Equator Initiative Case StudiesLocal sustainable development solutions for people, nature, and resilient communities

FijiI-TOKANI NEI SISI

Empowered lives. Resilient nations.

VAKADIDIKE NI UNDP EQUATOR INITIATIVEKo ira nai taukei ena veitikotiko eso ena veiyasai vuravura esa toso ki liu na nodra rai me baleta na kena vakayagataki na veivakasama vovou mei wali ni leqa ka rawa ni vakayagataki vei ira na tamata kei na veika bula. E tabaki vakalailai se na noke ni vuli e tukuna na titobu ni talanoa ni kena toso vakamalua na sasaga oqo,na bula ni sasaga oqo kei na kena veisau ena veiveigauna. E vica vei ira oqo ka ra tu ena veitikotiko era vakaitavitaki ira vakataki ira, era tu vakarau me’ra tukuna me taqomaki kina nai tukutuku.

Ni mai toqai na kenai ka 10 ni yabaki na equator Initiative e segata me bonata na veiyawaki oqo. Na noke ni vuli oqo e dua vei ira ka sa tubu cake vakaveitarataravi ka vakamatatataka nai covi ni Equator - maroroi ka dikevi vakatautauvata na veika e vakayacori ena loma ni tikotiko ka yavutaki ena kena maroroi na veika bula ka vakaukauwataka nai vurevure ni yau me rawa kina na bula. Na vei kisi oqo esa sagai me vaqaqacotaki e dua nai tuvatuva ni veitalanoa me vakarabailevutaka na nodra rawa ka nai taukei, vakavinakataka na kila ka e vuravura raraba ka vakayavutaki ena veika bula e tu vakavolivoliti keda nai taukei kei nai wali ni veivakatorocaketaki kei na kena caka e dua nai lavelave tudei mei vakaraitaki. Na noke ni vuli e i vakaraitaki vinaka ni kena kilai ka vakaveiwekanitaki kina ‘Na Kaukauwa ni Valavala Vakaitaukei Na lesoni mai na 10 na yabaki ni cocovi ni Equator’, e dua nai tukutuku vakasokumuni me baleta na lesoni vulici kei na maroroi ni tuvatuva me qaravi ka kau mai na noke ni vuli.

Click on the map to visit the Equator Initiative’s searchable case study database.

VakarautakaLiuliu e vakarautaka: Joseph CorcoranTokona na kena vakarautaki: Oliver HughesVeivuke ena vakarautaka: Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Erin Lewis, Whitney Wilding

Veivuke ena volavolaEdayatu Abieodun Lamptey, Erin Atwell, Jonathan Clay, Joseph Corcoran, Sean Cox, Larissa Currado, David Godfrey, Sarah Gordon, Oliver Hughes, Wen-Juan Jiang, Sonal Kanabar, Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Rachael Lader, Erin Lewis, Jona Liebl, Mengning Ma, Mary McGraw, Brandon Payne, Juliana Quaresma, Peter Schecter, Martin Sommerschuh, Whitney Wilding

DroiniSean Cox, Oliver Hughes, Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Amy Korngiebel, Kimberly Koserowski, Erin Lewis, John Mulqueen, Lorena de la Parra, Brandon Payne, Mariajosé Satizábal G.

Na vakavinavinakaNaI soqosoqo raraba na ‘Equator Initiative” e tauca na vakamuduo cecekia ki na i soqosoqo na I-tokani nei Sisi vata kei na veiliutaki maqosa nei Ms. Miliana Ravuso, e dua nai vakailesilesi ni ´Birdlife International´, na soqosoqo raraba ni nodra maroroi na manumanu vuka E vakavinavi-nakataki talega na I tokani nei Sisi ena vakayagataki ni nodratou I taba kei na mape ni vanua me taqomaki. Na vei mape tale e so e a tauri mai na CIA World Factbook kei na Wikipedia. Na i vola tukutuku oqo e a vakadewataka ko Viliame Ledua Vuiyanuca ka taleva vakarua ena noda vosa ko Camari Koto.

Nanumi talega me vakavinavinakatakiUnited Nations Development Programme. 2013. Sisi Initiative Site Support Group, Fiji. Equator Initiative Case Study Series. New York, NY.

TUKUTUKU TAUMADANa soqosoqo -I tokani nei Sisi e qarava na kena yadravi ka taqomaki na veikabula kece mai na taudaku ni yalayala ni vanua vakatokai na Important Bird Area (IBA) se na vanua maroroi ni manumanu vuka e Natewa Tunuloa. Eratou sa vakaduria oti na i tuvatuva ni sasaga oqo ka wili kina na kena makataki vatatikitiki e ono na drau na eka (600 hectares) ka okati me vanua taqomaki (protected forest) kei na nodra vukei talega nai taukeini qele ena veigaunisala tale e so e rawa ni vakatoroicaketaki kina na bula e na veisiga. Oqo e wili kina na veigaunisala tale e so e rawa kina na vurevure ni bula vaka nai lavo ka rawa mai na kena vakayagataki vakamatau nai yaubula e tu vakavoliti ira. Na sasaga oqo e a tauyavu baleta na kena laurai na vakaveitaliataki vakayagataki ni yaubula ni vanua me vaka na ta kau butako, vakamakama, mate ni karasi/kau ena kana ni manumanu, tete ni vanua ni teitei kei na kune ni manumanu/kau ca ni vanua. Sa mani tauyavutaki na sasaga oqo e kena tuvani nai tuvatuva vovou ka moqosa me sega ga ni vukei kina na bulae veisiga ia me sana rawa ni mamaroi talega kina na manumanu vuka kei na veikabulatale e so ena vanua ko Natewa Tunuloa.

TUKUTUKU DINA TAUMADACOCOVI NI EQUATOR: 2012

YABAKI NI TAUYAVU: 2005

YALAVA NI VANUA: Mua ni vanua o Natewa Tunuloa

TUVATUVA NI ´BIODIVERSITY´: Natewa Tunuloa IBA

YAGA NI SASAGA: Lewe ni yavusa, mataqali, tokatoka (IBA)

3

I-TOKANI NEI SISI Fiji

LEWE NI VOLATukutuku me baleta na sasaga oqo 4

Nai Tavi Taumada kei na Sasaga Vou 6

Na Ravuravu ni Veikabula 8

Ravuravu ni Bula Cokovata ena Ka Vakailavo kei na Veika Raraba 9

Na Ravuravu ni Vakatulewa 10

Bula Balavu 11

Na Veitabana Tautauvata 11

Veitokani ena Cakacaka Vata 12

4

Na I tokani nei Sisi e a tauyavutaki ena yabaki 2005 me baleta na kena maroroi na yalava ka ra vakaitikotiko kina na manumanu vuka e Natewa Tunuloa se na ´´Important Bird Area (IBA)``ena na yanuyanu ko Vanua Levu ena vualiku kei Viti. E ra lewena na i soqosoqo ko ira saraga era bole mai ena lewe ni vanua e Natewa Tunuloa ka ratou cakacaka vata kei ira na veitabana ni cakacaka tale e so ena qaravi ni tuvatuva ni vurevure ni bula/lavo, o koya e maroroya vakabalavu na i yaubula Na veiqaravi oqo e ra vukei kina na lewe ni vanua era vakaitikotiko ena yalava ni vanua ni manumanu vuka mareqeti (IBA) kei na veivanua volekata.

