HISTORIA ANGLIIHenryk Zins

POOENIE GEOGRAFICZNE

NA ZACHODNICH kracach Europy rozciga si archipelag obejmujcy cay szereg wysp i wysepek rnej wielkoci, zwany Wyspami Brytyjskimi. Najwiksza z nich, Wielka Brytania, obejmuje ok. 220 ty. km2 powierzchni. Druga co do wielkoci i znaczenia, Irlandia, jest prawie trzykrotnie mniejsza. Obie wyspy s oddzielone od siebie Morzem Irlandzkim, od kontynentu europejskiego za oddziela Wielk Brytani Cienina Kaletaska, liczca w najwszym miejscu zaledwie 32 km szerokoci. Patrzc w pogodny dzie z kredowych wzgrz przyldka Gris Nez we Francji mona wyranie zobaczy goym okiem biae kredowe skay na wybrzeu Anglii. Skaom tym zawdzicza wyspa swoj star nazw Albionu (od ac. albus = biay). Anglia stanowi najwiksz cz Wielkiej Brytanii i liczy dzisiaj 130 ty. km2. Zajmuje poudniow i rodkow cz wyspy, graniczc od pnocy ze Szkocj, od zachodu za z Wali. Geograficzne granice Anglii ulegay w cigu wiekw bardzo niewielkim zmianom, zwaszcza od czasw rzymskich, kiedy wyranie uksztatowao si pogranicze angielsko-szkockie. Polityczna ekspansja Anglii na obszarze Wysp Brytyjskich nie przekrelia cakowicie odrbnoci gwnych skadowych ich czci; Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii., Wyspiarskie pooenie Anglii opodal wybrzey kontynentu europejskiego, a pniej od czasu wielkich odkry geograficznych pomidzy Starym a Nowym wiatem, stanowi jeden z bardzo istotnych czynnikw w jej dziejach. Tumaczy w niemaym stopniu jej rozwj historyczny, wyjania niektre cechy angielskiego ycia politycznego, ma zwizek z zajciami i obyczajami mieszkacw tego kraju, ich psychik i kultur. Bariera wodna stanowia, zwaszcza od XI w., od czasu okrzepnicia zjednoczonego pastwa angielskiego, powan zapor przed najazdami. Cienina Kaletaska bya do szeroka do obrony i zapewnienia bezpieczestwa (nawet jeszcze w II wojnie wiatowej), ale do wska zarazem, by nie utrudnia kontaktw gospodarczych i kulturalnych z kontynentem. Od czasu pamitnej bitwy pod Hastings w 1066 r. wyspiarskie pooenie Anglii w walnym stopniu przyczynio si do tego, e nie udao si obcym siom zagrozi ojczynie Szekspira nie tylko w okresie ekspansji Hiszpa-

nii pod koniec XVI w. czy Napoleona na przeomie XVIII i XIX w., ale rwnie w czasie obu ostatnich wojen wiatowych. Wyspiarskie pooenie Anglii przyczynio si rwnie, porednio, do wytworzenia wielu odrbnoci w charakterze cywilizacji brytyjskiej. Oddziaao te w sposb szczeglny na mentalno mieszkacw, wytwarzajc u nich poczucie pewnej odrbnoci wobec europejskiego kontynentu. Terytorialna izolacja Wielkiej Brytanii wpyna rwnie na kierunek jej polityki zagranicznej, okrelanej nieraz nazw wspaniaego odosobnienia" (splendid isolation). Wsplne dla wikszoci Europy idee polityczne, spoeczne czy prdy kulturalne dochodziy z kontynentu do Anglii z pewnym opnieniem, byy duej na wyspie asymilowane, przybierajc tam najczciej swj wasny, oryginalny ksztat. Pod wzgldem warunkw naturalnych Wyspy Brytyjskie s integraln czci Europy i stosunkowo niedawno w skali geologicznej byy jeszcze poczone ze sob i z kontynentem europejskim. Zanim Wyspy Brytyjskie oddzieliy si od kontynentu, pokrywa je lodowiec, sigajcy miejscami na poudnie a do Tamizy. Przemodelowa on doliny rzeczne, pozostawi po sobie lady w postaci jezior, moren i zagbie polodowcowych, gazw narzutowych itp., ktre urozmaicaj krajobraz Anglii pnocnej i Szkocji. Oddzielenie si Wysp Brytyjskich nastpio wskutek obniania si ldu w czwartorzdzie w wyniku powolnego procesu, ktry trwa przez wiele tysicy lat. Zanim to jeszcze nastpio, przybyli do Anglii pomostem ldowym pierwsi jej mieszkacy w lad za ustpujcym na pnoc lodowcem. Wraz z nimi posuwaa si na pnoc flora i fauna identyczna z t, ktra jest charakterystyczna dla Europy pnocnej. Nie tylko wiat zwierzcy i rolinny, ale przede wszystkim budowa geologiczna i rzeba Wysp Brytyjskich wykazuj wiele zgodnoci z zachodni i pnocn czci naszego kontynentu. Gry w pnocnej czci Wielkiej Brytanii i Irlandii s zbudowane ze ska tego samego wieku i maj ten sam kierunek fadowa, co gry Norwegii, a Orkady i Szetlandy, grupy wysepek pooonych opodal wybrzey Szkocji, stanowi resztki obszaru grzystego, ktry kiedy czy obszar Skandynawii ze Szkocj. Wyrana cigo i podobiestwo wystpuj rwnie w budowie geologicznej wybrzey poudniowoangielskich i francuskich. Dominujcymi formami krajobrazu Wysp Brytyjskich s stare, bezlene gry redniej wysokoci, wyyny oraz faliste rwniny. Obszar Wielkiej Brytanii mona podzieli na dwie dosy rne pod wzgldem rzeby powierzchni czci, przedzielone nieregularn lini biegnc od ujcia rzeki Exe w Devonshire na poudniowo-zachodnim wybrzeu do ujcia rzeki Tees (Tyne) na pnocnym wschodzie w hrabstwie York. Linia ta oddziela obszary o przewadze gr i wyyn (Highlands} od terenw niej pooonych, w ktrych dominuj rwniny (Lowlands). Cech szczegln rzeby powierzchni Wielkiej Brytanii s liczne uskoki, pknicia i rowy tektoniczne, rozbijajce jej obszar na wiele masyww i

grzbietw grskich oddzielonych od siebie nizinami i kotlinami. Trudno jest znale na wiecie drugi kraj, ktry na tak stosunkowo maym obszarze wykazywaby rwnie wielk rnorodno budowy geologicznej, rzeby i uytkowania ziemi, tak czste wystpowanie obok siebie kontrastujcych ze sob form terenu, obszarw wyej i niej pooonych. To zewntrzne zrnicowanie powierzchni Wielkiej Brytanii jest przyczyn istnienia wielu, czsto drobnych, regionw naturalnych i ekonomicznych. Podzia za wyspy na dwie wyranie rne czci: pnocno-zachodni, grzyst, posiadajc gorsze warunki klimatyczne i gorsze gleby, oraz poudniowo-wschodni, rwninn, wyjania nie tylko rnice w dziedzinie gospodarczej i spoecznej, ale rwnie losy wyspy w okresach najazdw i posuwania si fal kolonizacyjnych. Klimat Wysp Brytyjskich, wybitnie morski, wilgotny, odznaczajcy si maymi wahaniami temperatury (rednie amplitudy roczne wynosz dzisiaj zaledwie 8C na pnocnym zachodzie i ok. 14 na wschodzie), nie stanowi przeszkody dla wegetacji drzew i lasw. W dawnych wiekach Anglia gsto bya pokryta lasami dbowymi, jesionowymi i bukowymi, ktre jeszcze na pocztku XVI w. stanowiy bogactwo kraju. Stopniowo, zwaszcza od poowy XVI w., m. in. w zwizku z rozwojem kunic, hut i przemysu stoczniowego, szybko postpujcy proces wylesienia doprowadzi do tak znacznej deforestacji, e wspczenie area lasw stanowi zaledwie 5% caego obszaru Wielkiej Brytanii, co jest najmniejszym wskanikiem lesistoci wrd pastw Europy. Dosy istotnym elementem angielskiego systemu rzecznego jest lokalizacja gwnego dziau wodnego. Poniewa znajduje si on na zachodzie, rzeki angielskie przepywaj agodnie przez znaczne rwninne obszary kraju na wschd. S one spawne na znacznych obszarach i przez wiele wiekw odgryway wan rol jako gwne szlaki transportu wewntrznego i komunikacji. W najdawniejszych czasach rzeki wskazyway obcym przybyszom najdogodniejsze szlaki do najazdw i osadnictwa w Anglii. Dalsz charakterystyczn cech krajobrazu Wysp Brytyjskich jest uksztatowanie wybrzey. Dziki silnemu rozwojowi linii brzegowej i niezbyt wielkiej powierzchni wyspy linie rwnej odlegoci od morza nie przekraczaj 120 km. Morze wdziera si gboko w ld, tworzc niezliczone zatoki i powodujc rozszerzenie lejkowatych uj rzek (tzw. estuariw), ktre s dolinami rzecznymi zatopionymi wskutek obniania si ldu. Dziki wysokim przypywom nawet niewielkie rzeki s w dolnym biegu dostpne dla statkw morskich, a porty mona budowa w znacznej odlegoci od brzegu, co jeszcze bardziej czyni z morza jeden z zasadniczych elementw ycia angielskiego (np. Londyn jest oddalony od brzegu morskiego a o 64 km, Huli o 32 km itd.). Silnie rozwinita linia brzegowa Wysp Brytyjskich ma ogromne znaczenie dla ich mieszkacw. Uatwia kontakt z morzem, ktre stanowi nie tylko najtaszy rodek lokomocji i transportu, ale i obszar eksploatacji zasobw naturalnych, przede wszystkim ryb. Std znaczna cz mieszkacw Anglii od dawna wizaa swoj egzystencj z morzem, rozwijajc rybowstwo i handel, szukajc

zarobku i bogactwa na coraz dalszych szlakach morskich, a pniej oceanicznych, co miao zasadnicze znaczenie dla potgi mieszkacw Albionu w pniejszych wiekach. Czynnik ten wywar te wpyw na powstanie w ich charakterze narodowym wielu cech, Jak aktywno, przedsibiorczo i in., ktre zwykle wytwarzay si u ludw yjcych w codziennym kontakcie z morzem. Na jeszcze jeden moment naley zwrci uwag przy omawianiu geograficznych podstaw historii Anglii: wpyw odkry geograficznych na miejsce Anglii w wiecie. A do czasu wypraw Kolumba i Cabota z koca XV w. Anglia stanowia kraniec wczesnego wiata, na ktry skaday si tylko trzy powizane Morzem rdziemnym kontynenty: Europa, Afryka Pnocna i Azja. W staroytnoci i redniowieczu morze to byo gwnym centrum handlu i cywilizacji. Anglia od czasw zamierzchych pozostawaa wprawdzie w porednim kontakcie z krajami rdziemnomorskimi, jednak pooona od nich w duym oddaleniu nie braa ywszego udziau w rozwoju tej cywilizacji i jej yciu gospodarczym. Gospodarcze i polityczne skutki wielkich odkry z koca XV i pocztku XVI w. zmieniy w sposb zasadniczy pooenie Anglii na mapie wiata. Wraz z przesuniciem si gwnych orodkw ycia ekonomicznego i politycznego, znad Morza rdziemnego na pnoc i pnocny zachd nad Atlantyk i Morze Pnocne, staa si ona z dawnego kraca wiata jednym z jego gwnych centrw. Stworzon w ten sposb przez odkrycia geograficzne szans Anglia potrafia konsekwentnie wykorzysta, zdobywajc w czasach nowoytnych pozycj jednego z czoowych mocarstw na wiecie.

I. BRYTANIA STAROYTNANAJAZDY IBERW I CELTW

W RDACH pisanych pojawia si Wielka Brytania najwczeniej w V w. p.n.e. Wielki historyk grecki Herodot wspomnia w poowie tego stulecia o tajemniczych wyspach cyny, Cassiterides, ktrymi najprawdopodobniej byy Wyspy Brytyjskie. Na pocztku IV w. p.n.e. zwiedzi dokadniej Brytani grecki kupiec Pyteasz z Marsylii. W jego dosy szczegowym opisie znalazy si te nazwy Pretania i lerne, ktrymi okreli Wielk Brytani i Irlandi. Dodajmy od razu, e celtycka nazwa Pretania zostaa przez Juliusza Cezara zamieniona w poowie I w. p.n.e. na Brytani w jego opisie wyspy, stanowicym jedn z najobszerniejszych staroytnych relacji o Anglii. Historia Anglii jest jednak znacznie starsza, a o najwczeniejszych jej dziejach mwi archelogia i antropologia. Najdawniejsze znaleziska pozwalaj przyj, e

czowiek przebywa tam ju ok. 250 ty. lat temu, jednak jego wczesne losy w Anglii s trudne do uchwycenia i datowania. Stanowiy one zreszt wspln cao z prahistori Europy pnocnej i zachodniej, z ktr Anglia bya poczona pomostem ldowym. Prawdopodobnie ok. 75 ty. lat p.n.e. Brytania oddzielia si ostatecznie od kontynentu europejskiego i dopiero odtd losy jej zaczy nabiera stopniowo coraz bardziej wasnego i odrbnego charakteru. Pewniejsze wiadomoci o Anglii posiadamy dopiero od ok. 3 tysiclecia p.n.e., kiedy zostaa przyniesiona tam kultura neolityczna przez ludy pochodzce z Pwyspu Iberyjskiego. W porwnaniu z dawniejszymi kulturami Anglii, do ktrych mamy stosunkowo niewiele danych, okres iberyjski charakteryzowa si znacznym postpem cywilizacyjnym. Nowi przybysze wytwarzali w wikszym zakresie rnorodne narzdzia z kamienia gadzonego, oswoili zwierzta, cznie z koniem, owc, koz, bydem, przede wszystkim za nie opierali swego ycia ju wycznie na mylistwie, lecz rozwinli prymitywne rolnictwo. Czowiek neolityczny osiedli si w Anglii przede wszystkim na wapiennych wzgrzach cigncych si od strony rwniny Salisbury. Trakty biegnce u podny tych wzgrz s najstarszymi historycznymi drogami Anglii. Wielko i okazao niektrych zachowanych kurhanw i budowli Iberw wiadczy o tym, e musieli by oni w Brytanii dosy liczni i dobrze zorganizowani. Wielkie kurhany iberyjskie, liczce nieraz a 60 m i bdce grobowcami naczelnikw szczepowych czy arystokracji rodowej, wiadcz o klasowym zrnicowaniu tej ludnoci. Pocztek epoki brzu zbieg si w Brytanii z przybyciem tam okoo 2000 r. p.n.e. nowej fali przybyszw z poudniowego wschodu i ze wschodu, budowniczych okrgych kurhanw. Ze wzgldu na charakterystyczne dla nich wyroby ceramiczne nazwano ich ludem garncarzy (Beaker Folk).

