akí ehekushon di SDG 4 ta bira fundamental pa ku e ehekushon i/o konkretisashon di e otro metanan di SDG.

Page 32: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

32

Sin un edukashon salí for di idioma materno e desaroyo di e persona den su sosiedat ta mas vulnerabel pa kai pafó di e sistema edukashonal, disminuyendo asina su preparashon laboral, su produktividat personal i kolek-tivo den su sosiedat. Di e manera akí, en bes di yega na alkansá e meta kardinal di e programa SDG, ku ta eradi-kashon mundial di pobresa riba tur nivel, e sistema mes lo krea espasio pa hustamente mantené un situashon di vulnerabilidat pa pobresa en bes di baha esaki. Un di e instrumentonan usá pa UNESCO pa yega na manifestas-hon di SDG 4 ta e programa MTB – MLE, ku a inisiá bou di e proyekto EFA.

MTB – MLE den e proyekto di UNESCO ta referí na un kuríkulo di edukashon ku ta inisiá den e idioma ku e alumno ta papia/usa den su bida diario for di su nase-mentu. For di e alumno su idioma materno e ta kuminsá e transishon gradualmente den otro idioma. Den MTB – MLE ta hasi uso di tres idioma komo idioma di instruks-hon; un idioma materno, un idioma regional o nashonal i un idioma internashonal. E ophetivo di e proyekto MTB – MLE di UNESCO ta pa 1. promové edukashon den idioma materno pa mehorá

e kalidat di edukashon;2. enkurashá edukashon bilingwe i multilingwe riba tur

nivel di enseñansa komo un instrumento pa garantisá kontinuashon di igualdat sosial i di género;

3. krea un diversidat lingwístiko sostenibel den sosiedat-nan rònt mundu i

4. promové idioma komo un aspekto kardinal i sentral den formashon di edukashon interkultural.

Pa logra e ophetivonan aki e ròl di e dosente ta kardinal. E dosentenan ku ta traha ku e método MTB – MLE ta forma kuríkulo pa nan materia den e realisashon ku e konosementu i eksperensia ku e alumno tin di su idioma materno ta forma e mihó fundeshi pa e alumno siña kos nobo na skol. E dosente ta konsiente ku ta importante pa vinkulá e kosnan nobo ku e alumno ta siña na skol me-diante su idioma materno bèk den su komunidat. Pues: lokual e dosente ta hasi ta kuminsá ku e lokual e alumno konosé kaba i usa esaki komo instrumento pa konosé materia nobo. Énfasis den e programa MTB – MLE ta enserá krea di e alumno un siudadano konsiente i kritiko

pa ku su propio desaroyo i esun di su komunidat. Pues, en bes di djis siña memorisá (siña fo’i kabes) e alumno ta siña lesa i komprondé kiko e ta lesa.

Si e alumno komprondé e por apliká, pues su formashon komunikativo i kreativo tambe ta keda aktivá i desaroyá den e alumno su kuríkulo di enseñansa. E alumno ta krese mas konfidente den su mes, komuniká su pensamentunan di manera mas konstruktivo i traspasá e konosementu ku e ta generá na skol bèk den su komunidat. Ta asina sosiedatnan ta keda desaroyá riba tur nivel, sea sosial, kultural, ekonó-miko o struktural.

E base di desaroyo di un sosiedat ta ankrá den e edukashon ku su hendenan ta risibí den nan proseso di enseñansa. Esaki ta netamente lokual e programa MTB – MLE ta para pe: desaroyo sólido di sosiedatnan rònt mundu, riba tur nivel, salí for di un programa edukashonal ku ta inkluí e alumno usando su idioma materno pa asina hasi traspaso di konosementu nobo, den otro idiomanan, pa amplia e oportunidat di desaroyo di e alumno. Un alumno ku a keda bon inkorporá den e sistema edukashonal ta bira siudadanonan produktivo i konsiente ku ta trese bèk den nan komunidat e insentivonan nesesario pa ku kontinui-dat i produktividat den su komunidat i pues su pais. Awor ta sigui un kaso di estudio kaminda e programa di MTB – MLE di UNESCO a keda implementá komo programa piloto. Ta trata aki di un kaso na Filipina.