Na vanua maroroi ni manumanu vuka mareqeti e Natewa Tunuloa

Na vanua ni manumanu vuka mareqeti (IBA) e Natewa Tunuloa e tiko kina e dua na vanua ka sa bau vo toka ena veikauloa ka ra bula tu kina na kauvakaviti dina. Na veikorokoro kei na veitikotiko ka ra tiko ena yalava ni vanua oqo (IBA) era a dau vakararavi tu ga kina kena vakayagataki na qele me nodrai vurevure tu ni bula ka nodrai vurevure talega ni bula vakailavo. Era dau vakayagataki na veikau mei vurevure ni buka ni vakasasaqa, vakasasa manumanu, ta na kau me tara kina na vale, wainimate vakaviti kei na vurevure ni kakana. Ia, ena vica tiko ga na yabaki sa oti , sa laurai na kena sa vakasabusabutaki na vakayagataki ni yaubula ka sa rivarivabitaki ni na vakavuna na vakacacani ni veikau kei na kena veiyaga kece eso.

Na veivanua tikiva na mua ni toba levu ko Natewa era bula tiko kina e duatani sara nai kumukumuni vei mataqali manumanu vuka Era kunekunei dredre baleta ni sa ra lewe lailai sara ka so e tu ga e vica na vanua e na noda vuravura era kune kina (threatened and endemic species) E ciwa na kumukumuni manumanu vuka koya kune ga e Vanua Levu, ka vitu mai na ciwa e laurai ena veivanua tikiva na toba ko Natewa. Era bula tiko kina e dua na mataqali soqe ni Viti (Shy Ground Dove), ka sa kune ni sa lailai totolo sara na nodrai wiliwili. E dua tale na manumanu vuka, na Sisi ( Silktail) e sa laurai ni sa ra voleka sara ni kawaboko yani vakadua. Na Sisi e bula vakatabakidua ga ena vanua o

Natewa baleta ni ra yali kina na veimataqali soqe se koki (Blue Crested Broadbills) ka ra dau laurai vakalevu ena veiyasai Vanua Levu raraba vata kei Taveuni. Ena yabaki 2005, na veivanua tikiva na toba levu ko Natewa a sa mai vakatokai oti me dua na vanua mareqeti ena kena maroroi nai yaubula “Key Biodiversity Area” mai vei iratou nai soqosoqo levu ni vuravura , na “Conservation International “ E sa mai laurai talega ni vanua oqo e dua talega vei ira na yalava ni vanua maroroi e Viti ena nodratou “i tuvatuva na matanitu - na “Fiji National Biodiversity-Action Plan``. Ena 2005, a sa mai wiliki talega na vanua oqo me vanua ni manumanu vuka mareqeti (Important Bird Area – IBA) mai vei ratou nai soqosoqo levu ni vuravura na na Birdlife International .

E dina ni sa vakadeitaki mai vei ira na veisoqosoqo lelevu na kena yaga ka dodonu me maroroi ni vanua oqo ia e se bera tikoga ni vakadeitaki vakalawa ena matanitu na nona vakatikitikitai me maroroi ka sa tu na nuiqawaqawa ni na rawa ni vakavuna me rawarawa sara na kena vakasabusabutaki na veiyaubula ka ra tu kina.

Vakasabusabutaki ni yau bula – na takau, sisi ni qele kei na leqa ni wai

E sa mai laurai ena veigauna sa sivi ni ta kau vakawasoma, na vakamakama ka ra vakavuna na lewenivanu kei na kena vakayagataki vakawasoma na co me kedra na manumanu susu me vaka na bulumakau, e rawa ni vakavuna na leqa ena vanua vakaveikau e Natewa Tunuloa. E dua na tamani wase ni vanua levu ena loma ni veikauloa oqo e a mai cavuraki me ra teivaki kina na “mahogany” E dina ga ni sa mai oti na teivaki ni mahogany, ia na vakaveitaliataki na ta kau vakawasoma e sa vakavuna e so na leqa ena vanua veikau toka tikiva na yalayala ni vanua ni manumanu vuka mareqeti (IBA) Levu na vanua mai na veibuca toka ravita na toba o Natewa era sa teivaki tu kina na niu ka sa lailai na vanua ni teitei Oqo e mai vuna talega ni sa dewa mai na teitei ena vanua veikau. E so na leqa e mai kune ena ta ni veikau, e sisi ka vakayaki na qele vinaka, vakacacana na wai ka bau mai vakaleqai talega na nodrai tikotiko na manumanu vuka mareqeti.

Tukutuku me baleta na sasaga oqo

55

Na vanua ni manumanu vuka mareqeti (IBA) e sucu tiko mai kina na veiuciwai kai vurevure tiko ni wainigunu vei ira na veikorokoro toka tikiva na toba o Natewa. Na kena ta vakawasoma na kau ena vanua oqo e vakavuna na kena sega soti ni vinaka nai tuvaki ni wainigunu, vakaleqa sara vakalevu nai tuvaki ni veikabula kei na kedra yaga, ka na rawa ni mai leqa talega kina na i yaubula e loma ni waitui. Na kena vakaleqai nai tuvaki ni wainigunu ena veikorokoro toka tikiva na toba o Natewa , sa mai vakavuna kina na nodra loma soli na lewenivanua me ra veiitauriligataka na cakacaka ni kena sagai me wali na veileqa oqo vata kei iratou nai soqosoqo na “Birdlife International”.