STONEHENGE Lud ten posiada zaawansowan Ju znajomo obrbki metalu, z ktrego sporzdzane narzdzia zaczy zastpowa wyroby kamienne. Przyspieszyo to rozwj cywilizacji, nowe narzdzia umoliwiy podejmowanie trudniejszych zada. Iberowie i lud garncarzy byli bliscy pod wzgldem kultury i z biegiem czasu zmieszali si ze sob przede wszystkim w okolicach Wiltshire, a zwaszcza na kredowych rwninach Salisbury, gdzie znajdowao si gwne ognisko caej przedceltyckiej cywilizacji Brytanii. Najlepiej zachowanym do dnia dzisiejszego zabytkiem z tych odlegych czasw s ruiny ogromnej wityni w Stonehenge (wedug innych przypuszcze rodzaj obserwatorium astronomicznego), zbudowanej z wielkich obeliskw kamiennych sigajcych 10 m wysokoci i wacych do 30 ton, sprowadzonych ze znacznej odlegoci, co potwierdzaoby dosy wysoki stopie zaawansowania cywilizacyjnego tych dawnych mieszkacw Anglii. Wyrb narzdzi z brzu by moliwy w Anglii na wiksz skal dziki bogatym kopalniom miedzi i cyny w Kornwalii i Walii, skd rwnie metale te eksportowano w duych ilociach na kontynent. Na istnienie za dosy rozgazionego handlu importowego wskazuj ornamenty na szkalnych, zotych czy bursztynowych wyrobach, dowd kontaktw z basenem Morza rdziemnego i Batyckiego. Natomiast rolnictwo nie robio wikszych postpw w tym czasie. Od ok. 1000800 r. p.n.e. rozpoczy si najazdy ludnoci celtyckiej na Brytani (wrd archeologw i jzykoznawcw nie ma zgody co do datowania i charakterystyki pocztkowej fazy tych inwazji). Najazdy te byy nastpstwem

zakrojonych na wielk skal wdrwek celtyckich, rozpocztych jeszcze w drugim tysicleciu. Zalay one stopniowo tereny cywilizacji rdziemnomorskiej, a w 387 r. p.n.e. zaatakoway Rzym, uratowany wwczas jak gosi legenda przez synne gsi kapitoliskie. Do Brytanii przybyli Celtowie w nastpujcych po sobie falach skconych i zwalczajcych si plemion. Do pierwszych naleeli Goidelowie lub Gaelowie, ktrych potomkowie yj do dzisiaj w Irlandii i Szkocji. Po nich przybyli w VI i V w. p.n.e. Brytowie, trzeci za fal najedcw celtyckich stanowili w I w. p.n.e. Belgowie. Wymieniamy tu tylko najwaniejsze etapy tych najazdw. Brytowie dali nazw wyspie, gdy z nimi przede wszystkim zetknli si Rzymianie po zajciu kraju, nazywajc go Brytani, co byo zlatynizowan form celtyckiej nazwy wyspy. Celtowie zmieszali si stopniowo ze swymi iberyjskimi poprzednikami, narzucajc Wyspom Brytyjskim swoj organizacj plemienn i jzyk. Wpyw ich okaza si zwaszcza trway w Irlandii, Walii i Szkocji. Podstawow jednostk spoeczn Celtw by szczep z krlem lub wodzem na czele. Ustawiczne walki toczone pomidzy plemionami uniemoliwiay Celtom powaniejsze prby unifikacji, tote Rzymianie mieli ogromnie uatwione zadanie w czasie podboju Anglii w I w. p.n.e. Szczepy celtyckie dzieliy si na klany, czyli patriarchalne rozszerzone rodziny, powoujce si na rzeczywiste lub zmylone pochodzenie od wsplnego przodka. Trwao organizacji klanowej bya w wiecie celtyckim niezwykle dua, zwaszcza w Szkocji, gdzie przetrway bardzo dugo liczne relikty. Pod wzgldem spoecznym ycie Celtw byo zrnicowane. Zaznaczy si u nich podzia na warstwy, ktry powsta zwaszcza w wyniku podboju ludnoci tubylczej, wojen itp. Ziemi, stanowic ogln wasno klanu, wsplnie uprawiano i uytkowano, mimo jej podziau pomidzy poszczeglnych jego czonkw. Celtowie przynieli do Brytanii umiejtno stosowania elaza i fakt ten mia dalekosine znaczenie dla dalszego rozwoju cywilizacji na wyspie. Najlepiej rozwinite orodki ich ycia w Brytanii leay w poudniowej i poudniowowschodniej czci wyspy. Poza tym obszarem cywlizacja znajdowaa si jeszcze w epoce kamienia i brzu. Na poudniowym wschodzie leay najlepsze ziemie uprawne, pastwiska, kopalnie i kunie, orodki w pewnym sensie o charakterze miejskim, jak np. Colchester, osiedla bdce centrami wadzy politycznej, administracji i handlu. Celtowie byli ludem przewanie pasterskim, ale uprawiali te ziemi na szersz skal ni ich iberyjscy poprzednicy. Wprawdzie wydajno rolnictwa celtyckiego bya nisza od tarasowej uprawy Iberw, jednak dziki ulepszeniu puga elaznego Celtowie w pniejszym okresie znacznie poszerzyli tereny uprawne. Zajmowali si te hodowl, mylistwem, rybowstwem, bartnictwem, tkactwem, obrbk metali i handlem. Najwicej jednak czasu i wysiku pochaniaa im walka. Dane archeologiczne wiadcz o dosy rozlegym zasigu

handlu Celtw brytyjskich i o rnorodnoci wymienianych przez nich towarw. Ze rde rzymskich wynika, e do Italii eksportowali przede wszystkim cyn, a take zboe, bydo, skry, elazo i niewolnikw. Importowali natomiast gwnie przedmioty zbytku, naszyjniki, bransolety, bursztyn. Stay handel utrzymywaa Brytania z Gali. W zwizku z rozwojem wymiany pojawi si w celtyckiej Brytanii pienidz, najpierw w formie sztabek elaza, a nastpnie nawet jako moneta zota. Licznie zachowane w Brytanii wyroby celtyckiego rzemiosa, biuteria, ozdoby kobiece, narzdzia itp. mwi nie tylko o dosy wysokim poziomie cywilizacji, ale i o zamiowaniu do sztuki i talentach artystycznych Celtw. Spiralne ornamenty ich ora, ozdb i ceramiki, fantastyczne motywy rolinne i zwierzce, rne figury geometryczne wiadcz o wyobrani artystycznej tych szczepw, ktre wniosy do kultury europejskiej zmys tajemniczoci i fantastyki, dramatyzmu i fatalizmu (pierwiastki te wystpiy pniej wyranie w celtyckich czciach Wysp Brytyjskich). O religii Celtw, podobnie jak i o ich yciu, najwaniejsze dane pochodz od Juliusza Cezara, ktry w latach 55 i 54 p.n.e. dokona dwch najazdw na Brytani w zwizku ze swoimi wojnami w Galii. Celtowie posiadali wiele lokalnych bstw, uosabiajcych siy przyrody. Wierzyli w ycie przysze i bstwom swym oddawali cze w gajach i innych otwartych miejscach. Kultem zajmowaa si liczna i wpywowa kasta kapanw, tzw. druidw, posiadajca due znaczenie i wpyw w spoeczestwie celtyckim. W okresie najazdu rzymskiego druidzi stanowili wany element oporu przed inwazj.

OKRES RZYMSKI Rzym zwrci wiksz uwag na Brytani w okresie wojen galickich Cezara. W latach 6065 p.n.e. Juliusz Cezar podbi Gali, blisko powizan kulturalnie, jzykowo i handlowo z Brytani. Celtowie brytyjscy niejednokrotnie udzielali pomocy Celtom w Galii w ich walce z legionami rzymskimi, do Brytanii nieraz uciekali buntownicy z Galii. Wyprawy Cezara do Brytanii z lat 55 i 54 p.n.e. miay m. in. na celu przerwanie tych zwizkw, a ponadto dostarczenie Cezarowi efektownych sukcesw militarnych, potrzebnych do wzmocnienia jego pozycji w samym Rzymie. Spodziewano si te po nich korzyci gospodarczych. Obie wyprawy Cezara do Brytanii nosiy charakter zwiadowczy, lecz wbrew oczekiwaniom nie przyniosy adnych rezultatw politycznych. Wydarzenia w Rzymie zmusiy Cezara do powrotu i przez nastpne 90 lat ekspansja polityczna Rzymu na Brytani zostaa zahamowana. Trwaa natomiast w tym czasie intensywna ekspansja cywilizacyjna i handlowa Rzymu, ktra przygotuje drog cesarzowi Klaudiuszowi do podboju Brytanii w 43 r. n.e. W cigu owych 90 lat pomidzy nieudan prb podboju Brytanii przez Cezara a jej zdobyciem przez

Klaudiusza rozwin si na znaczn skal handel pomidzy Brytani a cesarstwem. Importowane na wysp rzymskie wyroby w coraz powaniejszym stopniu upodabniay ycie i obyczaje brytyjskich Celtw do standardu rzymskiego. Odnosi si to zwaszcza do warstw wyszych spoeczestwa celtyckiego. Geograf rzymski tamtych czasw Strabo wspomina, e Brytania sprowadzaa z obszaru cesarstwa ko soniow, biuteri, wyroby ze szka. Wykopaliska archeologiczne odkrywaj w grobach brytyjskich tego czasu wyroby ze srebra, wielkie dzbany na wino, pikn ceramik itp. W okresie inwazji Klaudiusza Brytania bya ju cywilizacyjnie przygotowana w duym stopniu przez rzymsk penetracj kuturaln i handlow do wejcia w obrb cesarstwa. Od 30 r. p.n.e. na bitych w Anglii monetach pojawiy si nawet aciskie napisy, a pniej wizerunki pegaza i centaura, majce ju cakowicie rzymski charakter. Rzecznikiem Wpyww rzymskich w Brytanii by wnuk Cassivellaunusa, gwnego przeciwnika Cezara w czasie jego inwazji na Brytani, Cunobelin (Cymbelin z dramatu Szekspira), ktry rzdzi w poudniowej Brytanii i tytuowa si nawet Rex Brittonum. Sprowadza on na wysp rzymskich kupcw i rzemielnikw, a stolic swego pastwa przenis z Verulamium do Colchesteru. Podboju Anglii dokonaa w 43 r. n.e. armia rzymska liczca ok. 50 ty. onierzy pod wodz Aulusa Plautiusa. Nie napotkaa ona powaniejszego oporu, chocia bohatersko prbowali si jej przeciwstawi synowie Cunobelina, zwaszcza Caratacus, ktry dzielnie broni Colchesteru, a nastpnie prbowa organizowa obron przed najedc na terenie Walii. Opr Brytw zosta stopniowo zamany, chocia przez wiele lat, zwaszcza na pnocy, Rzymianie musieli niejednokrotnie tumi zbrojne powstania. Najwiksze z nich miao miejsce w 60 r. pod wodz krlowej Boudicca, lecz zostao niezwykle krwawo zgniecione przez legiony rzymskie. Zastosowana nastpnie przez Rzym pacyfikacja zakoczya pierwszy okres podboju Brytanii. W latach siedemdziesitych I w. legiony rzymskie podjy prby posunicia jeszcze bardziej na pnoc rzymskiej dominacji (zaoony zosta wwczas w 71 r. York) oraz opanowania poudniowej czci Walii. Wan rol w zorganizowaniu rzymskiej administracji w Brytanii odegra Julius Agricola, te wielkiego historyka Tacyta, namiestnik Brytanii od 78 r., ktry dokoczy podboju Walii, a nastpnie w 80 r. podbi ca Angli pnocn, w 81 r. za poudniow Szkocj do linii Clyde Forth. Umocni on zdobyte terytoria caym systemem fortw, a jednoczenie przez zmniejszenie wiadcze podatkowych, sprawiedliwsze uregulowanie suby wojskowej oraz rozwinicie sdownictwa samorzdowego przyczyni si do poprawniejszego uoenia stosunkw midzy zdobywcami i podbitymi. Dziaalno jego w Brytanii opisa Tacyt, ktremu zawdziczamy najwaniejsze obok Cezara staroytne relacje o Anglii. Dziaalno Agricoli doprowadzia w zasadzie do stworzenia rzymskiego systemu militarnego na wyspie. W jej wyniku oraz w nastpstwie polityki

cesarza Domicjana, dcego do oparcia granic imperium na staych liniach obronnych, zosta zbudowany w latach 122128 na granicy Anglii i Szkocji, na linii TyneSolway, potny system fortyfikacji zwany Murem Hadriana, ktry mia broni Brytanii Rzymskiej przed napadami wojowniczych plemion celtyckich zwanych przez Rzymian Piktami ze wzgldu na zwyczaj malowania ciaa. W latach 140142 ju w samej Szkocji zosta zbudowany od Forth do Clyde Mur Antoninusa, jednak pod wpywem naporu Celtw szkockich Rzymianie wycofali si pod koniec II w. do poprzedniej granicy, wyznaczonej fortyfikacjami cesarza Hadriana. Poza zasigiem Rzymu znalazy si Szkocja i Irlandia mimo pewnych prb podejmowanych przez cesarstwo w celu opanowania tych obszarw celtyckich.