Na komienso di aña eskolar 2012/2013 Filipina a inisiá un trayektoria ku e programa piloto di MTB – MLE di UNESCO. Filipina tin dos idioma ofisial ku ta filipino (ku tambe ta e idioma nashonal) i ingles, un idioma internas-honal kardinal ku ta spañó i aproksimadamente 175 idioma étniko. Promé ku e programa MTB – MLE a keda introdusí, e kantidat di mucha ku no tabata bai skol tabata astronó-miko. Rason di e situashon akí tabata ku e muchanan ku ta nase i biba pafó di e área kapital, no tabatin o no tabatin sufisiente dominio di e idiomanan ofisial. Komo tal, nan tabata keda ekskluí di partisipashon den enseñansa.

Page 33: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

33

Mediante e programa MTB – MLE a krea material pa skol den e idiomanan étniko i regional pa a introdusí enseñan-sa primario den e regionnan étniko mediante skol komu-nitario. E skolnan komunitario tabata prepará e alumno pa drenta skol primario aplikando e método di MTB – MLE. Di e manera akí Filipina a logra baha e drèmpel lingwístiko i pues inkluí e alumnonan bèk den e kuríkulo di ense-ñansa. Mediante e idioma étniko e alumno tabata keda introdusí na filipino pa e por a drenta enseñansa primario. Unabes den enseñansa primario na filipino, e alumno ta keda introdusí gradualmente na ingles miéntras ku e kuríkulo ta enkurashá e alumno pa kontinuá uso di su idioma materno (étniko) pa medio di tarea èkstrakurikular na skol.

E programa MTB – MLE ta un programa inovativo ku ta brinda sufisiente espasio pa kada pais por ahust’é na su nesesidatnan i situashon aktual di enseñansa. Di e manera akí e programa ta kontribuí na fortifikashon di e kuríkulo edukashonal di un pais, kreando asina siudadano mas aktivo i produktivo pa ku desaroyo integral di un pais.

5. Rekomendashonnan FinalE programa di MTB – MLE ta boga pa mediante di uso

di idioma materno krea alumno ku ta1. multiliteral: e alumno ta bira kapas pa lesa, skibi i ko-

muniká kompetitivamente den su idioma materno, e idioma regional o nashonal i un idioma internashonal;

2. multilingwe: e alumno ta haña e abilidat pa usa dife-rente idioma den vários situashon i por komuniká riba un nivel profeshonal den su kuríkulo di enseñansa i

3. multikultural: e alumno ta krea e kapasidat di bira un siudadano aktivo den su komunidat, ku un konose-mentu kultural amplio, aportando asina na mas kon-fortabilidat, rèspèt i toleransia pa ku su propio kultura i kultura ageno di dje den su komunidat.

Meskos ku e benefisionan akiriba menshoná, e programa ta krea su retonan tambe riba tereno di implementashon den kada pais. Un di e retonan ku ta keda bin dilanti ta e aspekto finansiero pa ehekutá e programa. Miéntras ku e reto finansiero ta unu di tene bon kuenta kuné i pues tin ku keda atendé debidamente, tin sufisiente espasio den e

programa pa yega na solushon efektivo i kreativo pa yega na implementashon. Un solushon por ta hasi uso mas efektivo di e lokual kada pais/komunidat tin kaba na lugá pa yega na ehekushon. Pues, no nesesariamente tin ku kuminsá for di sero. E promé stap ta pa hasi un análisis/investigashon preliminar riba kiko tin kaba na material ku por keda usá, kiko tin na material ku por keda ahustá i usá di nobo, i kiko tin na material ku no ta efektivo mas pa ku implementashon di e programa MTB –MLE. Ta impe-rativo pa ta hopi honesto den e fase akí pa evitá ku den implementashon ta keda pegá innesesariamente.