Na kena tauyavu na I tokani nei Sisi

Ni oti na kena a soli vakatabakidua e 17,600 na eka na levu ni vanua me baleta na kena maroroi na Manumanu Vuka Mareqeti (IBA) ena 2005, sa qai tekivu na nodra cakacaka vata na veikorokoro wavolita na toba o Natewa vata kei iratou na soqosoqo na “Birdlife International” ena navunavuci ni kena taqomaki se maroroi ni veikauloa ena vanua o Natewa Tunuloa. Nai matai ni vuli ena kena sagai me vakatetei nai tukutuku ni sasaga yaga oqo sa qai mai vakayacori ka ra vakaitavi kina nai vakailesilesi vakamatanitu, lewe ni bose ni yasana vakaturaga ko Cakaudrove, na tabani ni veikau kei na vakayagataki qele. E sala muria mai na vuli oqo na nodra digitaki na mata mai na veikorokoro me sa tauyavu kina nai soqosoqo vou oqo ka me ratou sa na qarava vakatabakidua na vanua ni manumanu vuka mareqeti (IBA). Sa mani vakatokayacataki nai soqosoqo oqo ena manumanu vuka mareqeti na Sisi (Fijian Silktail Bird), e dua na mataqali manumanu vuka bui silika ka laukune vakatabakidua ga ena veivanua toka ravita na toba ko Natewa kei na yanuyanu o Taveuni. (E via lailai toka na I bulibuli ni kena ka ra laurai tiko e Natewa).

E dua nai bolebole levu taumada e ratou lako curuma mai nai saqosoqo sai koya na kena ta vakayauyau tiko na kau mei vurevure ni lavo vei ira na leweni vanua. Ena qai rawa ga ni na vakavotukana na sasaga yaga oqo ena kena sagai me laurai tale eso na veika se veimataqali cakacaka ena rawa ni sosomitaka na ta kau me nodrai vurevure ni lavo na lewenivanua. Ena vuku gona ni veika oqo, se baci dua tale kina na veitalanoa se navunavuci vata kei ira nai soqosoqo ka ra umani vata tiko ena kena sagai me vakavotukana na sasaga yaga oqo. Mai na veitalanoa oqo sa qai mai lamata cake kina na vakasama ni kena bucini me sa duri na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP). E dua na veidinadinati (MOU) e sa qai mai toqai ni ratou sa lomavata kina na tinikadua (11) na yavusa ka ra I taukei ni qele ena vanua o Natewa Tunuloa ena kena maroroi na

veikauloa ka vakatabui na ta kau me tini (10) na yabaki, kei na nodra tokona na vakasama ni kena laurai tale eso na mei vurevure ni lavo ka me sosomitaka kina na kena sa mai vakacegui na ta kau ena loma ni veikauloa. E a vakarautaki vakaivola na veidinadinati oqo ena dua na vuli ka vakayacori ena koro o Navetau ena 2009, ka sa mai vakadeitaki kina na kena biu vakatikitiki e 6,000 hectares na levu ni vanua me baleta na sasaga yaga oqo.

Na kena I karua oya na kena vakadavori nai tuvatuva ni veiqaravi ni sasaga oqo. E tiki talega ni navunavuci oqo sai koya na kena yadravi me tautauvata kece na kena wasei nai tavi vei ira na lewe ni veiyavusa. E veiganiti vakalevu na mataqali sasaga oqo kei na wasewase ni qele, baleta ni sa oti wasei oti tu vakamatau na qele ni veimataqali ka matata vinaka tu na kena I tukutuku vakaivola kei na kena I tuvatuva. Era na lewa ga vakai ira na lewe ni mataqali na kena vakayagataki na nodra dui qele ena sasaga oqo.

O ira na lewe ni soqosoqo oqo, e ra wili kina na mata mai na veimataqali, na lewena era a tekivu mai na lewe ono(6) ena 2006 ka toso tiko nai wiliwili me yacova na tinikalima (15) ena 2012. Na lewe ni soqosoqo oqo era a digitaki mai me leyadua mai na dua na mataqali. Ena kena sagai me ra vakaitavitaki ira vakalevu na lewenivanua ena sasaga oqo , e sega soti kina ni bibi nai wiliwili, e vinakati ga na loma soli ni lewenivanua me ra vulica ka ra matanataka na veika e vinakati me vakavotukana kina na sasaga yaga oqo.

Na Lewa Dodonu kei nai Tuvatuva Matau

Nai soqosoqo e tiko e dua na kena I Liuliu ni Bose, Vunivola, kei na dua na kena Dauniyau. Nai tavi kece e dau vakayacori e dodonu me salavata tiko kei na veika eso e volai tu ena i tuvatuva ni cakacaka“Terms of Reference”(TOR) ka vakaraitaka tu vakamatata na veigacagaca kece ni kena sagai me vakavotukana na sasaga oqo kei na nodra vukei ka vakatorocaketaki kina na lewenivanua e Natewa Tunuloa. Enai tuvatuva oqo (TOR), e matata vinaka tu kina na nodrai tavi yadudua nai taukei ni qele. N lalawa se lewa kece ni bose oqo e dau kau cake kina bose vakoro, me ra dau soli vakasama kina na lewe ni veimataqali ka me rogo talega ga kina na domodra se nodrai le. Na sasaga oqo kei na kena lewa dodonu enai qai vakavotukana ga ena nodra veitauriligataka nai tavi ko ira na lewenivanu kei nai soqosoqo na “Birdlife International” ka yadrava tiko na kena maroroi nai yaubula ena vanua o Natewa Tunuloa.

“Na kena taqomaki na vanua kei na veika bula e sega walega ni nodra taqomaki na manumanu vuka se na vunikau; e baleta saraga na kena taqomaki na veika e noda , nodra na luveda, kei na nodra na makubuda. Na noda lewa vakamatau ena kena maroroi se taqomaki na noda vanua kei na veika bula ena vakadeitaka na veika era na qai bula tiko na i sausau vou ni vanua mai muri.”

Mr.Silio Lalqila, Dauniyau, Nai Soqosoqo Ni Kena Sasagataki Taumada Na Taqomaki Ni Yalava Ni Veikabula Na Sisi

6

Nai Tavi Taumada kei na Sasaga Vou

Na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP) e sa mai bucina oti e vica nai walewale ni kena tovolei me vakatorocaketaki na bula raraba ena veikorokoro ka ra tiko ena yalava ni vanua taqomaki oqo. Na tikina bibi duadua ena kena sagai me ra vukei na lewenivanua ena so tale na vakasama ni qara bula vakailavo mai na nodra dau vakararavi tu ga ki na veika era dau rawata mai veikau ka dau i vurevure tu ni bula, ka vakauasivi ena bula vakailavo.

Sa nanuma tale tikoga nai soqosoqo oqo me toso talega na veiqaravi kina dua tale na tabana vou sai koya na saravanua e lomanivanua, ka ni dua talega nai vurevure ni lavo vinaka.