Fragment Muru Hadriana Rzymskiej dominacji w Brytanii strzega znaczna armia zoona z ok. 40 ty. legionistw, rozlokowanych w ok. 125 fortach, z czego blisko 70 znajdowao si w pnocnej Anglii, 30 w strefie pomidzy Murem Hadriana a Murem Antoninusa, a 25 na wyynnych czciach Walii. Opierajc si na tej sile (stan liczebny legionw w Brytanii ulega wahaniom) Rzym rozciga swe panowanie nad ok. pmilionow ludnoci Brytanii (wedug innych oblicze ludno ta miaa wynosi l min osb, a nawet nieco wicej). Brytania pozostaa prowincj rzymsk przez okoo 400 lat. W dziejach wyspy bya to epoka pokoju i bezpieczestwa oraz tak wysokiego poziomu cywilizacji, jakiego Anglia nie zaznaa przez wiele pniejszych stuleci. Wpywami cywilizacji rzymskiej, dosy zreszt powierzchownymi, objta zostaa gwnie poudniowa i wschodnia, nizinna cz Anglii, zwaszcza lece tam miasta. Tutaj stopie latynizacji by nieraz powany, chocia trwao wpyww

cywilizacji rzymskiej okazaa si niewielka wobec pniejszych niszczcych najazdw plemion germaskich. Pod ich naporem nic prawie nie uratowao si z dorobku Brytanii Rzymskiej i nic prawie z cywilizacyjnych osigni tego okresu nie weszo do struktury przyszego pastwa angielskiego. Na latynizacj Brytanii wpyway przede wszystkim legiony rzymskie. Ich dzieem byy wspaniae drogi, ktre wyznaczyy a do dnia dzisiejszego niemal zasadnicz sie komunikacji ldowej Anglii, a przez wiele wiekw stanowiy jedyne szlaki czce rne czci wyspy. Z obozw rzymskich powstay liczne miasta, rozplanowane i urzdzone na wzr rzymski. Na rzymski rodowd wskazuj niejednokrotnie kocwki ich nazw: -chester lub -caster, wywodzce si od aciskiego wyrazu casirum, oznaczajcego obz. Wysueni legionici rzymscy osiedlali si czsto jako weterani w Brytanii. Natomiast mniej stay i liczny by tam pobyt rzymskich urzdnikw i kupcw. Gwn mas ludnoci stanowili nadal Celtowie, ktrzy tylko w poudniowo-wschodniej Anglii, zwaszcza w miastach, ulegli czciowej latynizacji i przyjli wiele z cywilizacji rzymskiej. Brytania Rzymska bya przede wszystkim krajem rolniczym i Rzym przywizywa du wag do importu brytyjskiego zboa (Brytani nazywano wczenie spichlerzem pnocy). Due majtki (latyfundia) Rzymian oraz zlatynizowanych Celtw stanowiy gwne orodki gospodarki rolnej na wyspie. Drobna i rednia wasno ziemska kurczya si i zanikaa w kocowym okresie cesarstwa, zarwno pod wpywem czynnikw ekonomicznych i fiskalnych, jak i coraz bardziej niespokojnych czasw, ktre znacznie mniejsze szans daway majtkom maym i drobnym ich posiadaczom. Ziemi uprawn dzielono zwykle na dwie czci. Jedn z nich uprawia bezporednio waciciel za pomoc pracy niewolnikw, drug obrabiali na wp niewolni koloni w zamian za okrelony czynsz i wiadczenia. Wielkie latyfundia i rezydencje wiejskie, tzw. villas (w samej poudniowej Anglii znaleziono dowody istnienia ok. 500 takich majtkw), stanowiy nie tylko podstawowe orodki gospodarki rolnej Brytanii Rzymskiej, ale i gwne centra romanizacji prowincji. Rezydencje te, zbudowane na sposb rzymski, urzdzone wygodnie, a nawet luksusowo, posiaday anie i centralne ogrzewanie, ich ciany i posadzki wykadano mozaikami. Olbrzymia wikszo poddanych mieszkaa we wsiach, ktre wyjtkowo tylko, i to w minimalnym stopniu, ulegy romanizacji, Brytania Rzymska pozostaa nadal celtycka a w ok. 95% wedug oblicze znawcy okresu R. G. Collingwooda. W okresie rzymskim rozwijao si w Brytanii grnictwo, zwaszcza wydobycie cyny (w Kornwalii i Walii), elaza, oowiu i miedzi, a nawet wgla (w Northumberland). Zachowane do dzisiaj fragmenty urzdzenia rezydencji wacicieli latyfundiw wiadcz o wysokim poziomie produkcji rzemielniczej (budownictwo, ceramika, wyroby ze szka). Rozwija si te w tym okresie handel Brytanii z kontynentem. Brytania wywozia zboe, bydo, skry, metale, niewolnikw, otrzymujc w zamian wyroby sukiennicze, sl, wino, przedmioty

luksusu. Orodkami administracji i cywilizacji rzymskiej w Brytanii byy dosy liczne miasta, pooone w ogromnej wikszoci w poudniowo-wschodniej czci Anglii. Ze wzgldu na ich genez, rol i stopie romanizacji mona podzieli je na 3 grupy. Do pierwszej z nich zalicza si zwykle te miasta, w ktrych element rzymski by szczeglnie silny. Naleao tu Yerulamium, posiadajce rzymski samorzd municypalny, a dalej cztery rzymskie kolonie wojskowe: Colchester, Gloucester, Lincoln i York, w ktrych mieszkali wysueni legionici, a wreszcie Londyn i Bath. Do drugiej grupy naley zaliczy okoo 13 miast powstaych z dawnych celtyckich stolic szczepowych. Rzym nie dy do zniszczenia czy osabienia tej szczepowej organizacji, ktr zasta w Brytanii. Przeciwnie, posugiwa si ni dla wasnych celw, pozostawiajc wikszo spraw lokalnych w rkach arystokracji plemiennej. Wskutek tego wspomniane stolice szczepowe czyy w sobie oba elementy, rzymski i celtycki, w sposb charakterystyczny dla Brytanii Rzymskiej. Do miast tej wanie kategorii naleay m. in.: Canterbury, Chichester, Winchester, Silchester, Exeter, Norwich. Do trzeciej wreszcie klasy wchodzio okoo 50 mniejszych miast, rozrzuconych w rnych czciach Anglii, zwizanych z rzymskim systemem drg o znaczeniu militarnym oraz miejscami targowymi. Najwikszym miastem Brytanii Rzymskiej by Londyn. Swj wczesny rozwj zawdzicza on Rzymianom, ktrzy odkryli jego walory komunikacyjne i portowe. Ju przed powstaniem krlowej Boudicca by Londyn kwitncym miastem handlowym, nie posiadajcym jeszcze murw obronnych i garnizonu wojskowego. Dopiero po spaleniu miasta przez powstacw w 60 r. zosta otoczony murami i szybko si odbudowa, ju wedug rzymskich wzorw urbanistycznych. Sta si te siedzib centralnej wadzy cywilnej i zaj miejsce Colchesteru jako stolica prowincji, w IV w. za siedzib mennicy i biskupstwa, najwaniejszym na wyspie orodkiem politycznym, administracyjnym i handlowym. Na podstawie wykopalisk mona przyj, e mieszkacy ok. 20tysicznego Londynu znajdowali si w dziedzinie obyczajw, ycia i jzyka pod duym wpywem Rzymu. Nigdzie nie znaleziono w Anglii wicej importowanych z Italii dzie sztuki ni w Londynie, nigdzie te tylu dowodw, e acina bya dosy szeroko rozpowszechniona wrd ludnoci miejscowej. Londyn zaj prawdopodobnie miejsce Colchesteru, ktry pocztkowo by stolic Rzymskiej Brytanii. Tam powstay pierwsze witynie ubstwianego Klaudiusza, centrum kultur cezarw, bdcego oficjaln religi imperium i symbolem jednoci prowincji. Zaznaczony wyej mieszany, synkretyczny charakter cywilizacji Rzymskiej Brytanii zaznaczy si nie tylko w rzemiole, ceramice czy wyrobach przemysu artystycznego, ale rwnie w dziedzinie religii. Podobnie jak i w innych czciach imperium, rwnie i w Anglii Rzymianie byli skonni do identyfikowania bstw celtyckich ze swoimi, co si zaznaczyo nawet w podwjnych ich nazwach. Tak wic np. identyfikowano bogini Sul z Bath

Srebrna brosza anglosaska z IX w. (miasto posiadajce gorce rda o waciwociach leczniczych i synne anie) z rzymsk Minerw, celtyckiego boga Maponusa z Apollinem, a niejednego przedstawiciela celtyckiego Olimpu z Marsem. Obok kultw miejscowych zaznaczy si import bstw rzymskich, a nawet wschodnich, jak np. Mitry, szczeglnie rozpowszechniony wrd zaogi Muru Hadriana. Pod koniec okresu rzymskiego pojawili si na Wyspach Brytyjskich pierwsi wyznawcy Chrystusa. W IV w. koci brytyjski rozrs si ju do tego stopnia, e na soborach w Galii i Rzymie by reprezentowany przez kilku biskupw. W tyme stuleciu chrzecijastwo znalazo na wyspie swoich pierwszych mczennikw. Najbardziej znany by onierz rzymski Albanus, ktry w nie znanych bliej okolicznociach cierpia za wiar koo Yerulamium. Pooone opodal miasto St. Albanos nosi do dzisiaj jego imi. Wrd misjonarzy Brytanii najwiksz rol odegra pod koniec IV i na pocztku V w. w. Ninian, dziaajcy zwaszcza wrd Piktw na terenie Szkocji. Na pocztku V w. decydujcy wpyw na losy chrzecijastwa w Irlandii wywar w. Patryk. Owi pierwsi misjonarze, zakadajcy klasztory w Irlandii i Szkocji, odegrali wan rol w rozwoju kultury obszaru celtyckiego Wysp Brytyjskich. Organizowane tam przez nich chrzecijastwo miao oparcie w miejscowych tradycjach klanowych i wyksztacio wiele wasnych cech i waciwoci, ktre nieatwo przyjdzie przeama kocioowi rzymskiemu, popierajcemu zjednoczeniowe tendencje krlw anglosaskich. Jest rzecz zdumiewajc, jak niewiele z dorobku cywilizacyjnego Brytanii Rzymskiej weszo do dalszego procesu rozwojowego Anglii i jak cakowita bya zagada tego wszystkiego, co Rzym wnis do ycia i kultury Brytanii w cigu pierwszych czterech stuleci naszej ery. Tylko bardzo nieliczne miasta rzymskie przetrway na wyspie zniszczenia zwizane z najazdem plemion anglosaskich, a w istocie poza nazw i ruinami rzymskich budowli niewiele z nich pozostao.

Celtyccy i anglosascy najedcy IV i V w. prawie doszcztnie zniweczyli dorobek cywilizacji rzymskiej w Anglii, poza wietnymi drogami rzymskimi oraz religi chrzecijask (w jakim maym stopniu). Proces upadku Brytanii Rzymskiej zacz si zreszt na dugo przed ostateczn zagad Cesarstwa Rzymskiego. Ju okoo poowy IV w. wzmogy si ataki plemion celtyckich od strony Szkocji, a nastpnie rwnie i Irlandii. Przybray one na sile zwaszcza od czasu, gdy w pnocnej czci Brytanii osiedliy si plemiona celtyckich Szkotw zamieszkujce do III w. Irlandi, od ktrych Szkocja wzia nazw. Rwnoczenie od IV w. nasiliy si coraz dokuczliwsze dla Rzymian ataki korsarzy germaskich, Sasw i Frankw, przybywajcych na wybrzea angielskie od strony ujcia Renu. Pod ciosami najedcw zacz si kruszy rzymski system obronny. Od koca IV w., w zwizku z klsk Rzymian w bitwie z Gotami pod Adrianopolem w 378 r. i zaamaniem si rzymskiej granicy na Renie i Dunaju, wzmg si napr plemion germaskich na Brytani, coraz bardziej bezbronn wskutek wycofywania legionw rzymskich z tej odlegej prowincji dla ratowania waniejszych terenw cesarstwa. W 410 r. na apel Brytw o pomoc cesarz Honoriusz odpowiedzia, by bronili si odtd sami. Od tego momentu a do poowy V w., kiedy zaczy osiedla si na wyspie plemiona saskie, zapanowa tam chaos i upadek Rzymskiej Brytanii. W tej sytuacji, nie dla obrony Anglii przed napadami Piktw, jak przypuszczali dawniejsi historycy, lecz w poszukiwaniu atwej zdobyczy, poczy przybywa do Anglii coraz liczniej germaskie plemiona Anglw, Sasw i Jutw. Dokonany przez nie podbj Brytanii mia wywrze w przyszoci decydujcy wpyw na proces formowania si narodu i pastwa angielskiego, jego jzyka, instytucji i kultury.

