gÖnen meslekİ eĞİtİm merkezİ 2020 mayis uzaktan...
TRANSCRIPT
GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI
Alan/Dal Adı : Elektrik-Elektronik Teknolojisi Alanı Ders Adı : Pano Tasarım ve Montajı Dersin Sınıf Düzeyi : 11 Modül/Kazanım Adı : PLC Montajı Konu : Plc Cihazlarına Giriş ve Çıkış Elamanlarını Bağlama - Plc li Kontrol Sistemlerinin Montajı Konu Tarihi Aralığı : 1 Mayıs-30 Mayıs 2020 Ders Öğretmenleri : Tunca ÖZDEMİR
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1
AMAÇ
Uygun ortam sağlandığında kurulacak sisteme uygun PLC cihazını ve giriş çıkış
elemanlarını seçebilecek, bağlantısını yapabileceksiniz.
ARAġTIRMA
Piyasada en çok kullanılan PLC‟leri araştırınız.
PLC‟ ye en çok hangi alanda ihtiyaç duyuluyor? Araştırınız.
1. YAPILACAK ĠġE UYGUN PLC SEÇMEK
1.1. PLC Tanımı ve Türleri
Sistem bilgilerinin direkt olarak insan tarafından verildiği sistemlere “konvansiyonel
sistemler” denir. Eğer bilgiler bir program yoluyla verilmiş ise bu durumda oluşturulan
sisteme “otomasyon sistemi” denir. Herhangi bir sistemi daha önceden belirlenmiş bir
duruma getirme işlemine “kontrol” denir. Duruma getirme veya durumu değiştirme, insan
müdahalesi olmadan bir program tarafından yapılırsa yapılan işleme “otomatik kontrol”
denir. Buna göre “otomasyon”, insan müdahalesi olmadan herhangi bir hareketin oluşmasına
ve bu hareketin istenildiği gibi gerçekleşmesine verilen isimdir.
PLC cihazları, kumanda tekniğinde gerekli olan tüm cihazları (zamanlayıcılar,
sayıcılar, hafıza birimleri vb.) bünyesinde bulundurabilen, gerek programlama konsolları
gerekse bilgisayarlar üzerinden program yapılabilen ve yapılan programla kontrol etmek
istediğimiz otomasyon sistemini otomatik olarak kontrol eden, sayısal sistem esasına göre
çalışan cihazlardır.
Şekil 1‟deki blok diyagramda gösterildiği gibi PLC, sensörlerden aldığı bilgiyi
kendine göre işleyen ve iş elemanlarına göre aktaran bir mikroişlemci sistemidir. Sensörlere
örnek olarak; herhangi bir metali algılayan endüktif sensör, PLC girişine uygun gerilim
vermede kullanılan buton ve anahtarlar verilebilir. İş elemanları için PLC çıkışından alınan
gerilimi kullanan kontaktörler, bir cismi itme veya çekmede kullanılan pnomatik silindirleri
süren elektro-valflar ve lambalar uygun örnektirler.
PLC sistemi Analog-Digital giriş/çıkış bağlantılarıyla birçok makine ve sistemi
kontrol eder. Bu amaçla sayısal işlemleri, zamanlama, sayıcı, veri işleme, karşılaştırma,
sıralama, kendi bünyesinde 8-16 bit data transferi ile programlama desteği sağlamış giriĢ
bilgilerini kullanarak, çıkış ünitelerine atayan giriş-çıkış, bellek, CPU ve programlayıcı
bölümlerinden oluşan entegre sistemdir. Cihaz içerisinde ayrıca çok sayıda dahili (yardımcı-
saklayıcı) röleler, zaman röleleri bulunmaktadır (Şekil 1.1).
3
ġekil 1.1: PLC genel blok Ģeması
PLC cihazının birçok türü mevcuttur. Bu çeşitliliğin sebebi, yapacağımız işin
farklılığındandır. Her iş için uygun PLC seçmemiz gerekir. Değişik firmalar tarafından
üretilmiş birçok değişik özellikte PLC‟ler bulunmaktadır. Her firma, değişik özellikte
ürettiği PLC‟lere değişik kod numaraları vermiştir. Piyasadaki PLC‟ler bu isme göre anılır.
Aşağıda bazı firmaların ürettiği değişik PLC‟lerin resimleri verilmiştir (Resim 1.1), (Resim
1.2), (Resim 1.3), ( Resim 1.4).
SIMATIC S7-200 SIMATIC S7-300 SIMATIC S7-400
Resim 1.1: PLC çeĢitleri
CPM1A CQM1H C200 Alfa-CS1
Resim 1.2: PLC çeĢitleri
4
Micro controller Compact PLC(FX serisi) Modular PLC
Resim 1.3: PLC çeĢitleri
Twido serisi PLC’ler:
Resim 1.4: PLC çeĢitleri
1.2. PLC’nin Kullanım Amacı ve Alanları
PLC, icat edilmeden önce kontrol sistemleri röle ile yapılmaktaydı. Röleli kontrol,
aşağıda açıklanan çeşitli kusurlara sahiptir:
Kontak kusuru
Kontak aşınması
Birçok röleyi eklemenin ve kablolamanın zor olması
Kontrol edilen işin içeriğini değiştirmenin çok karışık ve zor olması
Bu kusurlarından dolayı PLC cihazının önemi artmıştır. Ayrıca PLC cihazını uzaktan
kontrol imkânı mevcuttur. Yani internet üzerinden PLC cihazlı kontrol sistemini kumanda
etmek mümkündür. Ayrı yerlerde fabrikası bulunan tesisin kontrol sisteminin haberleşmesini
PLC cihazı ile yapmak mümkündür. Bu yüzden günümüzde otomasyon kontrol sistemlerinde
PLC kullanımı hızla artmaktadır.
PLC‟nin kullanım alanlarından başlıcaları şunlardır:
Fabrikalarda otomasyon
Asansör tesisatları
Otomatik paketleme
Enerji dağıtım sistemleri
Taşıma bandı sistemleri
Doldurma sistemleri
Otomobil endüstri sistemleri
Balya presleri
Alçı ve harç makineleri
Vakum tesisleri
5
Merkezi / yardımcı yağlama sistemleri
Ağaç işleme makineleri
Kapı kumanda sistemleri
Hidrolik kaldırıcılar
Gıda endüstrisi
Laboratuar cihazları
Modem uygulamaları
Elektrik tesisatları
Stok sistemleri
Demir çelik fabrikaları vb.
1.3. PLC Ġle Röle Sistemleri Arasındaki Farklar ve Avantajları
PLC; elektronik röle, zaman rölesi, sayıcı ve iç bağlantıları ile birlikte entegre bir
sistemden meydana gelmiştir.
Röle sisteminde, kumanda elemanları paralel olarak ve aynı zamanda bir çalışma şekli
ortaya koyabilirler. PLC‟de ise çalışma sırası program sırasına göredir (çevrimli, dönüşümlü
çalışma).
Röle sisteminde kullanılan kontak sayısı sınırlıdır. Oysa PLC‟de kullanılan
elemanların kontak sayıları istenilen (sonsuz) sayıda olabilir.
Bir entegre sistemde sistemin çalışma şekli değiştirilmek istendiğinde röleli sistemde
çeşitli montaj değişiklikleri ve yeni masraflar gerekmektedir. Oysa PLC‟de böyle yeni
montaj değişikliklerine ve masraflara gerek yoktur.
PLC ile devre tasarımları röleli sistemlere göre daha kolay, çabuk ve daha az masraflı
yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra arıza, bakım, devre takibi daha kolay ve hızlıdır. Röle sisteminde bir endüstriyel kumanda işlemini gerçekleştirebilmek için birçok
devre elemanını satın almak gerekir (zaman röleleri, sayıcılar gibi). PLC ile yapılan
sistemlerde ise birçok devre elemanı, cihaz bünyesinde hazır olarak bulunduğundan ayrıca
elemanlar satın alınmasına gerek yoktur.
Röle sistemi ile yapılan kumanda ve kontrol sistemleri devre elemanlarının hacimleri
nedeniyle çok yer kaplar. PLC ile yapılan sistemlerde hacim yönü ile büyük bir avantaj ve
küçülme söz konusudur.
Röle sistemi ile yapılan kumanda ve kontrol sistemlerinde çok karışık ara kumanda
bağlantıları bulunmaktadır. Bu nedenle arıza bulmak güçtür. PLC ile yapılan kontrol
sistemlerinde ise ara kumanda bağlantıları çok azdır. Çünkü gerekli bağlantılar PLC
içerisinde PLC tarafından yapılmaktadır.
PLC‟ler röle sistemlerine göre daha güvenlidir, düşük güç tüketimi sağlar ve uzaktan
kontrol imkânı hızlı ve daha az karmaşıktır.
6
1.4. PLC Parçalarının Yapısı ve Fonksiyonları
PLC, genel olarak aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi 5 ana bölüme ayrılmıştır (Şekil 1.2):
Central Prosessing Unit(CPU): Merkezi işlem birimi
The Input/Output(I/O) Section: Giriş/çıkış bölümü
The Programming Device: Programlama makinesi
ġekil 1.2: PLC’nin genel yapısını gösteren Ģema
1.4.1. Merkezi ĠĢlem Birimi MĠB(CPU)
Merkezi işlem birimleri, PLC sisteminin beyni olarak düşünülebilir. Bu birimler,
kumanda edilen sisteme ait yazılımın (sadece mantık yazılımının) saklandığı ve bu yazılımın
işlendiği kartlardır. Merkezi işlemci haricinde program hafızası ve programlama cihazı
bağlantısı için bir interface (arayüz) içerir. Ayrıca bazı modellerde başka PLC grupları ile
beraber çalışabilmeleri için özel interfaceler de bulunur. İstenen fonksiyonu uygun şekilde
yerine getirebilmesi için CPU'nun işlem hızı, hafıza kapasitesi ve çok özel özelliklerinin
üretimin minimum gereklerini sağlaması şarttır.
1.4.2. Hafıza(Bellek Elemanları)
PLC‟de yazılmış programları değişik biçimlerde saklayan, koruyan hafıza birimleri
mevcuttur. Bu hafıza birimleri RAM, ROM, EPROM, EEPROM hafızası gibi hafızalardır.
RAM hafıza hem yazılıp hem okunabilen geçici hafıza birimidir. PLC‟de giriş/çıkış birimleri
ile ilgili bilgilerin saklandığı belleklerdir. ROM hafıza, sadece okunabilen kalıcı hafızalardır.
7
PLC‟de komut bilgileri ve sabitler ROM‟lara yüklenir. EPROM hafıza silinebilir ve
programlanabilir hafıza türüdür. PLC cihazlarında yazılmış olan programlar önce EPROM
hafızada saklanır, buradan CPU‟ya gönderilir. EEPROM hafıza elektriksel olarak silinip
yazılabilen EPROM hafızalardır. PLC‟de programlama cihazı veya bilgisayar ile yapılan
program bu hafızada saklanır. Bu hafızaya “program hafızası” denir.
1.4.3. Programlama Makinesi
Programlama makinesi (operatör paneli), PLC programlamaya uygun yapısı olan,
çoğu bilgisayar formunda özel cihazdır. Operatör panelleri, genellikle bilgisayarın olmadığı
yerlerde tercih edilir.
1.4.4. Güç Katı
PLC içerisindeki elektronik devrelerin çalışması için gerekli olan gerilimi istenilen
seviyede temin eden bir güç ünitesi mevcuttur. Şebeke gerilimi 110/220 V AA veya 24 V
DA olan tipler mevcuttur. Bu güç ünitesi PLC içindeki kartların beslemelerini (giriş/çıkış
kartları hariç) sağlamakla yükümlüdür.
1.4.5. GiriĢ/ÇıkıĢ Bölümü
PLC'nin giriş bilgileri, kontrol edilen ortamdan veya makineden gelir. Gelen bu
bilgiler içinde PLC var ya da yok şeklinde değerlendirilmeye tabi tutulan sinyaller sistemin
dijital girişlerini oluşturur. Dijital girişler, PLC „ye çeşitli saha ölçüm cihazlarından gelir. Bu
cihazlar, fark etmeleri gereken olay gerçekleştiğinde PLC'nin ilgili giriş bitimini 0 sinyal
seviyesinden 1 sinyal seviyesine çıkarırlar. Böylece sistemin sahada olan hadiselerden
haberdar olmasını sağlar. Dolayısıyla sistem içindeki fiziksel değişimleri PLC'nin
anlayabileceği 0-1 sinyallerine dönüştürürler. PLC'nin girişine gelen sinyaller; basınç
şalterlerinden ,sınır şalterlerinden , yaklaşım şalterlerinden veya herhangi bir röle,kontaktör
ya da otomatın yardımcı kontağından gelebilir.
Bir PLC‟nin beyni CPU ise giriş/çıkış bölümleri de PLC‟nin gözü, kulağı ve dilidir.
I/O birimleri, giriş birimi (rölesi) ile çıkış biriminden (rölesi) oluşur. Giriş rölesi, sensörler
tarafından verilen komutları içindeki elektronik röleler vasıtasıyla CPU‟ya gönderir.
1.4.6. GeniĢleme Birimleri
PLC‟ler için tasarlanmış özel modüller isminden de anlaşılacağı üzere PLC‟nin
vazifesi olmayan daha çok kişisel bilgisayarların görevi olan bilgi saklama uygulamalarında
kullanılır. Bu saklanacak bilgilerin CPU içerisinde sabit olarak yer alması gereksiz ve çoğu
zaman imkânsızdır. Bu yüzden PLC sistemi içine dahil edilen bir kart ile bilgi alınması,
alınan bu bilgilerin işlenmesi ve büyük oranlarda (CPU içerisinde saklanamayacak boyutta)
saklanması sağlanır.bBu tür işlemlerin gerçekleştirilebilmesi için özel modül içerisinde
birtakım yazılımlar yapılması gerekir. CPU bu kartlara bilgileri internal bus hattı üzerinden
çeşitli komutlarla gönderir. Dos ortamı komutlarını çalıştırabilir ve örnek olarak database
8
içerisinde bilgi saklayabilir. PLC ye takılabilen bu tip kart modeli PC'ler ayrıca floppy drive
üzerinden bilgilerin backup olarak yedeklenmesini de sağlarlar.
1.4.7. Kartların Takıldığı Raflar (Rack’s)
PLC kartlarının takıldığı raflar (rack), PLC sınıflarına göre farklılıklar göstermektedir.
PLC grubu içinde S5-90 ve S5-95 direkt olarak raylı montaj olup herhangi bir rafa monte
edilmemektedir. S5-100 kartları submodüle olarak tabir edilen elemanlar üzerine monte
edilmektedir. Bu elemanlar üzerinde bulunan bus hattı ile haberleşme sağlanmaktadır.
Ayrıca modüler yapıda olan bu elemanlar, montaj kolaylığı sağlamaktadır. Submodüler ray
üzerine takılırlar. S5-100 tipi PLC'ye ait kartlar da submodüller üzerine vidalanmak suretiyle
monte edilir. S5-115 sistemlerinde submodüllerin görevlerini subrackler yerine getirir.
Subrackler ray sistemine uyumlu olmayıp vida montajı ile sabitlenirler. Bu elemanların
ihtiyaca göre değişik tipleri bulunmaktadır. Bazı modellere sadece giriş/çıkış kartları
takılabildiği gibi bazılarına da çeşitli özel modüller takılabilmektedir. S5-115 sistemi
subracklerin de ayrıca bazı yüksek akım çekebilen kartların soğutulabilmesi için fan ünitesi
montajı da yapılabilmektedir. S5-135 ve S5-155 sistemlerinde kartların takıldığı raflar, daha
özellikli olup PLC‟de kullanılan kartların beslemelerini sağlayan güç kaynağı da
barındırmaktadır. Ayrıca bu güç kaynağı içinde soğutucu fanlar bulunmaktadır.
1.5. PLC Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar
PLC‟nin güç ünitesi, PLC içindeki kartların güç sarfiyatına göre maksimum çıkış akımı temin edebileceğimiz bir gerilim değerinde olmalıdır.
Giriş/çıkış birimi sayısı, sistemimizin ihtiyacını uzun vadede de
karşılayabilmelidir. Basit bir sistem için(örneğin bir elektrikli kapının
otomasyonu, bir sulama sisteminin otomasyonu, bir yüzme havuzu vb.) 24
I/O(giriş/çıkış birimi) yeterlidir.
CPU cinsi sistemimizin büyüklüğüne ve ihtiyacına bağlı seçilmelidir. Bunun
için piyasada her üretici firmanın küçük, orta ve büyük sistemlere göre PLC‟leri
mevcuttur.
Ek giriş/çıkış birimi eklenme özelliği uzun vadeli seçimler için önemlidir. Eğer
sistemimiz sürekli büyüyorsa ek giriş/çıkış birimi eklemeye müsait PLC
seçmemiz gerekir.
PLC‟nin kurulumu, kablolaması ve programlaması basit olmalıdır.
PLC üzerinde çalışma durumunu rahatlıkla takip edebilmeliyiz.
Zamana yönelik uygulamalara izin vermelidir (örneğin havuzun gece 22‟de
çalışmasının kesilmesini istiyorsak bu saatte otomatik olarak çalışmayı
durduran bir ünite).
Ayarlama özelliği kolay olmalıdır.
Bakım ve arıza teşhisi kolay yapılabilmelidir.
Uzaktan erişime imkân tanımalıdır.
Yaptığımız programın doğru çalışıp çalışmadığını test etmek kolay olmalıdır.
9
UYGULAMA FAALĠYETĠ
ĠĢlem Basamakları Öneriler Takacağımız PLC kartının özelliğine göre Uygun rack (raf) seçimini yapınız. uygun raf seçimi yapınız. Bunun için araştırıcı
olunuz.
Güç ünitesi(power supply) seçimini Çalıştıracağımız işelemanlarına uygun güç
yapınız. ünitesi seçimi yapınız. İş güvenliğine dikkat
ediniz.
Her PLC üretici, firma kendi geliştirdiği CPU‟yu kullanır. Bu yüzden birbirlerine göre
CPU seçimini yapınız. üstünlükleri vardır. Firmaların katalog
bilgileri incelenerek istediğimiz özelliğe
uygun PLC seçimi yapınız.
Araştırmacıolunuz. Giriş/çıkışbirimi sayısısistemin
Kullanılacak giriş/çıkış (I/O) büyüklüğüyle ilgilidir. Bu yüzden sistemimize
uygun giriş/çıkış birimi sayısına uygun
birimlerini belirleyiniz. PLC‟yi firma kataloglarından seçiniz. Planlı
ve organize olunuz.
Operatör paneli seçimi yapınız. Kullanılacak operatör paneli
gereksinimlerimize uygun seçilmelidir.
Haberleşme ünitesi seçimi yapılırken PLC‟nin
Haberleşme ünitesi seçimini yapınız. haberleşme portlarının amacımıza hizmet edip
etmediğine dikkat ediniz. Zamanı iyi
kullanınız.
10
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi
değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır
1. Uygun rack seçimini yapabildiniz mi?
2. Güç ünitesi (Power supply) seçebildiniz mi? 3. CPU seçimini yapabildiniz mi?
4. Kullanılacak giriş ve çıkış modüllerini belirleyebildiniz mi?
5. Operatör paneli seçimini yapabildiniz mi?
6. Haberleşme ünitesi (interface) seçimini yapabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
11
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
1. ( ) PLC, sensörlerden aldığı bilgiyi kendine göre işleyen ve iş elemanlarına göre
aktaran bir mikroişlemci sistemidir.
2. ( ) İnternet üzerinden PLC cihazlı kontrol sistemini kumanda etmek mümkündür.
3. ( ) PLC otomotiv endüstrisinde kullanılabilir.
4. ( ) Röle sisteminde kullanılan kontak sayısı sınırsızdır. Oysa PLC‟de kullanılan
elemanların kontak sayıları sınırlıdır.
5. ( ) İstenen fonksiyonu uygun şekilde yerine getirebilmesi için CPU'nun işlem hızı,
hafıza kapasitesi ve spesifik özelliklerinin üretimin minimum gereklerini sağlaması
şarttır.
6. ( ) PLC‟lerin şebeke gerilimi 110/220 V AA veya 24 V DA olan tipleri mevcuttur.
7. ( ) PLC cihazlarında yazılmış olan programlar önce EPROM hafızada saklanır.
8. ( ) PLC‟nin güç ünitesi, sadece CPU‟nun enerjisini sağlar.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
12
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2
AMAÇ
Uygun ortam sağlandığında PLC‟li kumanda ve kontrol sistemleri için gerekli giriş/
çıkış elemanlarını seçip TSE İç Tesisleri Yönetmeliği, iş güvenliği standardı ve bağlantı
tekniğine uygun olarak montajını yapabileceksiniz.
ARAġTIRMA
PLC ile bağlantılı giriş ve çıkış elemanlarını araştırınız.
2. PLC CĠHAZINA GĠRĠġ VE ÇIKIġ
ELEMANLARINI BAĞLAMA
2.1. PLC Besleme Bağlantısı
PLC çalışma gerilimleri ne kadar iş elemanı kontrol edeceğine bağlı olarak değişir.