Mai nai Vurevure ni Bula ena Ta Kau Ki nai Vurevure ni Bula ena Veika tu Wavoliti Ira

Nai vurevure ni bula mai na veika tale eso esa mai vakavuna na nodra sa sega ni vakararavi soti na lewenivanua ena kena vakayagataki vakawasoma na veikabula ka tu ena loma ni veikau. Na nodra sa dui vakasaqara na bula ena veitabana tale eso na lewenivanua e mai vukea vakalevu na kena sasagataki me maroroi nai yaubula ena loma ni veikau.

E dua na kena vakaraitaki sai koya na kena bucini cake e dua nai tuvatuva ni veiqaravi ni teitei me vukei cake kina na kena vakasaqarai na kakana ka vakalailaitaka nodra dau teivaka na saula ni veikau. Na mataqali tei oqo e caka vakamatau me vukea na tarovi ni sisi ni qele, na kena vakavinakataki nai tuvaki ni wainigunu, kei na kena maroroi tikoga na bulabula ni qele. E dua na mataqali co vua na “Vetiver Grass” e sa tekivu teivaki talega me vukea na tarovi na sisi ni qele, kei na kena sa teivaki talega na painapiu kei na kakana draudrau me i vurevure ni kakana vei ira na lewenivanua. Na vanua ni bucibucini era a tauyavutaki talega me ra bucini cake kina nai tei ni uvi, veimataqali dalo, ka vaka talega kina na kena teivaki na yasi ka na rawa ni vukea na kena vakalailaitaki ni kena vakayagataki vakawasoma nai veikabula e loma ni veikau. E dua na soveya ka ratou vakayacora na Tabana ni Vakayagataki Qele (Land Use Planning Department) e sa mai kunei rawa kina na kena sa toro cake sara tiko nai vakatagedegede ni kena vakayagataki vakamatau na qele ka sa vakavinavinaka sara kina vakalevu na matanitu ki na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP).

E dua tale na kena vakaraitraki vinaka oya na kena susu na toa, ka sai vurevure talega ni lavo vei ira na lewenivanua. Ena loma ga ni rua (2) na vula, era a rawata kina na lewenivanua nai lavo levu e sivia toka na FJ$1,000.00 mai na kena volitaki na toa. Nai lavo e rawa ena dua na siga e tiko volekata na Fj$20.00. E vaka taklega kina na susu oni, ka sa rawa tiko kina nai lavo, kei na kena rawa ni vukei cake sara na nodra bula vakayago ena kena vakayagataki na de ni oni me I sosomi ni suka.

7

Na “Sisi Initiative” e cuqena talega vakalevu na nodra vakaitavitaki ira na marama ena veisasaga vovou me rawa kina na bula e veisiga. E levu na veika era rawa ni vakaitavi kina na marama me vaka na kena vulici na cakacaka ni liga, tali ni kato (vakayagataki ga na veika e tu wavoliti ira me vaka na voivoi), na caka i ukuuku ni marama, na kesakesa vata kei na vavavi. Na veika kece sa mai vakavotukana oqo e vure caka mai kina na vakasama ni kena vakabulabulataki tale mai eso nai tovo vakaviti me vaka na meke ni vanua kei na tali ni ibe. E levu vei ira na saga vou oqo e mai vukei cake na kena i vakatagedegede ena kena nanumi ni curu mai kina na sasaga vou ni kena tauyavutaki na saravanua e lomanivanua.

Na Cakacaka ni kena Taqomaki na Veikau mai vei ira na Lewenivanua

Nai walewale ni kena maroroi se taqomaki na veikau kei na veikabula era tu kina, e kilai tani beka kina na “Sisi Initiative”. E nodrai tavi lesu mai na lewenivanua ena nodra vukei ena veika eso eratou sa mai vakacagau tiko kina na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP), oya na nodra vakaitavitaki ira vakatabakidua na lewenivanua ena rokovi tikoga na Veidinadinati (MOU) me baleta na kena maroroi nai yaubula ena 6,000 hectares na levu ni ni veikau. Ena veidinadinati oqo e sega ga kina ni ra vakadonuya na lewenivanua na kena vakatabui vakadua na ta kau ena vanua kovuti oqo, era vakaitavi talega ena kena cuqeni tiko ena sasaga me ra vakabulabulataki tale mai nai tuvaki ni veikau dina ni Viti ka ra a dau bula tu ena veigauna sa oti. Ena nodratou veiliutaki maqosa na Tabacakacaka ni Veikau ni noda matanitu, ka vaka talega kina na veivuke vakailavo mai na “UNDP-GEF Small Grants Program”e sa mai tavo rawa kina e dua nai walewale vou ni kena maroroi nai yaubula e loma ni veikau ka ra a vakaitavi kina na lewenivanua kei ira na mata digitaki mai na veimataqali ena vanua o Natewa Tunuloa.

Nai walewale se sagaga vou oqo e mai vakavureni cake mei dusidusi ni kena vakayagataki vakamatau na qele kei na veisasaga eso e kunei ni rawa ni vakabulabulataki tale kina nai tuvaki ni veikau. E a bucini vakamatau na sasaga oqo me dusia tiko na kena vakayagataki vakavuku nai yaubula e loma ni veikau ka sa na vukea vakalevu sara na kena dau taqomaki na wainigunu, maroroi ni veika e rawa ni laukana, kei na kena rawa ni tarovi na kena yaco na waluvu. Na sasaga oqo e raica talega na vakasama ni kena rawa ni vakaleqai nai yaubula e wasawasa kevaka e vakacacani tikoga na bula ni veikauloa, sai koya na nodra dau veitosoyaki voli na veika bula e ena gusu ni uciwai na Buca kei na loma ni wasawasa.

Ena kena sagai me matata nai walewale ni kena vakayacori na sasaga oqo, e vinakati vakalevu kina na cakacaka vata ka ni oqo sai lutua ni kena vakatorocaketaki ni bula duavata ni lewenivanua. Era a vakavulici na lewe ni soqosoqo enai walewale ni rawa i lavo, kei na kena vulici ni volai e dua nai vola kerekere, e bibi sara vakalevu na tikina oqo ena kena maroroi na bula vakailavo ni soqosoqo me yacova na gauna mai muri. E veivuke talega vakalevu ena tikina oqo ena kena a vakadonuya na “UNDP-GEF Small Grants Program” me dodoliga vakailavo me vukei kina na kena tauyavutaki e rua na vanua ni bucibucinii “Nursery ni tei ni yasi kei na so tale na kauvakaviti dina me ra na qai lai teivaki ena vanua sa dravuisiga tu e loma ni veikau. O ira nai tabagone era a vakayagataki ena cakacaka ni bucibucini oqo ka vaka talega kina na nodra teivaka na co vou “Vetiver Grass” me vukea na kena dau sisi vakawasoma na qele ena vanua veibaba. Na kena teivakai talega na yasi e sai vurevure talega ni lavo vei ira na lewenivanua. Na nodra vakatorocaketaki ena kila kei na vuli na lewenivanua e umani talega kina na kena vulici na veikabula kei na kena vulici talega na kena kilai na veimataqali manumanu vuka ka ra bula tu ena loma ni veikauloa, sa mai yaco kina me ra vakaitavitaki ira kina vakalevu na lewenivanua ena kena yadravi ka maroroi tiko na Yalava Maroroi ni Manumanu Vuka Mareqeti (IBA).