II. OKRES ANGLOSASKI (VXI w.)FORMOWANIE SI PASTW SZCZEPOWYCH A CHRYSTIANIZACJA ANGLOSASKI podbj Anglii by czci szerszego zjawiska historycznego jakim byy wdrwki ludw i najazd plemion barbarzyskich na Cesarstwo Rzymskie w V w. Szczegy podboju Anglii przez germaskie plemiona Anglw, Sasw i Jutw, a prawdopodobnie take i Fryzw, s z braku rde mao znane. Przypuszcza si, e w toku stopniowego podboju, hamowanego oporem celtyckich Brytw, Jutowie zajli Kent, Anglowie pnocn i rodkow Angli, Sasowie za tereny nad rodkow i doln Tamiz. rda archeologiczne do wczesnych dziejw tego podboju prawie nie istniej, gdy wobec niskiego poziomu cywilizacji najedcw nic niemal nie pozostao z ich drewnianych osiedli. Natomiast rda kronikarskie, celtyckie i anglosaskie, rejestruj

dokadniej ten wczesny okres dopiero od VII w. Wydarzenia sprzed 597 r., daty pocztkw chrystianizacji Kentu, s w wietle tych relacji niepewne, a ich datowanie dosy wtpliwe. Nie bez racji wic nazywaj niektrzy historycy angielscy okres VVI w. dwoma ,,straconymi stuleciami" w historii Anglii. W V w., w okresie gdy Piktowie atakowali Angli od grzystej strony pnocnej, odzie Anglw, Sasw i Jutw penetroway zatoki i ujcia rzek Anglii wschodniej, od zatoki Wash do ujcia Tamizy, oraz wzdu poudniowego wybrzea od Doveru do Southampton, Pocztek najazdw Jutw nastpi prawdopodobnie okoo 450 r. i obj Kent. W lad za Jutami szy wyprawy pozostaych plemion, posuwajcych si na obszar Sussexu i Hampshire. Wbrew dawniejszym pogldom, opowiadajcym si za atwym podbojem i brakiem powaniejszego oporu ze strony celtyckich Brytw, odzwyczajonych od walki przez dugi okres Pax Romana, przyjmuje si obecnie, e Anglosasi stanli wobec licznych przeszkd i trudnoci, a nawet na okres caego pokolenia musieli wstrzyma swj podbj Anglii. Z tym zagadnieniem czy si legenda o krlu Arturze i o walce Brytw z najedcami. Legenda ta, przeniesiona nastpnie do Francji, wesza do redniowiecznych romansw i chansons de geste. Wznowienie najazdw anglosaskich nastpio prawdopodobnie okoo poowy VI w. Po opanowaniu doliny rzeki Severn najedcy zajli Gloucester i Bath, odcinajc w ten sposb Celtw Kornwalii i Devonu od Walii. Na pnocy za opanowanie przez Anglw na pocztku VII w. Chesteru i doliny Yorku odcio pnocnych Celtw od ich poudniowych pobratymcw. Relacje mnicha celtyckiego z VI w. Gildasa, zawarte w jego kronice pt. O upadku i podboju Brytanii (De excidio et conuestu Britanniae), sugeruj bardzo krwawy przebieg podboju anglosaskiego i eksterminacj ludnoci celtyckiej. Nowsze badania zwracaj jednak uwag na fakt, e anglosaska kolonizacja nie opieraa si na eksploatacji niewolnikw. Podkrelaj te stosunkowo niewielk liczb celtyckich nazw wsi, co wskazuje na to, e anglosascy zdobywcy nie nawizywali do wczeniejszego osadnictwa, budujc swoje osady na surowym korzeniu. Kronika Bedy, mnicha z pnocnej Anglii z pocztkw VIII w., pt. Historia kocielna ludu angielskiego (Historia ecclesiastica gentis Anglorum), oraz inne rda ukazuj oglnie obraz Anglii podzielonej na szereg pastewek szczepowych, skconych ze sob i dcych do uzyskania przewagi na wikszym obszarze. Liczba ich spada stopniowo w toku walk i wzajemnych podbojw do 7 najwaniejszych, tworzcych anglosask Heptarchi. Na samej pnocy Anglii powstao krlestwo Northumbrii, zaoone przez Anglw i rozcigajce si od zatoki Humber do zatoki Forth. Rzeka Tees dzielia je na dwa pastewka, utrzymujce dosy dugo swoje lokalne dynastie. Na poudnie od zatoki Wash znajdowao si krlestwo East Anglia, a dalej Essex (wraz z Middlesex i czci Surrey) z Londynem jako swoim gwnym orodkiem. Na poudnie od Tamizy leao krlestwo Kent, zaoone przez Jutw. Bardziej na zachd byy pooone Sussex i Wessex, pochodzce, podobnie jak i Essex, z kolonizacji Sasw. Znaczne kiedy krlestwo Anglw Lindsey, pooone na poudnie od rzeki Humber,

zostao wchonite przez Northumbri i Mercj. Ostatnim, sidmym wanie czonkiem anglosaskiej Heptarchii bya Mercja, krlestwo Anglw, zajmujca centraln cz Anglii. Pomidzy krlestwami anglosaskimi przez dwa wieki toczyy si zacite walki o hegemoni, o tytu wadcy Brytanii, dla ktrego kronikarze IX w. uywali nazwy Bretwalda. Pierwsi dwaj z nich, wadca poudniowych Sasw, Aelle (ok. 477491), oraz zachodnich Sasw, Ceawlin (ok, 560584), prowadzili jeszcze wojny gwnie z Brytami i niewiele o nich wiadomo. W peniejszym wietle historycznym wystpuje dopiero krl Kentu, Ethelbert (ok. 560616). By on oeniony z crk rzdzcego Paryem krla frankijskiej Austrazji, Chudeberta, i utrzymywa bliskie stosunki z monarchi Merowingw. W tej sytuacji trafia na podatny grunt wysana przez papiea Grzegorza Wielkiego w 597 r. do Anglii misja pod przewodnictwem Augustyna, ktra doprowadzia do przyjcia przez Ethelberta i jego otoczenie chrzecijastwa i zapocztkowaa chrystianizacj Kentu. Jak ju wspomniano, Brytania wesza ju znacznie wczeniej w kontakt z nauk Chrystusa, jednak chrzecijastwo przyniesione tam pod koniec Imperium Rzymskiego zostao cakowicie niemal zmiecione pod ciosami inwazji anglosaskiej. Przetrwao natomiast i rozwijao si na obszarze celtyckiej Walii i Irlandii, gdzie zapucio gboko korzenie i odegrao wan rol w spoecznym i kulturalnym yciu tych krajw. Po mierci misjonarza Irlandii, w. Patryka (ok. 389461), koci irlandzki rozwija si nadal, nabierajc coraz bardziej szczepowo-celtyckiego charakteru, m. in. na skutek maej cznoci z wpywami rzymskimi oraz silnych odrbnoci ycia spoeczestwa celtyckiego. Ideaem chrzecijastwa irlandzkiego i walijskiego by monastycyzm, silny zwaszcza w 'okresie pocztkowym, kiedy opierao si ono nie na systemie diecezjalnym, lecz na klasztorach i wysokim autorytecie przeorw i opatw. Rnice pomidzy t odmian chrzecijastwa a kocioem rzymskim powikszaa pniej maa rola biskupw, odmienne od rzymskiej liturgia oraz tonsura, inny sposb obliczania daty Wielkanocy itp. Odrbnoci kocioa irlandzkiego pozostaway w bliskim zwizku ze spoeczn struktur Celtw, ktra nie sprzyjaa powstawaniu hierarchii kocielnej. A do czasw najazdw wikingw nie byo waciwie w Irlandii miast, yjca za w systemie szczepowym ludno tworzya sporo drobnych grup klanowych, wzajemnie si zwalczajcych.

Wszystko to tumaczy, dlaczego chrzecijastwo byo zwizane w Irlandii ze szczepami, a nie parafiami, oraz dlaczego klasztory odgryway w nim tak

powan rol. Te celtyckie monastery nie uznaway hierarchicznej struktury papiestwa, byy kongregacjami pustelnikw pooonymi w rnych odlegych i grzystych miejscach, czsto na maych wysepkach przy wybrzeach Irlandii i Szkocji. Przebywajcy w nich eremici nie spdzali jednak ycia wycznie na kontemplacji, lecz oddawali si rwnie rnym pracom i dziaalnoci. Byli pustelnikami i uczonymi, artystami i nauczycielami, wojownikami i misjonarzami. Dostarczyli chrzecijastwu wielu witych, odnowili znajomo literatury klasycznej, a swoj dziaalnoci misyjn objli znaczn cz Europy. Odegrali wan rol w nawrceniu Niemiec, posiadali swoje klasztory we Woszech (istnieje nawet hipoteza, e wywarli pewien wpyw na chrystianizacj. Polski). Jest rzecz zdumiewajc, e w odlegej i odcitej od bliszego kontaktu z cywilizacj rzymsk Irlandii, w odludnych i prymitywnych warunkach, mogy powsta na przeomie staroytnoci i redniowiecza tak ywe i prne orodki nauki i sztuki (zwaszcza w zakresie malarstwa miniaturowego), majce due znaczenie dla rozwoju kultury tego wczesnego okresu. Chrzecijastwo irlandzkie zostao przeniesione pod koniec VI w. do Szkocji za spraw jej misjonarza w. Kolumby, ktry w 565 r. zaoy na wyspie Iona u wybrzey Szkocji synny pniej klasztor. Monaster ten odegra wan rol w chrystianizacji Szkocji i pnocnej Anglii. A do 664 r. Anglia bdzie rozdarta pomidzy dwa obrzdki, irlandzki i rzymski. Dopiero synod w Whitby z tego roku zapewni cakowite zwycistwo kocioowi rzymskiemu. Postpy akcji chrystianizacyjnej w Anglii byy zreszt pocztkowo dosy powolne i nie udao si zrealizowa szerokich planw Grzegorza Wielkiego, przewidujcych szybkie utworzenie dwch metropolii (Londyn i York) oraz 12 biskupstw. Zasig oddziaywania stolicy kocioa w Anglii, Canterbury, by na razie niewielki, a wpywy kocioa irlandzkiego oraz pogastwa dosy silne, Po mierci Ethelberta przewag wrd krlestw anglosaskich uzyskaa Northumbria, zwaszcza od czasw krla Edwina (616632). W 627 r. przyj on chrzecijastwo z rk czonka misji Augustyna, Paulinusa, i sta si rzecznikiem chrystianizacji Anglii pnocnej w obrzdku rzymskim. Rozszerzy Edwin granice swego pastwa daleko na pnoc, a wybudowany przez niego do obrony przed Piktami grd da pocztek pniejszej stolicy Szkocji, Edynburgowi (Edwin'sBurgh = grd Edwina). Przyczy on do swego pastwa wspomniane krlestwo Lindsey, odnis sukcesy w czasie wyprawy do Walii i dziery pewnie pozycj Bretwalda. Proces wzrostu Northumbrii i rozwoju chrzecijastwa na pnocy Anglii zosta przerwany przez rywalizujce z Northumbria krlestwo Mercji. Jej pogaski krl Penda (626655) odnis w sojuszu z Walijczykami w 632 r. druzgocce zwycistwo nad Edwinem pod Hatfieid, ktre przyczynio si nie tylko do chwilowego zaamania si potgi Northumbrii, ale i do reakcji pogaskiej, a pniej, za nastpcy Edwina, Oswalda, do wprowadzenia w Northumbrii chrzecijastwa irlandzkiego. W cigu VII w. Mercja nie tylko wchona cz krlestwa Lindsey, ale podja ekspansj daleko na poudnie, dc do

zwierzchnictwa nad East Anglia i Essex. A do czasu najazdw duskich trwa bdzie ekspansja Mercji, bdca jednym z rezultatw klski Edwina pod Hatfield. Odrodzenie potgi Northumbrii w pnocnej Anglii wizao si z dziaalnoci dwch jej kolejnych krlw: Oswalda (633641) i Oswy (641670). Pierwszy z nich byt wychowankiem klasztoru na wyspie Iona i przy pomocy mnicha Aidana popiera rozwj chrzecijastwa irlandzkiego. Oswald poleg w przegranej bitwie w 641 r. pod Maserfeid, a rycha mier jego zwycizcy, Pendy, pozwolia na uregulowanie spraw religijnych w interesie Rzymu. W 664 r. odby si w Whitby synod, ktry dziki poparciu krla Northumbrii Oswy opowiedzia si za wycznoci obrzdku rzymskiego. Od tego czasu rozpocz si nowy okres w dziejach stosunkw religijnych w Anglii, prowadzcy do uporzdkowania i unifikacji organizacji kocioa na wyspie. Miao to powane znaczenie dla procesu politycznego jednoczenia Anglii, a przyjcie przez wszystkie krlestwa anglosaskie rzymskiego systemu kocielnego stao si jedn z si motorycznych ruchu, zmierzajcego do ujednolicenia administracji, systemu prawnego i fiskalnego oraz innych form ycia pastwowego na podstawie rwnie wzorw rzymskich i frankijskich. W ten sposb zosta powanie wzmocniony proces politycznej i kulturalnej unifikacji kraju, wadza krlewska uzyskaa silne oparcie w organizacji kocielnej i w tych elementach kultury rzymskiej, ktre koci zachowa i rozpowszechni w redniowieczu. Twrc jednolitej administracji kocielnej w Anglii by arcybiskup Canterbury Teodor z Tarsu (zm. 690), wyksztacony Grek, ktry przyby do Anglii w 669 r. wraz z pochodzcym z Afryki pnocnej opatem Canterbury Hadrianem. Zasta on stosunki kocielne w Anglii w stanie chaosu i rozprzenia. Istniejce biskupstwa pokryway si mniej wicej z granicami poszczeglnych krlestw i byy cile zwizane z interesami i polityk krlw anglosaskich. Arcybiskup Teodor okaza w swej dziaalnoci organizacyjnej wiele talentw dyplomatycznych i administracyjnych. Stara si nie wchodzi w konflikt ze zwyczajami i tradycjami celtyckimi, zabiegajc o pozyskanie dla kocioa rzymskiego tych wszystkich czonkw obrzdku irlandzkiego, ktrzy byli skonni przyj supremacj Rzymu. Wielu z nich otrzymao zreszt nawet najwysze godnoci kocielne a do biskupich wcznie. Najwaniejszym osigniciem Teodora byo rozbudowanie sieci diecezji do 12 biskupstw i obsadzenie ich zaufanymi i cile podporzdkowanymi metropolii w Canterbury ludmi. Teodor usprawni dziaalno synodw duchowiestwa angielskiego, podkrelajc w ten sposb jeszcze bardziej jednolito angielskiego systemu kocielnego. Wzmocni sie parafialn oraz dyscyplin duchowiestwa, o czym wiadcz, zebrane ju po jego mierci, pozostae po nim przepisy kanoniczne. Teodor zaoy wreszcie eby wymieni tylko najwaniejsze jego zasugi szko katedraln w Canterbury, ktra odegraa tak wan rol w religijnym i kulturalnym yciu wczesnoredniowiecznej Anglii. Dalszy proces jednoczenia Anglii w powanym stopniu by zwizany od