E análisis preliminar tin ku duna mas klaridat tambe den e efisiensia i defisiensianan lingwístiko den e struktura aktual pa tantu e alumno komo e dosente. No tin sentido pa kontinuá un struktura ku a mustra den pasado di ta kontribuí mas na eksklushon (dropout) en bes di inklus-hon. E datonan ku keda kompilá den e parti preliminar lo yuda tambe pa monitoriá e progreso ku hasi ku e pro-grama nobo. Na mes momentu e kompilashon di dato lo sirbi pa trese na lus e partinan di implementashon ku lo tin ku keda adaptá segun e programa ta funshoná. Aparte di e aspekto lingwístiko, e análisis preliminar lo por duna un indikashon di e nesesidatnan eksistente pa ku metodologia i aksesibilidat na material eksistente/nobo pa ku implementashon di otro materia (p.e. historia, matemátika etc.) den e kuríkulo di skol. Den kaso ku tin un instansia ku ta enkargá ku standarisashon di idioma i tambe diseminashon di material pa skol, ta imperativo pa e instansianan akí tin un partisipashon aktivo den e fase preliminar. E instansianan akílo por indiká ku mas eksaktitut, salí for di nan eksperensia, kon ta e manera mas efisiente pa adaptá e materialnan di skol eksistente pa kumpli ku e meta di MTB – MLE.

E instansia di planifikashon i standarisashon di idioma lo por aportá na formashon di e metodologia nobo pa implementashon di e idioma materno, e idioma regional o nashonal i e idioma internashonal komo idioma di instrukshon na skol. E proseso preliminar lo tin ku indiká tambe e nesesidat pa duna dosente i otro persona ku ta bai traha den e programa un training den e metodologia nobo. E training akí lo tin ku duna e funshonarionan un

Page 34: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

34

perspektiva nobo riba enseñansa pa lokual ta trata uso di idioma materno den skol i komo vehíkulo pa inkorporá mas idioma komo idioma di instrukshon.

Pa e programa di MTB – MLE por funshoná efektivamen-te, entidat di maneho di gobièrnu di e pais konserní tin ku revisá, adaptá i inkorporá plan di maneho nobo. Di e manera akí e gobièrnu di e pais konserniente por disponé di un instrumento legal pa inspekshon i kanalisá e proseso di MTB – MLE riba nivel nashonal. Asina e gobièrnu lo por ehersé mas kontrol riba e kuríkulo nobo ku lo keda implementá den skol. Riba nivel nashonal gobièrnu tambe lo por karga su responsabilidat pa ku su siudadanonan.

Mediante di desaroyo di e kuríkulo nobo di instruks-hon, ankrando esaki den lei si ta nesesario, lo por evitá interferensia polítiko innesesario ku por afektá i/o retrasá ehekushon di e programa. Ta imperativo pa involukrá tur stakeholders i e komunidat lokal den e proseso nobo mediante di trayektoria informativo ku enfoke pa informá i konsientisá di importansia di e programa nobo. E kampaña lo mester enfatisá tambe riba e benefisionan riba plaso korto, mediano i largu pa e komunidat na momentu ku e programa keda implementá eksitosa-mente. Asina e stakeholders i e komunidat mes lo yuda gobièrnu karga e programa nobo den implementashon.

Finalmente, evaluá e programa regularmente durante implementashon i dokumentá i diseminá e progreso gradualmente. Un komunidat bon informá ta un instru-mento kardinal den kontinuashon i sostenibilidat pa ku e programa di MTB – MLE.

Page 35: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

35

Page 36: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

36

Idioma materno Nashonan Uní den su ròl di UNESCO komo den su ròl di “The Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights”, den e ròl di “economic and social department, departamentu di food program, health program” ta identifiká e importansia pa krea un sosiedat mas sostenibel kuminsando na edukashon salí for di idioma materno i multilingualisá alumnonan den e sistema ei.Na e manera ei e alumno por komprendé mas mihó. Esei no ta nifiká ku e multi idiomanan ta hasi e estudio di e alumno mas fásil, pero e ta duna e alumno mas komprenshon pa loke e ta siñando pa e por sigui desaroyá su mes riba dje. Ta sugerí den e konteksto akí ku e kantidat di “drop out’ tambe ta mengua.

Bogando pa idioma materno tampoko no ta nifiká ku e alumno no por desaroyá su mes komo un siudadano multilin-gwe. Idioma materno por forma base pa yuda desaroyá i fortifiká idioma stranhero. E generashon di e alumnonan akí lo ta mas fuerte sosialmente, kulturalmente i polítikamente, pa motibu ku nan por desaroyá nan mes komo siudadano di mundu.