8

Ravuravu

NA RAVURAVU NI VEIKABULANi se bera na kena tauyavutaki na “Sisi Initiative”, na kena dau ta tiko vakayauyau na veikau ena vanua ravita na toba o Natewa, e a sa yacova sara tikoga e dua nai vakatagedegede ca ena kena vakaleqai na vanua kei na veika bula. Na kena ravuravu e vakilai sara vakalevu ena kena sa lailai ga mai nai wiliwili ni manumanu vuka ka dau laukune ga ena loma ni veikau oqo, na vakaleqai ni veikabula e wasawasa, kei na kena vakaleqai raraba na i yabula ena vanua o Natewa Tunuloa. Na kena vakayagataki vakalevu na veikabula ,era tu e loma ni veikau, e mai vakaleqa sara vakalevu na nodrai tikotiko na manumanu vuka kei na veika era dau bula kina, ka rawa ni vakavuna na nodra kawaboko yani. Na nodra lecaika na lewenivanua ena kena sagai me ra vakasaqara tale eso nai vurevure ni bula kei na bula vakailavo, sa dau vakavuna me ra sa dau vakararavi tu ga kina ta kau me nodrai vurevure ni bula vakailavo. Na kena lailai na vanua bucabuca me vakayacori kina na teitei sa bau yaco yani na vanua teivaki kina saula ni koro voleka ki veikau ka sa i koya talega oqo e dua na vuni leqa ena kena sasagataki tiko me taqomaki na veikau.

Taqomaki ni Veikau ena nodra Veiliutaki Maqosa na Lewenivanua

Na Veidinadinati (MOU) ni sasaga yaga oqo eratou sa mai rawata kina na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP) e 6,000 hectares na levu ni vanua ka na vakagolei vakatabakidua me ra na qarava na lewenivanua e Natewa Tunuloa na kena taqomaki se maroroi. Ena veidinadinati oqo, sega ni wili kina na kena se bera ni vakalawataka vakamatanitu na kena dau sagai na maroroi ni veikabula tu wavoliti keda, sa mai vakavotukana kina na nodratou sasaga nai soqosoqo oqo ena kena tauyavutaki e dua na vanua se yalava me maroroi ga kina vakatabakidua na veimanumanu vuka mareqeti kei na kena taqomaki talega na lomanivanua kei na veikabula.E sa mai yalana talega na Tabacakacaka ni Veikau na vanua ka nanumi tiko me biu vakatikitiki me baleta na kena taqomaki na bula ni manumanu vuka oqo na “Sisi”. Na kena bibi na sasaga oqo, sa mai vakalailaitaka kina

na kena dau soli nai vola tara (license) ena kena ta na kau ena yalava oqo. Nai lutua kece ni veika sa mai yaco oqo, oya na kena sa yaco mai nai tukutuku mai vei ira na lewenivanua ena veikorokoro ka ra toka ena toba o Natewa, ni sa tekivu me ra kunei tale na manumanu vuka oqo na “Sisi” ena veivanua voleka, mai na kena dau laukune ga vakavudua sara ena loma ni veikauloa.

Na vei sasaga vovou eso ka sa laurai mei vurevure ni bula vei ira na lewenivanua sa mai vakalailaitaka kina na kena teivaki vakawasoma na qele kei na ta kau mei vurevure ni lavo. Ena dua tale na yasana , ena nodra sa vakaitavi taki ira na lewenivanua ena veisasaga vovou eso, sa mai vakavuna na kena sa vaka me bulabula tale mai nai tuvaki ni vanua ka vakauasivi na kena sa laurai talega na bula ni veikauloa. Na kena vakayagataki nai teitei lalai (Model Farm), kei na kena tekivu bucini na sore ni kau, esa lailai kina na nodra samaka na lewenivanua na loma ni veikau me vakayacori kina na teitei. E ratou sa kunea rawa na Tabana ni Vakayagataki Qele ni noda matanitu, ni sa vaka e qai uasivi cake tikoga nai vakatagedegede ni kena vakayagataki vakamatau na qele mai vei ira na lewenivanua ka sa gole na vakavinavinaka vei na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP), ena veika eratou sa mai vakayacora tiko. Ena dua tale na vakasama, na kena sa mai caka na susu oni, volitaki ni cakacaka ni liga kei na nodrai ukuuku na marama me vurevure ni lavo, e sa mai vukea sara vakalevu na kena taqomaki nai yaubula ena loma ni veikau baleta ni sa sega soti ni vakayagataki vakawasoma.

Taraicake nai Vakatagedegede ni kena dau Maroroi nai Yaubula

Sa dua nai tavi bibi eratou sa vakayacora oqo na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP) ena nodra vakatorocaketaki na lewenivanua ka ra vakaitikotiko ena yalava taqomaki oqo ka oka talega kina na yalava levu ni kena maroroi na Manumanu Vuka Mareqeti, me ra kila tiko na nodra i tavi ena kena sagai me taqomaki na i yaubula ni noda vanua. E ra vakaitavitaki ira talega na lewenivanua kei ira nai taukei ni qele ena kena bucini cake edua nai vakaro se i dusidusi

ni kena maroroi na i yaubula. E ra vakavulici na lewenivanua ena kena kilai na manumanu vuka kei na veigacagaca tale eso ka rawa ni vukea na nodra vakaitavitaki ira ena kena yadravi tiko na taqomaki ni yalava ni Manumanu Vuka Mareqeti, kei na nodra vakaitavitaki ira nai tabagone ena kena vakabulabulataki tale mai nai tuvaki ni veikauloa mai na nodra vulica na veigacagaca eso ni cakacaka ena kena sagai tikoga me taqomaki nai yaubula.Ena kena tarai cake tiko na sasaga oqo me ra kila na lewenivanua na nodrai tavi, sa vakavuna kina na nodra taleitaka na sasaga oqo ena nodra sa qai kila na nodrai tutu vakataukei ni qele, ka sai koya oqo e dua na tikina e raica nai soqosoqo na “Sisi Initiative” ni yaga sara vakalevu ena kena maroroi nai yaubula me yacovi ira yani nai tabatamata tabu saka yani era muri tiko mai.