koca VII i w VIII w. z dziejami Mercji, ktra po przejciowym wzrocie Northumbrii w pierwszej poowie VII w. zdobya wyran hegemoni nad pozostaymi krlestwami anglosaskimi. Centralne pooenie Mercji uatwiao jej ekspansj i podbj, szczeglnie od czasw syna Pendy, Wulfhere (657674), w Ktrego osobie caa Anglia poudniowa, a przedtem jeszcze Essex z Londynu uznay w 670 r. swego suwerena. Przewag Mercji umocni jeszcze Etheired (674704), ktry w 678 r. zada Northumbrii ostateczn klsk, ograniczajc dtd jej aspiracje do terytorium na pnoc od Humber (w dziedzinie kulturalnej) jednak znaczenie Northumbrii nadal byo przodujce w Anglii). Po chwilowym kryzysie na przeomie VII i VIII w. potg Mercji odbudowa Ethelbald (716 757). Kronikarz Bd nazywa go Rex Britanniae, piszc, e przez 30 lat sta on na czele federacji wszystkich krlestw anglosaskich od rzeki Humber na Pnocy do wybrzey poudniowej Anglii. Po jego mierci wadza w Mercji przesza w rce krla Offy (757796), najwikszego wadcy anglosaskiego przed Alfredem Wielkim. Czterdziestoletnie panowanie Offy, umocnione zwycistwami nad krlami Kentu i Wessexu, wojnami w Walii i rosncymi wpywami w Northumbrii, zapewnio nie tylko przewag Mercji, ale jednoczenie wywaro istotny wpyw na proces dalszego jednoczenia Anglii. Offa wytyczy i umocni na zachodzie do dzisiaj widocznym waem granic midzy Angli a Wali. Utrzymywa stosunki z Karolem Wielkim jak rwny z rwnym, a ich traktat handlowy z 796 r. jest pierwsz znan tego rodzaju umow w dziejach Anglii. rda wiadcz o tym, e sukno angielskie byo ju wwczas poszukiwane na kontynencie (w monarchii Karolingw), zachowane za monety Offy mwi zarwno o ich artystycznym wykonaniu, jak i zasigu jego stosunkw handlowych. Nawet w Rzymie uwaano Off za wanego partnera politycznego, o czym moe wiadczy przybycie do Anglii w 796 r. dwch legatw papieskich w celu odnowienia przyjaznych stosunkw z Brytani- Offa by w istocie pierwszym krlem anglosaskim rozwijajcym bardziej oywione stosunki polityczne z kontynentem, przede wszystkim z monarchi Karolingw i papiestwem. Rzdy krla Offy ukazay rozwijanie si w Anglii wanego procesu odchodzenia od pierwszej idei Bretwalda, a wic zwierzchnictwa jednego krlestwa nad innymi, i ksztatowania si politycznej koncepcji regnum, coraz bardziej jednolitej monarchii oglnoangielskiej. Zanikanie dynastii lokalnych w wielu mniejszych krlestwach pozwalao na przeamywanie partykularyzmw i uatwiao Offie oddziaywanie na ycie polityczne w caej niemal Anglii. Nie powioda si natomiast jego prba osabienia Canterbury jako stolicy kocioa w Anglii i zaoenia arcybiskupstwa w Mercji. Po mierci Offy znaczenie Mercji podupado. Pod mniej sprawnymi rzdami jego nastpcw rozpocz si proces kurczenia si jej wpyww, stopniowo Kent, Wessex i Northumbria wyzwoliy si spod zalenoci od Mercji. Rola zjednoczenia Anglii miaa ostatecznie przypa nie Mercji, lecz krlestwu Wessexu w IX w., ju w okresie najazdw duskich na Angli.

STOSUNKI SPOECZNO-GOSPODARCZE Podbj anglosaski rni si zasadniczo od rzymskiego. Bya to wdrwka ludw, migracja caych szczepw w celach zdobywczych i osadniczych. Inny te by stosunek do ludnoci tubylczej, ktr Anglosasi czciowo wytrzebili, a przede wszystkim wyparli na tereny grzyste, w pewnym stopniu zamienili na ludno niewoln. Do wyjtkw raczej naleay maestwa mieszane. Pod wzgldem etnicznym i cywilizacyjnym Anglosasi i Celtowie zachowali w zasadzie odrbno, nawzajem si prawie nie przenikali i nie oddziaywali zasadniczo na siebie. Anglosasi nie przyjli te prawie niczego z cywilizacji rzymskiej, ktr zniszczyli na wyspie tak gruntownie i cakowicie, e od nich dopiero rozpocz si we wszystkich dziedzinach proces formowania si narodu i cywilizacji angielskiej. Ustrj spoeczny Anglw, Sasw i innych plemion germaskich ldujcych w Anglii niewiele rni si od ustroju Frankw. W nowo powstaych na wyspie krlestwach anglosaskich zachowao si wiele z dawnych urzdze rodowoplemiennych, do czego przyczynia si ta okoliczno, e nie zetknli si w swoich nowych siedzibach z urzdzeniami i ludnoci rzymsk i nie ulegli, w przeciwiestwie do swoich pobratymcw na kontynencie, wpywom wzorw rzymskich. Cech charakterystyczn spoeczestwa anglosaskiego byo zachowanie przez dugi czas wsplnoty rodowej, ktr zastpi stopniowo gmina wiejska. Podstawow warstw spoeczn tworzyli pierwotnie wolni chopi, tzw. kerlowie (ceorls), posiadajcy due dziaki ziemi (hides) o przecitej powierzchni okoo 120 akrw (48 hektarw). Poza ziemi orn, stanowic wasno kerla, przysugiwao mu prawo uytkowania gminnych pastwisk, k i lasw. Ponad mas wolnych keriw stali erlowie (earls), arystokracja rodowa, ktra wyodrbnia si w procesie rozwarstwienia spoecznego z masy prostych czonkw dawnej wsplnoty i stopniowo przeksztacia si w wielkich wacicieli ziemskich. Rnica pomidzy kerlem a erlem zaznaczya si wyranie w wysokoci gwszczyzny. Za zabicie erla bya ona dwukrotnie, a nawet trzykrotnie wysza. Stopniowo wzrastao te polityczne znaczenie erlw w pastwach anglosaskich, Obok eriw i kerlw istnieli te u Anglosasw pwolni (laels) oraz niewolnicy (theows). Pwolni, przewanie celtyckiego pochodzenia, nie posiadali ziemi, siedzieli na ziemi-keriw, pacc pewne daniny. O ich podrzdniejszej randze spoecznej wiadczya znacznie nisza gwszczyzna. Naley doda, e cz Celtw, szczeglnie w zachodniej czci Anglii, zachowaa ziemi i wolno. Cz arystokracji celtyckiej, ktra nie zostaa wytpiona przez zdobywcw i nie popada w niewol, zmieszaa si z arystokracj anglosask. U Anglosasw istnieli te niewolnicy, przewanie potomkowie Celtw, wywodzcy si z jecw wojennych. Za zabjstwo niewolnika nie pacono adnej gwszczyzny, jedynie grzywn na rzecz jego waciciela.

Ustrj rodowy, silny jeszcze u Anglosasw w okresie osiedlania si w Anglii, uleg stopniowo rozlunieniu i przeksztaci si w zwizek terytorialny. Naley jednak zaznaczy, e pozostaoci dawnych wizw rodowych byy w Anglii silniejsze ni na kontynencie. Na rodzie spoczywa obowizek udziau w krwawej zemcie, jak i pacenia gwszczyzny. Bez zgody rodu nie mona byo alienowa ziemi posiadanej na mocy prawa zwyczajowego (tzw. folkland). Najwikszym wacicielem ziemi u Anglosasw by krl, posiadajcy rozlege domeny zamieszkane przez ludno woln, pwoln i niewoln. Ziemi przekazywa on oddajcym si pocztkowo pod jego opiek, a nastpnie stanowicym podpor jego rzdw instytucjom i jednostkom, zrazu instytucjom kocielnym, a nastpnie take osobom wieckim, gwnie czonkom swojej druyny, gezytom (gesiths),, przeksztacajcym si w wielkich wacicieli ziemskich. Gezyci nie odgrywali roli towarzyszy krla, lecz byli jego sugami, czyli fenami {thegns minist}. Od czasw krla Alfreda Wielkiego termin tena (bd tana) zastpi okrelenie gezyty jako czonka druyny krlewskiej. Tenem zaczto nazywa kadego zamonego pana. Wyrniaa go gwszczyzna szeciokrotnie wiksza ni zwykego wolnego. Przysiga tena w sdzie miaa wysz warto, odpowiadaa przysidze 6 wolnych. Termin thegn zacz wypiera erla, ktry sta si tytuem najwyszego dostojnika administracji lokalnej w hrabstwie {ealdorman). Do umocnienia wadzy panw przyczyniy si nadania ich dobrom immunitetw {sac and soc). Dziki nim panowie uzyskali jurysdykcj oraz prawo pobierania czci opat sdowych na obszarze zamieszkanym nie tylko przez ludno zalen, ale te przez wolnych chopw, ktrzy zaczli upodabnia si stopniowo do ludnoci poddaczej (sokesmen, socmen). Gdy na pocztku okresu anglosaskiego dominowaa wyranie ludno wolna, zmiany, jakie zaszy w strukturze tego spoeczestwa w cigu wiekw, doprowadziy do zdobycia przez nieliczn grup notablw anglosaskich wyranej przewagi i uzalenienia od siebie ogu ludnoci. Naley jednak zaznaczy, e proces zanikania wolnego chopstwa dokonywa si w Anglii wczesnej w tempie znacznie wolniejszym ni w pastwie Frankw. W pastwach anglosaskich zachowaa si liczna stosunkowo warstwa wolnych chopw rwnie po uksztatowaniu si stosunkw feudalnych, co jest specyficzn cech feudalizmu w Anglii. Bardzo saby w Anglii wpyw stosunkw rzymskich przy duej trwaoci wsplnoty wiejskiej tumaczy zjawisko wolnego w okresie anglosaskim procesu feudalizacji w Anglii. Nie bez znaczenia dla powyszych procesw byy rwnie zmiany zachodzce w organizacji suby wojskowej. Ich kierunek oznacza rwnie pogorszenie si sytuacji wolnego chopa. Gwn si militarn w Anglii byo u Anglosasw zrazu pospolite ruszenie (fyrd). Nawet nadanie immunitetowe nie zwalniao mieszkacw od suby wojskowej. Pauperyzacja keriw oraz wysokie koszty uzbrojenia przyczyniy si do zwizania suby wojskowej z posiadaniem odpowiednio duego obszaru ziemi (5 anw). Powinnoci wojskowe spady na barki tenw, ktrzy przeksztacili si z czasem w warstw rycersk, zapewniajc

sobie liczne krlewskie nadania i przywileje. Gwn podstaw ycia Anglosasw byo rolnictwo. Na wsi mieszkaa ogromna wikszo wczesnej ludnoci Anglii. Ziemia bya rozrzucona pojedynczymi pasami na caym obszarze wsplnych pl danej wsi. Pola te w liczbie dwch czy trzech uprawiane byy cile wedug zasad podozmianu. Pl nie ogradzano, a poszczeglne any oddzielano od siebie wskimi nie zaoranymi pasami murawy. Po niwach cay obszar pl przeznaczono na wsplne pastwisko dla owiec i byda caej wsi. Starsz form wasnoci gruntowej by tzw.folkland, ziemia dzierawiona na podstawie prawa zwyczajowego. Bya to wasno gminna, pozostajca od dawna w uprawie danej rodziny i bez zgody gminy nie mona byo ni dysponowa. W miar feudalizacji stosunkw spoeczno-gospodarczych pojawia si inna forma wasnoci gruntowej, tzw. bocland. Bya to ziemia posiadana na wasno na podstawie przywileju, nadawanego pocztkowo przede wszystkim kocioowi i monym. Rozwj wielkiej wasnoci ziemskiej typu bocland, wolnej od wielu powinnoci, przyspieszy proces przeksztacania wolnych chopw w feudalnie zalenych ludzi, zobowizanych do wielu wiadcze na rzecz pana. Na tej drodze rozwin si system manorialny (folwarczny), stanowicy podstaw stosunkw agrarnych w epoce feudalnej. W okresie anglosaskim miasta byy jeszcze sabo rozwinite i bardzo powoli roso ich znaczenie handlowe i kulturalne. Najazd Anglw, Sasw i Jutw przynis, o czym bya ju mowa, zagad miast rzymskich w Brytanii z ich amfiteatrami i wityniami, centralnym ogrzewaniem i publicznymi aniami. Nie wszystkie rzymskie miasta zostay w Anglii w wyniku tej inwazji cakowicie opuszczone i zdewastowane. Nowsze badania opowiadaj si za pewn, ograniczon bardzo, cigoci ycia miejskiego na wyspie. Pod koniec VI w. krlowie Kentu organizowali swj dwr w obrbie rzymskich murw w Canterbury, gdzie zreszt wojownicy sascy, opodal tamtejszego wielkiego amfiteatru rzymskiego, wznosili swoje prymitywne domostwa. Zachodni Sasi zaoyli swj orodek w rzymskim Winchesterze, a z relacji Bedy wynika, e Londyn od samego pocztku okresu anglosaskiego by wanym miejscem targowym i politycznym. Cigo ycia miejskiego w Anglii na pocztku redniowiecza zapewniali te misjonarze chrzecijascy, chtnie zakadajcy swoje siedziby i kocioy, a pniej w miar wzrostu organizacji kocielnej i stolice biskupstw w dawnych rzymskich miastach. Misjonarz Anglii Augustyn rezydowa w Canterbury, Paulinus w Yorku, a w Londynie rwnie rycho powstaa stolica biskupia oraz koci Sw. Pawa. Tak wic w zwizku z dziaalnoci krlw i kocioa stosunkowo szybko, chocia na ma skal, nastpio odrodzenie cywilizacji miejskiej w Anglii. Powan rwnie rol w rozwoju ycia miejskiego oraz handlu, zwaszcza od VII w., odegray klasztory. Niejednokrotnie jak w wypadku Canterbury czy Winchesteru powstaway one w obrbie planu miejskiego. Czciej zakadano je w pustym jeszcze miejscu, gdzie staway si stopniowo zalkami osad

