gİrİŞportal.uzem.omu.edu.tr/dersler/2011/syu409/unite_20/kim/... · 2015-03-09 · yemek...

1

KÜLTÜR VE BESLENME

Ünite 20

Yrd. Doç. Dr. Birsen ALTAY

GİRİŞ

Beslenme sözlük anlamıyla; “vücut için gerekli besin maddelerinin alımı”dır. Beslenmenin bu genel anlamının yanı sıra bir de düzenli- düzensiz beslenme ayrımı da bulunmaktadır.

GİRİŞ

Düzenli beslenme, sağlık için gerekli olan ve besinleri belirli ölçülerde ve düzenli olarak almak şeklinde açıklanabilir iken düzensiz beslenme bu fiillerin yerine düzenli ve yeterli getirilemeyişidir.

GİRİŞ

Beslenme, netice itibariyle bir toplumun en önemli kültürel kodlarını içinde barındıran hususlardan biridir. Beslenme kültürü de, bir toplumun beslenme ile ilgili hayat tarzıdır.

2

GİRİŞ

Yiyeceklerin üretimi Tüketimi Hazırlanması

tamamen kültürün öğeleri olan gelenekler, sevmek sevmemek, inançlar, tabular, boş inançlarla bağlantılıdır. Antropologlar, yemek yeme alışkanlıklarını kültürel bağlamda alırlar.

GİRİŞ

Kültürel görecelilik kuralına göre davranış biçimleri bir toplumdan diğerine değişmektedir. İnsanların acıkması ve açlığını gidermek için yemek yemesi genel bir biyokimyasal olay iken, bu açlığını ne şekilde, ne zaman ve hangi yemeği seçerek gidereceği antropolojik ve dolayısıyla kültürel bir olgudur. Bunların yanı sıra yenilen ve içilen şeylerden haz alma, etkilenmeler konusunda yine her kültürün farklı bir yaklaşım tarzı bulunabilmektedir.

GİRİŞ

Beslenme ve yemek alışkanlıkları,

kültürün bir parçası olması nedeniyle

her toplumda farklılık göstermektedir.

Toplumun beslenme kültürü,

yaşam şekliyle yakından ilgilidir.

GİRİŞ

Her ulusun kültürel yapısında mutlaka beslenme ile ilgili bir bölüm bulunmaktadır. Bu yapı, mutfak olarak nitelendirilmekte ve o toplumun yiyecek ve içecekleri, bunların hazırlanması, kullanılan araç-gereçler ve yemek ile ilgili geleneklerden oluşmaktadır

3

Beslenme Kültürü,

İnsanların yemek için neyi seçtiklerini, seçilen besinlerin ne zaman tüketildiği besinlerin nasıl hazırlanıp pişirildiği

konularını kapsamakta ve aynı zamanda içinde yaşanılan toplumun alışkanlıklarına bağlı bulunmaktadır.


Beslenme alışkanlıklarında kültürlere göre değişiklik gösteren noktalar şunlardır:

Günlük öğün sayısı, Bir öğünün dayanıklılık süresi, Her öğünün bileşimi (porsiyon boyları, içecek

alışkanlığı, çeşidi, v.b.), Yemeğin sosyal işlevi ve hazır yemek olgusu, Yemeği kadın veya erkeğin hazırlaması,


Beslenme alışkanlıklarında kültürlere göre değişiklik gösteren noktalar şunlardır:

Yemeğin dışarıda yenilme sıklığı, Gıda maddeleri alışverişini kimin/kimlerin ve

nerelerden yaptıkları, En çok hangi tür gıda maddelerinin satın

alındığı, Alışkanlıklar ve damak tadı.

Beslenme Kültürü, Bir toplumda tiksindirici sayılan bir gıda maddesi bir başka toplumda en önemli ağız tadı örneği olabilir. Örneğin; Uzak doğu ülkelerinden Japonya’da çiğ balık lezzetli ve geleneksel önemi olan bir yiyecekken, birçok ülkede balık pişirilmeden asla yenmez. Bu kültürel ayırt edicilik ve görecelilik doğal olarak Türkler için de geçerlidir. Türk insanının da dünyanın en zengin mutfaklarından birini yaratan beslenme ile ilgili bir geleneği vardır.

4

Beslenme Kültürü, Türk mutfağının zenginliği dünyanın geniş bir alanında etkili olan Türk kültürüne bağlıdır.

Beslenmenin fiziki, yaşamsal bir gereksinme

olduğu, ama neyin nasıl yenileceğini kültür dünyasındaki değer, inanç ve alışkanlıkların

belirlediği bilinmektedir.


Örneğin, Geçmişte göçebe bir toplum olarak yaşamış Türklerde yiyeceklerin dayanıklı olması oldukça önemliydi.

Bu nedenle; Kurutulmuş et Sucuk Pastırma Kurutulmuş sebze ve

meyve Tarhana

Erişte Makarna Turşu Salamuralar Başlıca gıda ürünleri

arasında yer almaktaydı

Sağlıklı Beslenme Kültürü Oluşturmak

Son yıllarda tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de beslenme ve yaşam şekillerindeki değişmelere bağlı olarak, başta obezite olmak üzere bir takım sağlık sorunları hızla artmaktadır. Toplumun yaşam kalitesini arttırmak amacıyla sağlık ve beslenme durumunu belirlenmesi, buna bağlı ulusal beslenme politikalarının oluşturulması vazgeçilmez bir gereksinimdir.


Sağlık beslenme kültürü oluşturmada amaç, hedef ve prensipler mutlaka belirlenmelidir.

5


Amaçlar

Birey ve topluma kendi beslenme ihtiyaçlarını belirlemede yardım ve motivasyon sağlayabileceği temel strateji bilgileri ve yetenekleri kazandırmak

Optimal büyüme, gelişme ve sağlık için uygun besin alımını sağlamak

Sağlıklı kiloya ulaşma ve koruma stratejileri

geliştirmek ve uygulatmak


Amaçlar

En iyi ve en yararlı besin alımını sağlamak, beslenme dengesizlikleri ve yetersizlikleri sonucu hastalık oluşum riskini azaltmak

Yanlış beslenme komplikasyon riskini azaltmak

Sosyal ve psikososyal iyilik halini korumak

Sosyal ve kültürel yeme alışkanlıklarını değerlendirmek


Temel Prensipler

Besin seçimindeki sosyal ve psikolojik etkileri tanımak

Sağlıklı besin seçiminin başarılabileceğini belirlemek

Sağlıklı beslenme için başlıca besinleri açıklamak Yöresel yiyecek çeşitlerini listelemek Sıklıkla tüketilen besinleri listelemek Gıda etiketlerinin nasıl okunacağını öğretmek


Beslenme hedeflerini belirlerken kullanılan klinik veriler;

Beden kitle indeksi (BMI), bel kalça oranı, bazı biyokimyasal belirteçlerin değerlendirilmesi Örneğin; Glisemik kontrol (HbA1c), lipidler (LDL, HDL, VLDL, total kolesterol, trigliserit), renal fonksiyon (glomerüler filtrasyon hızı, potasyum, sodyum, fosfor)’un değerlendirilmesi önemlidir.

6

Kültürel Yapısı İle Beslenme Davranışları

Ekonomik Yapısı-Toplumsal Gelişmişlik Düzeyi İle Beslenme Davranışları

Ekonomik coğrafya bakımından satın alma gücüne sahip olmayan güçsüz, geri toplumlardaki fakir insanların başlıca gıdası, bir ücret ödemeden dağ, kır ve bayırdan topladığı çeşitli otlardan yapılmış yemeklerdir.

Bitkisel beslenme yukarıda açıklanan

ekonomilerin ana karakteridir



Geri kalmış toplumlarda ekonomik ve diğer faaliyetlerde büyük pay beslenmeye ayrılırken,

Gelişmiş ve ileri uygar toplumlarda insanlar faaliyetlerinin daha küçük payını beslenmeye, geri kalan büyük kısmı ise kültürel, sosyal ve lüks ihtiyaçlarını karşılamak için ayırmışlardır.



Türkiye’de endüstrileşmenin yoğun olarak yaşandığı bölgelerde insanların ihtiyaçları da farklılaşmakta, beslenme alışkanlıklarının değişimi daha kolay olmaktadır.

Zaman içinde kadınların da iş hayatına girmesiyle birlikte iki maaşlı ailelerin sayısı artmış, insanlar ev yemeğine daha az zaman ayırmaya başlamıştır ve kitlesel, standardize gıda maddeleriyle karınlarını doyurmaya başlamıştır.


Toplumların Yerleşik veya Göçebe Hayatı Sürdürmelerine Göre Beslenme Davranışları

Toplumlarda görülen gelişim ve değişim süreci, insanların yaşam kültürlerini de büyük ölçüde etkilemekte; yaşam koşullarındaki bu değişim ve gelişim beslenme kültürünün de değişmesine neden olmaktadır.

7



Ülkemizde bir ilden başka bir ile göç veya evlenme vb. nedenlerle taşınan tüketiciler kendi yöresel beslenme kültürlerini ve gıda ürünleri satın alma davranışlarını yaşadıkları yeni şehirlere de taşımaktadırlar.



Örneğin; Geçmişte göçebe bir toplum olarak yaşamış Türklerde yiyeceklerin dayanıklı olması oldukça önemlidir. Bu nedenle kurutulmuş et, sucuk, pastırma, kurutulmuş sebze ve meyve, tarhana, erişte, makarna, turşu, salamuralar başlıca gıda ürünleri arasında yer almaktadır.


Toplumun Refah Seviyesi ve Ait Olduğu Sosyal Sınıflara Göre Beslenme Davranışları

Antik Yunanlılarda şehirlerde, taze meyveler çok pahalıydı ve nadiren tüketilirdi.

Yoksul şehir sakinleri kurutulmuş meyvelerle idare etmek zorundaydılar.

Köylüler çiftliklerinde geçimlerini sağlayacak kadar kaz ve tavuk yetiştirirlerdi.

Daha varlıklı kişiler kaz ve tavuğun yanı sıra koyun, keçi ve domuz da yetiştirdiği görülebilirdi.


Dinlerin Beslenme Davranışlarına Etkisi

Her toplumun benimsediği din kendine özgü inanç ve ritüellerden oluşur.

Din yaşamın her kesitini etkilediği gibi, insanların yemek kültürünü de etkilemiştir.

Çeşitli dinler yemekler üzerine çeşitli inançlarla doludur.

Yiyecek alışkanlıklarını biçimlendiren etmenlerin birçoğu, dinsel yasalardan çıkar.

8


Dinlerin Beslenme Davranışlarına Etkisi

Bunlar sınırlamalar, yasaklamalar biçiminde olabilir. Belirli sınırlamalar şu noktalarda toplanır.

a) Ne gibi yiyecekler yenir yada yenmez ? b) Yılın belirli günlerinde ne yenir ? c) Günün hangi zamanlarında yemek yenir ?

Dini Kurallara Göre Yasaklanmış Bazı Yiyecek Ve İçecekler

İslam Domuz eti ve domuzdan yapılmış her türlü yiyecek Alkol ve alkollü ürünler Hinduizm Bütün etler Hamur işlerinde kullanılan hayvansal katı yağlar

Dini Kurallara Göre Yasaklanmış Bazı Yiyecek Ve İçecekler

Museviler Domuz eti Yırtıcı ve kümes hayvanlarının eti Kabuklu deniz ürünleri ve leş ile beslenen balıklar Süt ve süt ürünlerinde yapılmış yiyeceklerin aynı öğünde tüketilmesi Mormoizm Alkol, Tütün, Kafein ve diğer uyarıcı içecekler.

Yemek kültüründe Cinsel Farklılaşma

Cinsel farklılaşma, toplum yaşamının her kesitinde görülen evrensel bir olgudur.

Gerek dünyada, gerek ülkemizde de görülen bu ayrım kuşkusuz yemek yeme kültürüne de yansımıştır.

Geleneksel kesimlerde erkek egemen bir aile yaşamı görülür.

9


Erkek çocuğa sahip ailelerde de onun iyi yetişmesini, güçlü kuvvetli olmasını isterler.

Bu yüzden anneler, tabaklara yemek servisi yaparken, erkek çocuğu tabağına daha fazla et koyar.

Erkek çocuğun soyu sürdürmesi özelliği de bu hususta rol oynar.


Yine, geleneksel ve kabilesel yörelerde kadınlar ve erkekler ayrı yemek yerler.

Önce erkekler yer, daha sonra kadınlar sofraya oturur. Eve konuk geldiğinde de aynı gelenek sürdürülür.

Kadınların birçok kültürde az yemesi, hafif yemesi benimsenir. Oysaki erkekler, ağır yiyecekler, çok porsiyonlu yiyecekler yerler.


Bazı yiyecekler cinselliği simgelerler.

Örneğin, “yumurta” Fas’ta kadının ve erkeğin üretkenliğini güçlendirmede kullanılır.

Yumurta yine dünyanın birçok kültürlerinde doğurganlığı simgeler.

Çin’de yeni anneyi yumurta ile beslemek geleneği vardır.

Bu onun doğurganlığını arttırmak için yapılan bir uygulamamdır.


mesir macunu Ceviz Fındık Üzüm koç yumurtası arı sütü

polen (toz halinde) cevizli sucuk Keçiboynuzu badem gibi bazı yiyecekler

tavsiye edilir.

Erkeğin doğurganlık gücünü arttırmak için

10

Beden Algısının Değişmesi Yeme Bozuklukları ve Kültür

Beden algısı kavramı içinde, bireylerin kendi bedenleri ile ilgili deneyimleri, tutumları ve duyguları gibi pek çok kavram yer almaktadır. Beden algısının değişmesi ve buna bağlı olarak da yeme bozuklukları sıklıklarında görülen artma eğilimi, toplumsal yapının değişimi ile de yakından ilgilidir.


Küreselleşme, beslenme alanını etkileyen önemli bir süreç olarak kabul edilmektedir. Örneğin; Televizyonun bireylerin yaşamına girmesiyle birlikte, batı tipi sağlıksız beslenme sıklığında artış olduğu yapılan çalışmalarda saptanmıştır. Buna bağlı olarak da adölesan kızlarda yeme bozuklukları daha fazla daha fazla görülmektedir.


Kültüre göre bir başka değişiklik de güzellik algısıdır. Genç kızlar çekici bir vücuda sahip olma güdüsüyle çok kez hatalı diyet yapmakta, bunun sonucunda yeme davranışı bozuklukları gelişebilmektedir. Erkekler ise egzersiz yapmaya, vücut geliştirmeye önem vermektedir. Bunun için proteinden zengin beslenmektedirler.


Güzellik kavramının vücut ağırlığı ve biçimi ile sınırlandığı Batılı toplumlarda güzellik “zayıf” bir beden olarak algılamakta ve buna bağlı olarak da yeme bozuklukları giderek artmaktadır. Kişiler standart değerlendirmelere göre şişman olup olmadıklarını dikkate almaksızın, kedilerini şişman olarak algılamakta, buna bağlı olarakta gereksiz olan durumlarda bile zayıflamak için istenmeyen bazı davranışlar içine girmektedirler.

11

Türklerde Beslenme ve Türk Mutfağı

Türk mutfağı dünyanın sayılı zengin mutfakları arasındadır. Türk mutfağının zenginlik sebepleri arasında yiyecek ve içecek maddelerinin bolluğu ve çeşitliliğinin yanı sıra, Türklerin eski bir tarihe sahip olmaları da sayılabilir. Coğrafî, kültürel ve sosyolojik sebeplerle, Türkler, komşuluk münasebetlerinde bulundukları ve iç içe yaşamış oldukları farklı toplumlarla etnolojik anlamda hem etnik vericilik hem de etnik alıcılık yapmışlardır.


Bu alış-veriş, hiç kuşkusuz yiyecek ve içecek kültürü için de söz konusu olmuştur. Osmanlı imparatorluğunun gelişmesine parelel olarak türk mutfağı önemli gelişme göstermiştir. Saray mutfağının en önemli bölümü tatlı yapımına ayrılmıştır. Baharat saray mutfağının önemli malzamelerindendir.


Halkı yönetenin görevi de onları doyurmak olduğundan vakıf imaretlerinde aşevleri oluşturulmuştur. Aş evlerinde gelenlere günde iki kez yemek verilirdi. Osmanlı döneminde, Saray da bile batılı anlamda bir “yemek odası” anlayışı yoktur. Yemek vakti geldiğinde, “sini” denilen yuvarlak tablalar küçük sehpaların üzerine konur, yemek yiyecek olanlar bu sinin etrafında toplanırdı.


Sinin üzerinde, örtü, tabak, çatal-bıçak olmazdı, yemek elle yenir, asla çatal ve bıçak kullanılmazdı Ekmek elle koparılır, et ve tavuk elle yenirdi. Osmanlılarda kullanılan tek araç kaşıktır. Bu yüzden kaşık Osmanlı yemek kültüründe önemli bir yer teşkil etmektedir

12


Bu gün bile hala, kırsal kesimin büyük bir çoğunluğunda, sini etrafında yemek yeme alışkanlığı bulunmaktadır. Masada ayrı kaptan yemek yeme alışkanlığı her geçen gün artmaktadır. Bu değişimin nedeni, sofradaki herkesin eşit miktarda yemeklerden yararlanması ve bireyler arasında hastalık yayılmasının en aza indirgenmek istenmesinden kaynaklanmaktadır.


Anadolu’daki Hıdırellez şenliklerinde verilen yemekler, hayır dualarıyla yemeği veren ve yemeği yiyenin hayır sahibi olduğu inancı şeklindeki manzara, sadece tüketim yollarıyla yemek adabını değil, aynı zamanda bir çok kültür motifini gözler önüne sermektedir.

Sonuç Olarak

Sağlık çalışanları kültürel faktörleri, kendi kültürlerini, bakım verdikleri hastaların ve ailelerinin kültürlerini bilmeli ve değerlendirmelidir. Hastanın kültürünü dikkate alarak, saygı ve anlayış göstermeli, bu kültürün sağlığı destekleyici yönlerinden yararlanmalıdır. Sağlığı bozucu bir yönü varsa uygun müdahaleyi yapmalıdır.

Yrd. Doç. Dr. Birsen ALTAY

TEŞEKKÜRLER

gİrİŞportal.uzem.omu.edu.tr/dersler/2011/syu409/unite_20/kim/... · 2015-03-09 · yemek...

Documents