Idioma di sintimentu i idioma maternoUn di e karakterístikanan ku ta hasi un idioma un idioma materno, ta e sintimentu mará na e idioma. Ta siña idioma materno promé ku yega na e fase gramatikal formal, pues ta un intuishon ta keda kreá den e hende ku e ta sigui desa-royá su mes kuné. Ta pa e motibu ei tin hende ku nunka no a siña gramátika i e reglanan di un idioma, sinembargo por sinti mesora si un frase den e lenga di sintimentu, ta kuadra. E por sinti esaki asta mas lihé ku un hende ku a siña

Konklushon i sugerensiaIdioma: Transishon i Transformashon

UNESCO su konstitushon ta inkluí mantenshon di diversidat lingwístiko komo prinsipio básiko. Den kuadro di esaki ta duna kontribushon na pas i seguridat promoviendo kolaborashon entre e nashon-nan pa medio di edukashon, siensia i kultura. Meta ta pa yega na fomentá rèspèt universal pa hustisia pa e estado di derecho i pa tur derechi humano. Tambe e Kámara di Nashonan Uní ta para pa liber-tat fundamental ku ta afirmá pa tur pueblo na mundu sin distinshon di rasa, género, idioma i religin (UNESCO Constitution Article 1).

Den e kapítulo akí lo trata e puntonan di atenshon ku a keda tresé dilanti den e plataforma di diálogo ku a tuma lugá durante e konferensia. A base di eplataforma akí a midi kon leu gobièrnu ta den progreso di e tema “Idioma: transishon i transformashon” pa asina por trese e kambionan nesesario den forma strukturá.

Page 37: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

37

gramátika di e idioma. Esaki ta e sintimentu di konekshon ku ta keda kreá den e hende pa ku su lenga di sintimentu. Esaki ta yama “intuishon lingwístiko”. Di e forma akí ta idioma di sintimentu ta keda desaroyá.

Komo ser humano komunikashon ta sumamente impor-tante. Esaki ta konta tambe pa hende ku ta surdu òf ku tin kualke otro desabilidat ku ta difísil pa komuniká den idioma; e sintimentu lingwístiko semper e ser humano ta keda mará na dje. Salí for di antropologia i derechi humano, e mihó manera pa yega na informashon ta siñando otro idioma-nan, mediante e idioma di sintimentu.

Adkishon di konosementuMester distinguí e términonan atkisishon di idioma i desa-royo di konosementu pa e situashon di nos pais. E situas-hon di Kòrsou ta eksepshonal. Nos alumnonan ta papia Papiamentu den ambiente sosial, den bario i ku nan amistatnan. E idioma hulandes ta keda usá na skolnan, komo materia i komo vehíkulo di instrukshon. Pues e idioma hulandes ta idioma strañero. Un di e aspektonan mas importante pa desaroyo, ta ora un alumno por risibí informashon i hasi uso efektivo di e informashon ku a keda traspasá. Pa logra esaki pa nos alumnonan, mester di un otro enfoke. Un sugerensia ta pa sòru pa e alum-nonan risibí tur informashon i atkerí konosementu den e idioma ku ta e vehíkulo di instrukshon, pa asina por logra nan meta.

E idioma InglesTin un diferensia entre hulandes komo un idioma stranero i hulandes komo e idioma vehíkulo pa yega na konosementu. Ta importante pa komprondé ku un idioma komo medio pa yega na konosementu por ta ingles tambe. Por skohe tambe pa laga hulandes kai afó i hasi uso di ingles. Ta importante pa suprayá ku mester di un idioma mas banda di Papiamentu. Pues por skohe pa ingles. Pa yega na e transishon akí tin vários punto di atens-hon ku mester tene kuenta kune, kual ta aspekto práktiko manera literatura i material. Mas konkreto esaki ta nifiká hasi kambio struktural den e kuríkulo di skol. E difikultat ku implementshon di e idioma ingles

den enseñansa ta, ku mester tin dosentenan ku por duna lès na skol den e idioma ingles. Esaki ta nifiká ku no ta solamente duna lès na ingles, pero tambe por siña e alumnonan den e diferente materianan i duna tur splikashon i kontribuí na desaroyo integral di e alumnonan. Lokual ku ta importante pa tene kuenta kuné pa por tin ingles komo vehíkulo ta:• sufisiente buki di lesa. Biblioteka públiko mester tin

mayoria buki na ingles.• e dosentenan mester por duna lès na ingles i mester

ta prepará pa papia e idioma henter dia. Tambe mester duna materia manera historia, geografia i físika den ingles i

• Un dosentenan mester por koregí gramátika, vokabu-lario etc. di alumnonan tambe den e ingles.