miejskich (np. St. Albans). Hojnie obdarowywane przez krlw i monych, wyposaane w ziemi, klasztory staway si orodkami ycia gospodarczego, przycigay kupcw i rzemielnikw. Obok siebie rozwijay si rwnolegle klasztor i miejsce targowe, do czego przyczynia si w niemaym stopniu zwyczaj pielgrzymowania do miejsc kultu. Pocztki miast angielskich wi si rwnie z powstawaniem grodw (burgh, burh), ktre byy nie tylko orodkami obrony, ale zazwyczaj rwnie centrami administracji hrabstwa. Przy grodach powstaway jako podgrodzia miejsca targowe. Miasta znajdoway si pod wzmoon opiek krlewskiego miru (pax regis), na ktrego stray sta pierwotnie szeryf hrabstwa, pnij specjalny urzdnik krlewski wjt miejski (portreeve, portgerafa). By on wykonawc zarzdze krlewskich w miecie i przewodniczy zbierajcym si trzy razy do roku miejskim zgromadzeniom sdowym (burghgemot). Miasta nie miay jeszcze w tym okresie samorzdu miejskiego, od wsi odrnia je opasujcy zabudowania mur czy wa, miejsce targowe oraz specjalny mir krlewski. Rozwj miast nastpi nie tylko w wyniku dziaalnoci administracyjnej wadzy wieckiej i kocielnej, ale rwnie dziki rozwojowi handlu. Ustawy krlw anglosaskich zabraniay wszelkich transakcji handlowych poza murami miasta. Jeli warto sprzedawanych towarw przekraczaa pewn, stosunkowo nawet nisk sum. Dalszym czynnikiem przyspieszajcym rozwj miast byy wojskowe skutki najazdw duskich. Fortyfikowane do walki z najedcami grody staway si zalkami orodkw miejskich po ustaniu wojen. Czciej jednak najazdy wikingw powodoway ruin miast, ktrych szybszy rozwj nastpi dopiero po zakoczeniu wypraw duskich. Handel nie zajmowa jeszcze waniejszego miejsca w yciu Anglii tego okresu i dopiero w zwizku z najazdami Duczykw oraz rosncymi potrzebami dworw wieckich i orodkw kocielnych zacz si ywiej rozwija. Importowano na wysp gwnie jedwab, wino, ko soniow z poudnia, bizantyskie wyroby ze srebra, skry, futra, bro i wyroby elazne ze Skandynawii. Ju od VIII w. wena angielska zacza znajdowa dla siebie zbyt na kontynencie, uzupeniajc gwny od dawna obok cyny miejscowy artyku wywozowy niewolnikw. Najczstszymi obcymi kupcami w porcie londyskim byli przybysze z Normandii i Akwitanii, kupcy z Flandrii i ziem niemieckich. Przyjedali te do Anglii kupcy z basenu Morza rdziemnego. Od pocztku VII w. krlowie anglosascy bili ju wasn monet. Warto moe doda, ze nazwa pienidza angielskiego pens (penny) pochodzi, by moe, od imienia Pendy, ktry w VII w. przyczyni si do powanego wzrostu swego krlestwa. USTRJ POLITYCZNY Na czele pastewek anglosaskich stali krlowie. Formalnie pochodzili oni z wyboru, ktry nie by cakiem wolny i ogranicza si do czonkw rodu krlewskiego. W praktyce wybierano niemal zawsze najstarszego syna

krlewskiego, niejednokrotnie krl za ycia jeszcze wyznacza go na swego nastpc. Wyboru dokonywao zgromadzenie monych wieckich i duchownych, tzw. witan (witenagemot). W VIII w. weszo w zwyczaj, e po elekcji nastpowaa ceremonia kocielna konsekracja, a po niej koronacja. Stanowisko krla musiao by pocztkowo dosy sabe, skoro za jego zabicie przewidywano tylko zapacenie gwszczyzny szeciokrotnie wyszej ni za zabicie tena. Do wzrostu wadzy krlewskiej przyczyniy si procesy feudalizacyjne oraz zagroenie zewntrzne wywoane przez najazdy duskie w VIII i IX w. Opanowanie przez krlw Wessexu obszaru duskiego Danelaw postawio ich w szczeglnie uprzywilejowanej pozycji w stosunku do innych wadcw anglosaskich. Krlowie Wessexu zaczli uywa tytuu Rex Anglorum, ktry zosta zastpiony dopiero w 1199 r. przez tytu Rex Angliae. W miar pogbiania si zrnicowania spoecznego zaczy traci na znaczeniu dawne zgromadzenia ludowe wszystkich wolnych, trudne, a nawet wrcz niemoliwe do zwoywania wobec rozlegoci obszaru pastwowego. Uprawnienia ich przeszy czciowo na krla oraz na zgromadzenia monych panw wieckich i duchownych, zwane rad starszych, czyli witanem. Witan istnia ju w pastewkach anglosaskich przed zjednoczeniem Anglii w IX w., jego rozwj nastpi waciwie dopiero pod koniec okresu anglosaskiego. Skad witanu nie by cile ustalony, o powoywaniu jego czonkw w duym stopniu decydowaa wola krla. Zwyczajowo wchodzili do niego obok krla i jego rodziny (synowie, ona) arcybiskupi, biskupi i opaci, wysocy urzdnicy wieccy (ealdormen), wielcy wasale krlewscy. Liczba czonkw witanu nie bya cile okrelona, wahaa si od 30 do 100 osb. Zgromadzeniom tym przewodniczy krl. Kompetencje witanu nie byy cile ustalone. Jego rola i znaczenie zaleay w duym stopniu od indywidualnoci, zdolnoci i pozycji wadcy. Przy' silnym krlu witan mia gos doradczy, w innym wypadku mg wywiera wpyw dosy istotny. Jakkolwiek wadza ustawodawcza spoczywaa w rku krla, to jednak wydawa on ustawy przewanie wsplnie z witanem, co zabezpieczao ich rozpowszechnienie i stosowanie. Udzia dostojnikw kocielnych w zgromadzeniu witanu umoliwia wydawanie nie tylko ustaw wieckich, ale i kocielnych (dopiero od XI w. duchowni obradowa bd oddzielnie). Witan decydowa wsplnie z krlem o wojnie i pokoju, jego sankcja bya potrzebna przy nadawaniu przez krla ziemi zwalnianej od ciarw (bocland), witan wspdziaa w sdownictwie krlewskim. Dawniejsza historiografia widziaa niejednokrotnie bdnie w witanie odpowiednik pniejszego parlamentu bd nawet rdo, z ktrego parlament powsta. Odrzucajc ten pogld wystarczy zwrci uwag, e w przeciwiestwie do parlamentu witan nie stanowi adnego przedstawicielstwa, jego czonkowie reprezentowali tylko siebie i dziaali w swoim imieniu. Ponadto skad witanu i sposb rekrutacji nie byy niczym normowane i zaleay jedynie od krla. Podobnie jak i w innych pastwach tego okresu urzdnicy nadworni speniali

jednoczenie rne funkcje w zarzdzie pastwa. W przeciwiestwie jednak np. do pastwa Frankw aden z nich nie uzyska nigdy zdecydowanej przewagi nad innymi (u Frankw stao si tak z urzdem majordomusa). By do tego nie dopuci, krl Alfred wprowadzi w Wessexie zasad, e ten sam urzd dworski obsadzano kilkoma osobami (zwykle trzema), ktre w niektrych wypadkach zmieniay si co miesic w sprawowaniu funkcji. Anglosaski system administracji centralnej w niewielkim stosunkowo stopniu wpyn na dalszy rozwj ustroju Anglii. O wiele wiksze pod tym wzgldem znaczenie miaa organizacja wadz lokalnych Anglii anglosaskiej, ktra przetrwaa z niewielkimi stosunkowo zmianami poprzez najazd normandzki, stanowic podstaw pniejszej ewolucji. Organizacja administracji lokalnej opieraa si od IX w. na hrabstwach (shires), ktre wywodziy si z dawnych samodzielnych pastewek anglosaskich (np- Kent, Sussex, Essex, Surrey i in.) bd z dzielnic takich pastewek (np. Norfolk). Jedne i drugie przeksztaciy si po zjednoczeniu Anglii w okrgi administracyjne. Wikszo hrabstw zostaa jednak utworzona po zjednoczeniu Anglii na wzr okrgw administracyjnych Wessexu, ktrego wadcy dokonali w IX w. zjednoczenia Anglii. Na czele hrabstwa sta pocztkowo eldorman (ealdorman), wywodzcy si nieraz z dawnego wadcy pastwa plemiennego, z ktrego powsta nowy okrg administracyjny. Eldormenw mianowa krl przy wspudziale witanu. Zakres wadzy eldormana by bardzo rozlegy. Jako przedstawiciel i wykonawca wadzy krlewskiej w poszczeglnych hrabstwach przewodniczy on na zgromadzeniach hrabstwa, powoywa pod bro pospolite ruszenie i nim dowodzi, pobiera trzeci cz opat sdowych, celnych i grodowych. W wypadkach gdy eldorman sta na czele kilku hrabstw, przejawiaa si tendencja do przeksztacenia tego urzdu w dziedziczny, co si m. in. przyczynio do zastpienia eldormana przez krlewskiego urzdnika szeryfa. Szeryf (gerefa, reeve) by mianowanym przez krla w hrabstwach urzdnikiem, ktrego zadaniem bya pocztkowo troska o interesy fiskalne krla. Stopniowo gerefa sta si pomocnikiem eldormana, zwaszcza w zakresie wymiaru sprawiedliwoci, i zosta mu podporzdkowany. Znaczenie szeryfa w obrbie hrabstwa zaczo wzrasta szczeglnie wwczas, gdy eldormeni stali na czele kilku hrabstw. Jako szeryf hrabstwa {scire-gerefa, shire-reeve) zacz on konkurowa z eldormanem, by w kocu wyprze go zupenie i sta si gwnym urzdnikiem krlewskiej administracji lokalnej, chocia formalnie by nadal pomocnikiem i zastpc eldormana w zarzdzie hrabstwa. Eldorman, a pniej szeryf, zwoywali dwa razy do roku zgromadzenie hrabstwa (folkmoot, shiremoot), w ktrym obok nich uczestniczyli biskupi pooonych tam diecezji oraz wielcy waciciele ziemscy. Zgromadzenia te sprawoway funkcje sdowe w sprawach karnych, cywilnych i kocielnych, zajmoway si sprawami administracyjnymi, podatkowymi, wojskowymi itp. Hrabstwo dzielio si na mniejsze jednostki, tzw. centeny (hundred), stano-

wice obszar, na ktrym po inwazji anglosaskiej osadzano stu wojownikw wraz z rodzinami (istnieje te pogld, e nazwa setki pochodzi od liczby wojownikw wysyanych z danego obszaru lub od liczby anw). Na czele centeny sta setnik {hundredman, centenarius), wybierany pierwotnie na zgromadzeniach centeny, a pniej urzdnik mianowany przez krla. Centeny posiaday swoje zgromadzenia (hundred-moot), odbywajce si co miesic gwnie dla rozpatrywania spraw sdowych. W zgromadzeniach tych brali udzia najwiksi waciciele ziemi, ktrych woci znajdoway si na terenie danej centeny, ponadto dygnitarze kocielni oraz po czterech najpowaniejszych przedstawicieli z kadej nalecej do centeny wsi. Z biegiem czasu ferowanie wyrokw sdowych przeszo od zgromadzenia centeny na 12 starszych tenw, wyonionych przez: zgromadzenie i obradujcych pod przewodnictwem urzdnika krlewskiego (hwdred-gerefa). Najnisz jednostk organizacyjn u Anglosasw bya gmina wiejska (tun, township, vicus), zastpujca dawn wsplnot rodow. Wchodzia ona w skad centeny, a na jej czele stal starosta (tun-gerefa), wybierany pierwotnie przez mieszkacw wsi. W miar wzrostu wielkiej wasnoci starostowie gminni mianowani byli przez pana i przeksztacili si w urzdnikw krlewskich, Penoprawni czonkowie gmin wiejskich brali udzia w zgromadzeniach gminnych (galimots), na ktrych omawiano wszystkie waniejsze sprawy zwizane z yciem gminy. W miar postpujcego rozwoju coraz wikszy wpyw na decyzj zgromadze gminnych wywierali bogaci posiadacze ziemscy. Do celw policyjnych istniay jeszcze we wsiach dziesitnice (tithings), grupy zoone z 10 mczyzn dziaajcych pod przywdztwem dziesitnika {tithingman). Szczegln cech anglosaskiego systemu administracyjnego i prawnego by prny rozwj administracji lokalnej, silnie zwizanej ze spoeczn struktur kraju. Jedn z podstawowych zasad tego systemu byo przekonanie, e wszyscy wolni winni bra czynny udzia we wszystkich sprawach swojej spoecznoci. Nawet wwczas, gdy zarzd lokalny stopniowo przeszed w rce feudaw, nadal duy by udzia czonkw danej spoecznoci w samorzdzie lokalnym. Stanowio to dobr szko dla powstawania silnych instynktw wspycia spoecznego i tych zasad ustrojowych, ktre przyczyni si pniej do wczesnego na wyspie rozwoju idei parlamentarnych. KULTURA Mimo surowych i prymitywnych warunkw, w jakich yli Anglosasi w pocztkowym okresie swego pobytu w Anglii, posiadali oni zainteresowania do poezji i pieni, ktrych suchanie naleao do ulubionych rozrywek. Wygaszali je przy wtrze harfy minstrele, zwani skopami, nagradzani przez krlw i monych ziemi i zotem. Posiadali przekazywane z ojca na syna w formie ustnej opowiadania i pieni, przetwarzane i uzupeniane wydarzeniami aktualnymi.