CPU‟su da buna göre özellik kazanır. Bütün PLC‟lerin çalışma mantığı aynıdır. Fakat CPU
ve yazılım farklılıklarından ötürü komutlar ve ifadeler farklı olur.
Aşağıda PLC‟nin besleme bağlantısı anlatılacaktır (Şekil 2.1). Okulunuzda farklı bir
marka PLC varsa buna benzer bir uygulamayı bu PLC için de mantık yürüterek
yapabilirsiniz.
Aşağıdaki şekillerde S7-200 PLC‟nin DA ve AA modelleri için enerji bağlantıları
gösterilmiştir. Herhangi bir elektrikli cihazı söker veya yerine takarken enerji bağlantısının
kapalı olduğundan emin olmamız gerekir. PLC‟leri de söker veya yerine takarken gerekli
emniyet koşullarına uymamız ve enerjinin bağlı olmadığından emin olmamız gerekir.
DA bağlantısı AA bağlantısı
ġekil 2.1: PLC’nin besleme bağlantısı
13
2.2. PLC GiriĢ Elemanları ve PLC’ye Bağlantıları
Algılayıcılar, fiziksel ortam ile endüstriyel amaçlı elektrik/elektronik cihazları
birbirine bağlayan bir köprü görevi görürler. Bu cihazlar endüstriyel proses sürecinde kontrol
koruma ve görüntüleme gibi çok geniş bir kullanım alanına sahiptirler.
Endüstride en sık kullanılan algılayıcılar için ölçülen büyüklükler ve çıkış
büyüklüklerine ait bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 2.1: Endüstride kullanılan algılayıcıların ölçtüğü ve çıkıĢına yansıttığı büyüklükler
2.2.1. Temaslı Algılayıcı
Temaslı algılayıcılar bildiğimiz kumanda kontrol elemanlarıdır.
2.2.1.1. Kontaktörler
Kontaktörler, büyük akımlarda çalışan iş elemanlarının kumandasını yapan
elektromekanik şalterlerdir (Resim 2.1).
PLC ile kontaktör kumandası yapmak için:
PLC çıkış geriliminin kontaktör çalışma gerilimiyle aynı olması veya
aynı değilse kontaktörü rölenin kontakları üzerinden kontrol etmemiz gerekir.
Bunun için röle kontak akımının kontaktörün bobin akımıyla aynı olması
gerekir.
Piyasada 4 KW gücünden 450 KW gücüne kadar çeşitli güçte kontaktör bulunur.
Anma akımları 6 A ile 2500 A arasında değişir. Çalışma gerilimleri AA veya DA olabilir.
Bütün kontaktörleri PLC cihazı ile kontrol etmek mümkündür. Fakat PLC çıkış gerilimi
sadece AA‟da kontaktör gerilimini karşılar. Yani sadece çıkış gerilimi AA olan PLC‟lerle
kontaktörleri doğrudan kontrol edebiliriz.
14
Resim 2.1: Endüstride kullanılan kontaktör çeĢitleri
2.2.1.2. ġalterler – Anahtarlar
Tesislerde elektrik üretim noktalarının (trafo ve jeneratör) çıkışına ve elektrik dağıtım
sistemindeki enerji tüketim noktalarının girişine kurulan kompakt şalterler, birtakım ek
donanımlar ilave edilerek otomasyon sistemine entegre edilir. Son yıllarda özellikle
otomasyon sistemine kolayca entegre edilebilecek şekilde üretilen kompakt şalterler, son
derece güvenli ve her türlü ihtiyaca cevap verecek niteliktedirler ( Resim 2.2). Birbirinin aynı
birkaç kesme ünitesinden oluşurlar. Kısa devre durumunda bunların iç tasarımı, özellikle de
döner kontak hareketi, son derece hızlı kontak tepmesine ve bunun sonucu olarak da kısa
devre akımının sınırlanmasına yol açar.
15
Resim 2.2: Bir Ģalterin iç yapısı
2.2.1.3. Kalıcı Tip ġalterler
Kalıcı tip şalterlere en iyi örnek paket (pako) şalterlerdir. Paket şalter, birbirinin aynı
olan, birden fazla kontak yuvalarının bir mil üzerinde arka arkaya sıralanmasından meydana
gelen ve bir eksen etrafında dönebilen şalterlerdir (Resim 2.3). Küçük güçlü motorlara
kontaktör ve rölelerle kumanda etmektedirler.
Resim 2.3: Pako (paket) Ģalter 2.2.1.4. Butonlar
Butonlar, kumanda ve otomasyon sistemlerinde devrenin çalışmasını başlatmak ve
durdurmak amacı ile kullanılan devre elemanlarıdır. Yapıları ve çalışma şekilleri açısından
iki çeşittir:
Bir yollu butonlar
Start (başlatma) butonu: Normalde açık olan kontağı, butona basılınca
kapanır. Buton üzerindeki basınç kalktığında yay aracılığı ile tekrar
açılarak normal konumuna döner.
Stop (durdurma) butonu: Normalde kapalı olan kontağı, butona basılınca
açılır. Buton üzerindeki basınç kalktığında yay aracılığı ile tekrar
kapanarak normal konumuna döner.
Ġki yollu butonlar (jog butonu)
Hem start hem de stop butonu gören butondur (Resim 2.4).
16
Resim 2.4: ÇeĢitli buton resimleri
2.2.1.5. Mekanik Sınır Anahtarları
Hareketli sistemlerde bir hareketin durdurulup başka bir hareketin başlatılmasında
kullanılan ve sistemin hareketli elemanı tarafından çalıştırılan kumanda elemanına “sınır
anahtarı” denir (Resim 2.5 ). Mekanik tip sınır anahtarları, pimli ve makaralı olmak üzere
ikiye ayrılır.
Resim 2.5: Mekanik sınır anahtarları
2.2.2. Temassız Algılayıcı
2.2.2.1. Manyetik Temassız Algılayıcılar
Manyetik temassız algılayıcılar, yaklaşım anahtarı olarak da ifade edilirler. Pnomatik
silindirlerin piston kolunun konum algılaması ve döner silindirlerin dönem açısının
algılanması gibi işlemler için kullanılırlar.
Manyetik algılayıcılar; 3 uçlu olup bunlardan ikisi besleme uçları, üçüncü uç ise sinyal
ucudur (Resim 2.6).
17
Resim 2.6: Manyetik temassız algılayıcının a) resmi ve b) sembolü
2.2.2.2. Endüktif Temassız Algılayıcılar
Endüktif temassız algılayıcılar ile sadece iletken olan malzemeler algılanabilir. Metal
çeşidine göre algılama mesafesi değişir (Resim 2.7).
Resim 2.7: Endüktif temassız algılayıcının a) resmi ve b) sembolü
2.2.2.3. Kapasitif Temassız Algılayıcılar
Kapasitif temassız algılayıcılar birçok nesneye tepki gösterdikleri için endüktif
temassız algılayıcılara göre daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Kapasitif sensörler tüm
metalleri algıladığı gibi metal olmayan cam, plastik, kâğıt, tahta, yağ, su gibi maddelere karşı
da duyarlıdırlar (Resim 2.8).
Resim 2.8: Kapasitif temassız algılayıcının a) resmi ve b) sembolü
18
2.2.2.4. Optik Temassız Algılayıcılar
Optik sensörler, kumanda kontrol uygulamalarında ışık yolu ile çeşitli malzemelerin
büyük mesafelerde de algılanmalarında kullanılır. Genel olarak alıcı ve verici olmak üzere
iki bölümden oluşur. Bunun dışında fiber-optik temassız algılayıcı olarak da
yapılmaktadırlar. Fiber-optik sensörler özellikle uydu teknolojisinde çok sık kullanılmaktadır
(Resim 2.9).
a) Optik sensör b) Fiber-optik sensör c) Sembolü
Resim 2.9: Optik temassız algılayıcılar
2.2.2.5. Ultrasonik Temassız Algılayıcılar
Optik sensörler ne kadar hatasız algılayıcı gibi görünse de dezavantajları vardır.
Bunlardan bazıları uzun mesafelerde algılama zorluğu çekmeleri, koyu renkli cisimleri
algılamada güçlük çekmeleridir. Optik sensörler, bu yüzden genellikle hareketli cisimleri
algılamakta kullanılmaktadır. Bu açığı kapatmak için lazer sensörler bulunmuşsa da lazer
sensörün de fiyatının yüksekliği ayrı bir dezavantaj oluşturmuştur. Bu sakıncalardan dolayı
ultrasonik sensörler kullanılmaya başlanmıştır. Ultrasonik temassız algılayıcılar
piezoelektrik malzemeden oluşurlar (Resim 2.10).
Resim 2.10
2.2.2.6. Pnomatik Temassız Algılayıcılar
Basınçlı hava ile çalışanlarına “pnomatik temassız algılayıcı” denir. Diğer ismi de
“pnomatik duyarga”dır. Bu duyargalarda nemsiz, iyi filtre edilmiş, yağsız hava
kullanılmalıdır. Alıcı verici tip duyarga, kesilebilir jet duyarga, refleks duyarga, geri basınç
duyargası gibi çeşitleri vardır (Resim 2.11). 19
Pnomatik sensörler daha çok robotlarda karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda çeşitli
pnomatik temassız algılayıcılar görülmektedir.
Resim 2.11. ÇeĢitli pnomatik temassız algılayıcı
2.2.2.7. Temassız Algılayıcıları Elektrik Kontrol Devrelerine Bağlarken
Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar
Bütün temassız algılayıcılar hem doğru akımda hem de alternatif akımda
çalışabilir.
Çalışma gerilimine dikkat etmemiz gerekir.
Üzerinde yazılı değerlere bakarak çalışma şartlarını bilmemiz gerekir.
Algılayıcıların sinyal çıkışından (3. uçtan) alınan sinyal doğrudan selenoid valf
bobinine bağlanmamalıdır. Çünkü algılayıcının sinyal çıkış akım kapasitesi valf
bobinlerini besleyecek seviyede değildir.
2.2.2.8. Temassız Algılayıcıların Seçiminde Kullanılan Kriterler
Algılayıcının algıladığı cisimleri iyi bilmemiz gerekir.
Algılama mesafesini bilmemiz gerekir.
Çalışma geriliminin kullanılan gerilimle aynı seçilmesine özen gösterilmelidir.
Ebadı kullanım yerine uygun seçilmelidir.
Maliyeti, genel maliyete göre makul seviyede olmalıdır.
2.2.2.9. Temaslı ve Temassız Algılayıcılar ile Uygulamalar
Aşağıda konuyu daha iyi kavrayabilmeniz için PLC ile ilgili değişik uygulama
örnekleri verilmiştirBu örnekleri önce kendi başınıza yapmaya çalışınız. Anlamadığınız
yerlerde önce arkadaşınıza yine anlayamadıysanız öğretmeninize sorunuz
(Resim 2.12) de örnek resmi görülen PLC‟lerde yazılım programlarını iki şekilde
yapmak mümkündür. Bunlar Statement List Editor (STL - komut listesi) ve Ladder
(merdiven) komutlarıdır.
20
PLC komut yazılımlarında kumanda devresi, devrelere ayrılarak numaralandırılmıştır.
Ancak klasik kumanda devrelerinde kumanda devresi bir bütün olarak çizilebilir. Aynı
yöntem S7 200 CPU PLC‟lerde uygulanamaz. Bu PLC‟lerde şekli ayrı devreler hâlinde
çizme zorunluluğu vardır. Örneğin; devre 1, devre 2, devre 3... gibi.
Devreler, programların yapısallığını sağlarlar. Her ayrı akım devresini ayrı bir devreye
yerleştirirseniz, uzun programları izlemek kolay olur.
ġekil 2.2: PLC giriĢ/çıkıĢ ünitesinin bağlantı Ģekli
PLC uygulamaları yaparken dikkat edilmesi gereken önemli noktalardan birisi, giriş
elemanlarının hepsinin ya açık ya da kapalı kontakla gösterilme zorunluluğudur (Şekil 2.2,
Şekil 2.3). Bu durum PLC‟nin markasına göre değişir, fakat genellikle bütün giriş elemanları
açık kontakla gösterilir. Bu modüldeki uygulamalarda kullanılan S7 200 PLC‟lerin de giriş
elemanları(sensörler) normalde açık kontakla gösterilir. Bunun sebebi PLC‟lerde program
yazarken zaten kontağın konumunu ifade etmemizdir. PLC bilgileri lojik olarak işlediği için
kapalı olarak ifade ettiğimiz kontağı lojik 1, açık olarak ifade ettiğimiz kontağı lojik 0 olarak
kabul eder. Aşağıdaki örnekler dikkatlice yapılırsa bu durum daha iyi anlaşılacaktır.
21
Resim 2.12: S7 200 CPU 212 PLC önden görünüĢü
ġekil 2.3: S7 200 CPU 212 PLC bağlantısı
S7 200 PLC cihazlarının programlaması PLC ye özel programlarla yapılır. PLC programının kullanımı şöyledir:
Yeni bir program oluĢturmak
Dosya (File) menüsünden Yeni (New) seçeneğini seçin ya da araç çubuğu
üzerindeki New Project (yeni proje) ikonuna tıklayın ve listeden CPU
tipini seçiniz.
Tamam butonunu tıklatınız.
Bir projeyi kaydetmek:
Dosya menüsünden Farklı Kaydet‟i seçin ya da araç çubuğu üzerindeki
Save Project (projeyi kaydet) sembolünü tıklayınız.
Projeyi saklamak istediğiniz dizini çift tıklayarak seçiniz.
Dosya adı (File Name) kısmındaki *.* işareti yerine proje ismini
yazınız. Tamam (OK) butonunu tıklayınız.
Devre baĢlığı oluĢturmak:
Devre(Network) yazan yeri çift tıklayınız.
Devre başlığı metnini giriniz(en fazla 127 karakter)
Tamam(OK) butonunu tıklayınız.
22
CPU’yu çalıĢma konumuna getirmek:
PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.
CPU(PLC) menüsünden RUN ya da STOP‟u seçiniz veya araç
çubuğunda ilgili sembolü tıklayınız.
Projeyi CPU’ya yüklemek:
CPU modunu STOP‟a getiriniz.
Yüklenecek projeyi açınız.
Proje menüsünden Yükle‟yi (Download) seçiniz ya da araç çubuğu
üzerinden ilgili sembolü tıklayınız.
Yüklemek istediğiniz proje bileşenlerinin yanındaki kutuları işaretleyiniz.
Yüklemeyi başlatmak için tamam butonunu tıklayınız.
Uygulama 1: Bir Butonla Bir Yükün ÇalıĢtırılması
Şekil 2.4‟te Bir Butonla Bir Yükün Çalıştırılması‟na ait devre şeması verilmiştir.
Araç Gereçler
1 adet PLC 1
adet lamba
ĠĢlem Basamakları
Devreyi PLC programı yardımıyla tasarlayınız.
23
ġekil 2.4: Bir butonla yükün çalıĢtırılmasına ait PLC bağlantısı
24
Programı derlemek(doğruluğunu kontrol etmek) için araç çubuğu
üzerindeki ilgili sembolü tıklayınız veya CPU (PLC)>Derle (Compile)
menüsünü seçiniz. PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.
Dosya(File) menüsünden Yükle‟yi (Download) seçiniz ya da araç çubuğu
üzerinden ilgili ikonu tıklayınız.
Programı çalıştırmak için CPU (PLC) menüsünden RUN seçiniz veya
araç çubuğu üzerinden ilgili butonu tıklayınız.
Devrenin çalışmasını gözleyiniz. Programı durdurmak için CPU (PLC) menüsünden STOP seçiniz veya
araç çubuğundan ilgili butona tıklayınız.
Programı PLC‟ye yükleyiniz ve
çalıştırınız. Q0.0 çıkışına lamba bağlayınız. PLC programını çalıştırınız. Devrenin çalışmasını gözleyiniz.
Uygulama 2: Bir Motorun Sürekli ÇalıĢtırılmasının Programlanması
Şekil 2.5‟te Üç fazlı asenkron motorun sürekli çalışmasına ait yazılım ve PLC
bağlantısı görülmektedir.
Araç Gereçler
1 adet PLC
1 adet kontaktör
1 adet 3 fazlı asenkron motor
ĠĢlem Basamakları
Devreyi PLC programı yardımıyla tasarlayınız.
25
ġekil 2.5: Üç fazlı asenkron motorun sürekli çalıĢmasına ait yazılım ve PLC bağlantısı
26
Programı derlemek (doğruluğunu kontrol etmek) için araç çubuğu
üzerindeki ilgili sembolü tıklayınız veya CPU(PLC)>Derle (Compile)
menüsünü seçiniz. PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.
Dosya(File) menüsünden Yükle‟yi (Download) seçiniz ya da araç çubuğu
üzerinden ilgili ikonu tıklayınız.
Programı çalıştırmak için CPU(PLC) menüsünden RUN seçiniz veya araç
çubuğu üzerinden ilgili butonu tıklayınız.
Devrenin çalışmasını gözleyiniz. Programı durdurmak için CPU (PLC) menüsünden STOP seçiniz veya
araç çubuğundan ilgili butona tıklayınız.
Devredeki Q0.0 çıkışını q0.1 olarak değiştiriniz.
Programı PLC‟ye yükleyiniz ve çalıştırınız. PLC çıkışındaki değişikliği gözleyiniz.
Q0.0 çıkışına kontaktör bağlayınız.
Kontaktörün güç kontaklarına motor bağlayarak PLC programını
çalıştırınız.
Devrenin çalışmasını gözleyiniz.
2.2.2.10. Termistörler (NTC-PTC)
Termistörler otomasyon sistemlerinde çok sık kullanılırlar. Termistörlerin iki çeşidi
bulunmaktadır:
NTC (Negatif Isı Kat Sayılı Termistör): Isındıkça direnci azalan termistör
çeşididir.
Sembolü
PTC (Pozitif Isı Kat Sayılı Termistör): Isındıkça direnci artan termistör
çeşididir.
Sembolü
2.2.2.11. Basınç Algılayıcılar
Basınç algılayıcılarla iç basınç, darbe, balistik ölçümler, patlama, içten yanmalı
motorlar, şok ve patlama dalgalar, yüksek şiddetli ses ve diğer akustik ve hidrolik prosesler
gibi 0,001 psi'den 100 psi'ye kadar dinamik basınç ölçümleri yapılabilir. Piyasada değişik
amaçlar için kullanılan basınç algılayıcılar mevcuttur (Resim 2.13). Kullanım alanlarından
başlıcaları:
Endüstriyel pompa basıncı izlenmesi
Hidrolik ve pnomatik basınç hattı izlenmesi
27
Akış kaynaklı titreşimler
Darbeler, dalgalanmalar, su darbesi, kavitasyon
Akustik
Yüksek şiddetli ses
Uçuş testleri
Türbülans
Valf dinamiği
Resim 2.13: ÇeĢitli basınç algılayıcılar
2.3. PLC ÇıkıĢ Elemanları ve Bağlantı Özellikleri
2.3.1. ÇıkıĢ Kontrollü Lambalar
Direkt çıkışa bağlanan lambalardır. Yani iş elemanı olarak lambanın kendisi kullanılır.
Seçilen lambanın çalışma gerilimiyle PLC çıkış gerilimi aynı olmalıdır. Bir de lambanın
üzerinden geçireceği akım değeri çıkış değerinden büyük olmalıdır. Bu gibi durumlarda
lamba, kontaktör üzerinden sürülür.
2.3.2. Küçük Motorlar
Küçük motorlara PLC‟lerle doğrudan yol verilebilir. Özellikle endüstride büyük
kullanım alanı bulunan üç fazlı asenkron motorlar, PLC ile rahatlıkla kontrol edilerek değişik
uygulamalar yapılabilir. Bunun dışında servo motorlar, step motorlar sürücü devreleri
üzerinden ve üniversal motorlar, fırçasız DA motorları vb. PLC ile kontrol
edilebilmektedirler.
2.3.3. Selenoid’ler
Pnomatik güç birimi ile elektrik birimi arasında koordinasyon oluşturan sistemlere
“selenoid” denir. PLC ile elektropnomatik sistemlerin kumandasını yapabilmek için PLC‟lerin çıkışlarına selenoid valf bağlanır. Selenoid valf yukarıda tanımlanan
koordinasyonu çıkışlarına elektropnomatik silindirler bağlayarak sağlayan elemanlardır.
Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasında kullanılan selenoid valflerin
yapısına göre değişik ardışık kumanda yöntemleri kullanılmaktadır. Kullanılan valf yapısına
göre kumanda yöntemleri:
28
Tek bobin uyarılı yay geri dönüşlü valflerin kullanılması hâlinde PLC ile
kumanda.
Çift bobin uyarılı impuls valflerin kullanılması hâlinde PLC ile kumanda.
2.4. GiriĢ ve ÇıkıĢların Adreslenmeleri ve Ġfade EdiliĢleri
Yukarıda verilen uygulama örneklerini yaptıysanız S7 200 PLC‟lerin giriş/çıkışlarının
adreslenmeleri ve ifade edilişleri hakkında fikir sahibi olmuşsunuzdur. Bu PLC için
anlatılanlar, çalışma mantığı aynı olan diğer PLC‟lere de uyarlanabilir. Bunun için bol bol
uygulama yapmanız gerekir.