Tin un diferensia ku mester fiha entre ingles komo materia i ingles komo vehíkulo di instrukshon. Ak-tualmente na Kòrsou den enseñansa di fundeshi tin hulandes komo vehíkulo di instrukshon; esta ku ta e idioma ku ta usa na skol pa por siña e alumnonan. Ora ta papia di idioma komo materia (vak), ta tene kuenta ku e aspekto di ken ta haña, pa enrikesé e persona pa e por dominá e idioma. Ta importante pa for di den skol di fundeshi introdusí e diferente idiomanan, pues no solamente ingles. Por ehèmpel spañó tambe. Esakinan ta dos idioma ku ta mundialmente hopi usá ku ta yuda kada persona den su konosementu. Pues implemen-tashon di e aserkamentu den un fase trempan ta yuda kontribuí na e kresemente i enrikesementu personal.

ChangemanagementTur kambio ta trese resistensia.

PapiamentuMinisterio di Enseñansa Siensia Kultura i Deporte ta den proseso di inventarisashon di posibel trayekto di mehorashon di papiamentu. E siguiente puntonan ta di importansia den e proseso akí. • kontinuashon di standarisashon di papiamentu.• inkorporashon di palabra moderno den vokabulario

papiamentu.

Page 38: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

38

• kontinuashon di desaroyo di idioma papiamentu i• kolaborashon ku e otro islanan.

Gobièrnu ta bai fiha un posishon den kuadro di idioma papiamentu pa asina tuma responsabilidat di maneho den kuadro di desaroyo di nos idioma papiamentu. Den konseho di Minister un akuerdo di idioma a keda aprobá entre Kòrsou i Aruba. Punto di salida di e akuerdo ta pa bai traha mas estrecho ku otro riba maneho di idioma papiamentu. Na momentu di ehekushon tur tres isla (esta Boneiru tambe) mester di otro, sin mas ta rekonosé ku tin un diferensia di ortografia, esta esun fonológiko i esun etimológiko, pero e esensia ta keda meskos.

Sugerensia relashoná ku konferensia i rapòrt riba idiomaE sugerensia ta pa gobièru revisá i saka informashon bálido for di tur e rapòrtnan i konferensianan di den pasado relashoná ku e tema di idioma.

FuturoAktualmente Ministerio di Enseñansa Siensia Kultura i Deporte ta hasiendo inventarisashon pa standarisá e idioma papiamentu i tambe pa hasi papiamentu algu di gobièrnu. Kòrsou tin un imágen di multilingualismo internashonalmente i ta importante pa Kòrsou mantené esei. Esaki por logra na momento ku tur ministerio, or-ganisashon i instansia traha konhuntamente pa por yega na e resultado deseá.

Page 39: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

39

Page 40: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

40

LiteraturaAbello – Contesse, C. (2009). “Age and the Critical Period hypothesis.” ELT Journal, vol. 63/2. Oxford University Press.

Batibo, H. (2005). Language Decline and Death in Africa. Canada.Brown, K. (2014). Best Practices in Mother Tongue Based Multilingual Education. UN Education, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) Canada.

Burton, L.A. (2013). Mother Tongue-Based Multilingual Education in the Philippines: Studying Top-Down Policy Implementation from the Bottom Up. University of Minnesota Press.

Butzkamm, W. (2003). “We only learn language once. The role of the mother tongue in FL classrooms: death of a dogma.” Language Learning Journal, Winter No 28:p. 29-39.

De Graaff R. (2016). “The more the better or the better the better?”European perspectives on teaching practices for English in primary education. Utrecht.

Education For All EFA Monitoring Report 2005, The Importance of Mother-Tongue Based Schooling for Educational Quality. UN Education, Scientific and Cultural Organization (UNESCO).

García O. (1997).“The Handbook of Sociolinguistics” ed. F. Coulmas. Oxford: Blackwell Publishers.

Girigori, S. (2009). Beat the Drum & Break the Silence. Constructing a Collective Ethnic Identity for Curaçao through the Tambu. University of Utrecht Press.

Kibbelaar, J. (2012). “De rol van taal in het Curaçaose onderwijs. Een verkenning van kansen en knelpunten.” Amsterdam.

Landsverordening van de 12de januari 1979 regelende het voortgezet onderwijs (P.B 1979,29)

Lapresta C., Huguet A. (2008). “A model of relationship between collective identity and language in pluricultural and plurilingual settings: Influence on intercultural relations.” International Journal of Intercultural Relations, no. 32.

Lavenda, R.H. & Schultz, E.A. (2014). Anthropology: What does it Mean to be Human? 3rd Edition. Oxford University Press.

Malone, D. L. (2003). “Developing curriculum materials for endangered language education: Lessons from the field.” International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, vol. 6/5.

Paz, M. (2014). “The Tower of Babel: Human Rights and the Paradox of Language.” European Journal of International Law, vol. 25/2: p. 467–496.

Singleton, David. (2005). “The Critical Period Hypothesis: A coat of many colors.” International Review of Applied Linguistics in Language Teaching vol. 43.4: p. 269-285.

Skutnabb-Kangas T. (2015). “Language Rights.” The Handbook of Bilingual and Multilingual Education, ed. W.E. Wright, S. Boun, O. García. Malden – Oxford – Chichester Press.

Szoszkiewicz, L. (2017). “Linguistic Human Rights in Education.” Adam Mickiewicz University Law Review, no. 53: p 105 – 118.

UN Developing Program (UNDP), Transitioning from the MDGs to the SDGs, November 2015, United Nations &

Bibliografia World Bank Group.

UN Education, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), The Use of Vernacular Languages in Education 1, September 1953, UNESCO Paris.

UN Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), Convention Against Discrimination in Education, 14 December 1960. UN General Assembly.

UN Education, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), World Education Forum Dakar 26 – 28 April 2000 Final Report, UNESCO Paris.

UN Education, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) (2016). MTB – MLE Resource Kid. Including the Excluded: Promoting Multilingual Education.

UN General Assembly, Universal Declaration for Human Rights, 10 December 1948, United Nations, Resolution 217 A (III).

UN General Assembly, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, 16 December 1966, United Nations, Treaty Series, vol. 993

UN General Assembly, International Covenant on Civil and Political Rights, 16 December 1966, United Nations, Resolution 2200A.

UN General Assembly, International Convention on the Rights of the Child, 20 November 1989, United Nations, Treaty Series, vol. 1577.

Williams, A. B., Metila, R. A., Pradilla, L.A.S., Digo, M.M.B. (2016). Investigation Best Practice in MTB – MLE in the Phillippines. Phase I Progress Report: Strategies and Challenges in MTB – MLE Implementation in the Early Years. Quezon City; University of Philippines & University of Melbourne.

Page 41: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

41

Wèpsait

Avop: https://www.avop.nl/nieuws/34-21ste-eeuwse-vaardigheden

Central Bureau of Statistics: http://www.cbs.cw/website/education_3247/

Eposts: https://www.eposts.co/the-importance-of-language-in-our-lives/

Moedertaal versterkt de tweede taal: http://www.sfbo.nl/uploads/files/Moedertaal%20versterkt%20%20de%20tweede%20taal.pdf

Mwah Tekstuele Verwenners: http://www.mwah.nl/3-mei-2017/20170503_taal/

Taalontwikkelend lesgeven, hoe doe je dat?: http://media.taalunieversum.org/hsnbundel/download/26/hsnbundel-26_1116.pdf

Taaluniecentrum Nederlands Als Vreemde Taal (NVT): https://over.taalunie.org/wat-doet-taalunie/activiteiten/taaluniecentrum-nederlands-als-vreemde-taal-nvtTaalunieversum: http://taalunieversum.org/

The importance of mother tongue-based schooling for educational qualityCarol Benson, Ph.D. Centre for Research on Bilingualism Stockholm University, 2004: http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001466/146632e.pdf

UNESCO Constitution Article 1: http://www.unesco.org/education/pdf/UNESCO_E.PDF

Page 42: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

42

Page 43: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

Resultado di un konferensia dia 7 di yüni 2018

43

Page 44: ISBN 978-99904-5-151-1 Editor Promé edishon Redakshon ... · IDIOMA: Transishon i Transformashon Buki di konferensia 7 di yüni 2018 ISBN 978-99904-5-151-1 Editor UNESCO Curaçao

UNESCO Curaçao - Ministerio di Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte

44