Wiele wierszowanych opowieci przynieli Anglosasi ze sob jeszcze z kontynentu, a te ktre doszy do nas, musiay ulec powanym zmianom. atwo zauway, e jeszcze pogaskie wyobraenia i obyczaje przetykane s dygresjami moralnymi w duchu chrzecijaskim, co obok uzupenie w postaci pniejszych wtkw historycznych wyranie wskazuje na nawarstwianie si motyww oraz fabuy i sprawia powane trudnoci w datowaniu najstarszych zabytkw literatury anglosaskiej. Utwory te, przekazywane w postaci ustnej z pokolenia na pokolenie, zachoway tradycje, legendy i wspomnienia odlegych nieraz, heroicznych okresw wdrwek i najazdw, wsplnych jeszcze dla caego wiata pnocnogermaskiego. Literatura angielska powstaa z dwch gwnych rde: pimiennictwa anglosaskiego oraz normandzkiego, wicego j z francuskim krgiem kulturowym. Oba te rda zasiliy i wywary zasadniczy wpyw na rozwj literatury angielskiej, dostarczajc jej te dwch rde sowotwrczych: germaskiego i franko-aciskiego, ktre w sposb zasadniczy uformoway jzyk angielski. Anglosasi posugiwali si dialektem nalecym do dolno niemieckiej rodziny jzykowej. Mwili oni czterema gwnymi narzeczami: zachodnio saskim, north-umbryjskim, mercyjskim i kentyjskim. Ich literatura dosza do nas prawie wycznie w formie zachodniosaskiej, co wie si z przewag polityczn i kulturaln Wessexu i jego rol w zjednoczeniu Anglii. Najdawniejsze zabytki literatury anglosaskiej nale jeszcze do okresu pogaskiego i nawet w tych wczesnych zabytkach, ktre ulegy pniej przetworzeniu przez pisarzy chrzecijaskich, mona wykry niejednokrotnie wyrane warstwy przedchrzecijaskie. Najwaniejszym utworem tego rodzaju jest poemat Beowulf, najstarszy w literaturze germaskiej zabytek epicki. Na epos ten ukazujcy w ponurej, lecz artystycznie sugestywnej atmosferze legendarne czyny i losy rycerza Beowulfa, zoyy si rne wtki z wydarze historycznych wiata skandynawskiego z VI w. oraz wtki mitologii skandynawskiej. Obfito szczegw obyczajowych daje pojcie o moralnoci i zwyczajach germaskich, a cechy bohatera (sia, odwaga, lojalno wobec krla, pogo za saw) o ideaach etycznych kultury wczesnoredniowiecznej. Beowulf zosta napisany prawdopodobnie w VIII w. przez poet anglosaskiego, ktry poczy rne dawne wtki legend i sag skandynawskich w Jedn cao. W pewnej zalenoci od Beowulfa powsta poemat historyczny Widsith, bdcy rodzajem prologu do produkcji pieniarza. Jest tam mowa o dalekich podrach do rozmaitych krajw i ludw Europy i Maej Azji, o odwiedzanych przez skopa dworach rnych wadcw. Czas powstania utworu jest dyskusyjny, naley w kadym razie jak si wydaje odrzuci dawniejszy pogld, jakoby by to najstarszy zachowany utwr anglosaski. Wiele przemawia za tym, e powsta on na przeomie IX i X w. Wrd anglosaskich poematw elegijnych naley wymieni m. in. Skarg Deora, malujc los skopa, ktremu pan odebra ziemi, Wdrowca, eglarza, Zburzone miasto i in.

Wczesna anglosaska poezja chrzecijaska pozostawaa pocztkowo w powanej zalenoci od pogaskiej i mimo i stopniowo zmienia swj przedmiot, zachowaa star metryk i styl, a do tematw biblijnych wprowadzaa opisy walk i przygd morskich, sceneri wiata anglosaskiego. Poezja ta powstawaa gwnie w pnocnej Anglii, w Northumbrii, gdzie y na przeomie VII i VIII w. braciszek Caedmon, autor kilku poematw religijnych oraz parafrazy Biblii. W drugiej poowie VIII w. y te Cynewulf, ktry w swoich poematach religijnych poszukiwa prostszego jzyka i silniejszego wyrazu artystycznego ni ten, ktry stosowali inni poeci tej kategorii. Ciekawym zjawiskiem w poezji anglosaskiej jest grupa wierszy cakiem wieckich w swojej treci i intencji. Przechodzc od poezji anglosaskiej do literatury aciskiej okresu wczesnoredniowiecznego, naley zwrci uwag na istnienie od czasu chrystianizacji Anglii wielu klasztorw i szk, bdcych orodkami nauki aciny i studiw teologicznych. W Canterbury zaoy szko prawdopodobnie ju Augustyn, misjonarz Anglii z 597 r., tam te dziaa arcybiskup Teodor z Tarsu, organizator nie tylko administracji kocielnej na wyspie, ale rwnie szk, majcych przyczyni si do podniesienia poziomu duchowiestwa w drugiej poowie VII w. Wan rol w rozwoju szkolnictwa w Anglii pnocnej, zwaszcza w Northumbrii, odegrali misjonarze irlandzcy. Nasilenie ich dziaalnoci zaznaczyo si szczeglnie w zwizku z deniem do odbudowy na pnocy chrzecijastwa po upadku krla Edwina. Klasztory zakadane przez irlandzkich zakonnikw bd pod ich wpywem stay si wanymi orodkami nauki, szkolnictwa i rzemiosa artystycznego (iluminacje rkopisw) o zasigu oddziaywania przekraczajcym znacznie granice Northumbrii. W siedzibach katedr i klasztorw anglosaskich powstaway znane szkoy, wyposaone w bogate ksigozbiory i synce z wybitnych nauczycieli i pisarzy aciskich. Obok szkoy w Canterbury, ktr kierowa przez wiele lat pomocnik Teodora z Tarsu, wychowany i wyksztacony w Afryce i Italii bizantyskiej mnich Hadrian, do wikszego znaczenia doszy szkoy w Jarrow w Northumbrii, w Yorku i in. Warto dodac e w niektrych z tych szk oprcz aciny i teologii studiowano te greke i prawo rzymskie. Do najwikszych pisarzy aciskich Anglii tego Okresu, zwizanych studiami i prac ze szko w Jarrow, naley Beda (673735), autor cytowanej ju Historii kocielnej ludu angielskiego, podstawowego rda do dziejw Anglii wczesnoredniowiecznej. W murach wyposaonego w bibliotek opactwa w Jarrow napisa Beda rwnie sporo dziel z innych zakresw, z dziedziny chronologii, komentarze do Biblii i in. Wrd jego uczniw znajdowa si Egbert, nauczyciel Alkuina, jednego z twrcw renesansu karoliskiego. Obok Bedy do najwybitniejszych uczonych i pisarzy wczesnej Anglii naleeli: Aldhelm, Bonifacy i Alkuin. Aldhelm (ok. 650709), wychowanek szkoy w Canterbury, pniejszy biskup Sherborne i zaoyciel tamtejszej szkoy, by znawc nie tylko pisarzy chrzecijaskich, ale i klasycznych, zajmowa si obok teologii rwnie i astronomi, matematyk, prawem rzymskim. W szkole w

Canterbury studiowa te Wynfrith z Wessexu, lepiej znany jako w. Bonifacy (ok. 680754), aposto Niemiec i reformator kocioa frankijskiego. On to namaci w 751 r. Pepina na krla Frankw i by arcybiskupem Moguncji. Jego listy, pisane czyst acin, maj nie tylko historyczne, ale i literackie znaczenie. Ostatni z wymienionych wyej pisarzy i uczonych anglosaskich, Alkuin (735 804), przez wiele lat sta na czele szkoy katedralnej w Yorku, posiadajcej bogat rwnie w autorw antycznych bibliotek. Na zaproszenie Karola Wielkiego od 782 r. przebywa na jego dworze, gdzie zaoy i przez wiele lat prowadzi tamtejsz szko paacow, ktra przy znacznym jego udziale staa si synnym orodkiem kultury i nauki, Jako zwolennik przejmowania dorobku antycznej Grecji i Rzymu przyczyni si do rozwoju tzw. renesansu karoliskiego. By autorem wielu dzie o nauce, wychowaniu, traktatw teologicznych, etycznych, logicznych, psychologicznych, rnych podrcznikw, a jego rozlega korespondencja stanowi cenne rdo historyczne. Sztuka anglosaska i irlandzka, zarwno z czasw pogaskich, jak i po przyjciu chrzecijastwa, nie bya tak bogata, jak literatura. Naley jednak doda, e zabytki architektury z tego okresu zachoway si w maej iloci, a wyroby z elaza, kamienia czy iluminacje na rkopisach przetrway w sposb nieraz przypadkowy i fragmentaryczny. Badacze nazywaj te zabytki terminem sztuki irlandzkiej, majc na myli specyficzny system dekoracyjny i ornamentacyjny, zwaszcza rkopisw, zabytkw rzemiosa metalowego i rzeby okresu VIIX w. Sztuka ta utrzymywaa si jeszcze w pniejszym okresie w Irlandii i std otrzymaa tak nazw. Doda naley, e stanowia ona bardzo wany rozdzia w kulturze artystycznej i oddziaaa szeroko, zwaszcza w zwizku z najazdami wikingw, ktrzy rozpowszechnili wyroby sztuki Anglosasw w Danii i Norwegii. Za ich te porednictwem rne elementy sztuki anglosaskiej i irlandzkiej weszy, przede wszystkim w zakresie zdobnictwa rkopisw, do sztuki karoliskiej i stay si czci skadow stylu romaskiego. Z nowszych bada wynika, e udzia Irlandii w rozwoju tej sztuki by o wiele mniej wany ni anglosaskiej Northumbrii, gdzie Ju w VII w. wytworzyy si gwne cechy tego. stylu z poczenia tradycji celtyckiej i germaskiej, barbarzyskiej i wczesnochrzecijaskiej. O wysokim poziomie sztuki pnocnej Anglii wiadczy malarstwo miniaturowe, synne iluminacje rkopisw, powiadczajce jednoczenie silne wpywy irlandzkie w kulturze anglosaskiej. Ewangeliarz z Lindisfarne jest jeszcze dalszym cigiem ornamentacyjnego stylu barbarzyskiego, ale wspczesny mu Codex Amiatinus, uoony w Jarrow w VIII w., zarzuca prawie zupenie dawne zdobnictwo i zastpuje je postaciami ludzkimi. Anglia bya w X w. jedynym obok Niemiec krajem mogcym si poszczyci posiadaniem wasnej, oryginalnej szkoy malarstwa miniaturowego. Oryginalno tej sztuki mona wytumaczy w duym stopniu sabszymi na wyspie wpywami sztuki antycznej oraz maymi stosunkowo zwizkami ze sztuk karolisk. Pierwszymi pomnikami rzeby anglosaskiej z czasw chrzecijaskich s

due krzye rzebione w kamieniu. Wznosiy si one na polach i po wioskach, nie tylko jako wyraz potrzeb artystycznych swoich twrcw, ale przede wszystkim w tym celu, eby zastpi przynajmniej czciowo brak kaplic i kociow. Najciekawsze z nich znajduj si w pnocnej Anglii i zdradzaj silne wpywy sztuki przedchrzecijaskiej. Obok rzeb postaci ludzkich i scen biblijnych znajduj si na tych krzyach, zwaszcza w Szkocji, sceny z polowa o treci jeszcze pogaskiej. Na niektrych z nich znale mona wyrane wpywy orientalne. Interesujce, chocia z natury rzeczy przesadnie wysokie, wyobraenie o sztuce Anglosasw VII w. daje synne wykopalisko, znalezione w 1939 r. w miejscowoci Sutton-Hoo we wschodniej Anglii. S to szcztki odzi na 38 wiose wraz ze wietnie zachowanymi wieloma przedmiotami codziennego uytku oraz wyrobami artystycznymi. Jest to jedno z najwaniejszych odkry tego rodzaju, rzucajce wiele wiata na wysoki poziom kultury materialnej wczesnej Anglii. Na tej podstawie domaga si rewizji dawny pogld mwicy o prymitywizmie sztuki i wyobrani artystycznej Anglosasw we wczesnym redniowieczu. Wiele ze znalezionych w kurhanie przedmiotw (miecz, tarcza, hem, biuteria, rogi do picia osadzone w srebrze, kabza z przykryw ze zota, bogato emaliowana i wysadzana granatami, piciostrunny instrument muzyczny i in.) cechuje wyszukana i bogata ornamentacja, a cao dowodzi istnienia w Anglii VII w. tradycji artystycznej reprezentujcej wysoki i oryginalny poziom. Wskazuje te na dosy bliskie kontakty Anglii ze sztuk rdziemnomorsk. Na zwizki te rzuca rwnie wiato architektura sakralna, ktra w bardzo niewielu zabytkach zachowaa si z tamtych czasw, a to ze wzgldu na stosowanie drewna w swych konstrukcjach. Dziki temu jednak, e do budowy wity uywano, zwaszcza na poudniu, rwnie kamienia, pochodzcego pocztkowo ze zrujnowanych budowli rzymskich, przetrway do dzisiaj fragmenty, a nieraz cae budowle kociow czy kaplic sigajcych najwczeniej VII w. (kocioy w Canterbury, Rochester, Lyming i in.). S to wszystko budowle prostoktne z absyd skierowan na wschd. Podzielone s na dwie czci oddzielone trzyukow arkad i wiadcz o zwizkach kulturalnych Anglii wczesnoredniowiecznej z krgiem kultury rzymskiej. Od razu warto doda, e wystpujce we wczesnym redniowieczu tak wyranie zalenoci sztuki angielskiej od kontynentalnej bd si stopniowo zmniejsza i e w tej dziedzinie Anglia zachowa swoj odrbno i oryginalno. POCZTKI NAJAZDW DUSKICH I WZROST WESSEXU Wczeniejsze dzieje Wessexu, bliej znane od drugiej poowy VI w., w niczym me zapowiaday jego wybitnej roli w dziejach Anglii IX w. Nigdy nie przypada jego krlom rola-Bretwalda, a ekspansja polityczna Wessexu rozwijaa si przez dugi czas tylko na ma skal i nie przyniosa pocztkowo trwalszych rezultatw. Po nieudanych prbach tego rodzaju ze strony krla Ceawlina pod koniec VI w. znalaz si Wessex pod wpywami Mercji, potrafi

jednak zachowa spor niezaleno i rozwin ekspansj i kolonizacj na poudniu, na obszarze Somersetu, Dorsetu i Devonu.

Rzebiony irlandzki krzy kamienny z pocztku X w. Wadca Wessexu Cad-walla (685688) z powodzeniem wywiera wpyw polityczny w krlestwach Sussex, Surrey, Kent i na wyspie Wight. Najwikszym jednak krlem Wessexu by przed IX w. In (688726), ktry utrwali si w historii nie tylko jako zrczny polityk, ale i prawodawca. In umocni wadz krlewsk na dosy luno dotd zwizanych ze sob ziemiach Wessexu i terenach ssiednich, popiera dziaalno kocioa, sojusznika wadzy krlewskiej w pracy organizacyjnej. W 690 r. wyda synny kodeks praw, ktry w odrnieniu od wczeniejszych jest nie tylko zbiorem kar i sankcji, ale dzieem wybitnego wadcy, rozumiejcego konieczno pogodzenia praw starych i nowych w celu wzmocnienia wadzy krlewskiej, ugruntowania jednolitej administracji i rozpowszechnienia chrzecijastwa. Ogromne zasugi dla podniesienia znaczenia Wessexu i uzyskania przez niego

supremacji w Anglii pooy krl Egbert (802839), za ktrego czasw nastpio przejciowe zjednoczenie szczepowych krlestw anglosaskich pod jego berem. Na czasy Egberta przypadaj te pocztki najazdw duskich na Angli. Punktem zwrotnym w rzdach Egberta, ktry wygnany w modoci przez Off spdzi czas na dworze Karola Wielkiego, gdzie zapozna si bezporednio z militarn organizacj monarchii Karolingw, byo jego rozstrzygajce zwycistwo nad Mercj w 825 r. pod Ellendum. Zwycistwo to umoliwio krlowi Wessexu uzyskanie zwierzchnictwa nad Kentem, Surrey, Sussexem i Essexem, a w dalszej kolejnoci nad East Anglia, Mercj i Northumbri. W ten sposb sta si Egbert w 827 r. pierwszym wadc anglosaskim panujcym nad ca Angli. W 400 lat od przybycia plemion anglosaskich na wysp znalaza si dawna Heptarchia pod rzdami jednego wadcy. Zosta uczyniony dalszy powany krok w kierunku zjednoczenia Anglii. Supremacja Egberta okazaa si jednak nietrwaa. Krlowie Northumbrii i MercJi odmwili zoenia mu hodu w latach nastpnych, a Londyn pozosta wierny MercJi a do czasu najazdw duskich. Podstaw monarchii Egberta obok Wessexu stanowiy faktycznie Kent, Surrey, Sussex i Essex, a niebawem i Kornwalia. Tutaj na poudniu uformowa si organizm polityczny, stanowicy najpotniejszy na wyspie orodek pastwowy znacznie lepiej zorganizowany i okrzepnity ni pozostae trzy krlestwa: Mercj, Northumbri i East Anglia. Dalszym bodcem w kierunku peniejszego zjednoczenia caej Angin stanie si niebezpieczestwo zewntrzne najazdy duskich wikingw. Na przeomie VIII i IX w., na znacznym obszarze Europy pnocnej zaznaczya si wzmoona aktywno ludu, zwanego przez wczesnych kronikarzy Normanami, czsto te wikingami od okrelenia podkrelajcego upieski i rozbjniczy charakter wypraw druyn skandynawskich. Byli to pnocni Germanowie, zamieszkujcy pocztkowo Skandynawi, a nastpnie, po przejciu Anglosasw do Anglii, rwnie Pwysep Jutlandzki. Na pocztku IX w. rozpadali si oni na cztery grupy: Szwedw, Gotw, Duczykw i Norwegw. Grzysta, silnie zalesiona, mao urodzajna, o surowym klimacie Skandynawia zmuszaa Normanw do szukania ujcia dla ekspansji poza granicami niegocinnej ojczyzny, wytwarzajc w nich szereg cech, jak np. ogromna przedsibiorczo, odwaga, bitno itp., ktre uczyniy z nich najwietniejszych eglarzy w redniowieczu. Szwedzi, nazywani w Europie wschodniej Waregami, kierowali si ku Zatoce Fiskiej i Ryskiej, by nastpnie podj wysiki w celu zdobycia drogi do Bizancjum i Bagdadu. Goci zwrcili si ku poudniowym brzegom Batyku, ku wybrzeom pruskim i sowiaskim. Norwegowie podali ku wybrzeom Szkocji i Irlandii oraz wyspom w ich ssiedztwie pooonym. Duczycy natomiast, niezalenie od swego szlaku batyckiego, podjli ekspansj w kierunku Anglii. Normanowie odbywali swoje zamorskie wyprawy na stosunkowo niewielkich odziach, mogcych pomieci od 40 do 60 ludzi oraz zapasy. odzie te nie

nadaway si w zasadzie do duszych podry na penym morzu, tote wikingowie poruszali si najczciej wzdu wybrzey. Pustoszyli oni ziemie zaskoczone nagym pojawieniem si wroga i zanim mieszkacy byli w stanie zorganizowa obron, opuszczali najechany teren, uwoc bogate upy. Pniej zaczli zakada zimowiska, przewanie w deltach rzek, po uprzednim spustoszeniu okolicy. Bazy te pozwalay im na rozszerzenie zasigu najazdw, ktre pocztkowo byy ograniczone krtkim sezonem eglarskim do kilku miesicy w roku. Groba najazdw wikingw na Angli pojawia si ju pod koniec VIII w. Ofiar ich pady m. in. Lindisfarne i Jarrow, gwna jednak fala najedcw skierowaa si wwczas na Orkady i Szetlandy, a przede wszystkim na Irlandi. Od 787 do 865 r. najazdy wikingw na Angli ograniczay si jedynie do sporadycznych i nie skoordynowanych napadw w rnych czciach wyspy, wycznie w celu grabiey i rabunku bd wymuszenia od ludnoci haraczu, zwanego z czasem Danegeld. Po 865 r. Duczycy rozpoczli ju systematyczn grabie wschodniej Anglii, po 876 r. podjli prby stopniowego osiedlania si na wyspie, by w 1016 r. doprowadzi do zajcia tronu angielskiego przez krla duskiego Kanuta Wielkiego. Uciliwe walki z wikingami prowadzi syn Egberta, Ethelwulf (839858). W okresie jego rzdw nawiedzali oni dosy bezkarnie wybrzea Kentu, Nor-folku i Suffolku oraz prbowali zaatakowa Londyn, ktry tylko dziki Dane-geldowi uratowa si w 842 r. od grabiey. W 851 r. a 350 statkw duskich wyldowao u ujcia Tamizy. Ofiar najazdu stay si wwczas Londyn i Can-terbury. Dopiero zwycistwo Ethelwulfa pod Ockley w 851 r. powstrzymao na krtko najedcw i zapewnio na jaki czas wicej spokoju. Umoliwio to Ethelwulfowi podjcie w 855 r. wraz z synem Alfredem podry do Rzymu (Alfred ju w 853 r. zosta wysany do Rzymu, gdzie otrzyma od papiea Leona IV namaszczenie krlewskie i tytu konsula rzymskiego). Najazdy Duczykw wzmogy si za czasw synw Ethelwulta: Ethelberta (860865) i Etheireda (866871). Wraz z zajciem przez najedcw Yorku pada caa Northumbria, a nastpnie Mercja oraz East Anglia. W 870 r. zaczli atakowa oni Wessex. Odniesione wwczas przez Etheireda oraz Alfreda w 871 r. pod Ashdown zwycistwo nie miao jednak decydujcego znaczenia dla dalszego przebiegu najazdw. Duczycy cofnli si do swej bazy w Readingiju w dwa tygodnie pniej zadali Alfredowi klsk pod Basing. W tej trudnej sytuacji, gdy przyszo Wessexu i Anglii przedstawiaa si niepewnie, zmar krl Etheired, a korona przesza na jego brata, Alfreda, ktrego potomno obdarzya mianem Wielkiego. CZASY ALFREDA WIELKIEGO l JEGO NASTPCW Alfred Wielki (871899) rozpoczyna panowanie w czasie, gdy wiksza cz Anglii znajdowaa si w obrbie wadztwa duskiego, tworzcego tzw. Danelaw, jak nazywano od czasu Kanuta obszary angielskie objte rzdami Duczykw.

W Anglii rodkowej i pnocnej rozwijaa si kolonizacja duska, na poudniu armie duskie atakoway Wessex. Wprawdzie udao si Alfredowi w 876 r. chwilowo powstrzyma ataki wikingw, jednak Ju w 878 r. dozna niepowodze i wielu monych anglosaskich uznao krlem wodza duskiego Guthruma. Sam Alfred musia szuka schronienia w niedostpnych lasach i moczarach zachodniej Anglii. Po zgromadzeniu zacigw pospolitego ruszenia przystpi do przeciwuderzenia, odnoszc w 878 r. zwycistwo pod Eding-ton, ktre by moe zadecydowao o dalszych losach Anglii. Guthrum zobowiza si wwczas wycofa z Wessexu, a nawet przyj chrzecijastwo.

Anglia, Szkocja i Irlandia w czasie najazdw wikingw "Wycofa on swoj armi do East Anglia, gdzie przystpi do osiedlania swoich wojownikw. W 884 r. duscy kolonici z East Anglia, Mercji i Northumbrii przyszli z pomoc swoim wspplemiecom zza morza, ktrzy ponownie zaatakowali Angli, tym razem od strony Kentu. Po krwawej walce Alfred i tym razem odnis zwycistwo i zaj w 886 r. Londyn. Traktat pokojowy Alfreda z Guthrumem z 886 r. wyznacza granic midzy Angli sask i dusk wzdu linii biegncej od Londynu do Chester, zabrania migracji z jednego krlestwa do drugiego i zabezpiecza w peni interesy Anglosasw po stronie duskiej. Po szeciu latach pokoju raz jeszcze krlestwo Alfreda zostao wystawione na cik prb. W 892 r. wyldowaa w Anglii

nowa armia duska, ktra niepokoia Wessex przez kilka lat- Do walki z wikingami stana ju teraz nie tylko armia ldowa, ale i flota Alfreda, nazywanego przez niektrych historykw ,,ojcem marynarki angielskiej". Sukcesy Alfreda w dugoletnich walkach z najazdami duskimi mona wytumaczy przede wszystkim jego dziaalnoci w zakresie organizacji pastwa i si zbrojnych. Majc za przeciwnika wietnie wyszkolonych wojownikw duskich Alfred nie mg Ju opiera obrony kraju na starego typu pospolitym ruszemiu (fyrd) wszystkich wolnych, zwoywanych tylko w razie potrzeby, i to na krtki okres. Alfred wzmocni przede wszystkim sta si wojskow, przyboczn druyn, a ponadto podzieli^n/na dwie czci: gdy jedna z nich suya pod broni, druga pracowaa na roli. Po pewnym czasie nastpowaa zmiana rl. W ten sposb wszyscy wolni byli doskonale wyszkoleni w sztuce wojennej, a organizacja/yn/u nie powodowaa zakce w yciu gospodarczym. Alfred rozbudowa te system obronnych grodw, stanowicych centra okrgw administracyjnych, orodki wyposaone w stae garnizony wojskowe i bdce miejscami schronienia dla okolicznej ludnoci na wypadek ataku wroga. Z osob Alfreda wi si te w znacznym stopniu pocztki angielskiej floty. Wprawdzie ju wczeniej krlestwa anglosaskie posugiway si statkami w stosunkach handlowych z kontynentem, jednak dopiero od czasw Alfreda nastpia powaniejsza rozbudowa floty. Poprzednio uywane w Anglii mae statki nie byy w stanie zagrozi zwinnym odziom wikingw. Zostay one teraz zastpione przez znacznie dusze i szybsze, poruszane przez 60 wiose. Do ich budowy sprowadzano rzemielnikw z Fryzji, eglarze fryzyjscy stanowili te pocztkowo znaczn cz zaogi okrtw Wessexu. Przydomek,,Wielki" zawdzicza Afred nie tylko swej walce z Duczykami i pracy w zakresie organizacji pastwa, ale w rwnej mierze dziaalnoci kulturalnej. Jemu w duym stopniu zawdziczaa Anglia odrodzenie nauki i szkolnictwa, pimiennictwa i prawodawstwa, podupadych na skutek najazdw. Dugotrwae i niszczce najazdy wikingw spowodoway katastrofalny stan kultury.,,Nauka tak strasznie podupada pisa Alfred e po naszej stronie rzeki Humber niewielu byo takich, ktrzy by potrafili przetumaczy msza na angielski lub przeoy listy z aciny". Duczycy zniszczyli i ograbili liczne klasztory, stanowice dotd gwne orodki nauki i owiaty w Anglii, mordujc wielu zakonnikw i duchownych. W tej sytuacji Alfred musia si oprze w swojej dziaalnoci kulturalnej rwnie na uczonych obcych, ktrych skupi na swoim dworze. Wrd nich naley wymieni nie tylko Walijczyka Assera, biografa wielkiego krla, ale i Flandryjczyka Grimbalda czy mnicha Jana z Korbei. Przy ich pomocy zaoy Alfred szko paacow oraz hojnie wyposay szko w Oksfordzie. Warto zaznaczy, e krl dba nie tylko o wyksztacenie monych i kleru, ale i o udostpnienie owiaty wszystkim poddanym. Wprowadzi co w rodzaju przymusu nauczania, zalecajc wszystkim wolnym posiadaczom powyej 2 anw ziemi, by posyali dzieci do szkoy. Bardziej uzdolnionym chopcom zaleca kontynuowanie nauki na wyszym poziomie.

Naley podkreli, e do zorganizowanej na wzr frankoski szkoy paacowej przyjmowano nie tylko dzieci najwyszych dostojnikw, ale take zdolnych synw z warstw niszych. Jest rzecz znamienn, e Alfred zwraca uwag nie tylko na wyksztacenie swych poddanych w jzyku aciskim, ale rwnie i w jzyku narodowym. O jego rozwj dba gorliwie przez cae ycie, a nawet sam tumaczy, przy wspudziale swych