RAVURAVU NI BULA COKOVATA ENA KA VAKAILAVO KEI NA VEIKA RARABAE dua nai bolebole levu sara sa mai vakataqara vei ira na lewenivanua era tiko volekata na toba levu o Natewa na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP) ena nodra cuqena tiko na kena vakayagataki tale eso na veicakacaka se veika vovou me nodrai vurevure ni bula kei na kena sa sega soti kina ni vakarusai na veikau ka ra tu kina na veiyaubula mareqeti eso.

Na Veika ni Bula Tale Eso kei na Vutuniyau ni Kakana

E dua vei ira na veika bibi ka ratou kena dau kina na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP) sai koya na kena vakaukauwataki kei na kena vakatorocaketaki na kena sagai me levu ka vuabale tu ga nai vurevure ni kakana ena gauna oqo ka vakauasivi ena gauna mai muri. Ena gauna lekaleka madaga oqo na kena teivaki nai tei totolo me vaka na dalo kei na painapiu, sa rawa kina na bula vei ira na veivuvale yadudua mai na nodra dau teitei tu ga vakaveitalia. Me vukea na vuabale ni kakana ena gauna mai muri, sai koya na kena vakayagataki vakamatau na qele, e sa vakavuna kina na kena taqomaki vakavinaka na veikauloa kei na veika era bula tu kina, ka i vurevure tu ni kakana, wainigunu, ka vakauasivi ena kena qaravi vinaka na bula ni dua na tamata tabu saka yani.

Na susu oni vata kei na susu toa talega sa vukea cake na kena vuabale na kakana ka sai vurevure talega ni bula vakailavo ka ni a dau I vurevure tu ga ni lavo ena veigauna sa oti na ta kau. O ira na lewenivanua era sa vakayagataka sara vakalevu na denioni me sosomitaka na vakayagataki ni suka ni sa rui sau levu kei na kena dau volitaki nai vovo ni denioni ka sa dua talega nai vurevure ni lavo vinaka vei ira na lewenivanua. E sa mai vakavotukana sara vakalevu

na susu ni toa, ni sa rawati kina nai lavo levu e US$550 nai lavo ni Mereke enai matai ni rua na vula e a tauyavutaki kina. Oqo e dua nai vurevure ni lavo vinaka vei ira na lewenivanua ka ni laurai ni tikoga ena US$1.00 nai lavo ni Mereke na I vakatagedegede ni rawa I lavo ena dua na siga kina dua na lewenivanua , Ka sa dua nai vakaraitaki vinaka.

Na Vuli Ka, Tiko Bulabula kei na Veivakatorocaketaki

E dua nai wase levu ni lavo e rawa ena veika vovou eso ka sa mai talaucaki oti tiko, era a vakaitavi kina ena kena liutaki se qaravi, ko ira na matabose ni veikorokoro , e sa mai yaga sara vakalevu ena kena vakavinakataki eso na veivale, na kena waqa na cina e veikorokoro, kei na kena vulicui talega me tarai cake na bula raraba ni lewenivanua e Natewa Tunuloa. Na veitubu lelevu/lalai eso, e rawa tiko ena veisasaga vou eso, e sa saumi rawa kina na nodrai curucuru ni vuli na luvedra ka veivuke talega ena sau ni wainimate se sau ni laurai vei vuniwai vei ira na tauvimate. E kena i kuri talega ni vuli ka dau vakayacori ena sasaga oqo e vakarautaki ira sara talega na lewenivanua ena so nai walewale ni veicakacaka vovou eso ka dau gadrevi me ra wasea vakamatau kina na veika sa caka tiko me rawa kina nai lavo ka me ra kila talega na nodrai tavi ena kena sagai me maroroi nai yaubula. Na nodra vakavulici na lewenivanua sa vakarabailevutaka na vakasama ni kena vakayagataki vakavuku na qele, na tokitaki ni vakasama kina veisasaga vovou eso, kei na kena yadravi tiko na vakasama ni bibi ni kena maroroi nai yaubula, ka me vakavinakataki kina na kena qaravi tiko nai tavi levu ni kena taqomaki na veikau kei na kei na yadravi talega na yalava ni kena maroroi na Manumanu Vuka Mareqeti (IBA). E kena I kuri talega oya ni ratou sa vakavulici na lewe ni I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP) enai walewale ni kumuni I lavo kei na kena dau veiwaseyaki vakamatau nai yaubula, vulici ni kena volai e dua nai vola kerekere, na sasaga ni kena tauyavutaki na bisinisi lalai, kei na kena sagai me duri e dua na tabana ni saravanua e loma ni vanua/veikau. Me vakaruataki tale ni veigacagaca kece ni nodratrou cakacaka na “Sisi Initiative” e curuma kece yani na kena sagai tikoga me ra liga kaukauwa na lewenivanua ena kena rawa na bula ka me rawa vakalevu sara.

Na Kila ena Ka Vakavanua kei na Nodai Tovo nai Taukei

Ena kena toso tikoga na sasaga ni kena taqomaki na veikauloa ena vanua o Natewa Tunuloa, eratou vakayagataka sara vakalevu na “Sisi Initiative” na veika ga eda kilai tani kina nai taukei, ena nodai tovo, I vosavosa, meke ni vanua kei na veika tale eso. Na veidinadinati ka a toqai taumada me baleta na sasaga yaga oqo, e dua vei ira na kena usutu, oya na nodra vakatulewa ga na lewe ni mataqali ena I vakavakayagataki ni nodra qele. Nai tovo vakavanua oqo kei na kena

9

“Na Lawa ni Veika me baleta na Vanua kei na Veika era Bula kina e na qai qaravi vinaka ga ena nodra cakacaka vata na lewenivanua vata kei

ira na I taukei ni qele – oi keda eda tu saraga ena I yatu eliu.”

Mr.Silio Lalqila, Dauniyau, Nai Soqosoqo Ni Kena Sasagataki Taumada Na Taqomaki Ni Yalava Ni Veikabula Na Sisi

10

rokovi sa usutu ruarua ni cakacaka kei na sasaga ka ratou vakaitavi tiko kina na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP). E oka talega kina na veisasaga vovou eso me baleta na bula ni lewenivanua e kena usutu tikoga ga mai na kena vakayagataki kei na kena maroroi tiko nai tovo vakavanua. Nai soqosoqo oqo e mai tovolea talega me vakabulabulataka tale mai eso nai tovo vakaviti din ka da kilai tani kina na i taukei me vaka na meke ni vanua.