Aşağıda S7 200 PLC‟lerin belli başlı komutları ve ne ifade ettikleri anlatılmıştır. Bu
bilgiler, program yaparken işinize yarayacaktır.
LD Komutu:
Hat açma ve hatta açık kontak bağlama işlemini yerine getiren komuttur. Format: LD n
Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V (bit)
I 0.0 STL Gösterimi: LD I 0.0 LADDER gösterimi:
LDN Komutu: Hat açma ve hatta kapalı kontak bağlama işlemini yerine getiren komuttur. Format: LDN n Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V
AND Komutu: Açık kontakları seri bağlama işlemini yapan komuttur.
Format: A n
Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V
AND DEĞĠL Komutu: Kapalı kontakları seri bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: AN n
Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V
29
OR Komutu: Açık kontakları paralel bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: O n
OR DEĞĠL Komutu: Açık kontak ile kapalı kontağı paralel bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: ON n
SET Komutu: Belirli bir adresten başlayan belirli sayıda biti 1(set) yapar. Set edilebilecek nokta
sayısı 1-255 arasındadır (CPU 210 hariç).
RESET Komutu:
Belirli bir adresten başlayan belirli sayıda biti 0 (reset) yapar. Reset edilebilecek nokta
sayısı 1-255 arasındadır (CPU 210 hariç).
Örnek: LD I0.0
SET ve RESET komutları PLC teknolojisinde mühürleme yerini tutar. Bir “set” çıkışı veya hafıza biti “R” komutu gelinceye kadar sürekli “set” kalır.
30
Eğer hem set bobini hem de reset bobini aynı anda “1” ise sonra gelen işlemin önceliği
vardır.
S ve R‟nin altındaki rakam kaç adet çıkış bobininin set veya reset edileceğini ifade
eder. Örneğin bu rakamlar 3 olsaydı Q0.0, Q0.1, Q0.2 çıkış röleleri aynı anda set veya reset
edilecekti.
Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasında genellikle kullanılan komutlar
“SET” ve “RESET” komutlarıdır.
END Komutu: Kullanıcı programını bitirmek için kullanılan komuttur.
Yardımcı Röle Yardımcı röleler harici çıkış kontağı olmayan, yani yük bağlanamayan ancak
programın amaca uygun olarak çalışabilmesi için zorunlu hâllerdeki durumlarda kullanılır.
Kullanılma amacı programın daha kolay tasarlanmasıdır. S7 200 PLC‟lerde yardımcı röleler “M” harfiyle gösterilir.
Zaman röleleri
Zaman röleleri üretilen PLC‟lerin markalarına ve serilerine göre değişik özellikler
taşımaktadır. S7 200 CPU 212 serisinde iki ayrı türde zaman rölesi bulunmaktadır.
TON: Çekmede gecikmeli zaman rölesi yani düz zaman rölesidir. S7 200 CPU
212 PLC cihazı T32 ile T63 kısaltmalarına sahip 32 zaman rölesi içerir.
31
TONR: Çekmede gecikmeli kalıcı tip zaman rölesidir. Bu tip zaman rölesinin
daha önce açıklanandan pek farkı yoktur. Diğerinden farkı, zaman rölesi girişi (IN) “0” yapılsa bile zaman sıfırlanmaz; yani değerini korur, giriş (IN) yeniden “1” yapılırsa sayma işlemi kaldığı yerden devam eder.
Sayıcılar
Girişine verilen “1” ve “0” ın belirli sayısından sonra çıkışını “1” yapan elemanlardır. Sayma işlemi yukarıda olduğu gibi aşağıda olabilir.
Endüstride, otomasyon sistemlerinde sayıcılara genellikle optik, endüktif ve kapasitif
sensörler kumanda ederler.
Sayıcılar, S7 200 CPU 212....224 serilerinde C ile gösterilir.
32
CTU: Yukarı sayıcı (counter up)
I3.0 C55 Sembol:
CU CTU
I3.1 R
3 PV
CTD: Aşağı sayıcı(counter down)
I1.0 C40 Sembol:
CD CTD
I1.1 LD
4 PV
CTUD: Yukarı aşağı sayıcı
I4.0 C20 Sembol:
CU CTUD
I4.1 CD
I4.2 R
3 PV
I3.0 sensörünün lojik olarak her “1”
oluşunda yukarı sayıcı “0”dan başlayarak
sürekli ilerler. PV‟ye hangi değer
verilmiş ise o değere geldiğinde çıkışını
“1” yapar. Çıkış kontağı başka bir devrede kullanılarak o devrenin
çalışması ya da durması sağlanmış olur.
Herhangi bir anda resete (I 3.1) basılırsa
hem sayma işlemi hem de sayıcı çıkışı
“0” olur. PV değerinin maksimum değeri
32767‟dir.
Aşağı sayıcının sayma işlemini
yapabilmesi için LD girişine çok kısa
süreli pals (1) uygulanır. I1.1 sensörü
kapatıldığı an CD girişinin her “1”
yapılışında yani I1.0 sensörünün her
kapatılışında, PV‟ye verilen değerden
başlayarak geriye 0‟a doğru saymaya
başlar. Sayıcı “0” a geldiği an çıkışı
“1” yapar. PV değeri en fazla 32767
olabilir.
Bu sayıcı, istenildiğinde yukarı istenildiğinde aşağı sayma
yapabilmektedir. CU girişi “1” ve
“0” yapılarak yukarı sayma, CD
girişi “1” ve “0” yapılarak da aşağı
sayma yaptırılabilir. Sayma işlemi,
ister yukarı isterse aşağı olsun sayıcı
PV değerine geldiğinde sayıcı çıkışı
konum değiştirir. R girişine “1”
verildiğinde sayıcı çıkışı sıfırlanır.
PV değeri en fazla 32767 olabilir.
33
UYGULAMA FAALĠYETĠ
ĠĢlem Basamakları Öneriler Önce yapacağınız sistemi tasarlayınız.
Sistemin gerektirdiği girişve çıkış Tasarladığınız sisteme uygun giriş ve çıkış
elemanlarını tespit ediniz. Bu işlemleri elemanlarını tespit ediniz. yaparken en önemli özellik iş disiplinine sahip
olmaktır. Tasarladığınız projeye uygun olarak PLC Projeye göre kullanılacak girişve programını yazınız. Bu programa uygun giriş
çıkış elemanlarını uygun adreslerine ve çıkış eleman bağlantılarını PLC
bağlayınız. cihazındaki adreslerine bağlayınız. Bunu
yaparken dikkatli olunuz.
Bunu yaparken en çok dikkat etmeniz gereken Girişve çıkışelemanlarının sahadan şey, bağlantı uçlarını doğru bağlamaktır.
gelen kablo hatlarını PLC‟ye Bağlantı uçlarını yaparken dikkatli olunuz.
bağlantısı için gerekli ara bağlantıyı Çalışkan olunuz. İnsan haklarına,
yapınız. demokrasinin ilkelerine ve mesleğiniz ile ilgili
etik değerlere saygılı olunuz.
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi
değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır 1. Sistemin gerektirdiği giriş ve çıkış elemanlarını tespit edebildiniz
mi? 2. Projeye göre kullanılacak giriş/çıkış elemanlarını uygun adreslerine
bağlayabildiniz mi? 3. Giriş/çıkış elemanlarının sahadan gelen kablo hatlarını PLC
ye bağlantısı için gerekli ara bağlantıyı yapabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
34
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
1. ( ) Algılayıcıya giden kablolar üç ile sınırlanmalıdır.
2. ( ) PLC çıkış gerilimi, kontaktör çalışma gerilimiyle aynı değilse kontaktörü rölenin
kontakları üzerinden kontrol etmemiz gerekir.
3. ( ) Hareketli sistemlerde bir hareketin durdurulup başka bir hareketin başlatılmasında
kullanılan ve sistemin hareketli elemanı tarafından çalıştırılan kumanda elemanına
“pako Ģalter” denir.
4. ( ) Hem start hem de stop butonu görevi gören butona “jog butonu” denir.
5. ( ) Endüktif temassız algılayıcılar ile sadece yalıtkan olan malzemeler algılanabilir.
6. ( ) Ultrasonik temassız algılayıcılar, piezoelektrik malzemeden oluşurlar.
7. ( ) Temassız algılayıcılar sadece alternatif akımda çalışabilir.
8. ( ) Isındıkça direnci azalan termistöre “PTC” denir.
9. ( ) Pnomatik güç birimi ile elektrik birimi arasında koordinasyon oluşturan sistemlere
“selenoid” denir.
10. ( ) Hat açma ve hatta açık kontak bağlama işlemini yerine getiren komut “LD”
komutudur.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
35
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–3
AMAÇ
Uygun ortam sağlandığında PLC‟li kumanda ve kontrol sistemlerini normlara uygun
çizebileceksiniz ve normlara uygun olarak PLC montajını yapabileceksiniz.
ARAġTIRMA
PLC‟lerle ilgili örnek çizilmiş projeleri araştırıp inceleyiniz.
3. PLC’LĠ KONTROL DEVRELERĠNĠN
ÇĠZĠMĠ
İlk iki öğrenme faaliyetinden aldığınız bilgilere dayanarak bir PLC montajını
rahatlıkla yapabilecek düzeye gelmiş olmanız lazımdır. Yalnız bu uygulamaları yapmak bir
teknik eleman için yeterli olmamaktadır. Bir de yapmış olduğunuz uygulamaları bütün
teknik elemanların anlayacağı bir dille çizim olarak ifade etmeniz gerekir. Bu çizimleri
yapabilmeniz için öncelikle teknik resim norm ve kurallarını iyi bilmeniz gerekir. Aşağıda
iki başlık hâlinde inceleyeceğimiz PLC çizim yöntemlerini öğreneceksiniz.
3.1. GiriĢ Elemanlarının Besleme ve PLC Bağlantılarının Çizimi
Giriş elemanlarını çizerken dikkat etmemiz gereken noktalar vardır. Bunlar şöyle
sıralanabilir:
Çizimi yapılacak giriş elemanı, çizeceğimiz sayfanın yapısına uygun
yerleştirilmelidir.
Yatayda paralel çizgiler üstten başlanarak aşağı doğru sırayla çizilmelidir. Düşey paralel çizgiler sağdan başlanarak sola doğru çizilmelidir.
3.2. ÇıkıĢ Elemanlarının Besleme ve PLC Bağlantılarının Çizimi
Çıkış elemanlarını çizerken dikkat etmemiz gereken noktalar da giriş elemanlarını
çizerken dikkat etmemiz gereken noktalarla aynıdır.
36
Aşağıda çıkış elemanlarının sembolleri görülmektedir (Tablo 3.1).
Sembol Anlamı
Lamba
1 fazlı alternatif akım motoru
Kontaktör bobini
Röle bobini
Sayıcı röle
Kapama gecikmeli röle
Selenoid valf
Tekli selenoid ve el kumanda
Tekli selenoid yay geri getirmeli
Doğru akım motoru
3 fazlı alternatif akım motoru
Düşmede gecikmeli röle bobini
Çekmede gecikmeli röle
Açma gecikmeli röle
Tekli selenoid kumanda
İki taraflı selenoid kumanda
Ön selenoid ve el kumanda
Tablo 3.1: ÇıkıĢ eleman sembolleri 37
3.3. PLC Montajı
3.3.1. Bağlantı ġeması ve Katalog Bilgileri
Aşağıda S7 200 CPU 212 PLC cihazının bağlantı şemaları ve buna ait katalog bilgileri
verilmiştir (Şekil 3.2). Atölyenizdeki imkânlara göre bu bağlantılardan uygun olanlarını
devrelerinizde yapabilirsiniz.
ġekil 3.1: AC24 V, 8 sensör ile 6 yükün kontrolü
S7 200 CPU 212 PLC cihazının katalog bilgileri:
Giriş sayısı: 8(I)... (0.0-0.7) Çıkış sayısı: 6(Q)... (0.0-0.5)
Zamanlayıcı sayısı:64(C)... (0-63) (Aşağı-yukarı)
Program kapasitesi: 2048 word
Yardımcı röle sayıcı: 128 (M)... (0.0‟dan 15.7‟ye kadar)
Dijital giriş/çıkış sayısı: (I0.0‟dan I0.7‟ye kadar) (Q0.0‟dan Q0.5‟e kadar)
Ek modül eklenemez.
38
ġekil 3.2: DC 24 V, 8 sensör ile 6 yükün kontrolü
Yukarıdaki bağlantılar, giriş elemanları (sensörler) ve çıkış elemanları (yükler) tek
kaynaktan beslenecekse aşağıdaki bağlantılar, giriş elemanları (sensörler) ve çıkış elemanları
(yükler) değişik gerilim kaynaklarından beslenecekse yapılır (Şekil 3.3, Şekil 3.4).
ġekil 3.3: AC24 V, 8 sensör ile AC 6 yükün kontrolü
39
ġekil 3.4: DC24 V, 8 sensör ile DC 6 yükün kontrolü
3.3.2. Montajı
Aşağıda bu modüldeki uygulamalarda kullandığımız S7 200 CPU 212 PLC cihazının
montajıyla ilgili bağlantı resimleri verilmiştir( Resim 3.1, Resim 3.2, Resim 3.3 Resim 3.4).
Siz de yapacağınız PLC montajlarında, montajını yapacağınız PLC markası hangisi olursa
olsun bu örneklere göre uygulamalar gerçekleştirebilirsiniz. Bu uygulamaların miktarı, şekli,
ölçüsü, ağırlığı tamamen okulunuzdaki atölye imkânlarıyla gerçekleşecektir. Bu yüzden
yapacağınız uygulamalarda kafanıza takılan soruları kaynakçada belirtilen dokümanlardan
ve internetten ayrıca öğretmeninizden faydalanarak cevaplayabilirsiniz. Unutmayın ki
araştırmadan hiçbir başarı gerçekleşmez.
40
Resim 3.1: ÇalıĢan S7 200 PLC
Resim 3.2: Örnek bir giriĢ bağlantısı
41
Resim 3.3: PLC uygulama panoları
Resim 3.4: PLC pano görünüĢü
42
UYGULAMA FAALĠYETĠ
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Kuracağınız sistemin gerektirdiği Bu sistemde belirlediğiniz elemanlarınasıl
yerleştireceğinizi kafanızda tasarlayınız. giriş ve çıkış elemanlarını ve
Algılayıcı çeşitleri arasındaki farkları iyi sayılarını tespit ediniz.
belirleyiniz. Dikkatli olunuz.
Kullanacağınız PLC cihazıüzerindeki girişve
Elemanların bağlanacağıgiriş/çıkış çıkış adreslerini belirleyiniz. Elemanların
çalışma gerilimlerine dikkat ediniz. Montaj adreslerini tespit ediniz. becerisi kazanmak için iş disiplinine sahip
olunuz, çalışkan olunuz.
Kurduğunuz sistemin bağlantı Çiziminizi anlatılan kurallara uygun olarak
şemasını teknik ve meslek resim yapınız. Temizlik çok önemlidir, buna dikkat
normlarına göre çiziniz. ediniz.
PLC‟nin panoya montajını yapınız. Montaj kurallarına dikkat ediniz.
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi
değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır 1. Sistemin gerektirdiği giriş ve çıkış elemanlarını ve sayılarını tespit
edebildiniz mi? 2. Elemanların bağlanacağı giriş ve çıkış adreslerini tespit edebildiniz
mi? 3. Sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre
çizebildiniz mi?
4. PLC montajını yapabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
43
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1) Aşağıda istenilen sembolleri çiziniz. A) Kapama gecikmeli röle B) Çekmede gecikmeli röle
C) Tekli selenoid kumanda D) 3 fazlı alternatif akım motoru
E) Tekli selenoid yay geri getirmeli 2) Aşağıdaki semboller hangi elemanlara aittir?
A) B) C) D) E)
Aşağıdaki soruda istenenleri yapınız.
3) İki ayrı yerden(uzaktan kumanda) iki yöne çalışan bir üç fazlı asenkron
motorun kumandasının A) Programını yazınız. B) Bu sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre çiziniz.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.
44
MODÜL DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
1. ( ) PLC‟lerle kontrol edilen kurulu bir sisteme giriş-çıkış elemanı eklemek veya
çıkarmak mümkündür.
2. ( ) PLC‟ler elektrik tesisatlarında kullanılabilir.
3. ( ) PLC‟nin CPU seçiminde CPU'nun işlem hızı, hafıza kapasitesi ve spesifik
özelliklerinin üretimin minimum gereklerini sağlayıp sağlamadığı gibi şartlara dikkat
edilir.
4. ( ) EEPROM hafıza, silinebilir ve programlanabilir hafıza türüdür.
5. ( ) PLC‟nin güç ünitesi, PLC içindeki kartların güç sarfiyatına göre maksimum çıkış
akımı temin edebileceğimiz bir gerilim değerinde olmalıdır.
6. ( ) PLC ile kontaktör kumandası yapmak için PLC çıkış geriliminin kontaktör çalışma
gerilimiyle farklı olması gerekir.
7. ( ) Optik sensörler, kumanda kontrol uygulamalarında ışık yolu ile çeşitli
malzemelerin büyük mesafelerde de algılanmalarında kullanılır.
8. ( ) Açık kontakların seri bağlama işlemini yapan komut OR komutudur.
9. ( ) Yardımcı röleler, harici çıkış kontağı olmayan, yani yük bağlanamayan ancak
programın amaca uygun olarak çalışabilmesi için zorunlu hâllerdeki durumlarda
kullanılan birimlerdir.
10. ( ) Selenoid valf, PLC‟nin giriş elemanı olabilir.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.
45
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1’ĠN CEVAP ANAHTARI
1 Doğru
2 Doğru
3 Doğru
4 YanlıĢ
5 Doğru
6 Doğru
7 Doğru
8 YanlıĢ
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2’NĠN CEVAP ANAHTARI
1 YanlıĢ
2 Doğru
3 YanlıĢ
4 Doğru
5 YanlıĢ
6 Doğru
7 YanlıĢ
8 YanlıĢ
9 Doğru
10 Doğru
46
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3 CEVAP ANAHTARI
C-1- A) Kapama gecikmeli röle
A) Çekmede gecikmeli röle
B) Tekli selenoid kumanda
C) 3 fazlı alternatif akım motoru
D) Tekli selenoid yay geri getirmeli
C-2-
A) Tekli selenoid ve el kumanda
B) Selenoid valf
C) Sayıcı röle
D) Doğru akım motoru
E) Düşmede gecikmeli röle bobini
47
C-3- İki ayrı yerden(uzaktan kumanda) iki yöne çalışan bir üç fazlı asenkron motorun kumandasının:
A) Programı:
Komut listesi(STL) programı
NETWORK 1 NETWORK 2
LD I0.0 LD I0.2
O I0.1 O I0.3
O Q0.0 O Q0.1
AN I0.4 AN I0.4
AN I0.5 AN I0.5
AN I0.6 AN I0.6
AN Q0.1 AN Q0.0
= Q0.0 = Q0.1
48
B)Bu sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre çizimi:
MODÜL DEĞERLENDĠRME CEVAP ANAHTARI
1 Doğru
2 Doğru
3 Doğru
4 YanlıĢ
5 Doğru
6 YanlıĢ
7 Doğru
8 YanlıĢ
9 Doğru
10 YanlıĢ
GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI
Alan/Dal Adı : Elektrik-Elektronik Teknolojisi Alanı Ders Adı : Pano Tasarım ve Montajı Dersin Sınıf Düzeyi : 11 Modül/Kazanım Adı : Pano Testleri Konu : Cihaz Ayarlarını Yapma-İzalasyon Testi- Pano Çalışma Testi Konu Tarihi Aralığı : 1 Mayıs-30 Mayıs 2020 Ders Öğretmenleri : Tunca ÖZDEMİR
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1
AMAÇ
Bu faaliyet sonunda uygun materyal ve atölye ortamı sağlandığında TSE
standartlarına, İç Tesisat Yönetmeliğine ve Fen Adamları Yönetmeliğine uygun olarak,
elektrik panolarında kullanılan cihazları ve röleleri tanıyacak, ayarlarını hatasız olarak
yapabileceksiniz.
ARAġTIRMA
Bölgenizdeki elektrik panosu imalat ve montajı yapılan işletmelere giderek
elektrik panolarında kullanılan röle ve cihazları araştırınız, kullanım alanları ve
özellikleri hakkında bilgi alınız.
Röle çeşitleri hakkında kitaplardan, internetten, kataloglardan vb. kaynaklardan
bilgi toplayınız.
Topladığınız bilgi ve dokümanları rapor haline getiriniz.
Hazırladığınız raporu arkadaşlarınızla tartışınız.
1. CĠHAZ AYARLARI
Elektrik-elektronik sistemlerinde kullanılan kumanda ve ölçü aletlerinin, sistemin
sağlıklı olarak çalışmasında ve herhangi bir tehlike anında sistemi ve çevreyi koruması için
seçimlerinin ve sistem ayarlarının doğru yapılması ve düzenli olarak kontrol edilerek
işlevlerinin sürekliliğinin sağlanması gerekir.
1.1. Termik Röle Ayarı
Kumanda sistemlerinde kullanılan termik aşırı akım rölelerinin açma karakteristiği
gecikmelidir ve sigortanınkine benzer. Küçük hata akımlarında uzun bir sürede büyük hata
akımlarında ise çok kısa bir sürede devreyi açarak koruma sağlarlar.
Termik röleler yalnız başlarına kullanılmaz. Devre akımının kontrol edildiği kontaktör
ve sigorta sistemi ile birlikte kullanılır.
ġekil 1.1: Termik rölenin devreye bağlanması
Şekil 1.1‟de görüldüğü gibi termik röle, ana akım yoluna seri bağlanır. Tüketicinin
çekmiş olduğu akım sürekli kontrol edilir.
Biraz da termik rölenin yapısından bahsedelim. Termik röle elektrik akımının ısı etkisi
ile çalışır. Bu amaçla röle içerisinde ısıya duyarlı bimetal çubuk kullanılır.
Bimetal çubuk; ısı karşısında uzama kat sayıları farklı olan iki madeni şeridin perçin
veya kaplama yoluyla birbirlerinden ayrılmayacak şekilde üst üste tespit edilmesiyle
oluşturulur. Madeni şeritlerin uzama kat sayıları farklı olduğu için, ısı karşısında metal
çubuk eğilir. Bu eğilmeden yararlanarak bir kontağın açılması (kapanması) sağlanır. Çubuk
soğuduğunda başlangıç konumuna geri gelir ve yeniden çalışmaya hazır olur. Bu durumu
basitçe aşağıdaki şekilde izah edelim. (Resim 1.1)
Resim 1. 1: Sanayide kullanılan bir termik röle
4
1.1.1. Önemi
Termik aşırı akım röleleri, aşırı yük bölgelerinde belirli bir gecikme ile çalışarak yük
akımını keser; sigortalar ise bir devrenin korunmasında ayarlama olanağı olmayan ve yalnız
bir akım değerine göre ayarlanmış olan bir röle gibi çalışır. Sigorta koruma görevini belirli
bir akım değeri için (6 A, 10 A, 16 A gibi) yerine getirir. Termik rölenin koruma görevi
belirli bir ayar bölgesi içinde ihtiyaca uygun bir şekilde ayarlanan akım değerine bağlıdır.
Termik röle ayar akımı korunacak olan cihazın işletme akımına kolayca ayarlanabilir.
Sigortaların nominal akım kademeleri birbirlerinden aralıklı olduğundan korunacak cihazın
işletme akımına kaba bir şekilde ayarı ancak mümkün olabilir.
Elektrik motorlarının ilk hareketi sırasında, frenleme anlarında veya izin verilen aşırı
yük durumlarından doğacak kısa süreli aşırı akım çekilmesi gibi durumlar haricinde izin
verilen sınır akımları aşıldığı anda ana akım yolu kesilerek sistemin enerjisiz kalması
sağlanmalıdır. Bu kontrol termik röle ile sağlanabilir.
Fakat termik aşırı akım röleleri aşırı akıma karşı görev yapar, kısa devreye karşı
koruma yapmak için yeterince çabuk devreyi açamaz. Bu nedenle termik röle ve koruduğu
devre ayrıca kısa devreye karşı korunmalıdır. Sigortalar kısa devrelerde süratli bir şekilde
görev yapabilir. Nominal akımın 15 katından daha büyük akım kısa devre akımlarının
çekilmesi durumunda röle sargıları ve termik eleman zarar görebilir. Devre, kısa devre
akımlarına daha çabuk cevap veren sigorta ve manyetik açıcılar ile korunarak termik
rölelerin de zarar görmesi engellenmiş olur. Burada dikkat etmeniz gereken husus şudur;
sigortanın devreyi açma akım değeri, rölenin zarar görebileceği akım değerinden daha düşük
bir değerde seçmelisiniz.
1.1.2. Termik Röle Ayarlama Sınırları
Termik rölelerin açma karakteristikleri çekilen akım şiddetine bağlıdır. Korunacak
olan motorlar veya diğer tüketiciler aşırı akımın değerine bağlı olarak daha uzun veya daha
kısa sürede devreden çıkarılabilirler.
Şekil 1.2‟ deki grafik bir termik rölenin hangi akım değerinde devreyi ne kadar sürede
açacağını göstermektedir.
Tablo 1.1‟ de yapımcı bir firmaya ait çeşitli motor güçlerine göre termik röle ayarlama
sınırlarını ve devrede kullanılacak sigorta özelliklerini ve akım değerlerini göstermektedir.
5
ġekil 1.2: Termik rölenin akım-zaman karakteristiği
Sizde Tablo 1.1‟ den yararlanarak motorunuzun gücüne ve akımına uygun termik
röleyi seçerek akım ayarını yapabilir ve devrede kullanılacak sigorta değerini de
belirleyebilirsiniz.
Bimetal çubuğun uzunluğuna ve şekil değiştirmesine bağlı olarak termik rölenin açma
değeri, belirli sınırlar içerisinde değiştirilebilir.
Termik röleyi ayarlama işleminin nasıl yapıldığını maddeler halinde ve sayısal
örneklerle açıklanacak olursa;
Ayarlama işlemi röle üzerindeki ayar düğmesi veya ayar kolu ile yapılır.
Röle, ayarlanan değere göre açma kumandası verir.
Her rölenin bir ayar bölgesi (alanı) vardır.
Örneğin 10 - 20 A gibi. Örnekteki bu röleyi 10 A ile 20 A arasında devreden çekilecek
nominal akım değerine ayarlayabilirsiniz.
Röle ayar akımı(IE) değerine ayarlanır. Açma akımı(IA) değerinde ise devreyi
açacaktır. Yalnız burada IE ve IA akım değerlerini birbirine karıştırmamaya
dikkat ediniz.
İmalatçı firmalar tarafından hazırlanan röle kataloglarında, her röle tipine ait açma karakteristikleri ve ayar bölgeleri belirlenmiştir. Burada dikkat etmeniz gereken kural şudur:
IA açma akımı, rölenin IE ayar akımının kat sayısı ile çarpımı kadardır (IA=k IE).
IE ayar akımı, genel olarak korunacak cihazın ( örneğin motorun ) nominal akımına
eşit olarak seçilir. Fakat bazı hallerde bu akım, cihazın izin verilen yük akımı olabileceği gibi
kalkış akımının izin verdiği hallerde işletme akımına eşit alınabilir.
6
Anma Gücü
Anma
Ġletken
Termik Röle Ayarlama
Sigorta Değerleri
Akımı
Kesiti
Sınırları
BuĢonlu
BuĢonlu
NH
Normal Gecikmeli Bıçaklı
KW Hp A mm A A A A
0,06 1/12 0,22 2,5 0,19-0,29 0,8 - -
0,09 1/8 0,32 2,5 0,27-0,4 1,25 - -
0,12 1/6 0,44 2,5 0,37-0,55 2 2 -
0,18 1/4 0,61 2,5 0,50-0,75 2 2 -
0,25 1/3 0,78 2,5 0,67-1 2-4 2 -
0,37 1/2 1,12 2,5 0,9-1,3 4-6 4 -
0,55 3/4 1,47 2,5 1,2-1,8 4-6 4-6 -
0,75 1 1,95 2,5 1,6-2,4 4-10 4-6 6
1,1 1,5 2,85 2,5 2,2-3,3 10 6 6
1,5 2 3,8 2,5 3-4,5 10-20 10 10
2,2 3 5,4 2,5 4-6 16-20 10-16 10-16
3 4 7,1 2,5 5,3-8 16-21 16 16
4 5,5 8,8 2,5 7,3-9 20 16 16
5,5 7,5 11,7 4 8-12 25-35 20-25 20-25
7,5 10 15,6 6 11-16 35 25 25
11 15 22 10 12-24 50-63 35-50 35-50
15 20 29 10 20-32 63 50 50
18,5 25 37,5 16 24-45 - - 63-80
22 30 43,5 16 24-45 - - 63-80
30 40 58 25 32-63 - - 80-100
37 50 70 50 50-90 - - 100-160
45 60 85 50 70-110 - - 125-160
55 75 104 50 70-110 - - 160
75 100 140 120 120-155 - - 200-250
90 125 168 120 140-170 - - 224-250
110 150 205 120 150-300 - - 250-315
132 180 245 120 150-300 - - 315
160 220 290 185 150-300 - - 355-400
200 270 360 185 200-400 - - 425-500
250 340 450 300 315-630 - - 500-630
315 430 570 300 315-630 - - 630 Tablo 1. 1: ÇeĢitli motor güçlerine göre kullanılacak termik röle ve sigortaların seçimi
Resim 1. 2: Termik röle
7
1.2. Zaman Rölesi Ayarı
Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre sonra,
kontakları durum (konum) değiştiren rölelere, zaman rölesi adı verilir. Diğer bir tanımlama
ile zaman rölesi bir mekanizmayı, bir devreyi ya da bir makineyi ayarlanan bir süre boyunca
ya da bir süre sonunda, devreye sokan veya devreden çıkartan otomatik kumanda devre
elemanıdır (Resim 1. 3).
Genellikle kontaktörlere kumanda eden zaman rölelerinde gecikmeli ve ani açılıp
kapanan kontaklar vardır. Bu kontaklar normalde açık kontak ve normalde kapalı kontak
olmak üzere iki çeşittir. Zaman rölesinin bobini enerjilendiğinde, bu kontaklar gecikmeli
olarak açılır ve gecikmeli olarak kapanır. Bobinin enerjisi kesildiğinde, kapanmış olan
kontaklar ani olarak açılır, açılmış olan kontaklar ise ani olarak kapanır. Ayrıca zaman
röleleri üç kontaklı veya dört kontaklı olarak yapılır.
Resim 1. 3: Zaman röleleri
1.2.1. Önemi
Zaman röleleri kontaktörlerin ve kontaktör kombinasyonlarının kumanda, yol verme,
koruma ve ayar devrelerinde zamana bağlı kumanda işlemlerinde kullanılır. Kumanda için
gerekli süreler kolaylıkla ayarlanabilir.
Endüstriyel otomasyonda çok geniş kullanım alanları olan zaman röleleri, otomasyon
düzeneklerinin çalışması için son derece önemli bir devre elemanıdır.
1.2.2. Yıldız Üçgen Yol vermede Yıldız ÇalıĢma Süresinin Önemi
Büyük güçlü motorlarda yıldız–üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman
röleleri, bobini enerjilendiğinde yıldız bağlantıyı sağlar. Ayarlanan süre sonunda ise
8
kontakları konum değiştirerek motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir. (Şekil 1. Bu tip zaman rölelerinde yıldızdan üçgene geçişi sırasında fazlar arası kısa devreyi
önlemek için çok kısa bir süre (0,035 – 0,1 sn arası) motora enerji uygulanmaz.
ġekil 1. 3: Asenkron motorların yıldız/üçgen çalıĢtırılması kumanda ve güç devresi (Amerikan
ve Türk standartlarına göre)
Yıldız bağlı olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü kadar(% bir değerle çalışmaya başlar. Ancak yıldız start verilen motorun dönme momenti, direkt
yol alma momentinin 1/3‟üne düşer. Yani yol alma akımı % 66,6 azalır.
Örneğin; motor akımı 10 A yol alma akımı 40 A olan bir motora yıldız/üçgen yol
verildiğinde yol alma akımı 40
3 =13.3 ampere düşecektir.
Yıldız bağlı olarak start verilen motorun devir sayısı, yaklaşık nominal devir
sayısının % 93‟üne ulaştığında sargılar üçgen konuma gelecek şekilde zaman
rölesinin süresini ayarlamalısınız. Üçgen çalışmaya geçen motora nominal
gerilimi uygulanmış olur. Bu nedenle yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçiş
süresi çok önemlidir.
Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal
devir sayısına ulaşıncaya kadar yıldız çalışma devam ettirilmelidir.
Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçiş beklemesiz ve kısa sürede
gerçekleştirilmelidir.
9
Yıldız üçgen yol vermede en ideal süre 10 sn. dolayındadır.
Eğer yıldız üçgen yol vermede, yük momenti motorun yıldız bağlantıdaki
momentine eşit veya küçükse yol verme işlemi hatasız olarak gerçekleşecektir.
Not: Toplam yük momentinin yıldız bağlı motor momentine eşit (veya küçük) olup
olmadığını kontrol ediniz. Böyle bir durumda yıldız üçgen yol vermek için yıldız çalışmayı
yüksüz olarak yapmalısınız.
Asenkron motorlarda yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçişteki süre doğru
ayarlanamazsa aşağıdaki sakıncalar ortaya çıkacaktır:
Eğer motor nominal devrinin % 93‟üne ulaşmadan yıldız çalışmadan üçgene
geçilirse yol alma akımı hemen hemen sınırlandırılmamış olacaktır.
Motor gerekli devir sayısına ulaştığı halde üçgen çalışmaya geçilmemişse bu
durumda motor yaklaşık olarak 1/3 değerinde bir moment ile yükü karşılama
durumunda, motor aşırı yükte kalacaktır.
1.3. Koruma Röleleri Ayarı
Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve
oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır. Bu amaçla sistemde koruma
röleleri kullanılır. Bir teknik eleman olarak bu röleleri çok iyi tanımalı, röleler hakkında bilgi
ve beceri sahibi olmalısınız.
1.3.1. Önemi
Elektrik sistemlerinde birçok sakıncalı durum (kısa devre, faz kesilmesi, motorların
herhangi bir nedenle sargılarının yanması, şebeke geriliminin yükselmesi veya düşmesi vb.)
oluşabilir. Bu sakıncalı durumlar sistemdeki araçlara veya çevreye zarar verebilir. Böyle
durumların oluşmasına engel olmak için veya oluştuğunda sistemi korumak için koruma
röleleri kullanılır. Böylece küçük maliyetler ile büyük zararların önüne geçilebilir. Aksi
halde bir motorun yanması veya tesisatta yangın çıkması gibi durumların telafisi daha zor
olabilir.
1.3.2. DüĢük ve Yüksek Gerilimin Alıcıya Etkisi
Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıların aşırı akım
çekmesine sebep olabilir. Şebekelerde oluşabilecek gerilim düzensizliklerine karşı alıcıların
korunması gerekir. Gerilim değişmelerine karşı termik rölemiz ve termistör gibi devre
koruma elemanları da görev yapabilir. Ancak korumanın daha kısa sürede yapılabilmesi ve
arızanın ihbarı açısından gerilim koruma röleleri kullanılarak alıcılar güvence altına
alınmalıdır.
10
1.3.3. Akım-Gerilim Ayarının Yapılması
ġekil 1. 4: Yüksek gerilim kontrol rölesi ve devre bağlantısı
Yukarıdaki şekilde ( Şekil 1. 4 )cihaz üzerindeki ayar düğmesinden gerilim üst sınırını
(380 V-450 V arasında) istediğiniz bir değere ayarlayabilirsiniz. Herhangi bir nedenle şebeke
gerilimi bu sınırı aştığında röle kontakları konum değiştirerek devre enerjisini keser. Gerilim
seviyesi normale döndüğünde röle eski konumuna geri döner.
ġekil 1. 5: DüĢük gerilim kontrol rölesi ve devreye bağlanması
Yukarıdaki röle ani açmalı bir düşük gerilim rölesidir. Düşük gerilimden zarar
görebilecek tüm tüketici ve motor devrelerinde kullanılabilir. Cihaz üzerindeki ayar
düğmesinden gerilim alt sınırını istediğiniz bir değere ayarlayabilirsiniz. Herhangi bir
nedenle şebeke gerilimi bu sınıra düştüğünde röle kontakları konum değiştirerek devre
enerjisini keser. Gerilim seviyesi normale döndüğünde röle resetlenerek eski konumuna geri
döner (Şekil 1. 5).
11
1.4. Reaktif Güç Kontrol Rölesi Ayarı
Standartlara uygun olarak üretilen reaktif güç kontrol röleleri, sistem akımını dijital
olarak algılayarak tesisin güç faktörünü hassas bir şekilde ölçer. Hesaplanan güç faktörünün
istenilen değerler dışında olduğu durumda devreye kondansatör alır veya çıkarır.
Kondansatör kontaktörlerine cihaz içindeki röleler yardımıyla yol verilir. Bu röleler geçici
akım rejimlerine ve açma kapama darbe akımlarına karşı dayanıklı olup kontak uçlarında
kullanılan filtrelerle ark minimuma indirilmiştir ( Resim 1.4 ).
Röleler aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır;
Ön panel kullanımı, çok fonksiyonlu tuşlardan oluşmalıdır.
Fonksiyonlar set tuşu ile seçilmeli. Seçilen fonksiyon üzerindeki değiştirmeler
yukarı ve aşağı tuşları kullanılarak yapılabilmelidir.
Elektrik enerjisi kesildiği takdirde kompanzasyon devre dışı kalmalıdır.
Reaktif güç kontrol rölesi en az 5 ile 10 kademeli olmalıdır.
Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır (C:1.
kademedeki kondansatör gücü, k ; Akım trafosu dönüştürme oranıdır).
Rölenin ön panelinde kademe sayısı kadar LED diyot bulunmaktadır. Işık veren LED
sayısı kadar devrede kondansatör grubu bulunduğu anlaşılmaktadır.
1.4.1. C/k Ayarı
C/k ayarı ile kompanze edilmemiş bölgenin (yani kondansatörlerin devreye alınmaya
başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan bölge) genişliği
ayarlanmaktadır. Bu nedenle C/k ayarını çok iyi yapmanız gerekmektedir. C/k ayarını hassas
bir şekilde yapamazsanız ya röleniz iyi bir kompanzasyonu yapamayarak sistemin gereksiz
yere fazla akım çekmesine ya da gereksiz yere devreye kondansatör sokup çıkartarak
salınımlara sebep olabilirsiniz.
C/k ayarının yapılması;
C/k değerini 0,05 ile 1,2 arasında ayarlayabilirsiniz. C/k ifadesinde,
C değeri birinci kademedeki kondansatörün kVAr cinsinden gücünü,
değeri sistemde kullandığınız akım trafosunun dönüştürme oranını ifade etmektedir.
12
Resim 1. 4: DeğiĢik reaktif güç kontrol röleleri
ÖRNEK: Sistemin birinci kademesindeki kondansatörün gücü 10 kVAr olsun, akım
trafosunun dönüştürme oranı ise 100/5 olsun. Buradan C değerinin 10, k değerinin 100/5=20 ise
C/k=10/20=0,5 olarak bulabiliriz.
Eğer bu devre için röle üzerindeki ilgili ayar düğmesinden C/k değerini 0,5 değerine
ayarladığınızda herhangi bir salınım tehlikesi olmadan en uygun kompanzasyonu yapmış
olursunuz. C/k değerini aşağıdaki Tablo 1. 2‟den de rahatlıkla bulabilirsiniz.
Aşağıda piyasada kullanılan bir reaktif güç kontrol rölesinin önemli kısımları
görülmektedir. ( Resim 1. 5 )
Resim 1. 5: Reaktif güç kontrol rölesinin kısımları
13
C/k AYARI ĠLE Cos DEĞERĠNĠN SEÇĠM TABLOSU AKIM SİSTEMDEKİ 1.KADEMEDEKİ KONDANSATÖRÜN GÜCÜ(kVAr)
TRAFOSU
5 10 12,5 15 20 25 30 40 50 60 10
0
30/5 0,83
50/5 0,50 1
75/5 0,33 0,67 0,83 1
100/5 0,25 0,50 0,63 0,75 1
150/5 0,17 0,33 0,42 0,50 0,67 0,83 1
200/5 0,13 0,25 0,31 0,38 0,50 0,63 0,75 1
300/5 0,08 0,17 0,21 0,25 0,33 0,42 0,50 0,67 0,83 1
400/5 0,06 0,13 0,16 0,19 0,25 0,31 0,38 0,50 0,63 0,75
600/5 0,08 0,10 0,13 0,17 0,21 0,25 0,33 0,42 0,50 0,8
3
800/5 0,06 0,08 0,09 0,13 0,16 0,19 0,25 0,31 0,38 0,6
3
1000/5 0,05 0,06 0,08 0,10 0,13 0,15 0,20 0,25 0,30 0,3
3
1500/5 0,05 0,07 0,08 0,10 0,13 0,17 0,20 0,3
3
2000/5 0,05 0,06 0,08 0,10 0,13 0,15 0,2
5
3000/5 0,05 0,07 0,08 0,10 0,1
7
4000/5 0,05 0,06 0,08 0,1
3 Tablo 1. 2: C/k ayarı için kullanacağınız tablo
1.4.2. Cos Ayarı
Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif) yüklü olmasından
dolayı devre akımı ve gerilimi arasında bir faz farkı oluştuğunu, bu farkın açı ile
gösterildiğini ve bu açının kosinüs değerine de sistemin güç kat sayısı veya Cos denildiğini biliyorsunuz. Eğer hatırlayamadıysanız ilgili konuları araştırmalı, bilgi sahibi
olmalısınız.
Sisteminizin güç kat sayısını hangi değerde tutmak istiyorsanız, rölenizin üzerindeki
Cos ayar düğmesi ile bu işlemi rahatlıkla yapabilirsiniz. En uygun güç kat sayısı değeri, C/k ayarı ile seçtiğiniz veya bulduğunuz değerin tam orta noktasına karşılık gelen Cos
değeridir. Piyasada bulunan reaktif güç kontrol röleleri Cos ayarını 0,80 ile 1,00 arasında
kesintisiz olarak yapabilmektedir.
14
1.5. Kompakt ġalter Ayarı
1.5.1. Önemi
Panolarda genellikle büyük akım değerleri için üzengili (kollu) ya da kompakt
şalterler kullanılır. Elektrik güvenliği ve enerjinin açılıp kapatılması için kullanılacağı
devrenin başına konur, devre akımını bir hareketle ani olarak keserler. Bu şalterler tablo
arkasına monte edilir.
Kompakt otomatik şalterler; motorların, kabloların ve enerji dağıtım tablolarının
korunmasında kullanılan elemanlardır. Motor veya diğer cihazlarda aşırı zorlamadan
meydana gelen zararlar, aşırı akım rölesiyle akım-zaman eğrisine bağlı olarak bir hasara
sebebiyet vermeden devreyi açar.
Resim1. 6: Kompakt Ģalter
1.5.2. Akım Gerilim Ayarının Yapılması
Devrede kullanılacak olan şalterleri seçerken, şalterin nerede ve hangi amaçla
kullanılacağı, uygulanacak olan gerilim, çekilecek olan akım, koruma tedbirleri göz önünde
bulundurulması gereken kriterlerdir.
Akım 40
50
63
80
100
125
160
200
250
400
630
800
12
(A)
50
Termik
53
32
40
50
63
80
100
125
160
200
315
500
400
0
Ayar
40
50
63
80 100
125
160
200
250
400
630
800
12
Sahası
50
Tablo 1. 3: ġebekeden çekilecek nominal akım değerlerine göre kompakt Ģalterin akım sınırları
Yukarıdaki tabloda (Tablo 1. 3 ) bir firma tarafından verilmiş, çekilen akıma göre
kullanılacak kompakt şalterin minimum ve maksimum akım değerleri görmektesiniz. Bu
tabloya bakarak sistemde kullanacağınız kompakt şalteri seçebilir ve akım ayar sahasını
yapabilirsiniz.
15
UYGULAMA FAALĠYETĠ
Elektrik panolarında kullanılan cihazları ve röleleri tanıyarak ayarlarını yapınız.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Reaktif güç kontrol Bu işlem için atölye ve meslek dersleri kitaplarında
rölelerinin özelliklerini
gerekli bilgileri bulabilirsiniz. araştırınız.
Bir kompanzasyon panosu Reaktif güç kontrol rölesinin markasınıbelirleyin. temin ederek, panoda Üretici firmadan katalog temin etmeye çalışınız.
kullanılan reaktif güç Röle üzerindeki bölümlerin hangi amaçla
kontrol rölesinin kullanıldıkları hakkında araştırma yaparak bilgi sahibi
özelliklerini araştırınız olmaya çalışınız. İlgili konuyu tekrar ediniz. C/k ayarının önemi hakkında bilgi edininiz.
Röle üzerinde C/k ayar düğmesini bulunuz.
Sisteminizdeki birinci kademedeki kondansatör
Reaktif güç kontrol gücünü araştırın ve değeri not alınız.
Sisteminizdeki akım trafosunun yerini bulun ve rölesinin C/k ayarını
trafonun dönüştürme oranını not alınız. yapınız.
İlgili konuda anlatıldığıgibi C/k değerini bulun.
Bulduğunuz değerlere göre reaktif güç kontrol
rölenizin ayarını yapınız.
Yapacağınız işlem basamaklarıve uygulamalar
hakkında öğretmeninizden yardım alınız. İlgili konuyu tekrar ediniz.
Cos ayarının önemi hakkında bilgi edininiz.
Röle üzerinde Cos ayar düğmesini bulunuz.
Reaktif güç kontrol Bir önceki işlem basamağında bulduğunuz C/k
değerinden yararlanarak sisteminiz için en uygun Cos rölesinin Cosayarını
değerini tespit ediniz. yapınız.
Bulduğunuz değerlere göre reaktif güç kontrol
rölenizin Cos ayarını yapınız.
Yapacağınız işlem basamaklarıve uygulamalar
hakkında öğretmeninizden yardım alınız.
16
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadıklarınız için Hayır kutucuklarına ( X ) işareti koyarak kontrol ediniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1. Aşırı akım rölesinin ayarını yapabildiniz mi?
2. Kompakt şalterin ayarını yapabildiniz mi?
3. Reaktif güç kontrol rölesi ayarlarını yapabildiniz mi?
4. Zaman rölesi ayarını yapabildiniz mi?
5. Koruyucu rölelerin ayarını yapabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
17
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.
Termik röle ana akım yoluna …….. bağlanır.
Termik röle elektrik akımının …………. ile çalışır.
Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre
sonra,kontakları durum(konum) değiştiren rölelere, ………………………… adı
verilir.
…………………… olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü
kadar (% 58) bir değerle çalışmaya başlar.
Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre ……… sn. dolayındadır. Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve
oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır. Bu amaçla
sistemde…………………. röleleri kullanılır. ………………………. ile kompanze edilmemiş bölgenin ( yani kondansatörlerin
devreye alınmaya başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan
bölge) genişliği ayarlanmaktadır. Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif ) yüklü olmasından
dolayı devre akımı ve gerilimi arasında oluşan faz farkına
sistemin………………………... denir.
AĢağıdaki cümlelerin baĢında boĢ bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlıĢ ise Y yazınız. 9. ( ) Kumanda sistemlerinde kullanılan termik aşırı akım rölelerinin açma karakteristiği
gecikmelidir.
10. ( ) Termik röle elektrik akımının manyetik etkisi ile çalışır. Bu amaçla röle içerisinde
manyetik malzemeden yapılmış bimetal çubuk kullanılır.
11. ( ) Termik aşırı akım röleleri aşırı yük bölgelerinde belirli bir gecikme ile çalışarak
yük akımını keser, sigortalar ise bir devrenin korunmasında ayarlama olanağı olmayan
ve yalnız bir akım değerine göre ayarlanmış olan bir röle gibi çalışır.
12. ( ) Büyük güçlü motorlarda yıldız üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman
röleleri, bobini enerjilendiğinde yıldız bağlantıyı sağlar. Ayarlanan süre sonunda ise
kontakları konum değiştirerek, motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir.
13. ( ) Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal
14.
devir sayısına ulaşıncaya kadar yıldız çalışma devam ettirilmelidir.
( ) Yıldız, üçgen yol vermede en ideal süre 10 dk. dolayındadır.
15. ( ) Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıları
etkilemez.
18
16. ( ) Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır. (C:1. kademedeki
kondansatör gücü, k; Akım trafosu dönüştürme oranıdır.)
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
Termik röle elektrik akımının ısı etkisi ile çalışır. Bu amaçla röle içerisinde ısıya
duyarlı olan eleman aşağıdakilerden hangisidir?
Platin Köprü Bimetal çubuk
Gümüş kontak
Yıldız bağlı olarak start verilen üç fazlı asenkron motor sargıları şebeke geriliminin
yüzde kaçı kadar az bir değerle çalışmaya başlar?
% 48 % 58
% 68 % 78
Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi alıcılarda nasıl bir etki oluşturur?
Aşırı akım çekerler. Aşırı ısınırlar. Çalışmazlar.
Hiçbir şey olmaz.
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi reaktif güç kontrol rölesi seçiminde dikkate
alınmayabilir?
A)Ön panel kullanımı çok fonksiyonlu tuşlardan oluşmalıdır. B)Fonksiyonlar set tuşu ile seçilmeli. Seçilen fonksiyon üzerindeki değiştirmeler
yukarı ve aşağı tuşları kullanılarak yapılabilmelidir.
C)Elektrik enerjisi kesildiği takdirde kompanzasyon devre dışı kalmamalıdır.
D)Reaktif güç kontrol rölesi en az 5 ile 10 kademeli olmalıdır.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
19
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2
AMAÇ
Bu faaliyet sonunda uygun materyal ve atölye ortamı sağlandığında TSE
standartlarına, İç Tesisat Yönetmeliğine ve Fen Adamları Yönetmeliğine uygun olarak,
panoların yalıtkanlık ve izolasyon testlerini yapabileceksiniz. Bu ölçümler için kullanılan
ölçü aletlerini tanıyarak kullanılmasını öğreneceksiniz.
ARAġTIRMA
Bölgenizdeki elektrik panosu imalat ve montajı yapılan işletmelere giderek
panoların izolasyon testlerinin nasıl yapıldığı hakkında bilgi alınız.
Yalıtkanlık direncinin önemini, standart değerlerini ve ölçüm yöntemleri
hakkında araştırma yapınız.
Çeşitli firmaların bu konularda üretmiş oldukları ürünleri internetten
kataloglardan araştırarak bilgi toplayınız.
Topladığınız bilgi ve dokümanları rapor haline getiriniz.
Hazırladığınız raporu arkadaşlarınızla tartışınız.
2. ĠZOLASYON TESTĠ
Normal çalışma koşullarında gerilimli olan bölümler ile normalde gerilim altında
olmayan kısımların tam izolasyonunun sağlanması gerekir. Her ne olursa olsun enerji
taşımayan bölümlere dokunmada canlıların zarar görmelerini önlemek için standartlarda
belirtilen izolasyon testlerini yapmalı, bütün güvenlik önlemlerini almalısınız.
2.1. Yalıtkanlık Direncinin Ölçülmesi
Bir elektrik devresinde enerji devresi ile çevre arasında tam yalıtımın sağlanması
gerekir. Burada kullanılacak akımı tecrit edici maddelerin izin verilen kaçak akım sınırını
aşmamaları gerekir.
2.1.1. Tanımı
Bir yalıtkanın elektrik akımına karşı göstermiş olduğu dirence yalıtkanlık direnci
denir. Elektrik enerjisi ile çalışan araçlarda araç gövdesi ile elektrik kaynağı arasında
güvenliği sağlayacak bazı önlemler alınmalıdır. Elektrik devresi çevreye zarar verecek
tehlikeleri oluşturmamalıdır. 20
Enerji devresi ile güvenliği sağlayan yalıtkan maddelerin kaçak akımları önleyici
özellikte olması gerekir.
Yalıtkanlık direnci ölçümünde aşağıdaki hususları dikkate almalısınız.
Elektrik tesislerinde izin verilen kaçak akım değeri 1 mA‟dir. Bunu
unutmayınız.
Yalıtkanlık direncinin ölçülmesinde ölçüm için kullanılan gerilim en az 1000 V
kullanmalısınız. Yalıtkanlık ölçümü ne kadar yüksek gerilimle yapılırsa
alınacak güvenlik tertibatları da o kadar iyi olur.
Ölçme için doğru akım kaynağı kullanmalısınız.
Yalıtkanlık direnci ölçümünü çevre koşullarında yapmalısınız.
2.1.2. Önemi
Yalıtkanlığın azalması veya bozulması, çalışma devresinin kesilmesi veya çevredeki
insan ve diğer canlılar için tehlikeler oluşturabilir. Elektrik makinelerinin gövdeleri herhangi
bir temasa karşı tehlike oluşturmamalıdır.
Pratik olarak yalıtkanlık direnci aşağıdaki formülden bulunabilir:
Yalıtkanlık Direnci = Çalışma Gerilimi 1000 .
Yukarıdaki formüle göre yalıtkanlık direncinin 1 fazlı devrelerde (220 V) 220000 ’dan; 3 fazlı devrelerde (380 V) 380000 ‟ dan küçük olmaması gerekir.
2.2. Meger ve Kullanımı
Megerler yalıtkanlık direnci ölçümünde kullanılan ölçü aletleridir. Meger, genel
olarak doğru akım üreten bir genaratördür. Genel olarak 100, 250, 500, 625, 1000, 1250,
2500, 500 volt DC gerilim üretebilirler.
2.2.1. Yapısı
Tanımından da anladığınız gibi megerler DC gerilim üretebilen kaynaklardır. Megerin
gerilim üreten kısmından ayrı olarak ölçü aleti kısmı bulunur. Megerde üretilen gerilim ile
ölçü aleti ve ölçülecek direnç bölümü beslenir. Aynen bir manyetoya benzemektedir.
Megerlerde gerilim üretmek için kullanılan kol, el ile çevrilebildiği gibi elektrik motoru ile
çevrilen tipleri de bulunmaktadır ( Resim 2. 2 ).
Genel olarak aletin ölçme kısmında akım bobini ve gerilim bobini görevini yapan iki
bobin bulunur.
21
Resim 2. 1: Piyasada kullanılan bir meger (dijital)
Megerler yardımı ile istenirse çok uzun mesafelerin yalıtkanlık dirençlerini
ölçebilirsiniz. Yukarıdaki megerin problarının çok uzun olmasının sebebi budur. (Resim 2.
1)Uzun mesafelerin yalıtkanlık dirençlerini avometre veya ohmmetre yardımı ile ölçmek
mümkün değildir.
Resim 2. 2: Piyasada kullanılan baĢka bir meger (anolog)
2.2.2. ÇeĢitleri
Sanayide kullanılan megerler anolog ve dijital olarak iki çeşittir. Ancak anolog ölçü
aletleri yerlerini dijital ölçü aletlerine bırakmaktadır. Genel olarak her iki çeşit meger ile
ölçüm yapmak hemen hemen aynıdır.
22
2.2.3. ÇalıĢması
Aletin dış bağlantı uçları açıkken megerin manyeto kolu çevrilirse üretilen
akım, devrede olan gerilim bobini üzerinden geçer. Çünkü akım bobininin
uçları açıktır. Gerilim bobininin meydana getirdiği manyetik alan ölçü
aletindeki bobin grubunu alan dışına iteceğinden, ölçü aleti değer olarak değer
gösterir. Bu değer en büyük direnç demektir.
Aletin uçlarını kısa devre ederek manyeto kolunu çevirirseniz, yüksek dirençli
gerilim bobininden akım geçmez. Üretilen akım, akım bobininden geçerek
devresini tamamlar. Akım bobininde üretilen manyetik alan ölçü aletinin bobin
grubunu alan içine doğru çeker. Bu çekme hareketi göstergeye sıfır olarak
yansır. Yani ölçülen direnç değeri 0 ‟dur diyebiliriz.
Aletin uçlarına direncini ölçebileceğimiz bir şey bağlanırsa manyeto kolunu
çevirdiğimizde aletin hem akım hem de gerilim bobininden geçen akımın
oluşturacağı manyetik alanların zıt yönlü olduklarını öğrenmiştiniz. Bobinlerde
meydana gelen zıt momentli manyetik alanların dengelendiği oranda bir fark
alan oluşarak, ölçü aletinin göstergesine bir değer olarak yansır. Bu değer,
ölçmek istediğimiz direnç değerinden başka bir şey değildir.
2.3. Megerle Yalıtkanlık Direncinin Ölçülmesi
Meğer ile bir tesisin yalıtkanlık direncinin nasıl ölçülebileceğini örnekler ile
açıklayalım (Şekil 2.1).
Bir tesisatın toprağa karşı yalıtkanlık direncinin ölçülmesi:
Tesisatın enerjisini kesiniz.
Lambalar dâhil tüm alıcıların devrede kalmasını sağlayınız.
Megerin bir ucunu toprağa, diğer ucunu akımsız tesisatın iletkenlerinden birine
bağlayınız.
ġekil 2. 1: Megerle bir tesisatın yalıtkanlık direncinin ölçülmesi
23
Ölçü aletinin açma kapama (on-of) düğmesi var ise düğmesini açınız.
Manyeto kolunu çevirerek göstergeden değeri okuyunuz.
Okuduğunuz değer tesisatınızın toprağa karşı yalıtkanlık direncidir.
2.3.1. Cihazlar ile Pano Gövdesi Arası Yalıtkanlık Direncini Ölçmek
Not: Bu testi yaparken panonun enerjisiz olmasına dikkat ediniz. Bu ölçme işlemini
enerji altında kesinlikle yapmayınız ( Resim 2. 3).
Resim 2.3: Cihazlar ile pano gövdesinin yalıtkanlık kontrolü
Panonuzda kullandığınız kontaktör, röle, şalter ve ölçü aletleri gibi cihazlar ile pano
gövdesinin hiçbir şekilde elektriksel bir bağlantılarının olmaması gerekir. Bu cihazların pano
gövdesinden yalıtımına özen gösteriniz. Bu, izolasyon tesisatın sağlıklı çalışması için çok
önemlidir. İzolasyon ölçümlerinizin sağlıklı olabilmesi için pano topraklamasının
standartlara uygun olarak yapılmış olması gerekir. Panodaki tüm cihazların pano gövdesi ile
yalıtkanlık testini mutlaka yapmalısınız. Cihazlarınızın iletken kısımları ve pano gövdesi
arası ölçülen direnç değerinin standartların altında çıkması bir problemin işaretidir. Hatanın
kaynağını iyi araştırarak problemi ortadan kaldırmalısınız.
Bu ölçümleri yaparken cihaz topraklamaları ve pano gövdesinin ölçümleri sizi
şaşırtmasın. Herhangi bir hata durumunda aşağıdaki maddeleri gözden geçiriniz.
Cihaz bağlantılarını kontrol ediniz. Bağlantı yerlerinden pano gövdesine
kaçaklar olabilir.
24
Cihazların üzerlerinde yazan yalıtkanlık dirençlerinin kontrollerini yapınız.
Cihazları panodan yalıtan izolatörleri, bağlantı vidalarını kontrol ediniz. Kırılan,
çatlayan veya üzerlerinde yabancı maddeler bulunan yalıtıcı elemanlar problem
oluşturabilir.
Pano üzerindeki şalter, kontaktör, röle ve ölçü aletlerini kontrol ediniz. Hata
kırılan, çatlayan veya bozulan bu aletlerden kaynaklanabilir.
Panonuzun fiziki kontrolünü yapınız. Hata; fiziki yapısı bozulan, ezilen, hasar
gören panodan kaynaklanabilir.
2.3.2. Faz Ġletkenleri ile Gövde Arası Yalıtkanlık Direncini Ölçmek
Not: Bu testi yaparken panonun enerjisiz olmasına dikkat ediniz. Bu ölçme işlemini
enerji altında kesinlikle yapmayınız (Resim 2. 4).
Resim 2. 4: Faz iletkenleri ve pano gövdesi arası yalıtkanlık testi
Devrede enerji taşıyan iletkenler ile pano gövdesinin hiçbir şekilde elektriksel bir
bağlantılarının olmaması gerekir. Bu test tesisatın sağlıklı çalışması için çok önemlidir.
Ölçümlerinizin sağlıklı olabilmesi için pano topraklamasının standartlara uygun olarak
yapılmış olması gerekir. Panodaki tüm iletkenlerin pano gövdesi ile yalıtkanlık testini
mutlaka yapmalısınız. Pano iletkenleri ve pano gövdesi arası ölçülen direnç değerinin
standartların altında çıkması bir problemin işaretidir. Hatanın kaynağını iyi araştırarak
problemi ortadan kaldırmalısınız. Herhangi bir hata durumunda aşağıdaki maddeleri gözden
geçiriniz.
İletken eklerini kontrol ediniz. Ek yerlerinden gövdeye kaçaklar olabilir.
25
Üzerinde yalıtkan olan iletkenlerin yalıtkanlık kontrollerini yapınız.
Bara ve iletkenleri panodan yalıtan mesnet izolatörlerini kontrol ediniz. Kırılan,
çatlayan veya üzerlerinde yabancı maddeler bulunan yalıtıcı elemanlar problem
oluşturabilirler.
Pano üzerindeki şalter, kontaktör, röle ve ölçü aletlerini kontrol ediniz. Hata;
kırılan, çatlayan veya bozulan bu aletlerden kaynaklanabilir.
Panonuzun fiziki kontrolünü yapınız. Hata; fiziki yapısı bozulan, ezilen, hasar
gören panodan kaynaklanabilir.
2.3.3. Kablolar Arası Yalıtkanlık Direncini Ölçmek
Not: Bu testi yaparken panonun enerjisiz olmasına dikkat ediniz. Bu ölçme işlemini
enerji altında kesinlikle yapmayınız ( Şekil 2.2 ).
ġekil 2. 2: Meger ile iletkenler arası yalıtkanlık direncinin ölçülmesi
Aşağıdaki işlem basamaklarını uygulayarak meger yardımı ile tesisatınızın kontrolünü
yapınız.
Tesisatınızın enerjisini kesiniz.
Tüm alıcıları devreden çıkarınız.
Ampulleri gevşetiniz.
Her linyenin sigortasını açınız.
Birinci ölçmede anlatıldığı gibi iletkenlerin birbirlerine ve toprağa karşı
yalıtkanlık dirençlerini meger yardımı ile ölçünüz.
2.4. Ġzolasyon Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi
Meğer ile yapılan hatlar arası, hat toprak, bara – pano vb. arası yapılan ölçümler
sonucu elde edilen direnç değerlerini bir yere not alınır. Bu değerlerin yüksek çıkması
tesisatın izolasyonu için iyidir.
26
Yalıtkanlık direncinin uygulanan gerilim x 1000 Ω değerinden küçük çıkmaması
gerekir. Aksi halde tesisatın izolasyonu sağlıklı değildir. Mutlaka sakıncalı durumların tespit
edilerek gerekli tamir ve bakım işleminin yapılarak izolasyon ölçüm işlemlerinin
tekrarlanması gerekir.
İzolasyon direnci standartların altında olan bir tesise enerji verilmesi sistemi ve
çalışanları tehlikeye atacağından, gerekli arıza çalışmaları yapılmadan sisteme asla enerji
verilmemelidir.
2.5. Bara Testi
2.5.1. Bara Akımının Ölçülmesi
Yüksek değerdeki akım ve gerilimleri direkt ölçü aletleri ölçmek bazı sakıncaları
ortaya çıkarmaktadır. Büyük değerdeki akım ve gerilimler transformatörler üzerinden
ölçülerek çıkabilecek birçok tehlike ortadan kaldırılmış olur. Bu amaçla akım ölçme
işleminde kullanılan transformatörlere akım trafoları, gerilim ölçme işleminde kullanılan
transformatörlere gerilim trafosu denir. Aşağıdaki şekilde akım trafosu ve gerilim trafosunun
devreye bağlantı şemalarını göreceksiniz ( Şekil 2. 3 ), ( Resim 2.5 ).
ġekil 2. 3: Akım ve gerilim trafosunun devreye bağlantısı ve ölçme iĢleminin yapılması
Resim 2. 5: Baralara bağlı akım trafoları
27
2.5.1.1. Akım Ölçme
Elektrik akım şiddeti ampermetre ile ölçülür ( Resim 2.6 ). Ampermetreyi oluşturan
bobin kalın kesitli telden ve az sipirli sarılır. Bu nedenle ampermetrelerin iç dirençleri çok
küçüktür. Ampermetreler akımını ölçeceği devreye seri bağlanır.
Ampermetre ile akım ölçme:
Ampermetreler elektrik akım şiddetini direkt ölçen ölçü aletleridir. Ancak
yüksek akım geçen baraların akım şiddetlerini ölçmek için ampermetreler
baralara akım trafoları üzerinden bağlanarak ölçüm yapılır. Ampermetrenin
göstermiş olduğu değer, trafonun dönüştürme oranı ile çarpılarak gerçek bara
akımı bulunmuş olur.
Resim 2. 6: Akım ölçme iĢleminde kullanılan anolog ve dijital pano tipi ampermetreler
Pens Ampermetre ile akım ölçme:
Resim 2. 7: Pens ampermetre
Ampermetreler devreye seri bağlandığı için akım yolunu bir noktadan ayırarak ölçü
aleti devreye bağlanabilmektedir. Bu işlem hem zaman almakta hem de devre akımının bir
süreliğine de olsa kesilmesi gerekmektedir. Bu durumu ortadan kaldırmak amacı ile pens 28
ampermetreler geliştirilmiştir ( Resim 2.7 ). Pens ampermetre yardımı ile akım yolunu ve
devre akımını kesmeden ölçü aletinin yaylı bir anahtar ile açılabilen kolu içerisine akımı
ölçülecek bara veya iletkeni almak kâfi gelmektedir. Resim 2. 8 de çok rahatlıkla enerji
altındaki bir pano içerisinde bara akımının ölçülmesi görülmektedir.
Resim 2. 8: Alçak gerilim panolarında bara akımlarının pens ampermetre ile ölçülmesi 2.5.1.2. Standart Bara Akım Değerleri
Tablo 2.1 de sistemde kullanılan transformatör gücüne bağlı olarak baralardan
geçebilecek akım değerleri görülmektedir.
Transformatörün 50
100
160
250
400
630
800
1000
1250
gücü(kVA)
Bara anma akımı 80
160
250
400
630
1000
1250
1600
2000
(Amper)
Tablo 2. 1: Transformatör gücüne bağlı olarak baralardan geçebilecek anma akım değerleri
Yukarıdaki tablodan yararlanarak panonuzdan çekilebilecek maksimum akımı
bulabilir, bu akım değerini Tablo 2. 2‟ye bakarak baranızın ölçüleri ile karşılaştırabilirsiniz.
29
BAKIR BARALARDA DEVAMLI YÜKLEME AKIMLARI
Boyutlar Kesit Ağırlık DEVAMLI YÜKLEME AKIMI(A) 50 Hz.AC. BOYALI BARA ADEDİ ÇIPLAK BARA ADEDİ
(mm) (mm2) Kg/m
I II III IV I II III IV
12x2 24 0,21 125 250 - - 110 200 - -
15x2 30 0,27 155 270 - - 140 240 - -
15x3 45 0,40 185 330 - - 170 300 - -
20x2 40 0,36 205 350 - - 185 315 - -
20x3 60 0,54 245 425 - - 220 380 - -
20x5 100 0,89 325 550 - - 290 495 - -
25x3 75 0,67 300 510 - - 270 460 - -
25x5 125 1,12 385 670 - - 350 600 - -
30x3 90 0,80 350 600 - - 315 540 - -
30x5 150 1,34 450 780 - - 400 700 - -
40x3 120 1,07 460 780 - - 420 710 - -
40x5 200 1,78 600 1000 - - 520 900 - -
40x10 400 3,56 835 1500 2060 2800 750 1350 1850 2500
50x5 250 2,23 600 1200 1750 2300 630 1100 1500 2100
50x10 500 4,45 1025 1800 2450 3330 920 1620 2200 3000
60x5 300 2,67 825 1400 1980 2650 750 1300 2800 2400
60x10 600 5,34 1200 2100 2800 3800 1100 1860 2500 3400
80x5 400 3,56 1060 1800 2450 3300 950 1650 2200 2900
80x10 800 7,12 1540 2600 2450 4600 1400 2300 2100 4200
100x5 500 4,45 1310 2200 2950 3800 1100 2000 2600 3400
100x10 1000 8,90 1880 3100 4000 5400 1700 2700 3600 4800
120x10 1200 10,68 2200 3500 4600 6100 2000 3200 4200 5500
160x10 1600 14,24 2880 4400 5800 7800 2600 3900 5200 7000
Tablo 2. 2: 45 ºC ortam sıcaklığında dikdörtgen kesitli bakır baralarda müsaade edilen akım
taĢıma kapasiteleri
30
2.5.2. Bara Direncinin Ölçülmesi
2.5.2.1. Ohmmetreler
Doğrudan doğruya
işlemlerinde genel olarak
ölçümlerinde de megerler
kısaca bilgi verilecektir
direnç ölçen ölçü aletlerine ohmmetre
küçük değerli dirençlerde avometreler,
daha çok kullanıldığı için bu bölümde
denir. Direnç ölçme
büyük değerli direnç
ohmmetreler hakkında
Yapısı
Ohmmetreler yapı itibarı ile akım ölçen ölçü aletleridir. Alet akım yerine direkt direnç
değerini Ohm( ), kilo ohm(k ) veya mega ohm(M ) olarak gösterir.
Bazı ölçü aletleri x1, x10, x100, x1k, x10k, x100k gibi kademelerden oluşabilir. Kadranda ölçülen değer kademe değeri ile çarpılarak gerçek direnç değeri bulunur.
R= Aletin gösterdiği değer x kademe değeri
Örneğin; x100 kademesinde ölçü aletinin ibresi 5,5 değerini gösterdiğini farz
edelim, Gerçek direnç değeri R= 5,5 x 100 = 550 ‟dur.
ÇeĢitleri
Piyasada kullanılan ohmmetreler genel olarak 5 çeşittir.
Seri tip ohmmetreler, Paralel tip ohmmetreler,
Veston tip ohmmetreler,
Tomson tipi ohmmetreler,
Çapraz bobinli ohmmetreler
Direnç Ölçme
Direnç ölçüm işleminde temel nokta, direnci ölçülecek aracın veya devrenin enerjisiz
olmasıdır. Enerji altında iken ohmmetre veya avometre ile direkt direnç ölçülmez. Ama
enerjili bir devrede direnç ölçmek zorunda kalırsanız ampermetre-voltmetre yöntemini
kullanmalı ve aletlerin gösterdiği değerlerden (R=U/I) devre direncini bulabilirsiniz ( Şekil
2. 4 ),( Şekil 2. 5 ).
31
ġekil 2. 4: Ohmmetre ile direnç ölçme
Sıfır Ayarı: Genellikle anolog ölçü aletlerinde karşılaşılan bu ayarı her kademe
için yapmanız gerekir. Aksi halde yanlış ölçüm yapmış olursunuz. Kısaca bu
ayarı anlatalım. Anolog ölçü aletlerinde aletin kadran bölümüne bakacak
olursak sol başta sonsuz işareti, sağ başta ise sıfır rakamı görülmektedir.
Ölçü aletinin probları birbirine değdirildiğinde ibrenin sıfır değerini göstermesi
gerekir. Eğer bu durumda ibre sıfır değerinin üzerinde değil de sağında veya solunda duruyor
ise aletin üzerinde bulunan sıfır ayar vidası yardımı ile ibrenin sıfır değerini göstermesi
sağlanır. Bu işleme sıfır ayarı denir.
Not: Kademeli ölçü aletlerinde her kademe için ayrı ayrı sıfır ayarı yapılacağını
unutmayınız.
ġekil 2. 5: Seri ve paralel tip ohmmetrenin prensip Ģeması ve bu ohmmetreler ile direnç
ölçülmesi
32
2.5.2.2. Devrede Ölçüm Yapan Ohmmetreler
ÇalıĢması
Ohm metrenin yapısı açıklanırken bahsedildiği gibi bütün ohmmetrelerin genel olarak
bir iç dirençleri ve pil bataryaları bulunur. Direnci ölçülecek eleman ohmmetre uçlarına
bağlandığında ohmmetrenin üretmiş olduğu gerilim iç direncinden ve direnci ölçülecek
elemandan geçerek devresini tamamlar. Devreden geçecek akım miktarına bağlı olarak
ohmmetre içerisinde manyetik alan meydana gelir. Devreden geçen akım, ölçülmek istenen
direnç ile direkt orantılıdır.
Ohmmetre Kontrolü ve Kullanılması
Ohmmetrelerin sağlamlık kontrolünü kısaca aşağıda anlatıldığı gibi yapabilirsiniz.
Ohm metrenin iki ucunu ( problarını ) kısa devre ederseniz, ölçü dijital ohmmetre ise
sıfır değerini göstermeli, anolog ohmmetre ise ibresi sıfır değerinin üzerinde durmalıdır (
Şekil 2. 6 ).
ġekil 2. 6: Ohmmetrenin uçları kısa devre edilirse ohmmetre sıfırı göstermelidir.
Ohmmetrenin uçları birbirine değdirilmeden boşta bırakılırsa alet sonsuz değerini
göstermelidir. (Şekil 2.7)
ġekil 2. 7: Ohm metrenin uçları boĢta bırakılırsa aletin ibresi sonsuz değerini göstermelidir.
Ohmmetre uçlarını değerini bildiğiniz bir direncin uçlarına değdirirseniz, ölçü
aletinizin ibresi bu değeri göstermelidir ( Şekil 2.8 ).
ġekil 2. 8: Ohmmetre uçlarına değerini bildiğiniz bir direnci değdirdiğinizde aletin skala
taksimatında bu değeri görmelisiniz.
33
Yukarıda anlatılan 3 uygulama ölçü aletinizin sağlam ve doğru ölçme yapabileceğini
göstermektedir. Aksi halde ölçü aletinizde bir problem olduğu tamir veya ayarlarının kontrol
edilmesi gerektiği ortaya çıkar.
2.5.2.3. Bara BirleĢme Yüzeyleri Dirençlerinin Ölçülmesi
Baralar birleşme yüzeylerinde zamanla korozyon nedeni ile direnç gösterebilir.
Buralarda oluşan direnç değerlerinin, standart değerleri aşması gerekir. Belirli periyotlarda
bara birleşme yüzeylerinin dirençlerinin ölçülerek kontrol edilmesi gerekir.
2.5.2.4. Standart Bara Direnç Değerleri
Standart bara direnç değerleri IEC 60439‟da belirlenmiştir.
2.5.3. Bara Isınma Testi
2.5. 3. 1. Bara Sıcaklığının Ölçülmesi
Akım taşıyan iletkenler, üzerlerinden geçirdikleri akım miktarına bağlı olarak ısınır.
Isı miktarı tehlikeli boyutlara ulaştığında sistem üzerinde olumsuz etkiler oluşturur. Plastik,
kauçuk, naylon gibi maddeler ısıdan çabuk etkilenerek yalıtkan özelliklerini kaybedebilir. Bu
nedenle bara sıcaklıklarının sürekli kontrol edilerek aşırı ısı oluşması durumunda gerekli
önlemleri almamız gerekir.
Direkt
Bara sıcaklığının ölçülmesi işleminde sistemin enerjisi kesilmeden ölçümün yapılması
gerekir. Çalışan sisteme ısı ölçme amacıyla yaklaşmak bazı sakıncaları ortaya çıkarabilir. Bu
nedenle direkt bara sıcaklığının ölçülmesi başvurulan bir yöntem değildir.
Endirekt
Aşırı ısının sebebi ya bir arıza ya da aşırı akım çekilmesidir. Bu nedenle çalışır
durumdaki baraların ısılarının sürekli ölçülmesi gerekir. Bu ölçümleri yapabilmek için
endirekt ısı ölçücü termometre kullanılır. Bu termometreler yardımıyla hiçbir tehlike ile
karşılaşmadan akım taşıyan iletkenlerin oluşturmuş oldukları ısı miktarları rahatlıkla
ölçülebilmektedir.
Resim 2. 9‟da endüstride kullanılmakta olan endirekt ısı ölçümünde kullanılmakta
olan termometreleri göreceksiniz.
34
Resim 2. 9: Bara sıcaklıklarını endirekt ölçebilen termometreler
Bu termometreler yardımı ile çalışır durumdaki panolardaki bara ısılarını panoya
belirli bir uzaklıktan ölçebilirsiniz.
2.5.3.2. Standart Bara Sıcaklık Değerleri
Aşağıdaki tabloda baralar üzerindeki izin verilen maksimum ve minimum sıcaklık
değerleri verilmektedir ( Tablo 2.3 ). Bu değerlerin aşılması bir problemden kaynaklanacağı
için gerekli önlemleri almanız gerekmektedir.
Ortam sıcaklığı (20°C) .
En çok 40°C
24 saat içinde ortalama 35°C
En az -5°C
Tablo 2. 3: Standart bara sıcaklık değerleri
35
UYGULAMA FAALĠYETĠ
Panoların yalıtkanlık ve izolasyon testlerini yapmak ve bu ölçümler için
kullanılan ölçü aletlerini tanımak.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Bu işlem için atölye ve meslek dersleri kitaplarında gerekli bilgileri bulabilirsiniz.
Yalıtkanlık testi için uygulanacak test gerilimini
belirleyiniz.
Bir elektrik panosunun Panonun geriliminin kesik olduğundan emin olunuz.
Gerekli güvenlik önlemlerini alınız.
yalıtkanlık testini yapınız. Kullandığınız ölçü aletlerinin doğru ölçüm
yaptığından emin olunuz.
Ölçü aletlerinin ayarlarınıyapınız.
Ölçüm sonuçlarınıarkadaşlarınızın ölçümleri ile
karşılaştırınız. Megerin gerekli ayarlarınıyapınız. Hat iletkenlerinin toprağa karşıyalıtkanlık direncini
ölçünüz.
İletkenler ile pano arasında yalıtkanlık direnci
ölçümünü yapınız.
Bir elektrik hattının, Faz iletkenleri ile makine gövdeleri arasında
meger kullanarak yalıtkanlık direnci ölçümlerini yapınız.
yalıtkanlık testini yapınız. İletkenler arasıyalıtkanlık dirençleri ölçümlerini
yapınız.
Ölçme sonunda elde ettiğiniz değerleri standart direnç
değerleri ile karşılaştırınız.
Ölçüm sonuçlarınıarkadaşlarınızın ölçümleri ile
karşılaştırınız. Ampermetre ile akım ölçme konusunu tekrar ediniz. Devreden geçen akıma uygun pens ampermetre temin
ediniz.
Bir elektrik panosu temin Ölçü aletlerinin gerekli ayarlarınıyapınız.
ediniz, panodaki bara Elektrik akımına çarpılma tehlikesini unutmadan ölçü
akımlarının pens aletinin kancasını ölçüm yapacağınız baraya geçiriniz.
ampermetre kullanarak Akım değerini skala taksimatından okuyunuz.
ölçümlerini yapınız. Ölçtüğünüz akım değerlerini standart akım değerleri
ile karşılaştırınız.
Ölçüm sonuçlarınıarkadaşlarınızın ölçümleri ile
karşılaştırınız.
36
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadıklarınız için Hayır kutucuklarına ( X ) işareti koyarak kontrol
ediniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1. Cihazlar ile pano gövdesi arası yalıtkanlık direncini ölçebildinizmi?
2. Faz iletkenleri ile gövde arası yalıtkanlık direncini ölçebildiniz
3. Kablolar arası yalıtkanlık direncini ölçebildiniz mi?
4. Bara akım testini yapabildiniz mi?
5. Ölçülen değerlerin standartlara uygunluğunu kontrol edebildiniz
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız, öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme” ye geçiniz.
37
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.
Biryalıtkanınelektrikakımınakarşıgöstermişolduğudirence ………………………… denir.
Elektrik tesislerinde izin verilen kaçak akım değeri ……………….. dir. Çalışma gerilimi 380 Volt olan bir tesiste ölçülen yalıtkanlık direnci en az
…………………..Ohm olmalıdır.
………………… yalıtkanlık direnci ölçümünde kullanılan ölçü aletleridir. Yüksek değerdeki akım ve gerilimlerin ölçülmesi işleminde ölçü aletleri
devreye……………………………… üzerinden bağlanır.
Ampermetreyi oluşturan bobin kalın kesitli telden ve az sipirli sarılır.Bu nedenle
ampermetrelerin iç dirençleri çok ………………
……………………. yardımı ile akım yolunu ve devre akımını kesmeden ölçü aletinin
yaylı bir anahtar ile açılabilen kolu içerisine, akımı ölçülecek bara veya iletkeni
almak kâfi gelmektedir.
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
8. ( )Yalıtkanlık direnci, yalıtkan maddenin içinden veya yüzeyinden olabilecek kaçak
akımlara karşı yalıtkanın göstereceği dirençtir.
9. ( ) Bir iletkenin geçirebileceği maksimum akım meger yardımı ile bulunabilir.
10. ( ) Çalışır durumdaki bir tesisin yalıtkanlık direncini ölçmek için tesisin enerjisini
kesmeye gerek yoktur.
11. ( ) Cihazlarınızın iletken kısımları ve pano gövdesi arası ölçülen direnç değerinin
standartların altında çıkması bir problemin işaretidir.
12. ( ) Elektrik akım şiddeti ohmmetreler ile ölçülür.
13. ( ) X100 kademesinde ölçü aletinin ibresi 5,5 değerini gösteriyor ise gerçek direnç
14.
değeri R= 5,5 x 100 = 550‟dur.
( ) Ohmmetrenin probları birbirine değdirildiğinde ibrenin sıfır değerini göstermesi
15.
gerekir.
( ) İletkenler üzerinde oluşan ısı miktarı geçirdikleri akım miktarı ile ters orantılıdır.
16. ( ) Mesnet izolatörleri baraları panonun iletken kısımlarından yalıtmak amacı ile
kullanılır.
38
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
Bir elektrik tesisinin izolasyon testi yapılırken aşağıdaki ölçümlerden hangisi
yapılmaz?
Hat iletkenleri arası ölçüm Hat iletkenleri ile ek yerleri arası
Hat iletkenleri ile toprak arası Hat iletkenleri ile pano gövdesi arası
Aşağıdaki ölçü aletlerinden hangisi direnç ölçme işleminde kullanılmaz?
A)Ohmmetre
B)Meğer C)Reaktif güç kontrol rölesi
D)Avometre
Çalışma gerilimi 220 Volt olan elektrik devresinin yalıtkanlık direnç değeri en az kaç
ohm olmalıdır?
2200
22000
220000
2200000
Pens ampermetrelerin kullanılmasının avantajı aşağıdakilerden hangi seçenektir?
Devre akımını kesmeden devre akımını ölçebilir. Çok yüksek akım ölçme işlemlerinde kullanılabilir. Hem akım hem de gerilim ölçümünde kullanılabilir.
Hem akım hem de yalıtkanlık direncinin ölçümünde kullanılabilir.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
39
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–3
AMAÇ
Bu faaliyet sonunda uygun materyal ve atölye ortamı sağlandığında TSE
standartlarına, İç Tesisat Yönetmeliğine ve Fen Adamları Yönetmeliğine uygun olarak,
elektrik panolarının fonksiyon ve çalışma testlerini hatasız yapabileceksiniz.
ARAġTIRMA
Bölgenizdeki elektrik panosu imalat ve montajı yapılan işletmelere giderek
elektrik panolarının testleri hakkında bilgi alınız.
Çeşitli firmaların bu konulardaki faaliyetlerini internetten, kataloglardan
araştırarak bilgi toplayınız.
Topladığınız bilgi ve dokümanları rapor haline getiriniz.
Hazırladığınız raporu arkadaşlarınızla tartışınız.
3. PANO ÇALIġMA TESTĠ
3.1. Pano Fonksiyon Testi
3.1.1. Panoya Test Geriliminin Verilmesi
İmalatı biten pano, montajdan önce anma gerilimi uygulanarak fonksiyon testine tabi
tutulur. Bir nevi pano, deneme aşamasında kullanılmış olur. Böylece montajdan önce varsa
aksaklıklar ortaya çıkarılarak giderilir.
İzolasyon kontrolü sırasında gerilim altında çalışma ve çevre güvenliği ile ilgili
önlemler alınmalıdır. İzolasyon testi, kalibre edilmiş (ayarları yapılmış) ölçü aletleri ile ana
devre ve ana devre ile bağlantısı olan veya olmayan yardımcı devreler aşağıdaki tablodaki
nominal gerilim seviyesine uygun bir değere göre gerçekleştirilir.
Test gerilimini minimum 1 sn. uygulamalısınız.
Test devresinde bulunan cihazların test esnasında kapalı olmasına dikkat ediniz.
Devreye daha önce izolasyon test gerilimi uygulanmışsa, uygulanması gereken izolasyon test
geriliminin %85‟ini uygulamalısınız. ( Tablo 3. 1) , ( Tablo 3. 2 )
Not: İzolasyon kontrolünün uygun olması halinde test formu testi yapan eleman
tarafından doldurularak imzalanır.
40
Nominal Gerilim U1 (V) Test Gerilimi
% 85 Değeri (V) % 100 Değeri (V)
0<U160 850 1000 60 < U1 300 1700 2000
300 < U1 690 2125 2500
800 < U1 100 2975 3500
Tablo 3. 1: Ana devre ve ana devre ile bağlantısı olan devrelere uygulanacak izolasyon test
gerilimleri
Nominal Gerilim U1 (V) Test Gerilimi
% 85 Değeri (V) % 100 Değeri (V)
0< U1 12 212 250 12< U1 60 425 500
60<U1 0.85(2U1+1000) 2U1+1000
Tablo 3. 2: Ana devre ile bağlantısı olmayan devrelere uygulanacak izolasyon test gerilimleri
3.1.2. Elemanların ÇalıĢmasının Kontrolü
Panoda kullanılan kontaktör, röle, sigorta ve şalterlerin test gerilimi uygulanarak
çalışması sağlanır. Böylece arızalı elemanlar tespit edilerek tamirleri yapılır veya yenisi ile
değiştirilir.Test çalışması sırasında elemanların çalışma sınırlarının kontrolünü de
gerçekleştirmiş oluruz.
3.1.3. Avometreler
Avometreler ile birkaç elektriksel büyüklük (akım-gerilim-direnç-kapasite vb.)
ölçebiliriz. Bu araçlar ile hangi büyüklüğü ölçmek istiyorsanız, aleti bu ölçme konumu için
hazırlamalısınız. Avometreler portatif yapıda olup bağlantı uçları, bir veya çok bölümlü
komütatör anahtarı ve durum anahtarından oluşmaktadır. Kullanılışındaki pratikliği ve
ekonomik oluşları nedeniyle bu tip aygıtlar elektrik ve elektronik ile uğraşan elemanların
vazgeçilmez ölçü aleti olmasına sebep olmuştur.
Avometreler dijital ve anolog olmak üzere iki çeşittir ( Resim 3.1 ).
41
Resim 3. 1: Anolog ve Digital avometreler
Avometreleri kullanabilmeniz için üzerlerindeki kısım ve işaretlerin ne işe
yaradıklarını bilmeniz gerekir.
Avometrelerde ölçüm işlemi için kullanılan ve genellikle siyah ve kırmızı renkli
iki kabloya prob denmektedir.
Avometrelerde her ölçüm için tek kadran kullanılır, bu kadranda her ölçüm için
değişik taksimatlandırma yapılmıştır.
Anolog avometreler üzerinde ohmmetre konusunda bahsettiğimiz sıfır ayar
vidası bulunur. Vidayı sağa-sola çevirerek ibrenin sıfır ayarını yapabilirsiniz.
Alet üzerinde bulunan seçici komütatör veya butonlar ile avometrenizi
ampermetre, voltmetre veya ohmmetre olarak kullanılmasını sağlayabilirsiniz.
3.1.3.1. Akım Ölçme
Avometreler ile aletin ölçebileceği ölçme alanı içerisinde doğru ve alternatif akımları
ölçebilirsiniz.
Avometre kullanılarak gerilim ölçme işlemi için aşağıdaki işlem sırası takip edilir.
42
Avometrenizi ölçeceğiniz akımın türüne (DC veya AC) ayarlayanız ve
komütatörü en yüksek kademeye alınız.
Problarını uygun yuvalara takınız.
Akım ölçmek istediğiniz devreye avometrenizi aşağıdaki şekildeki gibi seri
bağlayınız (Şekil 3. 1). Ampermetre ile akım ölçme işlemini hatırlayınız.
Gerekirse ilgili konuyu tekrar ediniz.
ġekil 3. 1: Avometrenin devreye seri bağlanarak devrenin akım Ģiddetinin ölçülmesi
DC ölçümlerinde aletinizin ibresi ters sapabilir. Böyle bir durumla
karşılaşırsanız probların yerlerini değiştiriniz. AC ölçümlerinde böyle bir sorun
ile karşılaşmazsınız.
Okuma işlemini kadranınızdaki akım taksimatı üzerinden okumaya dikkat
ediniz. Aksi halde hatalı ölçüm yapmış olursunuz.
İbredeki sapma çok az ise (ölçülen değeri okumakta zorlanıyorsanız) daha
düşük kademelerde ölçüm yaparak daha hassas değerler ölçebilirsiniz.
3.1.3.2. Gerilim Ölçme
Avometreler ile aletin ölçebileceği ölçme alanı içerisinde doğru ve alternatif
gerilimleri ölçebilirsiniz.
Avometre kullanılarak gerilim ölçme işlemi için aşağıdaki işlem sırası takip edilir.
Avometrenizi ölçeceğiniz gerilimin türüne ( DC veya AC ) ayarlayanız ve
komütatörü en yüksek kademeye alınız.
Problarını uygun yuvalara takınız.
Gerilim ölçmek istediğiniz devreye avometrenizi aşağıdaki şekildeki gibi
paralel bağlayınız ( Şekil 3. 2 ). DC ölçümlerinde aletinizin ibresi ters sapabilir. Böyle bir durumla
karşılaşırsanız probların yerlerini değiştiriniz. AC ölçümlerinde böyle bir sorun
ile karşılaşmazsınız.
43
ġekil 3. 2: Avometrenin gerilim ölçme amacı ile devreye paralel bağlanması
Okuma işlemini kadranınızdaki gerilim taksimatı üzerinden okumaya dikkat
ediniz. Aksi halde hatalı ölçüm yapmış olursunuz.
İbredeki sapma çok az ise (ölçülen değeri okumakta zorlanıyorsanız) daha
düşük kademelerde ölçüm yaparak daha hassas değerler ölçebilirsiniz.
3.1.3.3. Direnç Ölçme
Avometre kullanılarak direnç ölçme işlemi için aşağıdaki işlem sırası takip edilir.
Ölçülecek direncin tahmini değerine göre ölçü aletinizi direnç ölçme
konumlarından (x1, x10, x100, x1k, x10k, x100k) en uygun kademeye alınız.
Avometrenizin probları direnç ölçmek için uygun yuvalara takınız.
Bu kademe için sıfır ayarını yapınız.
Direnç ölçmek istediğiniz elemanın enerjisiz olmasına dikkat ediniz. Çünkü
avometre ile direnç ölçme işleminde devreye enerji uygulanmaz. Probları aşağıdaki şekildeki gibi ölçmek istediğiniz elemanın uçlarına değdiriniz
Okuma işlemini kadranınızdaki ohm taksimatı üzerinden okumaya dikkat
ediniz. Aksi halde hatalı ölçüm yapmış olursunuz.
Okuduğunuz değeri kademe değeri ile çarparak direnç değerini bulunuz. Bu
işlemin nasıl yapıldığını ohmmetre konusunda örnekler ile açıklamıştık.
ġekil 3.3: Avometre ile direnç ölçme 44
3.1.4. Faz Kalemleri
3.1.4.1. Yapısı
Faz kalemleri kontrol kalemlerine benzerler. Hiçbir bağlantı yapılmaksızın devrede
gerilimin varlığı ve değeri ölçülebilir( Resim 3. 2 ).
3.1.4.2. ÇeĢitleri
Faz kalemleri dijital ve analog olarak iki gruba ayrılabilirler. Dijital faz kalemlerinde
ölçülmek istenen değer, aletin göstergesinde rakam olarak okunabilir. Anolog aletlerde ise
ölçülen değer kademelere ayrılan bölümlerde içi dolu olarak görülür. Her kademenin belirli
bir değeri vardır. Örneğin 25 Volt gibi. Kademenin içi dolu ise 25 x 3 = 75 Volt olarak değer
ölçülmüş olur.
3.1.4.3. Gerilim Ölçme
Faz kalemi, küçük boyutlu bir voltmetredir. İki çıkışı olan bu cihaz üzerindeki ışıklı
sinyallerle faz kaleminin çıkışlarının uçları arasındaki gerilimi ölçer. Bu kalemler bakım ve
test ekipleri tarafından kullanılmaktadır (Resim 3. 2).Tesisatın bakımı yapılmadan önce hatta
gerilim olup olmadığının kontrolü için kullanılırlar.
Resim 3. 2: Faz kalemi
45
3.1.5. Güç Analizörleri
3.1.5.1. Yapısı
Bir sistemde harcanan enerjinin bileşenlerini ölçme işleminde kullanılan ölçü
aletlerine, güç analizörleri denir. Değişik zaman ve şartlarda ölçülen değerlerden 10 tanesi
aynı anda ölçü aleti üzerinde görülerek gerekli karşılaştırma ve işlemler yapılabilmektedir.
Ayrıca güç analizörleri, çok fazlı sistemlerde her faz için ayrı ayrı akım gerilim ve güç
değerlerini ölçerek sonuçları ekranında gösterebilir.
Akım gerilim veya güç değerleri izin verilen sınırlar dışına çıktığında ikaz vererek
yetkilileri uyarma özellikleri vardır.
3.1.5.2. ÇeĢitleri
Güç analizörleri dahili ve harici tip olarak iki gruba ayrılabilir. Dahili tipler panolara
monte edilerek kullanılabilir. Harici tipler avometrelere benzer. Taşınabilir özelliklerinden
dolayı değişik yer ve noktalarda ölçüm yapılmasına imkan verir.
3.1.5.3. Kullanımı
Güç analizörleri, bir osiloskobun ve bir multimetrenin en kullanışlı özelliklerini ihtiva
eden kullanıcı dostu bir güç kalitesi analiz cihazıdır (Resim 3. 3).
Resim 3. 3: Güç analizörü( solda taĢınabilir, sağda pano tipi)
Güç analizörleri, şebekedeki elektrik parametrelerinin kontrolü, ölçümü ve izlenimi
için kullanılan ölçü aletleridir. Güç analizörleri üç, iki ve tek fazlı sistem için uygulanabilir.
Güç analizörü sistemde harcanan enerjiyi ölçer. Ölçülen değerler aletin displeyinde
görülebilir. Ekranda daha önce ölçülmüş değerleri de görerek karşılaştırma yapılabilir.
46
Herhangi bir olağan duruma karşı önlem alınabilir. Güç analizörlerindeki seri port sayesinde
ölçtüğünüz değerleri bilgisayardan takip edebilirsiniz. Sonuçları kaydedebilirsiniz.
Güç analizörlerinde her faza ait aktif, reaktif ve görünür güç değerleri ölçülebilir. Arzu
edilirse 3 faz toplam güç değerleri de görülebilir. Bu değerlere bakılarak gerekli önlemleri
alarak sistemimizin dengeli güç çekmesini sağlayabiliriz.
Güç analizörleri ile aşağıdaki işlemleri yapabiliriz.
Akım veya gerilim harmonikleri
Minimum ve maksimum değerlerin ölçülmesi
Minimum ve maksimum değerleri tekrar ayarlanması
Akım çevirme oranlarının bulunması
3.2. Pano Mekanik Fonksiyon Testi
Teknolojinin ilerleme hızına paralel olarak elektrik panoları da yol almış durumdadır.
Önceki yollarda siparişe göre istenen boyutlarda ve kaynaklama yöntemine göre yapılan
panolar artık modüler hale gelmiş durumdadır. Çok çeşitli hale gelmiş pano parçaları ve
aksesuarları vidalarla birleştirilerek istenen boyut ve özelliklerde panolar yapılabilmektedir.
Kaynak tekniğinden mümkün olduğunca kaçılıp, panoyu oluşturan parçalar ve aksesuarlar
seri olarak üretilmektedir. Bu pano donanımları montajda kolaylık sağlaması açısından en
ideal şekilde tasarlanmaktadır.
3.2.1. Pano Kapaklarının Kontrolü
Günümüzün modern elektrik panolarını oluşturan ana parçalar; gövde profilleri, kapı,
yan paneller, çatı parçası, taban parçası, montaj plakaları, iç montaj rayları ve çeşitli bağlantı
aksesuarlarıdır.
Gövde Profilleri: Günümüz modern elektrik panolarında pano gövdesi veya
iskeleti montaj için özel olarak tasarlanmış profillerin vidalarla birbirine
bağlanması ile oluşuyor. Pano gövdesinin ayakta durması bu özel profillerin
düşük kesitte yüksek dayanıklılık göstermesiyle sağlanmaktır. Büküm
noktalarının setliği ve gereken noktalarda yapılan kaynaklamalar bu
dayanıklılığı arttırıcı etki yapıyor. Profillerde önemli bir nokta da montaj
operatörünün kolay ve emniyetli bir şekilde çalışmasını sağlayabilmektir. Bu
yüzden profillerdeki köşeler yuvarlatılarak örneğin operatörün elini kesmemesi
sağlanır. İç yanlarda bulunan delik sıraları ise montajda esneklik ve panonun
bölmelere ayrılabilmesini sağlar.
Kapı: Kapı panonun en önemli fonksiyonel parçalarından biridir. Kapının
yerine iyi oturması ve kolay takılıp çıkarılması beklenir. Kapının 130-180 º
arasında açılabilmesi ve sol yada sağ tarafa menteşelenebilmesi iyi bir kapının
özellikleri arasındadır.
47
Kapı panonun yalıtımı açısından da çok önemlidir. Bu yüzden kilitleme sistemi iyi
olmalıdır. Alttan bırakılacak 25 mm‟lik boşluk rahat kapanmasını sağlar.
Kapılar bazen cam olabilir. Her birinin değişik işlevi olan bölmelere ayrılmış panolar
parça parça kapılı olabilir. Böylece panonun işlevsel kullanımı sağlanır.
Panolarda butonlar, çeşitli indikatörler, ölçme cihazları vb. cihazların kapıya monte
edilmesi gerekir. Kapının dış tarafındaki bu tür elemanlar çevre etkilerine ve yetkisiz
kişilerin müdahalesine karşı korumak amacıyla çerçeve içine alınır.
Kişilerin güvenliğini sağlamak amacıyla bazı panolarda emniyet kilitleri kapıya
yerleştirilir. Böylece ana şalter devrede olduğunda pano kapısı açılmaz. Kapının sabit bir
şekilde açık durmasını sağlayan aksesuar da operatörün rahat ve güvenli bir şekilde
çalışabilmesini mümkün kılar. Ağır ve büyük pano kapılarının kolay bir şekilde
kapatılabilmesi için kapıya tekerlek takılabilir. Kablo kelepçeleri de kapıyla iç kısım
arasındaki kablo bağlantılarının, kapının açılıp-kapanması sırasında zarar görmesini önleyen
bir aksesuardır.
Yan Paneller: Montajın kolay olması yan paneller için de gereken bir koşuldur.
Yan panellerde de birçok aksesuar kullanılabilir. Örneğin pano taşınırken
kilitlemek ve sağlamlığı arttırmak için yan panellere de kilit takılabilir. Kapıya
takılan display panelleri buton, indikatör vb. cihazlar yanlara da takılabilir.
Çatı: Modern elektrik panolarında yan paneller gibi çatı da istenirse çok etkin
olarak kullanılabilmektedir. Örneğin güç dağıtımı ve kablo girişleri için
panonun üst kısmında da bir bölüm oluşturmak veya çatıdan kablo giriş çıkışları
yapmak mümkün olmaktadır.
Taban: Tabanda kullanılan süpürgelikler birçok kolaylık sağlar. Zemini bozuk
yerlerde tam oturmayan panolar süpürgeliklerle ayarlanabilir, istenirse zemine
sabitlenebilir. Süpürgelik kablo girişini de daha düzenli hale getirir. Yan yana
iki pano arasında alttan bir kablo yolu bu şekilde kurulabilir. Petekli olan
süpürgelikler ve zeminden yukarı kaldırılabilen süpürgelikler bir fana ihtiyaç
duyulmadan havalandırmayı sağlayabilir. Panoların taşınması sırasında halatlar süpürgelikteki kancalara takılarak panonun dengeli bir şekilde kaldırılması ve
taşınması sağlanabilir. Tekerlekli süpürgeliklerle pano rahatça taşınabilir.
Montaj Plakaları: Montaj plakaları pano içine konacak çeşitli elektriksel
cihazların üzerine monte edildiği plakalardır. Koruma ve şalt cihazları bu
plakaların üzerine monte edilebilir. Plakalar pano içine dikey veya yatay
istenilen boyutlarda yan duvarlara veya arka arkaya monte edilebilir. Bunlar
için de dayanıklılık ve büküm noktalarının sertliği önemli bir kriterdir.
3.2.2. Panonun Fiziksel Dayanımının Kontrolü
Panonun mekanik kısmı: Panonun mekanik kısmı deyince akla ilk gelen dış
muhafazayı oluşturan malzeme saç olmaktadır. Bu muhafazanın çeşitli arızalara
karşı çevresindeki canlılarla içindeki ve çevresindeki cihazları korumak,
elektriği dış ortamdan yalıtmak gibi ana bir görevi olmasına rağmen panonun
48
estetik görünümü açısından da ayrı bir önemi vardır. Çoğu zaman bir elektrik
panosu hakkındaki ilk yorumlar dış muhafazaya bakılarak yapılabilir. Bu açıdan
bakıldığında muhafazanın boyası, düzgünlüğü önemli bir kriter olabilir. Estetik
kaygıyı bir yana bırakırsak malzeme ve boyanın kaliteli olması ve imalat ve
boyama sırasında ileri teknoloji kullanılması panonun çeşitli mekanik darbelere,
kısa devre akımlarına ve korozyona karşı daha dayanıklı olmasını sağlar.
Elektrik panolarının büyük bir çoğunluğunda muhafaza malzemesi olarak sac
kullanılmaktadır. Ancak sac haricinde plastik veya cam gibi diğer yalıtkan maddelerde
yalıtım için kullanılabilmektedir. Bunlar daha çok OG panolarında kullanılmaktadır. Bunun
haricinde gıda, tekstil, kimya ve kağıt sektörleri gibi hijyen ve korozyonun çok önemli
olduğu yerlerde ise paslanmaz çelik panolar öneriliyor. Aşırı sıcaklık, yüksek basınç, yüksek
nem ve mekanik kuvvetler standart panoların bu tür ortamlarda kullanılmasına imkân
vermiyor.
Elektrik panolarının büyük bir bölümünde kullanılan malzeme olan sacın kırılgan
olmaması, iyi bükülebilmesi, kolay işlenebilmesi ancak sert ve mukavim olması panonun
daha kaliteli olmasını sağlıyor.
Boyanın Önemi: Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini
uzun sürelerde koruyabilmesi için boyanması gerekir. Boyanın birinci görevi
sacı korozyona karşı kuvvetlendirerek yalıtımının zamanla bozulmamasını
sağlamaktır. Bunun yanında panonun estetik açıdan daha güzel ve çevresi ile
uyumlu olmasına da yardımcı olur.
Doğal kurutmalı yöntemde pano açıkta fırça yardımı ile elle boyanır ve açık alanda
kurumaya terk edilir. Bu uygulama artık yalnızca çok küçük ölçekli panocular tarafından
yapılmaktadır.
Fırın boya yönteminde sac önce fosfat kaplanır. Daha sonra tabanca ile boyanır ve
fırında kurutulur. Bu yöntem ülkemizde birçok panocu tarafından uygulanmaktadır. Bu
işlemi siz de rahatlıkla uygulayabilirsiniz.
3.3. Test Raporlarının Hazırlanması
3.3.1. Test Raporu Değerlendirme Kriterleri
Kullanıma hazır hale getirilen pano sırası ile aşağıdaki işlemlere tabi tutulur. (Tablo 3. 3) Her testin sağ yanındaki boşluğa elde edilen test sonuçları X işareti ile işaretlenir.
49
PANO KONTROL ve ONAY LĠSTESĠ Tip Test Onayı Müşteri: Kısmi Tip Test Onayı
Proje :
Üretici Firma Onayı
SIR SIRA
A KONTROL İŞLEMİ NO KONTROL İŞLEMİ NO
1.0 KĠMLĠK TANIMLAMA 4.2 MONTAJ VE ĠġARETLEME Pano sayısı geçerli dokümanlara Raf yüksekliği kapı oymaları
uygun
Tip ve pano isim etiketi değerleri tam Şalter ve ihbar lambaları
Pano boyutları dokümanlara uygun Ölçü aletleri
Cihazların etiketlenmesi tip etiketleri Ana bara, iniş barası ve tali baralar
ve teknik değerleri geçerli
dokümanlara göre doğru Cihaz yerleşimindeki düzgünlük ve N PE PEN baraları
ulaşılabilirlik iyi
Cihaz skalaları ve çerçeveleri uyumlu Yardımcı ve kumanda devresi baraları
Pano içerisindeki kontrol etiketinin Çıkış fişi ve kumanda kablosu fişi
ilgili yerleri işaretlenmiş
Varsa mimik diyagram planlara 5.1 DĠREKT TEMASA KARġI KORUMA uygun
2.0 MEKANĠK FONKSĠYON Gövde ve iç kapaklar yerleşim planına uygun
Kilitleme esasları, devreye giriş, çıkış Müdahale cihaz devresi direkt temasa
karşı koruma Çekmece mekanizması, kapı kuplajı Müdahale edilecek cihazların direkt
temasa karşı korunması dışında koruma
hunisi içindeki gerilimli parçaların
örtülmesi
Kilitleme sürgüsü, dışarı çıkarma 5.2 KORUYUCU ĠLETKEN ENDĠREKT kilitlemesi (varsa) TEMASA KARġI KORUMA
Cihazların tespiti uygun Cihaz taşıyıcı saçları, kapak ve cihaz
gövdelerinin pano gövdesi üzerinden
sürekli koruma iletkeni ile irtibatı
sağlanmış mı? Kapı, kapak ve şalter uygun Üzerinde cihaz bulunan kapıların ayrı bir
iletken ile topraklaması var mı?
Rekor ve kapaklar takılı PE bağlantı değeri doğru
3.1 ELEKTRĠK KABLOLAMA Dışarıdan gelen ve dışarı giden PE
FONKSĠYONU bağlantıları için bağlantı yerleri yeterli
Ana devre veya kısa devre korumasız
5.3
kablolar ayrı ayrı veya aralarına IP KORUMASI
takoz konularak bağlanmış
Spiral ve kablo kılıfları kablo IP koruması geçerli dokümanlara uygun
kanalında son buluyor.
Keskin veya hareketli parçalara En düşük IP 30 koruma var
sürtünme veya temas yok
Hareketli kısımlara geçişler spiral ile 5.4 DĠREKT YÜZEYSEL ATLAMA VE yapılmış AYIRMA MESAFESĠ
Çekmece kablajında korumalı Aktiflerin direkt atlama mesafesi
geçişler mevcut (varsa) 50
Ana baraya direkt temas eden kablo Aktif ve aktif olmayan kısımların
yok yüklenerek deforme olabilen yerlerindeki
mesafeler Aşırı dolu kanal yok, kanal açılımı Minimum atlama mesafeleri
doğru
Kapı ve hareketli parçalara olan 6.0 FONKSĠYON TESTĠ mesafeler uygun
3.2 KABLO BAĞLANTILARI “Test” ve “İşletme” pozisyonu kontrolü(varsa)
Kablo bağlantısında yanlışlıkla El, motor uzaktan devreye atlama v.s.
izolasyon malzemesi sıkıştırılmamış Kablo bağlantıları uzun bırakılmış, “I” ve “O” kumanda elemanları
izole sıyırma yok kilitlemeler Aynı yükseklikte sıkma dışında bir Koruyucu ve açıcı sistemler
klemenste iki kablo bağlantısı yok Klemens ile kablo kesitleri ve Şalter fonksiyon göstergeleri
numaralandırılması doğru
Kablo başlığı ve kesitleri doğru Dış sisteme giden ihbarlar
Fleksi kablolarda izoleli yüksük takılı Ölçü aletleri ve sayaçlar
Eksik cihaz sürekli iletken ve rezerv Akım ve gerilim trafosu devreleri
kabloları düzgün ve okunabilir
şekilde işaretlenmiş
Cihaz kablo bağlantıları sağlam ve 7.0 DĠĞERLERĠ düzgün yapılmış
Kablo başlığı sıkımı doğru, çatlak Fonksiyon testinde kontrolü yapılamayan
veya çizik yok tüm iletkenlerin bağlantı kontrolü yapıldı Değişik renk kablo kullanımına Pano içi temizliği yapılmış
uyulmuş
Cıvata kontralaması yapılmış 8.0 YALITIM GERĠLĠMĠ TESTĠ Doğru akımlı cihazların polaritesi -Ana devre L1/L2, L1/L3,L2/L3
doğru ……………V…………….dak FZ tipi sigortalarda faz girişi alt
-Ana devre/Aktif olmayan bölüm
kontaktan yapılmış
4.1 YERLEġĠM DÜZENĠ ……………….V…………….dak
Sigorta Bi-metal koruma şalteri, şalt
cihazları, kablo kesiti ve cinsi doğru Yardımcı devre 1/Aktif olmayan bölüm
İhbar lambası buton ve kablo renkleri
doğru ………………V…………….dak
Kodlama sistemi numaralandırması
uygun Yardımcı devre 2/ Aktif olmayan bölüm
……………….V…………….dak
Not:Yalıtım değerine bağlı olarak zarar
görebilecek cihaz bağlantılarının
sökülmesi veya köprülenmesi gerekir
ONAYLAYAN
Tablo 3. 3: Test Raporu Değerlendirme Kriterleri
51
3.3.2. Örnek Test Raporu
Testi biten pano için aşağıdaki form doldurulur. Yetkili tarafından kaşelenir ve
imzalanır ( Tablo 3. 4 ) , ( Tablo 3. 5 )
Pano Test Raporu
Elektro Sistem ve Pano Yapıcı Partnerin Ticari Ünvanı :………………………………………………
………………………………………………
Panonun Kullanım Yeri :……………………………………………..
Projeyi Hazırlayan :……………………………………………..
Pano Seri Numarası :…………………………………………….
Pano Boyutları YxGxD (mm) :…………………………………………….
Pano Test Çalışması :…………………………………………….
U0 (V)Genel Giriş değerleri :…………………………………………….
I0 (A) Genel Giriş değerleri :…………………………………………….
Tahmini Kısa Devre Akımı(kA):…………………………………………….
FİRMA ADI: ADRESİ : Onay
Tablo 3. 4: Pano Test Raporu
60439-1 Standardına Göre Yapılan Testler
Yapılan Testler Sonuç
Kabloların Kontrolü :……………………………………………
Dahili Cihazların Kontrolü :……………………………………………
Cihazların Elektriksel Testi :……………………………………………
Pano Yalıtım(Dielektrik) Testi:……………………………………………
Korunum Ayarları :……………………………………………
Korunum Devrelerinin
Devamlılığının Kontrolü :……………………………………………
FİRMA ADI:
ADRESİ: Onay
Tablo 3. 5: 60439-1 Standardına Göre Yapılan Testler
52
UYGULAMA FAALĠYETĠ
Elektrik panolarının fonksiyon ve çalışma testlerini yapınız.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Panoya standart test gerilimi uygulayarak
Bir elektrik panosu temin fonksiyon testi yapınız.
Panoda kullanılan elemanların çalışma ediniz, bu panoyu fonksiyon
testine tabi tutunuz. kontrollerini yapınız.
Elde ettiğiniz sonuçlarıarkadaşlarınız ile
karşılaştırınız.
Panonun gövde profillerini kontrol ediniz. Panonun kapılarınıkontrol ediniz.
Bir elektrik panosu temin Panonun yan panellerini kontrol ediniz.
Panonun çatısınıkontrol ediniz. ediniz, panonun mekanik
Panonun tabanınıkontrol ediniz. fonksiyon testlerini yapınız.
Panonun montaj plakalarınıkontrol ediniz.
Panonun boyasınıkontrol ediniz.
Elde ettiğiniz sonuçlarıarkadaşlarınız ile tartışınız. Panonun kimliğini tanımlayınız. Panonuzun mekanik fonksiyonlarınıyapınız.
Pano içerisine döşenen kabloların kontrollerini
Pano imalatçısıbir kuruluştan yapınız.
Bağlantınoktalarının kontrollerini yapınız. panolar için düzenlenen test
Panonun yerleşim düzenini kontrol ediniz. raporlarını temin ederek, bir
Pano araçlarının montajlarınıkontrol ediniz. elektrik panosuna bu testleri
Panonuzda alınan güvenlik önlemlerini kontrol uygulayınız. ediniz.
Panonuzdaki gerilim atlama mesafelerini kontrol
ediniz.
Sonuçlarınızıarkadaşlarınız ile tartışınız.
53
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aĢağıda listelenen davranıĢlardan kazandığınız beceriler için Evet,
kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iĢareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1. Panoya test gerilimi verebildiniz mi?
2. Ölçü aletlerinin çalışmasını kontrol edebildiniz mi?
3. Kumanda devresinin çalışmasını kontrol edebildiniz mi?
4. Mekanik fonksiyon testi yapabildiniz mi?
5. Pano fonksiyon testi yapabildiniz mi?
6. Hata varsa giderebildiniz mi?
7. Test raporlarını hazırlayabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
54
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.
1. İmalatı biten pano montajdan önce …………………….. uygulanarak fonksiyon
testine tabi tutulur. 2. ……….……….. ile birkaç elektriksel büyüklük (akım-gerilim-direnç-kapasite vb.)
ölçebiliriz. 3. Avometrelerde ölçüm işlemi için kullanılan ve genellikle siyah ve kırmızı renkli iki
kabloya …………….. denir. 4. Avometre ile ………… ölçme işleminde devreye enerji uygulanmaz. 5. Gerilim ölçmek istediğiniz devreye ölçü aletini……………….. bağlayınız.
6. Panolarda ölçme cihazları vb. cihazların ……………………. monte edilmesi gerekir. 7. Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini uzun süre koruyabilmesi için
…………………….. gerekir. 8. Testi biten pano kullanıma sunulmadan önce …………………………. doldurulur.
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
9. ( ) Pano izolasyon testleri en az 1000 Volt gerilim uygulanarak yapılmalıdır.
10. ( ) Pano izolasyon testi DC gerilim uygulanarak yapılır.
11. ( ) Avometreler sadece doğru akım ölçme işlemlerinde kullanılabilir.
12. ( ) Avometre ile direnç ölçme işleminde devreye gerilim uygulanmaz.
13. ( ) DC ölçümlerinde avometrenin ibresi ters sapabilir. Böyle bir durumla
karşılaşırsanız ölçü aletinizin problarının yerlerini değiştiriniz.
14. ( ) Faz kalemi, küçük boyutlu bir kontrol kalemidir.
15. ( ) Pano kapılarının 130-180 º arasında açılabilmesi ve sol ya da sağ tarafa
menteşelenebilmesi iyi bir kapının özellikleri arasındadır.
16. ( ) Spiral ve kablo kılıfları kablo kanalı içerisinde son bulmalıdır.
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 17. Panolara daha önce izolasyon testi uygulanmışsa, bundan sonraki testlerde
uygulanması gereken izolasyon test gerilimi daha önce uygulanan gerilimin en az
yüzde kaçı olmalıdır?
A)%100 B)% 95C)%85D)%75
55
18. Şebekedeki elektrik enerjisinin parametrelerinin kontrolü, ölçümü, kaydı ve izlenimi
için kullanılan ölçü aletleri aşağıdakilerden hangisidir?
A) Reaktif güç kontrol röleleri B) Güç analizörleri
C) Faz kalemleri D) Avometreler
19. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi avometre ile direnç ölçme işleminde uygulanması
gereken bir işlem basamağı değildir? A) Ölçülecek direncin tahmini değerine göre ölçü aletinizi direnç ölçme
konumlarından (x1, x10, x100, x1k, x10k, x100k) en uygun kademeye alınız.
B) Avometrenizin probları direnç ölçmek için uygun yuvalara takınız.
C) Bu kademe için sıfır ayarını yapınız. D) Direnç ölçmek istediğiniz elemana anma geriliminin üzerinde bir gerilim
uygulamaya dikkat ediniz. 20. Güç Analizörleri yardımı ile aşağıdaki ölçüm işlemlerinden hangisi yapılmaz?
A) Minimum ve maksimum değerler B) Minimum ve maksimum değerlerin ayarlanması
C) Sistemin izolasyon direnci
D) Akım ve gerilim harmonikleri
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme” ye geçiniz.
56
MODÜL DEĞERLENDĠRME
1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 2. Termik röle ana akım yoluna ………….. bağlanır. 3. Termik röle elektrik akımının …………….. ile çalışır. 4. Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre
sonra,kontakları durum (konum) değiştiren rölelere,……………………… adı verilir.
5. ………………….. olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü
kadar(% 58) bir değerle çalışmaya başlar. 6. Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre ……..sn. dolayındadır.
7. Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve
oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır.Bu amaçla sistemde …………………… röleleri kullanılır.
8. ……………………….. ile kompanze edilmemiş bölgenin (yani kondansatörlerin
devreye alınmaya başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan
bölge) genişliği ayarlanmaktadır. 9. Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif) yüklü olmasından
dolayı devre akımı ve gerilimi arasında oluşan faz farkına
sistemin………………………... denir. 10. Biryalıtkanınelektrikakımınakarşıgöstermişolduğudirence
…………………………denir. 11. Elektrik tesislerinde izin verilen kaçak akım değeri ………………….dir. 12. Çalışma gerilimi 380 Volt olan bir tesiste ölçülen yalıtkanlık direnci en az
………………….. ohm olmalıdır. 13. ……………………yalıtkanlık direnci ölçümünde kullanılan ölçü aletleridir. 14. Yüksek değerdeki akım ve gerilimlerin ölçülmesi işleminde ölçü aletleri
devreye……………………………… üzerinden bağlanırlar. 15. Ampermetreyi oluşturan bobin kalın kesitli telden ve az sipirli sarılır.Bu nedenle
ampermetrelerin iç dirençleri çok ……………….‟tır. 16. …………………….. yardımı ile akım yolunu ve devre akımını kesmeden ölçü
aletinin yaylı bir anahtar ile açılabilen kolu içerisine akımı ölçülecek bara veya
iletkeni almak kâfi gelmektedir. 17. İmalatı biten pano montajdan önce …………………….. uygulanarak fonksiyon
testine tabi tutulur.
57
18. ……………………. ile birkaç elektriksel büyüklük (akım-gerilim-direnç-kapasite vb.)
ölçebiliriz. 19. Avometrelerde ölçüm işlemi için kullanılan ve genellikle siyah ve kırmızı renkli iki
kabloya …………….. denir 20. Avometre ile ………… ölçme işleminde devreye enerji uygulanmaz. 21. Gerilim ölçmek istediğiniz devreye ölçü aletini……………….. bağlayınız.
22. Panolarda ölçme cihazları vb cihazların ……………………. monte edilmesi gerekir.
23. Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini uzun sürelerde
koruyabilmesi için …………………….. gerekir.
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
24. ( ) Kumanda sistemlerinde kullanılan termik aşırı akım rölelerinin açma karakteristiği
gecikmelidir.
25. ( ) Termik röle elektrik akımının manyetik etkisi ile çalışır.Bu amaçla röle içerisinde
manyetik malzemeden yapılmış bimetal çubuk kullanılır.
26. ( ) Termik aşırı akım röleleri aşırı yük bölgelerinde belirli bir gecikme ile çalışarak
yük akımını keser, sigortalar ise bir devrenin korunmasında ayarlama olanağı olmayan
ve yalnız bir akım değerine göre ayarlanmış olan bir röle gibi çalışır.
27. ( ) Büyük güçlü motorlarda yıldız – üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman
röleleri, bobini enerjilendiğinde yıldız bağlantıyı sağlar. Ayarlanan süre sonunda ise
kontakları konum değiştirerek, motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir.
28. ( ) Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal
29.
devir sayısına ulaşıncaya kadar yıldız çalışma devam ettirilmelidir.
( ) Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre 10 dk. dolayındadır.
30. ( ) Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıları
31.
etkilemez.
( ) Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır. (C 1. kademedeki
32.
kondansatör gücü, k Akım trafosu dönüştürme oranıdır.
( ) Yalıtkanlık direnci, yalıtkan maddenin içinden veya yüzeyinden olabilecek kaçak
akımlara karşı yalıtkanın göstereceği dirençtir.
33. ( ) Bir iletkenin geçirebileceği maksimum akım meger yardımı ile bulunabilir.
34. ( ) Çalışır durumdaki bir tesisin yalıtkanlık direncini ölçmek için tesisin enerjisini
kesmeye gerek yoktur.
35. ( ) Cihazlarınızın iletken kısımları ve pano gövdesi arası ölçülen direnç değerinin
standartların altında çıkması bir problemin işaretidir.
36. ( ) Elektrik akım şiddeti ohmmetreler ile ölçülür.
37. ( ) X100 kademesinde ölçü aletinin ibresi 5,5 değerini gösteriyor ise gerçek direnç
değeri R= 5,5 x 100 = 550 ‟dur.
58
38. ( ) Ohmmetrenin probları birbirine değdirildiğinde ibrenin sıfır değerini göstermesi
39.
gerekir.
( ) İletkenler üzerinde oluşan ısı miktarı geçirdikleri akım miktarı ile ters orantılıdır.
40. ( ) Mesnet izolatörleri baraları panonun iletken kısımlarından yalıtmak amacı ile
kullanılır.
41. ( )Pano izolasyon testleri en az 1000 Volt gerilim uygulanarak yapılmalıdır.
42. ( ) Pano izolasyon testi DC gerilim uygulanarak yapılır.
43. ( ) Avometreler sadece doğru akım ölçme işlemlerinde kullanılabilir.
44. ( ) Avometre ile direnç ölçme işleminde devreye gerilim uygulanmaz.
45. ( ) DC ölçümlerinde avometrenin ibresi ters sapabilir.Böyle bir durumla
karşılaşırsanız ölçü aletinizin problarının yerlerini değiştiriniz.
46. ( ) Faz kalemi, küçük boyutlu bir kontrol kalemidir.
47. ( ) Pano kapılarının 130-180 º arasında açılabilmesi ve sol yada sağ tarafa
menteşelenebilmesi iyi bir kapının özellikleri arasındadır.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.
59
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-1’ĠN CEVAP ANAHTARI
1 Seri
2 Isı etkisi
3 Zaman rölesi
4 Yıldız bağlı
5 10
6 Koruma
7 C/k AYARI
8 Güç kat sayısı
9 Doğru
10 YanlıĢ
11 Doğru
12 Doğru
13 Doğru
14 YanlıĢ
15 YanlıĢ
16 Doğru
17 C
18 B
19 A
20 C
60
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2’NĠN CEVAP ANAHTARI
1 Yalıtkanlık direnci
2 1 mili amper
3 380.000
4 Megerler
5 Ölçü transformatörleri
6 Küçüktür
7 Pensampermetre
8 Doğru
9 YanlıĢ
10 YanlıĢ
11 Doğru
12 YanlıĢ
13 Doğru
14 Doğru
15 YanlıĢ
16 Doğru
17 B
18 C
19 C
20 A
61
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3’ÜN CEVAP ANAHTARI
1 Anma gerilimi
2 Avometreler
3 Prob
4 Direnç
5 Paralel
6 Kapıya
7 Boyanması
8 Test formu
9 Doğru
10 Doğru
11 YanlıĢ
12 Doğru
13 Doğru
14 YanlıĢ
15 Doğru
16 Doğru
17 C
18 B
19 D
20 C
62
MODÜL DEĞERLENDĠRME CEVAP ANAHTARI
1 Seri
2 Isı etkisi
3 Zaman rölesi
4 Yıldız bağlı
5 10
6 Koruma
7 C/k AYARI
8 Güç kat sayısı
9 Yalıtkanlık direnci
10 1 mili amper
11 380.000
12 Megerler
13 Ölçü transformatörleri
14 Küçüktür
15 Pensampermetre
16 Anma gerilimi
17 Avometreler
18 Prob
19 Direnç
20 Paralel
21 Kapıya
22 Boyanması
23 Doğru
24 YanlıĢ
25 Doğru
26 Doğru
27 Doğru
28 YanlıĢ
29 YanlıĢ
30 Doğru
31 Doğru
32 YanlıĢ
33 YanlıĢ
34 Doğru
35 YanlıĢ
36 Doğru
37 Doğru
38 YanlıĢ
39 Doğru
40 Doğru
41 Doğru
42 YanlıĢ
43 Doğru
44 Doğru
45 YanlıĢ
46 Doğru