Ena gauna ni bose e dau bibi me ra tiko kece kina na lewenivanua, marama kei na turaga. Me vaka ni dau sega so ni rakorako me ra vosa na mara ma ena gauna ni bose, e sa mani nanumi kina me dua takega na nodra gauna ni bose na marama ka me dau rogo rawa kina na domodra. Nai soqosoqo oqo na “Birdlife International” ka rau cakacaka vata tiko kei na “Sisi Initiative” e kenai liuliu tiko e dua na marama. Na veisasaga kece ka ratou vakaitavitaki ratou tiko kina na “Sisi Initiative” e umani tale tu ga kina na kena sagai me dau tarovi na veivakaduiduitaki vei ira na marama, ka levu saran a veitabana ni cakacaka era dau vakaitavi kina na marama. Na kena caka nai ukuuku ni marama, na kesakesa kei na vulici ni vavavi sai koya oqo eso nai tavi ka ra dau cakava na marama ka sa mai okati vata talega kei na sasaga ni kena vakaduri na tabana ni saravanua e vanua mamaca/lomanivanua.

NA RAVURAVU NI VAKATULEWAE dina ga ni levu sara na vanua e Viti, e vakatokai tu me vanua maroroi se vanua vakamareqeti, ena sega soti ni maucokona na kena sagai me maroroi baleta e se sega ni dua na lawa vakamatanitu era se vauci tu kina. Na lawa makawa ga se davo tu enai walewale kece ni kena liutaki vakamatau na noda yalava maroroi ni yaubula. Ia, na

veika me baleta na kena maroroi nai yaubula ka ra vakaitavi kina na lewenivanua me vaka na kena ka vakayacori tiko oqo e Natewa Tunuloa e a tauyavutaki tu ga ena veisolisoli vakayavusa me vaka ni nodai tovo, ka rawa ni laurai kina na luluqa kei na veimalumalumu eso. Ena vuku ni veika oqo, eratou sa mai raica rawa kina na “Sisi Initiative” na bibi ni kena dau vakarogoci na veika me baleta na kena maroroi na i yaubula vata kei na kena sagai tiko me vakavinakataki na veika vakalawa ka vauci tu kina na mataqali sasaga oqo.

Na veigacagaca ni cakacaka oqo ka ratou vakayagataka na “Sisi Iniative” e a sa mai vakarogotaki oti na kenai tukutuku vei iratou na tabana na “National Protected Area Committee, ka tauyavutaki ena 2008 me veivuke e na kena sagai me vakalawataki na mataqali sasaga vakaoqo. Na mataqali sasaga oqo e sega soti tu ni vinaka na veika vakalawa ka vauci tu kina, ia na “Sisi Initiative” sa mai vakaraitaka oti ni kena cuqeni tikoga na sasaga ni maroroi ni veikabula, cakacaka vata kei na veitabana ni matanitu, kei nai vurevure ni bula mai taudaku e vinakati vakalevu me ra vukei kina na lewenivanua.

Na “Birdlife International” ena nona cakacaka vata kei na so na tabani ni matanitu, e a vakaraitaka raraba kina nai walewale ni sasaga ka ratou sa mai vakayacora tiko na “Sisi Initiative” ena dua na bose levu ni “Protected Area Committee ena 2010. E na bose talega oqo sa mai kilai ka vakaraitaki raraba kina ni vanua oqo o Natewa Tunuloa sa tiko kina e dua na yalava ni vanua taqomaki ka ra na qai vakaitavi sara vakalevu na lewenivanua ena kena cakacakataki vakauasivi ena kena sa na qai dua na kena lawa me vauci kina vakamatanitu. Na sasaga yaga oqo e dua nai vakaraitaki vinaka ni veiliutaki dodonu ka savasava ni ra vakaitavitaki ira kina na lewenivanua.

11

Na Bula Balavu Kei Nai Tukutuku

BULA BALAVUNa usutu levu ni kena na rawa ni bula balavu na “Sisi Initiative” sai koya ni sega ni vukei ira sara vakadodonu na lewenivanua ena veika vakailavo me baleta na kena maroroi nai yaubula, ia e vakayagataka tale e dua nai walewale ni veivuke sai koya na nodra vakavulici na lewenivanua me ra vakaitavitaki ira ena so tale na veitabana vovou eso ka mei vurevure ni bula.

Na gacagaca kece ni sasaga yaga oqo e kena usutu e kena usutu levu ga na nodra vakaitavi taki ira na lewenivanua. Mai na kena a tauyavutaki na sasaga oqo, e a bibi kina vei iratou nai soqosoqo na nodra vakaitavitaki ira na lewenivanua me tekivu sara main a gauna ni bucibucini me yacova ni sa duri e dua nai dusidusi vou ni kena vakayagataki vakamatau na veikabula e loma ni veikau. Na lewa ka davo tiko kina nai dusidusi oqo sai ira sara ga na lewenivanau o Natewa Tunuloa, ni tu vei ira na dodonu ni kena vakayagataki na nodra qele vakamataqali. Ena kena mai leweni veidinadinati oqo (MOU) na veitikina vakalawa eso, oqo e vakadeitaka ka vakaukauwa taka sara vakalevu na kena qaravi vakavinaka mai vei ira na lewenivanua na veika me baleta na kena taqomaki na nodra veikau. Na dodonu kei na lewa e tu vei ira na lewe ni veimataqali ka dau solia sara vakalevu vei ira na bolebole me ra qarava vakavinaka saran a nodrai tavi ena kena maroroi se taqomaki na veika e nodra ga.

O ira na lewe ni soqosoqo na “Sisi Initiative” era a digitaki ga mai ena nodra dui tikotiko se koro ka ra matataka talega na veiyavusa kece taukei ni qele ena vanua ko Natewa Tunuloa. Eratou dau vakarogotaka na nodratou I tukutuku ni bose ki vei ira na lewenivanua ena gauna ni bose me kilai tiko kina na veuika eratou sa vakayacora tiko. Era nuidei tu na lewe ni veimataqali ena veika e dau caka oqo baleta ni dau solia talega vei ira e dua na veivakadeitaki ni nodra tikoga na qele ka ra na tauca tikoga na kena vinaka ena veiveigauna. E tu ga e ligadra na kena rawa ni vakavotukana na sasaga oqo.

Na “Birdlife International “e maroroya tu e dua na veidinadinati levu vei ira na lewenivanua e Natewa Tunuloa kei na “Sisi Initiative” ka na vakuria tikoga na veivuke oqo me yacova na gauna mai muri ka oka tale tikoga kina na na nodra vakaitavitaki na lewenivanua ena sasaga yaga oqo. Ena loma ni veika tale eso, na veitabana tale eso ena taudaku ni matanitu (NGO) era vakuria tale tikoga na nodra veivuke ena kena tarai cake na nodra bula na lewenivanua ena vuli kei na veituberi. Na veituberi ena veika vakavuli oqo e sa mai vakavotukana sara vakalevu, vakauasivi ena kena vulici nai walewale ni kumuni i lavo, vata kei na kena vulici na kena dau volai e dua nai vola kerekere ka sa mai vakavuna na nodratou veivuke mai vakailavo na tabana ni “UNDP” na “Small Grants Program” . O ira na leweni vanua era a vakavulici talega ena kena vakayagataki vakamatau na qele kei na I walewale ni kena maroroi n veikabula ena loma ni veikau. Ena gauna oqo, era sa dui qarava sara tu ga vakaira na veicakacaka vovou eso me vaka na susu oni, ka ni sai koya saraga oqo nai vurevure ni bula vakailavo. Na tabana oqo sa mai toqai oti vakaivola ka sa tiko talega e dua nai vola ni vaka curuilavo, ka sa tu vakarau me sa na tekivu cici vakai koya. Na “Sisi Initiative” e sa cakacaka tale tikoga vakavoleka kei iratou na tabana ni matanitu ka qarava na veikau kei na kena vakayagataki na qele me wali kina na veileqa eso me baleta na kena taqomaki na veikau kei na kena vakayagataki vakamatau na qele.

NA VEITABANA TAUTAUVATANa I walewale ni nodratou sasaga na “Sisi Initiative, oya na wakana e curuma sara tu ga na nodai tovo vakavanua kei na kena vakayagataki vakamatau na noda qele, sa laurai kina ni na viavia tautauvata tu na veiqaravi se sasaga oqo ke vakayacori ena so tale na veiyasana e Viti raraba. E so na kena i vakaraitaki e sa vakayacori oti ena so na veisasaga vakaoqo ena veivanua eso e Viti. E na gauna ni kena tauayavu, e lima (5) talega na kena mataqali vakaoqo e a sa tauyavutaki oti ena noda vanua. E sega gona ni ka vou, ka ni veika esa lako curumi oti mai ena sasaga vakaoqo e mai vuklea vakalevu na kena duri na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP). Na “ Birdlife International” e a vakayacora e dua na mataqali vuli ka ra

1212

veiveisau kina na lewena mai na vei soqosoqo eso ena kena veiwasei taki na veivakasama, na bolebole eso ka ra a lako curuma mai ena kena tauyaviutaki na nodrai soqosoqo. Me kena i kuri tale, na veika e vulici mai ena mataqali vuli oya ena vagolei ki na kena sagai me vakaduri e dua nai walewale tudei ni kena taqomaki na veikau, ka na bucini cake me ganita na nodra vakaitavitakai ira nai taukei ni qele ena kena taqomaki na veikau kei nai yaubula ka ra tu kina.

VEITOKANI ENA CAKACAKA VATANa “Birdlife International” e a tokani taudua ni cakacaka ena gauna a se qai tekivu bucini cake tiko mai kina me yacova mai na gauna sa qai tauyavutaki kina na I tokani nei Sisi (SISI INITIATIVE SITE GROUP). E ratou a veivuke sara vakalevuna tabana oqo na “Birdlife International” ena kena vakadavori na Veidinadinati (MOU) ka vakavuna na kena tauyavu na kena taqomaki na veikau mai vei ira na lewenivanua ka vakavurea talega mai na vakasama ni kena vakayagataki na veisasaga vovou eso mei vurevure ni bula vei ira na lewenivanua. Na “Sisi Initiative” e sa mai vakila talega na vinaka se vua ni nodratou cakacaka n “Birdlife International” ena porokaramu ni nodra vakaitavitaki na lewenivanua ena mataqali sasaga vakaoqo, ka tokona talega na mataqali sasaga vata ga oqo ka vakayacori tu ena veiyasai vuravura. Nai soqosoqo sega ni vakamatanitutaki (NGO) oqo na “Birdlife International” e na qarava tiko me yacova e dua na gauna balavu na nodra vukei tiko na lewenivanua o Natewa Tunuloa me baleta na sasaga yaga oqo, ka vakuria tale tikoga kalevu

na na nodratou cakacaka vata tiko kei na i soqosoqo “Nature Fiji- Mareqeti Viti” ena kena vakatorocaketaki tikoga na sasaga ni kena vaklayagataki tiko na veicakacaka vovou eso mei vurevure ni bula ka na vukea talega vakalevu na kena taqomaki nai yaubula ni vanua o Natewa Tunuloa.

Na tabana oqo na “UNDP-Small grants Program” e sa solia oti tu na veivuke vakailavo ena I lavo levu US$48,000.00 ena loma ni rua na yabaki me vukei kina na kena dau tauyavutaki na veimataqali sasaga vakaoqo. Na veivuke oqo e oka tiko kina na kena tauyavutaki e rua na vanua ni bucibucini kei na kena sagai me duri na saravanua e vanua mamaca/lomanivanua ( se bera tiko ni yaco).

E a vukea na vanua o Natewa Tunuloa kei na “Sisi Initiative”na i soqosoqo na “Critical Ecosystem Partnership Fund “ena kena vakailavo taka me yacova e tolu na yabaki e dua na porokaramu ni kena taqomaki na veikau ka ratou vakaitavi talega kina na Tabana ni Veikabula, Veikau kei na Vakayagataki Qele ni noda vanua, vaka taklega kina na Bose ni Yasana ko Cakaudrove. Na tabana ni Qele Maroroi e ratou vakaitavi talega ena kena lalawataki taumada na tauyavu ni sasaga oqo.

Na “Sisi Initiative” e sa mai ciqoma talega na veivuke lelevu ena taudaku ni noda vanua mai vei ira eso na veimatanitu lelevu me vaka na ; UK Darwin Initiative, Australian Government Regional Natural Heritage Programme vata kei na United States Embassy’s Small Grants Programme.

Equator InitiativeEnvironment and Energy GroupUnited Nations Development Programme (UNDP)304 East 45th Street, 6th Floor New York, NY 10017Tel: +1 646 781-4023 www.equatorinitiative.org

UNDP partners with people at all levels of society to help build nations that can withstand crisis, and drive and sustain the kind of growth that improves the quality of life for everyone. On the ground in 177 countries and territories, we offer global perspec-tive and local insight to help empower lives and build resilient nations.

The Equator Initiative brings together the United Nations, governments, civil society, businesses and grassroots organizations to recognize and advance local sustainable development solutions for people, nature and resilient communities.

©2013 by Equator Initiative All rights reserved

FURTHER REFERENCE

• Sisi Initiative Site Support Group Equator Initiative profile page: http://www.equatorinitiative.org/index.php?option=com_winners&view=winner_detail&id=140&Itemid=683

Click the thumbnails below to read more case studies like this: