ANKARA NVERSTES AVRUPA TOPLULUKLARI ARATIRMA

VE UYGULAMA MERKEZ (ATAUM)

GMRK BRL: 15 YILIN MUHASEBES (1996-2011)

CUSTOMS UNION: AN ACCOUNT OF 15 YEARS

(1996-2011)

SEMPOZYUM 14-15 Haziran 2012 ATAUM, Ankara

Ankara, 2013

II

ANKARA NVERSTES YAYINLARI NO: 369

Ankara niversitesi Avrupa Topluluklar Aratrma ve Uygulama Merkezi (ATAUM)

Gmrk Birlii: 15 Yln Muhasebesi (1996-2011) Customs Union: An Account of 15 Years (1996-2011)

Ankara niversitesi Avrupa Topluluklar Aratrma ve Uygulama Merkezi, 2013

Kitaptaki grler ATAUMu balamaz.

Tm haklar sakldr.

Yaync izni olmadan, ksmen de olsa fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik yntemlerle oaltlamaz.

ISBN: 978-605-136-103-1

ANKARA NVERSTES BASIMEV ncita Sokak No: 10

06510 Beevler / ANKARA Tel: 0 (312) 213 66 55

Basm Tarihi:: 31/05/2013

III

NDEKLER SEMPOZYUM PROGRAMI ................................................................................................V SUNULAN BLDRLER Gmrk Birlii Sonrasnda Ticaretin Bileimi, Yn ve Dviz Kuru likisi (Do. Dr. zgr TONUS) (Anadolu niversitesi).....................................................................1 Gmrk Birlii ve Trk naat Sektr Yrd. Do. Dr. Dilek TEMZ ve Prof. Dr. Nahit TRE (ankaya niversitesi)......................23 Gmrk Birliinin Trkiye Otomotiv Sektrne Etkisinin Deerlendirilmesi (Dr. Ali AYCI) (KOSGEB).......................................................................................................43 Secondary Cities and European Union: An Analysis of the Regional Distribution of Manufacturing Activities in Turkey in the Post-1996 Context (Dr. Utku BALABAN) (Ankara niversitesi)...........................................................................73 Turkeys Customs Union with the European Union: Facilitator or Barrier for Europeanization (Yrd. Do. Dr. Hatice YAZGAN) (ankr Karatekin niversitesi).......................................103 The Negative Impacts of the Cyprus Question on Turkeys Accession Negotiations on Customs Union (Yrd. Do. Dr. Haydar EFE) (Kafkas niversitesi) ..............................................................117

V

Gmrk Birlii: 15 Yln Muhasebesi (1996-2011) Ankara, 14-15 Haziran 2012

BRNC GN (14 Haziran 2012) 11.00-12.00: Al Konumas AB-Trkiye Gmrk Birlii: Nereden Nereye? Prof. Dr. Turul ARAT (TOBB ET) 12.00-13.30: le Aras 13.30-15.00: 1. Oturum: Ekonomi-Ticaret Gmrk Birlii Sonrasnda Ticaretin Bileimi, Yn ve Dviz Kuru likisi, Do. Dr. zgr TONUS (Anadolu niversitesi) Trkiye-AB Gmrk Birliinin Ekonomik Etkilerini nceleyen Nicel almalarn Sonularnn Deerlendirilmesi, Do. Dr. Arzu AKKOYUNLU WIGLEY (Hacettepe niversitesi) ABnin Serbest Ticaret Anlamalar ve Gmrk Birlii Yoluyla Trkiye Ekonomisine Etkileri, r. Gr. Dr. M.Ozan BAKOL (Uluda niversitesi) ABnin Yeni Ticaret Politikas ve Gmrk Birlii Asndan Trkiye-AB likilerine Etkisi: Lizbon Antlamas Sonrasna likin Bir Deerlendirme, Yrd. Do. Dr. Sait AKMAN (Marmara niversitesi) 15.30-17.00: 2. Oturum: Sektrler Gmrk Birlii ve Trk naat Sektr, Yrd. Do. Dr. Dilek TEMZ ve Prof. Dr. Nahit TRE (ankaya niversitesi) Gmrk Birliinin Trkiye Otomotiv Sektrne Etkisinin Deerlendirilmesi, Dr. Ali AYCI (KOSGEB) Secondary Cities and European Union: An Analysis of the Regional Distribution of Manufacturing Activities in Turkey in the Post-1996 Context Dr. Utku BALABAN

VI

KNC GN (15 Haziran 2012) 10.30-12.00: 3. Oturum: Siyaset-Toplum Gmrk Birlii Srecinin Trkiyenin Siyasi Reform Srecine Yansmalar, Dr. Burak ERDENR (AB Bakanl) Turkeys Customs Union with the European Union: Facilitator or Barrier for Europeanization, Yrd. Do. Dr. Hatice YAZGAN (ankr Karatekin niversitesi) Trkiyenin Sosyo-Ekonomik Dnmnde Bir Ara/Gsterge Olarak Gmrk Birlii Sreci Yrd. Do. Dr. Erdem DENK (Ankara niversitesi) 14.30-16.30: 4. Oturum: D likiler-D Politika Mevzuat Uyumu Asndan Gmrk Birlii Sreci, Do. Dr. Sanem BAYKAL (Ankara niversitesi) GB zelinde AByle likilerin Trkiye D Politikasna Etkileri, Prof. Dr. ar ERHAN (Ankara niversitesi) The Negative Impacts of the Cyprus Question on Turkeys Accession Negotiations on Customs Union, Yrd. Do. Dr. Haydar EFE (Kafkas niversitesi) 16.45: ATAUMun 25. Kurulu Yldnm Treni ve Kokteyl

1

GMRK BRL SONRASINDA TCARETN BLEM, YN VE DVZ KURU LKS

zgr TONUS

zet Bu almada ncelikle Trkiye ve Avrupa Birlii arasndaki Gmrk Birlii

srecinde, ticari serbestlemenin asimetrik yapda balad dnemlerde Trkiyenin izledii ekonomi politikasnn gmrk birlii hedefi ile elikisi ortaya konulacaktr. Ardndan 1980 sonras Trkiyenin ekonomi politikasndaki dnme paralel olarak Katma Protokolden kaynaklanan ykmllklerini nasl yerine getirdii aklanacaktr.

Gmrk Birliinin tamamlanmasndan gnmze geen 15 yllk dnemde kresel ekonomideki gelimeler, artan rekabet ortam ve lke ii dinamiklerin etkisiyle Trkiyede imalat sanayinin retim hacmi ve ihracat artm, d ticaretin yaps, bileimi ve kayna nemli lde deimitir. almann temel amac 19962011 dneminde Trkiyedeki yapsal deiimde etkili olan faktrleri ve Gmrk Birliinin katklarn deerlendirmektir. Trkiye asndan d ticarette serbestleme sreci devam edecektir. Ancak temel soru Gmrk Birliinin Trkiyenin Avrupa Birlii yeliine katkda bulunup bulunmamasdr.

Anahtar Kelimeler: Gmrk Birlii, ticari serbestleme, sanayileme, Trkiye imalat sanayi.

Abstract In this paper, firstly we aim to introduce inconsistency of Turkey's economic

policy, which was pursued in the period of asymmetric trade liberalization process of Customs Union between Turkey and the European Union. Then, in the period of the transformation of Turkish economic policy after 1980, how Turkey has fulfilled the obligations of Additional Protocol is presented.

The last 15-year period since the completion of the Customs Union, Turkeys manufacturing production, foreign trade volume, structure and composition have been affected by developments in the global economy, competitive environment and

Do. Dr., Anadolu niversitesi Avrupa Birlii Aratrma, Uygulama ve Dokmantasyon Merkezi (ADOM) Mdr, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, ktisat Blm retim yesi, Eskiehir

2

the internal dynamics. The main purpose of this study is to evaluate the factors that lead to structural change in Turkey in the period of 1996-2011. Also, contributions of Customs Union to this transformation process are evaluated. Findings of the study show that foreign trade liberalization process will continue in Turkey. However, the most important question is whether Customs Union is contributed to acceleration of Turkey's EU accession process or not.

Keywords: Customs Union, trade liberalization, industrialization, Turkish manufacturing industry.

Giri Trkiye ekonomisinin 1996dan gnmze Gmrk Birlii kapsamnda

yaad deiimin muhasebesini yaparken dnya ekonomisindeki deiimi de gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Gnlk hayatta kullandmz birok rnn artk Asyada, zellikle de inde retildii gerei karmzda durmaktadr. Kontrol edemeyeceimiz bu deiim, hem Trkiye ekonomisini hem de ticaret partnerlerini yakndan etkilemektedir.

Kreselleme sreci, retimin de aamalara blnmesine olanak salayarak lkelerin bu retim dallarnda uzmanlamasna yol amaktadr. Bu durum elbette ulusal gelirin sektrel dalmn etkilemektedir. Serbest ticaretin getirdii uzmanlamaya bal olarak, endstri-ii ticaret artmakta, lkelerin ithal girdi kullanm dzeyleri deimektedir. retimdeki yapsal deiim, ticaretin bileimini ve ynn de etkilemektedir.

Gmrk Birlii sreci Ankara Anlamasnn kurduu ortaklk ilikisinin temelinde yer almaktadr. 1973 ylnda Katma Protokol ile birlikte balayan dnemde Trkiyenin izledii korumac-ithal ikameci politikalar ile Gmrk Birliinden kaynaklanan ticari serbestleme ykmllkleri birbiriyle atmtr. Trkiye 1980-83 dneminde ticaretin liberalizasyonu ile balad Dnya ekonomisine uyum srecini, 1989 ylnda sermaye hareketlerine serbestlik tanyarak tamamlamtr. Bu srete Gmrk Birlii ticaretin serbestlemesinde tamamlayc bir adm olmutur.

Gmrk Birlii nedeniyle Trkiye, mevzuatn ABnin gmrk ve ticaret politikalarnn yan sra rekabete ve fikr ve sna mlkiyet haklarna ilikin politikalar da dhil olmak zere kapsaml bir alanda uyumlatrmak ykmlln stlenmitir. Bu uyum almalar neticesinde, Trkiyede, gmrk birlii ilikisinden daha ileri bir btnlemeye karlk gelen, sanayi ve ticareti dorudan etkileyen nemli yapsal ve kurumsal deiiklikler yaanmtr. Trkiyenin d ticaretinin yarsndan fazlasn AB lkeleriyle yapt gerei gz nnde bulundurulursa, bu ticar liberalizasyonun tad anlam daha da nem kazanmaktadr.

Konunun dier nemli bir boyutu ise, gmrk birliine taraf olan lkelerin bamsz bir d ticaret politikas izleme hakkndan vazgemeleri

3

gereidir. Nitekim Trkiye de, ABnin Ortak Gmrk Tarifesine uyum salam ve nc lkelere ynelik politikalarn AB ile uyumlu hale getirmek durumunda kalmtr. Bylece Trkiyede, 1989 ylndaki kambiyo mevzuatndaki deiiklikle sermaye hareketleri zerindeki kontrol yitirilirken, Gmrk Birlii ile d ticaret zerindeki kontrol kabiliyeti de azalmtr.

Konunun d ticaret zerine etkilerine deinmeden nce unu da vurgulamak gerekmektedir: Trkiye asndan bakldnda Gmrk Birlii bir ama deil aratr. Ortaklk ilikisinin kurulduundan itibaren Trkiyenin hedefi AB yeliidir. Son genileme srecinde yer alan ve mevcut aday lkeler arasnda gmrk birliini gerekletirmi tek lke olan lkemizin, bu avantaj kullanamad, tam yelik ynnde somut kazanmlar elde edemedii ak bir ekilde ortadadr. 2005 ylnda balayan Mzakere srecinde gmrk birlii faslnn alamyor olmas siyasi gelimelerin ortaklk ilikisine olumsuz etkilerine en gzel rnektir. Fiilen ileyen bir gmrk birlii ve bu alandaki mevzuat uyumunu salam bir Trkiye olmasna ramen bu fasln siyasi nedenlerle alamyor olmas taraflar arasndaki ilikinin gelmi olduu noktay sanrm aklamaktadr.

1 Ocak 1996 tarihi itibariyle tamamlanan Gmrk Birlii srecini gerek Trkiye ekonomisindeki gerekse dnya ekonomisindeki gelimeler dikkate alnarak deerlendirmek gerekmektedir. Bir baka ifadeyle, Gmrk Birliinin, Trkiye ekonomisini etkilemekle birlikte, deiimleri tek bana belirleyen bir sre olarak dnlmemesi gerekmektedir. Bu kapsamda, 1994 krizi, 1997 ylnda dnya ekonomisini etkileyen Gneydou Asya ve Rusya krizleri, Trkiyenin enflasyonla mcadele amacyla 2000 ylnda uygulamaya koyduu istikrar programnn 2000 Kasm ve 2001 ubat aylarnda yaanan krizlerle birlikte neden olduu istikrarsz ortam ve izlenen dviz kuru politikasnda meydana gelen deiiklikler ile kresel ekonomideki deiimin de deerlendirmelerde hatrda tutulmas gerekmektedir.

Katma Protokolden Gnmze Trkiye Ekonomisindeki Dnm

Bilindii zere 1964 ylnda yrrle giren Ankara Anlamas ile gmrk birlii temelinde Trkiye ile AET arasnda bir ortaklk kurulmutur. Ortaklk ilikisinin hazrlk dneminde 1 Eyll 1971 tarihinde Geici Anlama ile AET taraf baz petrol ve tekstil rnleri dnda Trkiyeden ithal ettii tm sanayi mamullerine uygulad gmrk vergileri ve miktar kstlamalarn tek tarafl olarak sfrlamtr. Bu nedenle GBnin asimetrik bir sre olarak 1971 ylndan itibaren baladn syleyebiliriz. 1973 ylnda Katma Protokol ile birlikte Trkiyenin de ykmllkler stlendiini gryoruz. Gmrk Birliinin tek tarafl olarak uygulanmaya

4

baland 1970li yllarda Trkiyenin ABye ihracat 300 milyon dolar iken, gnmzde 63 milyar dolar seviyesine yaklamtr. Bu nedenle Trkiye sanayiinin geliim srecinde AETnin tek tarafl olarak sanayi rnlerine kar engelleri kaldrmasnn da etkili olduu gereini gz ard etmemek gerekir.

Gmrk Birliinin Trkiye ekonomisi iin tad anlam sorgulayabilmek iin srecin balad dnemde Trkiye ekonomisinin yapsal koullarn iyi anlamak gerekmektedir. Planl kalknma dnemleri olarak ifade edilen bu srete Trkiye ekonomisi sabit dviz kuru rejimi altnda, kambiyo kontrolleri ve kotalarla ynetilen bir d ticaret rejimi erevesinde sanayilemeye almtr.

Ancak izlenen bu politikalar sonucunda Trkiye yurtii sanayini korumay amalarken, da bamll giderek artmaya balamtr. Ara ve yatrm mallar arznn artrlamamas, ithalatnn artmas sonucunu dourmutur. Bu durum Trkiyenin kronik olarak demeler dengesi aklaryla yaamasna neden olmutur.

Tablo 1: Plan Dnemlerinde Gerekleen Byme Hzlar (Yllk Ortalama; %) I. PLAN II. PLAN III. PLAN 1978 IV. PLAN 1963-1967 1968-1972 1973-1977 PROGRAM 1979-1983 Tarm 3 1.8 1.2 2.8 0.3 Sanayi 10.9 9.1 8.8 3.4 2.4 Hizmetler 7.2 6.6 7.3 0.1 2.6 GSYH * 6.4 5.4 5.9 1.5 2 GSMH * 6.6 6.3 5.2 1.2 1.7

*: Cari fiyatlarla Kaynak: (Kalknma Bakanl 2010)

1970de yaplan devalasyon, d kredilerin artmas ve 1970-1974 aras ii dvizlerinin girii ile d ticaret an finanse edebilen Trkiye, byme temposunu koruyabilmitir. Petrol krizi ile birlikte fiyatlarn ykselmesiyle Trkiye yeniden darboaza srklenmi, yksek maliyetle d borlanmaya bavurmu, ancak buna ramen yurtiinde girdi fiyatlarn dk tutmaya almtr. Bu dnemde ortalama byme hznn %8 olduunu gryoruz. Ancak ara ve yatrm mal ithalatn da genileten byme sonucunda Trkiyede ihracatn ithalat karlama oran 1/3e gerilemi, d ak bymtr1 (ekil 1).

1 Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-2009, Ankara: mge Kitapevi, 2011, ss.127-135.

5

ekil 1: Trkiyenin 1960-1979 Dnemi D Ticareti

Kaynak: TUK, 2009

ekil 2: 1960-1980 Dnemi GSYH ve Byme Hzlar

Kaynak: TUK, 2009

6

Dikkatinizi ekmek istediim sre; Trkiyenin ithal ikameci politikalar izledii, Katma Protokol kapsamnda ykmllklerini erteledii, isteksiz davrand dnemdir. Burada Trkiyenin d ticaret aklarnn arttn, ithal ikameci retim artnn salanamadn, buna karlk ekonomide sanayi yerine hizmetler sektrnn bydn ve istihdam yarattn gryoruz. Trkiye iin sanayisizleme srecinin bu tarihlerde baladn sylemek sanrm yanl olmayacaktr.2

ekil 2den grlecei gibi bu dnemin sonunda ok kstl dviz gelirlerine sahip olan Trkiye, sanayinin ihtiya duyduu girdi ve yatrm mallarn ithal edemeyince retim durmu, GSYHda klmeler yaanmtr. 24 Ocak Kararlarna kadar olan dnemi Katma Protokol ykmllkleri ile ekonomi politikasnn elitii dnem olarak tanmlayabiliriz. 3 Bilindii zere Trkiye gmrk indirim takvimini, karlatrmal stnlmzn fazla olduu tarma dayal ve emek youn sektrlere ait rnlerde 12 yllk, teknoloji youn sektrlerin rnlerinde ise 22 yla uzanan listede tanmlamtr. thal ikameci politikalarn bir sonucu olarak, zellikle de 70li yllarda yaanan demeler ve petrol krizlerinin olduu bir ortamda Trkiyenin taraflar arasndaki ortaklk ilikisine yaklam da olumsuz etkilenmitir. Katma Protokoln yrrle girecei, bir baka ifadeyle gmrk indirim takviminin uygulanmaya balayaca 1 Ocak 1973 tarihinden bir gn nce Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile gmrk tarifelerini ortalama %50 orannda artrmas da bu yaklama gzel bir rnektir. Nitekim 1976 ylndan itibaren Trkiye gmrk indirimlerini dondurmutur.

zetle bu dnemde d ticaret rejiminde serbestleme olmamasna ramen ithalatn GSYHya oran 1960da %7 iken 1975de %12,6ya ykselmi, ihracatn ithalat karlama oran ayn yllar iin % 68,5ten %34e gerilemitir. Ekonomide yksek korumann devam etmesi nedeniyle Katma Protokoln 60. maddesinde ngrlen Trkiye ekonomisinin bir faaliyet sektrn veya d mali istikrarn tehlikeye drecek ciddi bozukluklar ortaya kar veya Trkiye'nin bir blgesinin ekonomik durumunun bozulmas eklinde glkler belirirse, Trkiye gerekli korunma tedbirlerini alabilir.4 hkmnn uygulamasna hi bavurulmamtr.

24 Ocak 1980 Kararlar ile uygulamaya konulan ihracata dayal sanayileme stratejisi ile Trkiyenin Gei Dnemi ykmllkleri uyum 2 zgr Tonus, Gmrk Birlii Sonrasnda Trkiyede Da Aklk ve Sanayileme Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 17, 2007, ss:193-214. 3 Ziya ni ve Caner Bakr, Turkeys Political Economy in the Age of Financial Globalization: The Significance of the EU Anchor, South European Society & Politics, June 2007, 12: 2, ss.147-164. 4 DPT, Avrupa Topluluklarna likin Temel Belgeler, Cilt 2: Ankara Anlamas ve Katma Protokol, Ankara, 1993, s. 74.

7

salamtr. Bilindii zere bu srete, ncelikle mal piyasalar d pazarlara alm ve ticaret kotalarnn korumas altndaki ithalat rejimi serbestletirilmitir 5 . Trkiyenin ihracata ynelik retim kapasitesini glendirebilmek iin bu dnemde yatrm mallar ithalatna uygulanan gmrk vergilerinin sfrlandn gryoruz. Bu gelime zellikle Almanyadan gerekleen ithalatn artmasna neden olmutur.

Ekonomi, yurtii taleple beslenen, yksek koruma duvarlar sayesinde d piyasalarn rekabetinden korunan ulusal sanayi yerine devletin dzenleyici olarak rol ald, ihracat destekleyen bir byme modeli zerine kurgulanmtr. Dnya mal piyasalaryla btnleebilmek finansal piyasalarn da serbestletirilmesini ve uluslararas finans merkezleriyle btnlemeyi beraberinde getirmitir. Bu dnemde izlenen ekonomi politikalar sonucunda yksek enflasyona ramen 1989 ylna kadar Trkiye ekonomisinin ortalama %5 byd gzlenmektedir.6

Ekonomide kaynaklarn ihracata ynelik seferber edilmesinin ardndan, 1989 ylnda Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda 32 Sayl Karar ile finansal serbestleme srecinde nemli bir adm atlmtr. Kambiyo rejiminin serbestletirilmesiyle, lkeye ekilmesi ngrlen uluslararas sermaye hareketleri araclyla Trkiye ekonomisinde sanayileme srecinin ve gittike artan kamu aklarnn finansman amalanmtr. Bu deiimin ardndan Trkiye ekonomisinde kaynaklarn dalmnn piyasa gleri tarafndan belirlenmesine, retimin yaps zerinde siyasi iktidarlarn etkisinin azalmasna yol aan, neo-liberal iktisat politikalarnn geerli olduu grlmektedir7.

5 zgr Tonus, Current Turkish Economic Policies and the Target of EU Membership. A. Y. Stivachtis ve M. M. Ba (der), Turkey-European Union Relations: Dilemmas, Opportunities, and Constraints, Lanham: Lexington Books, 2008, ss. 239-256. 6 Boratav, Ibid, s.159. 7 Erin Yeldan ve J. Mercenier, On Turkeys Trade Policy: Is a customs union with Europe enough? European Economic Review (41), 1997, ss.871-880.

8

ekil 3: 1980-1995 Dneminde D Ticaretin Geliimi

Trkiye Katma Protokol kapsamndaki ykmllklerini, 14 Nisan

1987 tarihindeki yelik bavurusunun ardndan 1988 ylndan itibaren hzla yerine getirmitir. Rekabetin kzt dnya ihracat pazarlarnda kendine yer edinmeye alan Trkiye bir taraftan Dnya Ticaret rgtnn ngrd ticareti libere edici uygulamalar yerine getirirken, dier taraftan Ankara Anlamasna bal olarak 1/95 Sayl Ortaklk Konseyi Karar ile 1 Ocak 1996 tarihi itibaryla AB lkeleriyle Gmrk Birliini gerekletirmitir. Bu tarihten itibaren Trkiye ABnin Ortak Ticaret Politikas hkmlerine tabi olmu ve Birlik yeleri ile arasnda sanayi rnleri ticaretinde gmrk vergileri sfrlanm, ticaret tamamen serbestletirilmitir.

D ticaretinin byk bir ksmn AB lkeleriyle yapan Trkiye, ihracat tevikleri de dahil olmak zere bamsz d ticaret politikas izleme olanan kaybedince, d ticareti zellikle izledii dviz kuru politikalar araclyla ynlendirmeye almtr. Genellikle kriz dnemleri ile birlikte dzeltici devalasyonlarn ardndan izlenen esnek kur politikas sanayi sektrnn ihracata ynlendirilmesinde temel ara olmutur.

ekil 4: TFE Bazl Reel Efektif Kur Endeksi (1995=100)

Kaynak: TCMB, Elektronik Veri Datm Sistemi.

9

ekil 4te sunulan reel dviz kuru indeksinin geliimine bakldnda, sermaye hareketlerini serbestletirdii 1989 yl sonrasnda endeksteki art TLnin yapsal olarak ar deerli bir konumda olduunu gstermektedir. Bu durum Trkiyenin ithalatnn hzla artmasna olanak tanyarak d ticaret aklarnn katlanarak bymesine sebep olmutur. Gnmzde de cari an art dinamiklerinden birisi de budur. Gmrk Birliinin bu srete ithalat kolaylatrmak suretiyle d ticaret ann artmasna yardmc olduunu da vurgulamakta yarar vardr. Dk kur ve yksek faiz uygulamasyla Trkiye ekonomisine ekilen sermaye hareketlerinin faturas 1994, 1998, 2000 ve 2001 yllarnda yaanan krizlerle denmitir8.

ekil 5: 1980 Sonras Reel GSYH Art Hz (1998 Fiyatlaryla;%)

Kaynak: TCMB

1996 ylndan itibaren yaplan deerlendirmelerde Gmrk Birlii, Trkiyenin d dengesini bozan ve i pazarda ykc etkilere yol aan bir sre olarak deerlendirilmitir. Her ne kadar gndemden dm de olsa Gmrk Birlii gnmzde Trkiyenin yaad cari ak sorununun da sorumlusu olarak gsterilmektedir. Hatta 1996 sonrasnda Trkiyenin yaad d ticaret aklarn toplayarak Gmrk Birliinin Trkiyeye maliyeti bile hesaplanmaya allmtr. Bu kolayc yaklamlar bir kenara brakarak, ticari serbestleme ile birlikte Trkiyenin d ticaret yapsndaki deiimi zetlemeye alalm.

D Ticarette Yapsal Deiim

1980den sonra balayan da alma srecinde, Gmrk Birlii kapsamnda bakldnda Trkiyenin toplam ihracat ve ABye ynelik

8 Boratav, Ibid, ss. 204-211.

10

ihracat hzla artmtr (ekil 6). Gnmzde Trkiyenin toplam ihracatnn %95i imalat sanayi rnlerinden olumaktadr. Bu adan deerlendirildiinde da ak sanayileme stratejisinin baarl olduu sylenebilir.

ekil 6: Toplam ve AB le D Ticaret Gstergeleri

Gmrk Birliinin muhasebesini yaparken 1996 ylndan gnmze

kresel ekonomideki gelimeler, Gmrk Birliinin yaratt rekabet ortam ve Trkiye ekonomisinin dinamikleriyle oluan durumu deerlendirmekteyiz aslnda. Buna gre baktmzda, Tablo 2den Trkiyenin ihracatnda ara ve yatrm mallarnn paynn arttn, ithalatta ise ara mallar grubunun paynn arttn gryoruz. Tablo 2: D Ticaretin geni Ekonomik Gruplarn Snflandrlmasna Gre Dalm 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Yatrm 7,8 8,5 7,7 9,2 10,3 10,9 11,0 12,8 12,7 10,9 10,3 10,5

Ara 41,6 42,7 40,6 39,1 41,1 41,2 44,2 46,1 51,3 48,7 49,5 50,4

hra

cat

Tketim 50,4 48,7 51,2 51,1 48,3 47,4 44,2 40,7 35,7 39,9 39,8 38,7

Yatrm 20,9 16,8 16,3 16,3 17,8 17,4 16,7 15,9 13,9 15,2 15,5 15,5

Ara 66,1 73,2 73,0 71,7 69,3 70,1 71,4 72,7 75,1 70,6 70,8 71,9

thal

at

Tketim 12,7 9,2 9,5 11,3 12,4 12,0 11,5 11,0 10,6 13,7 13,3 12,3

Kaynak: DTM.

Bu deiim fasllara gre ticaret rakamlarndan da gzlenebilir. Gmrk Birliinin ilemeye balad 1996 ylnda Trkiyenin ihracatna

11

bakldnda tekstil ve demir-elik sektrlerinin geleneksel sektrler olduunu gryoruz (Tablo 3).

Tablo 3: 1996 Yl hracatn Fasllara Gre Dalm

Fasl No Toplam hracat (Bin dolar) 23 224 465 Pay (%)

61 rme giyim eyas ve aksesuarlar 3 568 870 15,4

62 rlmemi giyim eyas ve aksesuarlar 2 154 307 9,3

72 Demir ve elik 1 750 211 7,5

85 Elektrikli makina ve cihazlar,aksam ve paralar 1 327 814 5,7

8 Yenilen meyvalar,kabuklu yemiler,turungil ve kavun kabuu 1 137 682 4,9

87 Motorlu kara tatlar,traktr,bisiklet,motosiklet ve dier 811 794 3,5

84 Makinalar, mekanik cihazlar, kazanlar ve aksam, paralar 805 803 3,5

52 Pamuk,pamuk iplii ve pamuklu mensucat 643 824 2,8

24 Ttn ve ttn yerine geen ilenmi maddeler 637 590 2,7

63 Mensucattan mamul dier eya,kullanlm eya,paavralar 621 091 2,7

Kaynak: TK

Tablo 4te sunulan 2011 yl verilerine baktmzda bu kompozisyonun deitii grlmektedir. Tekstil-giyim-deri gibi sanayide nemli arl bulunan sektrlerin toplam ihracat iindeki paynda gerileme yaanm, buna karlk motorlu kara tatlar, beyaz eya, demir-elik, makina yapm, gemi ina gibi birok sektr ihracatmzda ne kmtr. Bu dnm 9. Be Yllk Kalknma Planndaki ngrlerle de uyumludur.9 Ancak Trkiyenin uzmanlat retim dallarnda birok gelimekte olan lke retim yapmakta, dolaysyla rekabet artmaktadr. Bu nedenle yllar iinde ticaret hadlerinin Trkiyenin aleyhine dnd gze arpmaktadr.

Tablo 4: 2011 Yl hracatn Fasllara Gre Dalm TOPLAM hracat (Bin Dolar) 134 917 635 Pay (%)

87 Motorlu kara tatlar, traktr, bisiklet, motosiklet ve dier 15 803 644 11,7 84 Kazan, makina ve cihazlar, aletler, paralar 11 561 930 8,6 72 Demir ve elik 11 225 351 8,3 85 Elektrikli makina ve cihazlar, aksam ve paralar 8 875 167 6,6 61 rme giyim eyas ve aksesuarlar 8 387 241 6,2 27 Mineral yaktlar, mineral yalar ve mstahsallar, mumlar 6 539 078 4,8 73 Demir veya elikten eya 5 748 242 4,3 62 rlmemi giyim eyas ve aksesuarlar 5 125 344 3,8 39 Plastik ve plastikten mamul eya 4 580 548 3,4 8 Yenilen meyvalar, kabuklu yemiler, turungil ve kavun

kabuu 3 908 935 2,9

Kaynak: TUK

9 DPT, 9. Be Yllk Kalknma Plan, DPT Yaynlar, Ankara, 2006, s.87.

12

Bu deiimde etkili olan faktrleri vurgulamak gerekirse; ncelikle kreselleme srecinde gelimi lke firmalar yksek retim maliyetleri nedeniyle dorudan retim faaliyetinden ksmen veya tamamen ekilerek tasarm ve pazarlama aamalarnda uzmanlamakta, retimi ise koullarnn uygun olduu lkelere kaydrmaktadr.10 Ayrca gelimi lkelerde retim standartlarnn sklatrlmas nedeniyle baz sektrlerde (gemi yapm, imento, plastik, vb) retime son verilmi ve sz konusu retim bu standartlarn daha gevek olduu lkelere kaymtr. alma koullarnn arl, evresel etkilerinin ve ithal girdi kullanm orannn yksek olmas bu sektrlerin ortak zelliidir. Trkiye imalat sanayindeki orta ve yksek teknoloji seviyesindeki dnm de bu kapsamda ekillenmitir.

Ancak Trkiyenin bu yeni uluslararas iblm iinde edindii konuma bal olarak lokomotif sektrleri olan motorlu kara tatlar retimi gibi dallar sermaye youn nitelik tamakla beraber ithal girdi kullanm daha yksektir. Dolaysyla bu sektrlerdeki retim-ihracat art, Trkiyenin ara mal ithalatnn hzla artmasna neden olmutur. Bu gelimenin yannda tekstil gibi geleneksel sektrlerde de ithalat bamll artmaya balamtr. Rekabet basks lke iinde hammadde ve ara mal reten sektrlerin gerilemesine neden olmutur. Pamuk, iplik, deri gibi Trkiyede tarm sektrnn girdi salad retim dallarnda retim azalmtr. Sektre ynelik izlenen politikalar (tarm desteklerinin budanmas, zelletirme, vb.) bu gelimede olduka etkili olmutur11.

Ara mal ithalatnn art zerinde etkili olan bir baka gelime de ekil 4 araclyla aklamaya altmz TLnin ar deer kazanmasdr. Bu firmalar iin TL cinsinden girdi maliyetlerinin artmas, kr oranlarnn dmesine, retimin azalmasna neden olmutur. Bu gelimelerde kukusuz etkili olan bir baka faktr de dk retim maliyetlerine sahip olan in, Hindistan gibi aktrlerin dnya ticareti zerinde etkilerini ve rekabet basklarn artrmalardr.

10 Saygl, eref, Cengiz Cihan ve dierleri. Trkiye'de malat Sanayiinin thalat Yaps. alma Teblii, TCMB, Ankara: TCMB, 2010, s.74-80. 11 Bamsz Sosyal Bilimciler. IMF Gzetiminde On Uzun Yl: 1998-2008. Ankara: Bamsz Sosyal Bilimciler, 2006, s.9-15.

13

ekil 7: Ara Mal thalat Miktar Endeksi (2003=100)

malat sanayinin yaad bu yapsal dnm sonucunda Trkiyede

ihracata ynelik retim yapan sanayi dallarna ara mal salayan retim dallar kresel ekonomik sisteme entegre olamadklar iin oluan ak, ithalat yoluyla karlanmaktadr. ekil 7den grlecei zere Trkiyenin ihracat artna karlk ara mal ithalat hzla artmtr. Bu nedenle Trkiyede ticaret aklarnn ardnda yatan temel dinamik, imalat sanayinin retim yapsndaki bu dnmdr.

retim yapsndaki dnm, Trkiyenin ihracat pazarlarnn da deimesine yol amtr. ekil 8 ile ekil 9 karlatrldnda Gmrk Birlii dneminde AB lkelerinin toplam ihracattaki paynn azald grlmektedir. Bahsedilen dnemde ABnin genilemesine, dolaysyla Gmrk Birlii kapsamndaki lke saysnn artmasna ramen bu oransal azala karlk Orta Dou lkeleri ve Rusyann pay artm, gelien bir baka pazar da Afrika lkeleri olmutur.

14

ekil 8: Trkiyenin 1996 Yl hracatnn lke Gruplarna Gre Dalm

ekil 9: Trkiyenin 2011 Yl hracatnn lke Gruplarna Gre Dalm

thalatmzn geen dnem iinde Asyallatn syleyebiliriz.12 Asya

lkelerinin toplam ithalattaki paynn artmasnda etkili olan faktrlerin banda Trkiyenin enerji ithalatnn artmas gsterilebilir. Dnyada retimin Asya-Pasifik blgesine kaymas Trkiyenin ithalatn etkileyen

12 Zafer Ykseler ve Ercan Trkan, Trkiye'nin retim ve D Ticaret Yapsnda Dnm: Kresel Ynelimler ve Yansmalar. TSAD-Ko niversitesi Aratrma Forumu, stanbul, 2006, ss. 46-52.

15

dier faktrdr. Ancak ekil 12den de grlecei zere enerji ithalat hari tutulduunda da toplam ithalatta AB27 lkelerinin paynn azald grlecektir.

ekil 10: 1996 thalatn lkelere Gre Dalm

ekil 11: 2011 Yl thalatn lkelere Gre Dalm

Dikkate alnmas gereken bir baka nokta da TLnin deer kazanmasyla birlikte ithalatn ucuzlamasnn yannda Euro-Dolar paritesindeki gelimeler olmutur. Dolarn deer kaybettii dnemde Trkiye iin Dolarla Asyadan al, Euroyla Avrupaya sat durumunu ortaya kartmtr.

16

ekil 12: Trkiyenin Toplam thalatnda ABnin Pay (%)

Tablo 5: AB Ticaret Partnerleri (2011) thalat hracat

Rk Partner Milyon Euro % Rk Partner Milyon Euro %

Toplam AB27 1,683,931.0 100.0% Toplam AB27 1,531,122.0 100.0%

1 in 292.070.9 17,3% 1 ABD 260.566.8 17,0% 2 Rusya 198.178.2 11,8% 2 in 136.216.9 8,9% 3 ABD 184.141.2 10,9% 3 svire 121.690.6 7,9% 4 Norve 93.528.7 5,6% 4 Rusya 108.448.9 7,1% 5 svire 91.204.1 5,4% 5 Trkiye 72.587.6 4,7% 6 Japonya 67.444.8 4,0% 6 Japonya 48.970.3 3,2% 7 Trkiye 47.588.4 2,8% 7 Norve 46.531.0 3,0% 8 Hindistan 39.256.9 2,3% 8 Hindistan 40.419.4 2,6% 9 Brezilya 37.751.6 2,2% 9 Brezilya 35.729.7 2,3% 10 G. Kore 36.057.0 2,1% 10 BAE 32.614.2 2,1%

Kaynak: EC, EU Bilateral Trade and Trade With The World, DG Trade, Brussel, 2012

15 yllk Gmrk Birlii dneminin sonunda bakldnda AB asndan Trkiye ithalatta % 2,8lik paya sahiptir. Ancak bu pazarda en nemli rakiplerimiz Hindistan, Brezilya ve G. Koredir13. ABnin G. Kore, ASEAN ve MERCOSUR lkelerine ynelik izledii serbest ticaret stratejisinin

13 Trkiyenin ihracat iin ok nemli olan otomotiv sektr iin yaplan bir alma iin bknz. AB-G.Kore Serbest Ticaret Anlamas Trkiye Otomotiv Sektr in Bir Tehdit mi?, TEPAV Politika Notu, ubat 2011.

17

sonucunda Trkiyenin AB pazar paynn olumsuz etkilenecei beklenen gelimelerdendir.

Tablo 6: Trkiyenin Ticaret Partnerleri (2010)

thalat hracat

Rk Partner Milyon Euro % Rk Partner Milyon Euro % Toplam 138,894.2 100,0% Toplam 85.949.4 100,0%

1 AB27 54.609.7 39,3% 1 AB27 39.754.5 46,3%

2 Rusya 16.290.8 11,7% 2 Irak 4.564.0 5,3%

3 in 12.999.0 9,4% 3 Rusya 3.497.5 4,1%

4 ABD 9.338.2 6,7% 4 ABD 2.906.2 3,4%

5 ran 5.791.1 4,2% 5 BAE 2.522.1 2,9%

6 G. Kore 3.608.9 2,6% 6 ran 2.300.3 2,7%

7 Ukrayna 2.903.5 2,1% 7 in 1.716.2 2,0%

8 Hindistan 2.585.8 1,9% 8 Msr 1.698.9 2,0%

9 Japonya 2.495.7 1,8% 9 S. Arabistan 1.683.7 2,0%

10 svire 2.389.3 1,7% 10 svire 1.587.2 1,8%

Kaynak: EC, EU Bilateral Trade and Trade With The World, DG Trade, Brussel, 2012.

Trkiye asndan baktmzda ise AB hala en nemli ihracat pazardr. nmzdeki yllarda da Rusya, Irak gibi lkelerin paynn artacan, ancak AB27 pazarnn nemini koruyaca sylenebilir. thalatta da Rusya, in ve rann paylarndaki art dikkat ekicidir. AB ile ticaret dengesine baktmzda sadece tekstil ve hazr giyim sektrlerinde Trkiyenin ticaret fazlas verdii gerei karmzda durmaktadr (ekil 13).

Daha Fazla Serbest Ticaret

Trkiye ile Avrupa Birlii arasnda gmrk birliinin ileyi kurallarn belirleyen 1/95 sayl Tkiye-AT Ortaklk Konseyi Kararnn 16. maddesi Trkiyenin, ABnin Ortak Ticaret Politikasna uyum ykmlln hkme balamaktadr. Bu kapsamda Trkiye ABnin tercihli ticaret anlamas akdettii lkelerle karlkl yarar esasna dayal benzer anlamalar imzalamak durumundadr. Tablo 8de sunulduu zere Trkiye bu lkelerin bir ksmyla serbest ticaret anlamalar imzalamtr.

ABnin son yllarda izledii politikalar nedeniyle zellikle Asya lkelerine ynelik almlar, Trkiyeye rakip olan lkelerin AB pazarlarna ayrcalkl giriine olanak tanyacaktr. Oluacak bu yeni durum Gmrk Birliinin salayabilecei avantajlarn da azalmas anlamna gelecektir.

18

Bu tr anlamalarn imzalanmasnda Trkiyenin Gmrk Birliine taraf lke olarak temsili de tartmal bir konudur. Trkiyenin ihracata ynelik imalat sanayi rnleri farkl piyasalara hitap etmektedir. ABnin mzakere ettii tercihli ticaret anlamalarna Trkiyenin nceliklerinin yansmamas, olumsuz bir durum olarak karmza kmaktadr.14

Tablo 7: ABde Uygulamada Olan Tercihli Ticaret Anlamalar

Avrupa Akdeniz Dier lkeler Gmrk Birlii

Arnavutluk* Cezayir Afrika, Karayip ve Pasifik lkelerinin Karayipler Forumu lkeleri

Trkiye

Bosna-Hersek* Fas* Fildii Sahili Andora Faroe Adalar Filistin* G. Afrika San Marino Hrvatistan* srail* G. Kore* svire Lbnan Kamerun zlanda Msr* Meksika Karada* Suriye* Orta Amerika (Panama,

Guatemela, Kosta Rika, El Salvador, Nikaragua)

Makedonya* Tunus* Peru-Kolombiya Norve rdn* ili* Srbistan*

Kaynak: WTO, Regional Trade Agreements, http://rtais.wto.org/ * Trkiyenin de imzalad STAlar.

Kesin olan bir baka gelime de udur ki Trkiyeyi imalat sanayi rnleri ihracat pazarnda daha ok serbestlik ve rekabet beklemektedir. Bylesi basklar karsnda, 15 yllk deneyim de bize gstermektedir ki;

Trkiye imalat sanayi verimliliini artrmak zorundadr. Bu durumun imalat sanayinin istihdam yaratmamasna, igc piyasalarnn esneklemesine, kayt d istihdamn artmasna ve alma saatlerinin uzamasna neden olduu sylenebilir.

Reel igc maliyetlerini azaltacaktr. Fiyat rekabetinde ayakta kalabilmenin yegane yolu olarak cretleri bask altna almak sanayinin geleneksel refleksi olarak karmza kmaktadr.

thal girdi kullanm artacaktr. malat sanayinin ithal girdiyi ileyip, tekrar ihracata ynelerek montaj sanayi olma ynndeki deiimi devam

14 Haluk Kabaaliolu, Turkey-EU Customs Union: Problems and Prospects, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:12, Say:2, 2010, ss:47-57.

19

edecektir. Bunun sonucunda yakalanabilecek ihracat artlarna karlk, ithalatn art daha hzl seyredecektir.

Nihayet Gmrk Birlii kapsamnda ticaret dengesi asndan baktmzda Trkiye ABye kar sadece tarm rnleri, tekstil ve hazr giyim sektrlerinde ticaret fazlas vermektedir (ekil 13). Bu durumun geen 15 yllk sre asndan sorgulanmas gerekmektedir. Yine gmrk birlii dnemi iin Trkiyenin AB pazarna ynelik bir tutunma stratejisinin, stratejik nceliklerinin olduunu sylemek de olduka gtr. Her ne kadar bu ynde hazrlanm planlar, strateji belgeleri olsa da 15 ihracata ynelik sanayi dallarndaki deiim-dnm kresel ynelimlere kaplm durumdadr.

ekil 13: AB27nin Trkiye le Ticaretinin Youn Olduu rn Gruplar (2011)

Sonu

Gmrk Birlii, serbest ticaret ve uzmanlama esaslar zerinde Trkiyenin dnya ekonomisiyle btnlemesinde taraf olduu en nemli yaplanmadr. Gnmzde neredeyse btn lkeler, bir ticari blok iinde yer alarak ekonomik geliimlerini srdrmeye almaktadr. Bu nedenle Gmrk Birliinin Trkiyenin izledii ekonomi politikasnn ana ilkeleriyle elitii sylenemez. 15 Bknz. Trkiye Sanayi Strateji Belgesi, Sanayi Ticaret Bakanl, Ankara, 2010.

20

Gmrk Birliinin tek tarafl olarak uygulanmaya baland 1970li yllarda Trkiyenin ABye ihracat 300 milyon dolar iken, gnmzde 63 milyar dolar seviyesine yaklamtr. Trkiye sanayiinin bugnk geliiminde AETnin tek tarafl olarak sanayi rnlerine kar engelleri kaldrmas da etkili olmutur. 1996 ylndan itibaren Trkiye, tm gmrk koruma tedbirlerinin kaldrlmasna baaryla direnmi ve kendi mevzuatn AB mevzuatna yaklatrmaya ynelik byk bir gayret iine girmitir. Trkiye imalat sanayiinin Gmrk Birliinin getirdii frsatlardan yararlanabildii ve daha byk bir rekabete kar direnebildii, zellikle verimlilik, kalite ve teknoloji alanlarnda nemli kazanmlar elde ettiini sylemek mmkndr. Geen 15 yllk srede Trkiye ekonomisinde, nemli deneyimler kazanm ve Gmrk Birliinin yaratabilecei olumsuz etkiler, yaanan dier ekonomik krizlerin sebep olduu etkilerle birlikte hissedilmitir.

Gmrk Birlii Trkiyenin d ticaret dengesini etkilemektedir. Bununla birlikte, Gmrk Birlii deiimleri tek bana belirleyen bir sre olarak dnlmemelidir. thalatta ve ihracattaki deimeler, byk lde yurt ii ekonomi politikalarndan ve ticaret yaptmz lke veya blgelerdeki ekonomik gelimelerden etkilenmektedir. Uygun deerlendirildiinde Gmrk Birliinin, Trkiyenin ihracatnn lke ve madde baznda eitlendirilmesine ve ilgili lkelerle ticaret hacminin artrlmasna yardmc olabilecei dnlmektedir.

Trkiyenin d ticarette en nemli partnerleri ABnin ardndan gnmzde Rusya, in, ran ve Irak olmutur. Trkiyenin enerji ithalatnn artmas bu dalm etkileyen faktrlerdendir. Dnyada retimin Asya-Pasifik blgesine kaymas Trkiyenin ithalatn etkileyen dier faktrdr. Yurtiinde ise geen 15 yllk dnemde TLnin yapsal olarak deer kazanmas ithalat etkileyen en nemli faktrdr. Yurtiinde ara mal reten sektrlerin serbest ticaret ortamna uyum salayamamalar ara mal ithalatnn hzla artmasna neden olmutur. Euronun Dolar karsndaki deeri de ithalatn Asyallamasn etkileyen bir baka gelimedir. Dier taraftan artan rekabet ortam Trkiyenin ihra ettii mal piyasalarnda fiyatlarn gerilemesine, kr oranlarnn dmesine yol amtr. Bu durum imalat sanayinin yapsal bir dnm yaayarak ucuz hammadde ve ara mallarnn ilenerek, ihracna dayanan bir montaj sanayine dnmesine yol amtr.

Gerek Gmrk Birlii, gerekse Dnya Ticaret rgt kapsamndaki ykmllklerimiz nedeniyle imalat sanayi rnleri ticaretinin serbestletirilmesi sreci devam edecektir. Bu durum zerimizdeki rekabet basksnn artmasna yol aacaktr.

21

Btn bu tespitlere ramen unutulmamaldr ki, Trkiyenin hedefi Gmrk Birlii deil AB yeliidir. Trkiye asndan, ekonomiye etkilerinden ok Gmrk Birliinin AB ile btnleme hedefine ne lde yardmc olduu konusu nem tamaktadr. ABye aday lkeler arasnda Gmrk Birliini gerekletirmi tek lke olan lkemizin bu avantajn kullanamad, tam yelik ynnde somut kazanmlar elde edemedii ortadadr. Bu durumun en gzel gstergesi yelik mzakerelerinde gmrk birlii faslnn alamyor olmasdr.

Kaynaka

Bamsz Sosyal Bilimciler, IMF Gzetiminde On Uzun Yl: 1998-2008, Ankara: Bamsz Sosyal Bilimciler, 2006.

Boratav, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi 1908-2009. Ankara: mge Kitapevi, 2011.

Kabaaliolu, Haluk. Turkey-EU Customs Union: Problems and Prospects Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:12, Say:2, 2010, ss:47-57.

Kalknma Bakanl. Kalknma Bakanl. Ekonomik ve Sosyal Gstergeler (1950-2010). 2010. www.dpt.gov.tr (05 17, 2012 tarihinde eriilmitir).

ni, Ziya, ve Caner Bakr. Turkeys Political Economy in the Age of Financial Globalization: The Significance of the EU Anchor South European Society & Politics, 2007: 147-164.

Saygl, eref, Cengiz Cihan, Cihan Yaln, ve Trknur Hamsici. Trkiye'de malat Sanayiinin thalat Yaps. alma Teblii, TCMB, Ankara: TCMB, 2010.

Togan, Sbidey. On the European Union Turkey Customs Union. CASE-Center for Social and Economic Research, 2011.

Tonus, zgr. Current Turkish Economic Policies and the Target of EU Membership. Turkey-European Union Relations: Dilemmas, Opportunities, and Constraints iinde, dzenleyen A. Yannis Stivachtis ve Meltem Mftler Ba, ss.239-256. Lexington Books, 2008.

Tonus, zgr. Gmrk Birlii Sonrasnda Trkiye'de Da Aklk ve Sanayileme. Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, no. 17 (2007): 193-214.

TK. statistik Gstergeler 1923-2008. Ankara: TK, 2009.

Trkan, Ercan. Trkiye'de retimin thalat ve hracat Bamll, TCMB. Ankara: TCMB, 2006.

Yeldan, Erin ve Kse, Ahmet Haim. Turkish Economy in the 1990s: An Assessment of Fiscal Policies, Labor Markets and Foreign Trade. New Perspectives on Turkey, No:18, ss:51-78, 1998.

22

Yeldan, Erin, ve Jean Mercenier. On Turkeys Trade Policy: Is a customs union with Europe enough? European Economic Review, no. 41, ss: 871-880, 1998.

Ykseler, Zafer, ve Ercan Trkan. Trkiye'nin retim ve D Ticaret Yapsnda Dnm: Kresel Ynelimler ve Yansmalar. stanbul: TSAD-Ko niversitesi Aratrma Forumu, 2006.

23

GMRK BRL VE TRK NAAT SEKTR

Yrd. Do. Dr. Dilek TEMZ

Prof. Dr. Nahit TRE

zet

Avrupa Birlii (AB) yesi lkelerin ekonomilerinde inaat sektr nemli bir faaliyet alandr. rnein, sektr dolayl ve dorudan nemli istihdam yaratmaktadr. Ancak, bu sektr AB-Trkiye Gmrk Birliinde (GB) hizmet sektr olarak kabul edilmi ve kapsam dnda braklmtr.

Bu almada, GBnin Trk inaat sektr zerindeki etkileri incelenmektedir. Etkinin varl ampirik bir model kurularak ve ekonometrik yntemler kullanlarak aratrlmaktadr. Modelde kullanlan ana deikenler, inaat ve kullanm izinlerine gre konut retim deeri, Gayri Safi Yurtii Hasla, sabit sermaye yatrmlar, para arz ve dviz kurudur. almada kullanlan veriler Trkiye statistik Kurumu (TK), Devlet Planlama Tekilat (DPT) ve T.C. Merkez Bankasndan temin edilmitir. GBnin Trk inaat sektr zerinde bir etkiye sahip olup olmadn grmek adna, 1996 yl iin bir kukla deiken kullanlmtr.

Anahtar Kelimeler: Trk naat Sektr, Gmrk Birlii, Ekonometrik Analiz

Abstract

The construction sector is a considerable field of activity within the economies of European Union (EU) member countries. The positive effect of the sector emerges with its direct and indirect contributions to employment facilities. However, the construction sector is not considered within the scope of the Customs Union (CU), since it is a part of the service sector.

Yrd. Do. Dr., ankaya niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararas Ticaret Blm, Ankara. Prof. Dr. , ankaya niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararas Ticaret Blm, Ankara

24

In this study, the impact of the CU on the Turkish construction sector is examined. The magnitude of the impact is tested with establishing a model and using econometric methods. The primary variables in the model are Gross Domestic Product (GDP), fixed capital investments, money supply and exchange rate. The data used in this study are obtained from Turkish Statistical Institute, State Planning Organization and the T.C. Central Bank. In order to test whether the CU has an impact on the Turkish construction sector, a dummy variable is used for the year of 1996.

Key Words: Turkish Construction Sector, Customs Union, Econometric Analysis.

Giri

naat sektr, yol, kpr, baraj yapm gibi her trl altyap faaliyetlerini; konut, okul, fabrika, iyeri, hastane gibi her trl bina inaatn ve elektrik, su, shhi tesisat, stma, havalandrma gibi tm donanm ilerini kapsamaktadr.

naat sektr salad istihdam ve girdilerin eitlilii asndan ekonomide ok geni bir alan etkileyebilmektedir. Sektrn, hem Trk ekonomisindeki hem de Avrupa Birliine ye lkelerdeki yeri ve nemi yadsnamayacak kadar byktr. Trkiyede, imento, seramik, ahap, cam sanayi gibi 150 yan sektr beslemektedir.

Gnmzde sektrn ilgilendii konular srdrlebilir bymeye gei asndan da ok nemlidir. Bu konular arasnda, iklim deiiklii ile mcadele, dk karbon ekonomisi ve sanayide ve binalarda enerji verimlilii saylabilir.

Trkiye 2010 ylnda Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) sralamasnda dnyada 16. srada yer almtr. Yakn gelecekte, Trkiyenin, ekonomisi gl baz lkelerin nne geebilecei beklentisi vardr. Bymedeki bu beklenti katma deeri yksek ve rekabeti sektrler ile salanabilir. Bu sektrlerin banda Trk inaat sektr gelmektedir.

Gnmzde Trk Mteahhitleri, innin ardndan dnyada 2. sraya yerlemilerdir. imento, seramik, demir-elik ve doal ta retimi gibi birok rnde dnyada ve Avrupada ihracat ve retimde Trkiye ilk sralarda yer almaktadr.

naat sektr, istihdam yaratmas ve ihracat artrmas ile Trk ekonomisinde nemli bir yer tutmaktadr. Sektr istihdama % 5,7 orannda katk salamaktadr. naat malzemeleri sanayisinden gelen +%2lik katk ile

25

toplam istihdama katks %7 oranndadr. Kayt d alanlar da hesaba katarsak toplam katknn %10a yaklat sylenebilir.

naat malzemeleri sanayisinin ihracata katks olduka fazladr. Sektr, 2008 ylnda 24,3 milyar dolar ihracat gerekletirerek ihracatta 1. srada yer almtr. naat Malzemesi Sanayicileri Derneine (MSAD) gre, 2023 yl ihracat hedefi 100 milyar dolar olarak belirlenmitir.

Avrupa Birliine uyum anlamnda nem tayan, sektrel bazda rekabet edebilmek iin ulusal lekte yap sektrnde birtakm faaliyetlerin yaplmas gerekmektedir. Bu faaliyetler arasnda, yap sektrnde kalitenin ykseltilmesi, kamu ihalelerinde yap sektrnn geliimini salayacak nlemlerin alnmas, yap sektrnn eitiminin ve imajnn ykseltilmesi, aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin yap sektrne ve ilgili sanayilere girmesini salayacak Ar-Ge teviklerinin koordinasyonun salanmas saylabilir.

Trkiyede inaat sektrnn daha da ilerlemesinde ve uluslararas pazarlardan alnan payn artrlabilmesinde Ar-Ge almalarnn son derece nemli bir yeri bulunmaktadr. Avrupa Birliinde yap sektrndeki Ar-Ge almalar, yaam standartlarn arttrmaya, doal kaynaklarn srdrlebilirliini salamaya, bilim ve teknolojiyi ilerletmeye ynelik misyona sahip aratrma kurumlar tarafndan yrtlmektedir. Bu kurumlar zamanla yap sektrnn yolunu izen firmalar haline gelmilerdir. rnein, E-CORE (European Construction Research NetworkAvrupa Yap Aratrma Platformu) Avrupada yrtlen yap aratrmalarn destekleyen ve bunlarn sanayi ile iliki kurmasn koordine eden bir platformdur. UEAtc (Union Europenne pour lAgrment Tecniques dans la construction) Avrupada Teknik Onaylar konusunda oluturulan birlik, yap sektrnde alan birok aratrma kuruluunun bir araya gelmesini salamtr.

Gmrk Birliinin en temel amac, lkeler arasnda serbest dolam ve eit alma imkanlarn yaratmaktr. Dolaysyla Trkiyedeki inaat mhendislii eitimi dahil olmak zere inaat sektrne ait birok konunun ve uygulamann Avrupa lkelerindekiler ile uyumlu olmas gerekmektedir (Ansal, 1993). Ancak, inaat sektr, AB-Trkiye Gmrk Birliinde (GB) hizmet sektr olarak kabul edilmi ve kapsam dnda braklmtr. Bu almadaki ama, GBnin Trk inaat sektr zerinde bir etkisinin olup olmadnn kurulan bir ampirik model deneyimi ile incelenmesidir. alma toplam alt blmden olumaktadr. lk olarak, gnmzde Trk inaat sektr ve Avrupada naat sektr hakknda bilgi verilmektedir. AB-Trkiye GBnin Trk inaat sektr zerindeki muhtemel etkileri ve bu etkilerin kurulan bir ampirik model ile incelenmesi ise zerinde durulan dier konulardr.

26

Trk naat Sektr

Trk inaat sektr, kk ve orta lekli firmalarn arlkta olduu bir sektr grnm ile Avrupa Birlii inaat sektrne benzemektedir denilebilir. Trk inaat firmalar arasnda uzmanlama anlamnda belirli bir eilim olmad ve ihtiya durumunda proje baznda ortak giriimler veya konsorsiyumlar grld sylenebilir.

Trk inaat firmalarnn yeni bir pazara girerken yntem olarak en ok ortak ekonomik ibirlii, pazarlk artlar, askeri inaat projelerini kullandklar grlmektedir. i sknts eken lkelerin talepleri dorultusunda Trk firmalarnn byk apl iler aldklar da grlmektedir (Baykan ve Oral, 2001).

Genel olarak ekonomik byme ile inaat sektr arasnda benzer bir eilim olduu sylenebilir (Tablo 1, Grafik 1). naat sektr byme hz ile GSYH bymesi arasndaki korelasyon katsays 0,92 olarak hesaplanmtr. Katsaynn ykseklii, sektrn geliimi ile ekonominin geliimi arasnda ayn ynde ve kuvvetli bir ilikinin olduunu gstermektedir denilebilir.

Tablo 1: GSYH ve naat Sektr Yllk Byme Hzlar

Kaynak: TCMB, TK, DPT

Yllar naat Sektr Gelime Hz (%)

GSYH Gelime Hz (%)

1999 -3.1 -3.4

2000 4.9 6.8

2001 -17.4 -5.7

2002 13.9 6.2

2003 7.8 5.3

2004 14.1 9.4

2005 9.3 8.4

2006 18.5 6.9

2007 5.7 4.7

2008 -8.1 0.7

2009 -16.1 -4.8

2010 18.3 9.2

2011 11.2 8.5

27

Grafik 1: GSYH ve naat Sektr Yllk Byme Hzlar

2011 ylnda inaat sektrnde yllk byme oran %11,2 olarak

gereklemitir. 2002-2011 yllar arasnda inaat sektrnde en yksek byme %18,5 ile 2006 ylnda ve %18,3 ile 2010 ylnda yaanmtr. 2010 ve 2006 yllarndaki bu hzl artn nedenlerinden biri olarak 2004, 2005 ve 2010 yllarndaki konut inaat ruhsatlarndaki yksek art oranlar sylenebilir.

2002-2011 yllar arasnda, inaat sektrndeki en byk daralma % -17,4 ile 2001, %-16,1 ile 2009 ve %-8,1 ile 2008 yllarnda yaanmtr. 2001 ve 2009 yllar iin, inaat ruhsat saysndaki gerilemenin inaat sektr byme oranlarn aa ektii konusunda bir ey sylemek mmkn olmasa da, 2008 ylnda grlen inaat ruhsat saysndaki %13,9luk azalmann, 2008 ve onu takip eden 2009 yllarndaki inaat sektrndeki daralmaya neden olduunu sylemek yanl olmaz.

naat sektrnn 2011 ylnn ikinci eyreinde % 13,4 olan byme performans ksmi bir gerilemeyle nc eyrekte % 10,6ya dmtr. Bu gerilemenin nedeni olarak, baz etkisi, sektrdeki faaliyetlerin mevsimsellii ve yatrmclarn yeni yatrmlara ynelmek yerine mevcut projelerini tamamlamaya ve zellikle konut sektr iin geerli olmak zere stoklar eritmeye ynelmi olmalar saylabilir.

2012de, ekonominin byme hznda, bir nceki yla gre yaklak yar yarya bir azalmann olmas beklenmektedir. Dolaysyla, inaat sektrndeki byme hznn da 2012 ylnda yavalayabilecei gz nnde

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11

GSYH INSAAT

28

bulundurulmaldr. 2012 ylnda inaat sektrnn katma deeri yksek stratejik bir sektr olarak deerlendirilmesi gerektiini belirtmekte burada fayda vardr.

naat sektrnn 2011-2020 dnemindeki yllk ortalama reel byme hznn %6 civarnda olmas beklenmektedir. Bu tahminlerin gereklemesinin, demir-elik, inaat malzemeleri, elektrik ekipmanlar, makine ve yedek para retimi gibi sektrler iin de olumlu olaca beklentiler arasndadr.

naat sektrnn Gayri Safi Yurt i Hasla ierisindeki paynn da nemli olduu bilinmektedir. Ancak sektr milli gelirden yeterince pay alamamaktadr (INTES, 2012). Cari fiyatlarla 2007de inaat sektrnn GSYH ierisindeki pay %4,9dur. 2009 ylnda ise sektrn milli gelir ierisindeki paynn %3,8e dt grlmektedir. 2010 ylnda ekonominin gelime ierisinde olmas ve byk inaat projeleri nedeniyle sektrn paynn yeniden artarak %4,1e ulat grlmektedir. 2011 dokuz aylk dnemde sektrn pay %4,5dir. Sabit fiyatlarla ise 2011 ylnda inaat sektrnn paynn %5,8 olarak gerekletii grlmektedir.

naat sektr sabit sermaye yatrmlarnn yap ile ilgili faaliyetlerini kapsamaktadr. naat sektr retiminin hemen hemen tamam yatrm mal olarak kabul edilmektedir. 2010 ylnn ilk eyreinde %16,3, ikinci eyreinde %28,1, nc eyreinde %30,4 ve son eyreinde %42,6 artan toplam sabit sermaye yatrmlar, 2010u %30luk byme ile kapatmtr. Bu dnemde kamu yatrmlar %17, zel sektr yatrmlar ise %33 orannda artmtr.

Grafik 2: Sabit Sermaye Yatrmlar inde Kamu ve zel Sektr naat Yatrmlar, Cari Fiyatlarla (Bin TL).

24.408.068

23.037.862 24.092.887

20.087.805

21.582.962

25.021.508

22.874.355 20.814.215

18.874.674 18.523.494 17.473.246

19.170.907

-

5.000.000

10.000.000

15.000.000

20.000.000

25.000.000

Mar

.08

Haz

.08

Eyl.0

8

Ara.

08

Mar

.09

Haz

.09

Eyl.0

9

Ara.

09

Mar

.10

Haz

.10

Eyl.1

0

Ara.

10

Kamu sektr zel sektr Toplam Kaynak: DPT

29

zel sektr yatrmlarnda 2008'in ikinci eyreinde balayan ve kresel krizin etkileriyle artarak devam eden byk gerilemenin ekonomiyi ve ayn zamanda inaat sektrn olumsuz ynde etkilediini sylemek mmkndr. 2008-2009 dneminde kamu yatrmlarnda az da olsa bir art olmasna ramen, bu art zel sektr yatrmlarndaki yksek oranl gerilemeyi telafi etmeye yeterli olamamtr. 2008'in ilk eyreinden itibaren zel sektr inaat yatrmlarnda ciddi bir d yaanm, bu d 2009'un ikinci eyreinde en yksek seviyesine ulamtr (Grafik 2). 2008'in bandan itibaren pozitif olan ve 2009'un ilk eyreinde %24,2'lik bir art gsteren kamu inaat yatrmlar ise 2009 nc eyrekte bir azalma gstermitir. 2009 nc eyreinde yerel seimlerin mali disiplini sekteye uratm olmas, daralan ekonomi ve den vergi haslat nedeniyle, bte an kltme derdine dlm ve inaat sektrn yln son eyreinde canlandracak bir katk salanamamtr. Dolaysyla, inaat sektrnde 2009 ylnda %16,1 orannda bir daralma yaanm ve sonu olarak inaat sektr krizden ve ekonomide yaanan daralmadan en fazla etkilenen sektr olmutur.

naat sektrnn lke istihdam iindeki yerini grebilmek amacyla Tablo 2 hazrlanmtr.

Tablo 2: naat Sektrnn lke stihdam indeki Yeri (Bin Kii-15+ya)

Yllar stihdam Edilenler naat ve

Bayndrlk leri

Toplam Toplam Yzde

2004 19.632 966 4,9

2005 20.067 1.107 5,5

2006 20.423 1.196 5,9

2007 20.738 1.231 5,9

2008 21.194 1.241 5,9

2009 21.277 1.249 5,9 Kaynak: TK

naat sektrnn toplam istihdam iindeki pay yaklak %6 civarndadr. Sektrdeki istihdamn 2006-2009 dneminde yerinde sayd grlmektedir. Ancak, bu payn yalnzca inaat sektrn kapsad

30

dnlrse, sektrn balantl olduu dier sektrler de dikkate alndnda ekonomi iin nemli bir istihdam potansiyeli salad ifade edilebilir.

naat sektrnn istihdam yapsnn genellikle dk eitim dzeyine sahip ve mevsimlik iilerden olutuu dikkate alndnda, bilhassa krsal kesimden kente g kaynakl isizliin absorbe edilebilmesinde, dier sektrlere nazaran (sanayi ve hizmetler sektr) daha avantajl olduu dnlebilir (Trkiye Kalknma Bankas, 2008)

naat sektrne ait dier nemli bir gsterge, TK tarafndan aklanan yap ruhsatlar ve yap kullanm izinleri verileridir. Yap ruhsatlar, inaata balamadan nce inaatn yaplabilirliini gsterir nitelikte izin belgeleridir. Yap kullanm izinleri ise yapm bitmi ve kullancya sunulmu inaatlar gsterir. Trkiyede balanan her inaat bir ruhsata sahip olmad gibi, yapm tamamlanan her bina da yap kullanma iznine sahip deildir. zellikle yap kullanma izin belgeleri bu bakmdan doru istatistiksel bilgi deerini byk lde yitirmitir denilebilir.

Grafik 3: naat statistikleri Yap Ruhsatna Gre, Toplam Binlar-Daire Says

0.0E+00

5.0E+09

1.0E+10

1.5E+10

2.0E+10

2.5E+10

3.0E+10

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11

DAIRESAYI

Kaynak: TK

31

Grafik 4. naat statistikleri Yap Ruhsatna Gre, Toplam Binalar-Yap Says

0

1,000,000,000

2,000,000,000

3,000,000,000

4,000,000,000

5,000,000,000

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11

YAPISAYI

Kaynak: TK

Grafik 5. naat statistikleri Yap Ruhsatna Gre Toplam Binalar-Yzlm Metrekare

0E+00

1E+12

2E+12

3E+12

4E+12

5E+12

6E+12

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11

METREKARE

Kaynak: TK

32

Grafik 6. naat statistikleri Yap Ruhsatna Gre Toplam Binalar-Deer TL

0.0E+00

5.0E+14

1.0E+15

1.5E+15

2.0E+15

2.5E+15

3.0E+15

3.5E+15

02 03 04 05 06 07 08 09 10 11

DEGER

Kaynak: TK

2011 ylnda yap ruhsat alan yaplarn yzlmleri %30,8 orannda gerilemesine ramen yap kullanma izin belgesi alan yaplarn yzlm %23,4 orannda artmtr. Bu durum, 2011 ylnda yeni bina ina isteinin nemli lde azaldnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir.

Eyll 2011'de yap ruhsatlar 2010 Eyll ayna kyasla yzlm itibariye %21,58 orannda gerilerken, Yap Kullanma zin Belgelerinde yzlm itibariyle %31,93 art kaydedilmitir. Bu tablo ile sektrn uzun vadeli yatrmlarda hala ihtiyatl olduuna iaret etmektedir denilebilir.

Avrupada naat Sektr

Avrupa Birlii statistik Brosu Eurostat verilere gre, 2010 Nisan aynda inaat sektr retiminin, Mart 2010'a gre Avro Blgesinde (AB16) %0,3 orannda azald, AB 27 Blgesinde ise ayn kald grlmektedir. Nisan 2010'da, 2009 Nisan ayna gre inaat sektr retiminde Avro Blgesinde (AB16) %6,1, AB27 Blgesinde ise %4,3 orannda azalma kaydedilmitir.

Nisan 2010'da inaat sektr retimi 8 lkede gerilemi, 5 lkede artm, Hollanda'da ise ayn kalmtr. En byk daralma srasyla Macaristan (%8,1), spanya (%4,9) ve Portekiz'de (%3,7) grlmektedir. En byk

33

artlar ise Slovakya (%9,0), ek Cumhuriyeti (%4,8) ve Almanya'da (%2,6) kaydedilmitir (TMB, 2010).

Mart'ta srasyla %9,2 ve %7,2 oranlarnda art kaydedilen bina inaatlar Nisan aynda Avro Blgesinde % 0.9, AB27 Blgesinde ise %1,2 d gstermitir. Mhendislik yaplarnda ise Avro Blgesinde %3,4, AB27 Blgesinde ise %3,0 art kaydedilmitir. Bu oranlar Mart'ta srasyla %0,9 ve %1,5tir. Nisan 2010'da inaat sektr retimi bir nceki yln ayn dnemine gre 11 lkede gerilemitir. Sadece sve (%9,1), Almanya (%4,8) ve ngiltere'de (%0,9) byme kaydedilmi, en byk daralma ise Bulgaristan (%22,7), spanya (%18,5) ve Romanya'da (%17,2) yaanmtr (TMB, 2010).

Bina inaatlar Nisan 2010'da Avro Blgesinde %6,0, AB27 Blgesinde ise %4,9 azalmtr. Mart aynda bu azalma oranlar srasyla %3,2 ve %3,0 olarak gereklemitir. Mhendislik yaplarnda ise Nisan 2010'da Avro Blgesinde %6,5, AB27 Blgesinde ise %0,8 azalma olmutur. Bir nceki ayda mhendislik yaplarndaki d oranlar srasyla %14,1 ve %6,7dir (TMB, 2010).

Trkiye-AB Gmrk Birlii'nin Trk naat Sektr zerindeki Etkileri

Trk inaat sektr zerindeki AB Gmrk Birlii'nin muhtemel etkileri dolayl ve dolaysz etkiler olmak zere incelenebilir (Tre, 1995). Dolayl etkiler, Gmrk Birlii'nin ekonominin tamamnda meydana getirdii etkilerin inaat sektrne de yansmas eklinde karmza kar. Bu etkiler milli gelir ve istihdam seviyesi, verimlilik, d denge ve kamu maliye-si olarak sralanabilir. Dolaysz etkiler ise, hizmetlerin serbest dolam, kamu almlarnn rekabete almas, gmrk ve fonlarn kaldrlmas eklinde karmza kmaktadr.

Trkiye-AB arasnda 1996 ylnda gerekletirilen GBnin etkilerinden biri istihdam zerindedir. stihdam asndan grlen en byk etki ise sanayi sektrnde grlmektedir. stihdamn azalmas eklinde grlen bu etkinin nedenleri, sanayi sektrnde yer alan firmalardan bir ksmnn Birlik firmalar karsnda rekabet gcnn zayf olmas sonucu bu sektrden ekilmeleri, kalan firmalarn rekabet glerini artrmak iin emek youn retimden teknoloji youn retime geerek mevcut istihdamlarn azaltma yoluna gitmeleri eklinde ifade edilebilir. Ancak GBnin sanayi sektrndeki istihdam zerinde bu olumsuz etkilerinin yan sra toplam istihdam zerinde olumlu etkilerinin olduu da sylenebilir. Zira, Trkiyeye AB'den gelen yabanc sermayenin etkilerinden birisi istihdamdaki arttr.

34

Trkiye'nin tam yelikten nce GBye entegre olmasnn istihdam asndan yaratt olumsuzlua da burada deinmek yerinde olacaktr. GBye entegre olma srecinde, Trkiye ABye tam ye olmad iin, Avrupa Sosyal Fonu'ndan yararlanamamtr. Fakat, GB ile birlikte ekonomide ve birok alanda yeniden yaplanma faaliyetlerine girilmitir. gc transferleri, iilerin mesleki eitimi, corafi hareketlilik bu faaliyetler arasnda saylabilir. Dolaysyla Trkiyenin gider kalemlerinde bir art grlmtr. Fakat bylesi giderler, nceki yeler iin Avrupa Sosyal Fonu'ndan karlanmtr. Oysa, Trkiye iin bu olanak sz konusu olamamtr.

GB ile birlikte Avrupa Birlii lkelerinden ithal edilen inaat malzemesi, elemanlar ve makinalarnn ucuzlad sylenebilir. nk bu kalemlerden alnan gmrk vergileri ve fonlar kalkmtr. Ayrca, Gmrk Birlii ile Trkiye Avrupa Birlii'nin nc lkelere kar uygulad Ortak Gmrk Tarifesini benimsediinden dolay ve bu tarife genelde Trk nominal ve efektif koruma oranlar altnda koruma ierdiinden, Trk inaat sektr iin bir maliyet avantajnn belirdii de ifade edilebilir. Dolaysyla Gmrk Birliinin bir maliyet avantaj yaratt sylenebilir. Gmrk Birlii'nin genelde cretleri ykseltici etkisi ok sayda insan istihdam eden Trk inaat sektr iin bir dezavantaj olabilirse de, igc verimliliinde meydana getirdii artn bu durumu telafi ettii de ifade edilebilir.

Gnmzde, ABye ye lkeler arasnda inaat faaliyetleri gelime gstermi ve ig hareketlilii artmtr. Ancak, zelletirmeler sonucunda kamu sektrnn inaat ilerindeki paynn azald grlmektedir.

naat sektr iki alt blmde incelenebilir: inaat yapm ve inaat malzemesi retimi. Fakat gnmzde, birok mteahhit elik konstrksiyon, perde duvarlama, klima tesisat gibi baz malzemeleri kendileri retip monte ettikleri iin bu ayrm yapmak artk ok zorlamtr.

Gmrk Birlii ile birlikte Trk sanayicisinin kendine gveninin ve rekabet gcnn arttn syleyebiliriz. Gmrk Birliinin balangc 1996'da Trkiye'nin Avrupa'ya ihracat 11 milyar ABD dolar, ithalat 24 milyar ABD dolar dzeyindeydi. Toplam 35 milyar dolarlk ticaret hacmi ile AB lkelerine yaplan ihracat ithalatn sadece %40'n karlamaktayd. 2011 ylna gelindiinde, ilk alt ayda AB'ye 31.6 milyar dolarlk ihracat yaparken, AB'den 46,7 milyar ABD dolarlk ithalat yapld grlmektedir. Buradan anlalyor ki, Trkiye Avrupa'ya sanayi rn ihra eder duruma gelmitir. nceki yllarda sadece narenciye, fndk ve ttn gibi tarm rnleri ihracatta nemli bir yer tutarken, bugn ihracatn %90'na yaknn sanayi rnlerinin oluturmas, Trkiyenin endstrileme yolunda nemli bir yol kat ettiinin bir gstergesidir.

35

Trk ekonomisi 1980den beri, zellikle 2001 krizinden sonra hzlanan bir yeniden yaplanma sreci iine girmitir. Bu sre iinde, kurumsal ve fiziki altyapda kapsaml deiiklikler yaplmtr. Ancak ulatrma, enerji, eitim ve salk gibi alanlarda halen ciddi altyap eksiklerinin bulunduu bir gerektir. Gemi dnemde, tarm sektrnden sanayi ve hizmetler sektrne doru bir geiin yaanmas ile ekonomideki verimlilik dzeyinde bir art yaanmtr. Burada, verimlilik artna neden olan temel etken i gtr. Ancak gnmzde artk bu i gn verimlilik artna neden olmayaca aktr. Zira, Trkiye ehirleme orannda Portekiz, talya ve spanya gibi lkeleri yakalam durumdadr ve nmzdeki dnemde krsal kesimden ehirlere gn verimlilik artna sebep olmayaca aikardr. Dolaysyla Trkiyenin beklentiler dorultusunda, 2023 ylnda dnyann 10. byk ekonomisine sahip olabilmesi iin, i gn sebep olduu verimlilik art yerine sektrler aras kaynak transferinin sebep olduu bir verimlilik artna ihtiyac vardr. Dolaysyla katma deeri yksek bir retim yapsna doru bir geie ihtiya duyulmaktadr. Bu balamda da inaat sektr daha bir nem kazanmtr.

naat sektrnde yurt ii faaliyetler kadar yurt d faaliyetlerde sektrn geliimi asndan ok nemlidir. Trk inaat sektr, yurt dna yatrmlarda nc bir rol oynamaktadr. Gnmzde sektr Balkanlar, Orta Asya, Rusya, Ortadou ve Afrika'da olmak zere toplam 90 lkede 200 milyar ABD dolarn aan bir i hacmine ulamtr. Trk inaat irketleri lkenin otoyol ve blnm yollarn, enerji ve sulama barajlarn, sosyal konutlarn, ehirlerin kanalizasyon altyaplarn ina ederken sermaye yaplarn glendirmilerdir. Trk inaat irketlerinin proje portfylerine bakldnda, Dominik Cumhuriyeti'nden Kazakistan'a, Nijer'den Rusya'ya kadar ok geni bir portfyn var olduu grlmektedir. Her yl Engineering News Record tarafndan yaynlanan Dnyann En Byk 225 Uluslararas Mteahhidi listesinde Trkiye 2011de, 31 firmayla, birok gelimi lkeyi geride brakarak innin ardndan ikinci srada yer almtr.

Gnmzde, yurt d mteahhitlik hizmetlerinde mevcut pazar alanlarnda kalc olunmasnn yan sra yeni Pazarlara girilmesi hususunda almalar yrtlmektedir. Kuzey ve Orta Afrikada Cezayir, Nijerya, Sudan, Ortadouda Irak, Lbnan, Krfez lkeleri, Orta Asyada Hindistan, BDTde Rusya, Azerbaycan, Trkmenistan, Dou Avrupada Kosova ve Balkan lkeleri, Gelimi lkelerden ABD, hidrokarbon reten lkeler; in bata olmak zere Uzakdou lkeleriyle Gney Amerika lkeleri hedef pazarlar olarak belirtilebilir. Trk mteahhitlerin bu hedef pazarlara etkin olarak girebilmesi iin bu lkelerde nitelikli elemanlarla donanm bir yurtd tekilat oluturulmas ve yeni pazarlar iin proje destei

36

oluturulmas gerekmektedir (INTES, 2012). Yine gnmzde, inli ve Hintli firmalar Trk mheahhitlerinin en nemli rakipleridir. Bu firmalar devletten ok nemli finansman destei grmektedirler. Yurt d mteahhitlik hizmetlerinde teminat mektubu temininde karlalan sorunlar, yurt dnda istihdamn zerindeki ar vergi gibi ykler ise Trk mteahhitlerin rekabet olanaklarn snrlandrmaktadr.

Toplu Konut daresi'nin (TOK) gelir paylam yntemiyle lks konut retimine balamasyla birlikte sektrde ortaya kan haksz rekabetin, inaat irketlerinin yurt dnda yeni i arayna girmelerine sebep olmutur. TOK uygulamalarna ek olarak, kamu ihalelerinin genel olarak kaliteyi ikinci plana atma ve en dk fiyat teklif edene ii vermeye ynelik uygulamalar Trkiye'de inaat yapmann ekiciliini azaltmtr. Bu sebeple, Trk mteahhitler yurt d yatrmlara ynelmilerdir. Bu ise, Trkiye'nin dviz gelirlerini arttrmann nemli bir yolu haline gelmitir. naat sektrndeki byme yurt iinde birok sektrde retim artna neden olduu gibi yurtd mteahhitliin gelimesi de sanayi mallar ihracatnda art beraberinde getirmitir. Yurt d mteahhitlik hizmetleri Trkiye ekonomisinin kresel ekonomiyle entegrasyonunu birok kanaldan kuvvetlendirebilecek bir potansiyele sahiptir.

Gmrk Birliinin Trk naat Sektrne Etkisinin Ekonometrik Analizi: Bir Model Denemesi

Ekonometrik Yntem ve Veri Seti

Bu almada, Gmrk Birliinin (GB) Trk inaat sektr zerine etkisi 1955-2010 dnemi iin ekonometrik yntemler kullanlarak incelenmektedir. Ekonometrik analizlerde kullanlan veriler yllk olup, Devlet Planlama Tekilat (DPT), T.C. Merkez Bankas ve Trkiye statistik Kurumu (TK) internet sitelerinden temin edilmitir.

Yaplan ampirik uygulamalarda ilk olarak, deikenlerin birim kk snamalar yaplarak, duraan olup olmadklar tespit edilmektedir. Bu almada Geniletilmi Dickey-Fuller (ADF) (1981) ve Phillips-Perron (1988) birim kk snamalar kullanlmaktadr. ki snamaya da ayn anda yer verilmesinin nedeni duraanlk snamas sonularn destekleyebilmektir.

almada kurulan ekonometrik modelde, inaat/kullanm izinlerine gre konut retim deeri (Trk Liras cinsinden) baml deiken, gayri safi yurtii hasla, sabit sermaye yatrmlar, reel efektif dviz kuru ve M2 para arz aklayc deikenler olarak kullanlmaktadr. Modelde, inaat retim endeksinin gemi yllara ait verilerinin temin edilememesinden dolay, inaat/kullanm izinlerine gre konut retim deeri, inaat sektr adna temsili bir deiken olarak kullanlmtr.

37

Kurulan modelde, Gmrk Birliinin balang yl olan 1996 yl iin bir kukla deiken kullanlmtr. Bu almadaki ama, GB Trk inaat sektrn etkilemitir hipotezini test etmektir.

almada kullanlan deiken tanmlar aadaki gibidir:

URTDGR : naat/kullanm izinlerine gre konut retim

deeri (Trk liras)

GSYH : Gayri Safi Yurt ii Hasla,

SSY : Sabit Sermaye Yatrmlar,

KUR : Reel Efektif Dviz Kuru,

M2 : M2 Para Arz,

D96 : Gmrk Birliinin balang yl olan 1996

yl iin konulan kukla deiken

D96 = 0 (1996dan nce)

D96 = 1 (1996dan sonra)

Oluturulan ekonometrik model aadaki gibidir: 2 1 2 DLNURTDGRt = 0 + DLNURTDGRt-1 + i DLNGSYHt-i + i DLNSSYt-i + i DLNKURt-i + i DLNM2t + D96 + ut i=0 i=0 i=0

almada logaritmik, duraan serilerle allmtr. Deikenlerin nlerinde kullanlan D, birinci farknn alndn, LN logaritmik deerlerinin kullanldn ifade etmektedir.

Deikenlere ait gecikme uzunluklar belirlenirken, ilk etapta, tm aklayc deikenlerin gecikme uzunluklar 2 yl olarak alnm, anlamsz olan gecikmeli deerlerin modelden karlmas ile nihai modele ulalmtr.

GBnin Trk inaat sektr zerine etkisini gsterebilmek iin 1996 ylna konulan kukla deikenin anlaml olmas gerekmektedir. Bunun iin almada aadaki hipotez test edilmektedir:

H0 : = 0

H1 : 0

Ampirik Sonular

almada kullanlan zaman serilerinin duraan olup olmadklarnn snanmasnda Geniletilmi Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron

38

snamalar kullanlmtr. Birim kk snamalarnda baml deikenin ka dnem gecikmesinin regresyon denkleminin sanda yer alacana karar vermek iin Schwarz (SIC) bilgi kriterinden yararlanlmtr.

Tablo 3de, bu almada kullanlan deikenlere ait ADF ve Phillips-Perron test istatistikleri verilmektedir. Kritik deerler Eviews6 ekonometri program tarafndan retilmi olup, MacKinnon deerlerine dayanmaktadr. Parantez iinde verilen deerler gecikme uzunluunu belirtmektedir.

Tablo 3. Birim Kk Snamas Sonular

Deiken ADF test istatistii Phillips-Perron test istatistii Sabit,Trend Sonu

LNURTDGR 0.878901 (0) P=0.8953 0.878901 (0)* P=0.8953 yok Birim kk var

LNGSYH -2.167232 (0) P=0.4977 -2.131327 (1)* P=0.5172 Sabit,trend Birim kk var

LNSSY -2.164989 (2) P=0.4986 -1.980087 (5)* P=0.5990 Sabit,trend Birim kk var

LNKUR 0.146859 (1) P=0.9665 0.428425 (5)* P=0.9825 Sabit Birim kk var

LNM2 1.599965 (1) P=0.9994 3.683131 (5)* P=0.9993 sabit Birim kk var

DLNURTDGR -5.602309 (0) P=0.0000 -5.631570(1)* P=0.0000 yok Birim kk yok

DLNGSYH -7.862212 (0) P=0.0000 -7.860083(1)* P=0.0000 sabit Birim kk yok

DLNSSY -2.237714 (2) P=0.0256 -3.802026(2)* P=0.0240 yok Birim kk yok

DLNKUR -4.213131 (0) P=0.0015 -4.331877(4)* P=0.0010 sabit Birim kk yok

DLNM2 -3.648868 (0) P=0.0349 -2.865490 (3)* P=0.0361 sabit Birim kk yok

Not: Snamalar sonucunda p-deeri 0.05ten yksek bulunmusa birim kk var, aksi durumda birim kk yok karar verilmitir. *Bandwidth (Newey- West using Bartlett kernel) Phillips- Perron.

Deikenlerin seviyelerine uygulanan ADF ve Phillips-Perron birim kk snamas sonular deikenlerin duraan olmadn gstermitir. Ayn testlerin deikenlerin birinci derece farkna uygulanmasyla elde edilen sonular, deikenlerin farknn duraan olduunu gstermektedir.

Deikenlerin zaman serisi zellikleri incelendikten sonra, ikinci aamada kurulan ekonometrik model iin EKK yntemi uygulanmtr. Tablo 4de bu modele ait EKK tahmin sonular verilmektedir.

39

Tablo 4: EKK Tahmin Sonular

Baml Deiken: DLNURTDGR

Deikenler Katsay t-istatistik Olaslk

C 8.85E+13 2.696480 0.0115

DLNURTDGR(-1) 0.675630 5.068829 0.0000

DLNGSYH 5.23E+08 0.090624 0.9284

DLNGSYH(-1) -7.73E+09 -0.859471 0.3971

DLNGSYH(-2) 8.56E+08 2.290920 0.0433

DLNSSY 5.88E+08 1.297426 0.2047

DLNSSY(-1) 3.23E+09 2.045777 0.0419

DLNKUR 4.72E+10 1.290551 0.2071

DLNKUR(-1) 9.11E+10 1.412965 0.1683

DLNKUR(-2) 3.70E+11 2.258621 0.0316

DLNM2 -3.98E+10 -0.984460 0.3330

D96 -3.35E+15 -2.293488 0.0293

R2 0.928781 Akaike 65.95589

Dzeltilmi R2 0.896855 Schwarz 66.52930

SSR 5.79E+28 F-istatistik 29.09178 P=0.000000

LR -1404.052 ARCH (1 gecikme) 0.028204 P=0.867476

Jarque-Bera 2.31322 P=0.418707 White 0.233162 P=0.999440

Breusch-Godfery Ser.

Corr.(2 gecikme) 1.389560P=0.26644

Ramsey Reset

(2 gecikme) 1.710657 P=0.199760

Tablo 4te yer alan 1955-2010 dnemine ait tahmin denkleminde gecikme uzunluklar DLNGSYH ve DLNKUR iin 2 ve DLNSSY VE DLNURTDGR iin ise 1 olarak tespit edilmitir. Bu denkleme ait tanmlama testleri yapldnda, isel bant sorununun olmad, ARCH ve eksik tanmlama sorununun bulunmad, hata terimlerinin normal dald ve deien varyans sorununun bulunmad grlmektedir. Bu bakmdan yaplan hipotez testlerinin gvenilir olduu sylenebilir.

EKK tahmin sonularna gre, %5 anlamllk dzeyinde 2 dnem gecikmeli DLNGSYHnn, 1 dnem gecikmeli DLNSSYnin, 2 dnem gecikmeli DLNKURun, inaat/kullanm izinlerine gre konut retim deeri

40

zerinde pozitif anlaml bir etkisinin, DLNM2nin ise anlaml bir etkisinin olmad grlmektedir. Daha nce de ifade edildii zere, bu almadaki ama, GB Trk inaat sektrn etkilemitir hipotezini test etmektir. Bu bakmdan, bu deikenlerin hangi ynde etkiledikleri ya da gerekte etkileyip etkilemediklerinin tartmas bu alma kapsam dnda braklmtr.

GB Trk inaat sektrn etkilemitir ngrsn test etmek asndan, EKK tahmin sonularndaki D96 kukla deikeninin anlaml olup olmamas durumu nem kazanmaktadr. D96 kukla deikenine ait t-istatistikine bakldnda, %5 anlamllk dzeyine gre bo hipotezin reddedildii grlmektedir. Bu sonu, D96 kukla deikeninin modelde anlaml olduunu ve modeli aklama gcnn bulunduunu gstermektedir. Buradan hareketle GBnin Trk inaat sektrn etkiledii sonucuna ulalabilir.

Sonu

Bu almada, 1955-2010 dneminde, Gmrk Birliinin Trk inaat sektr zerindeki etkisi, kurulan ampirik bir model ile ekonometrik yntemler kullanlarak test edilmitir. Oluturulan ekonometrik modele, Gmrk Birliinin balang yl olan 1996 ylna bir kukla deiken konularak En Kk Kareler (EKK) yntemi uygulanm ve yaplan tahmin sonucunda, GBnin Trk inaat sektrn etkiledii sonucuna ulalmtr.

naat sektr, istihdam yaratmas ve ihracat artrmas ile Trk ekonomisinde nemli bir yer tutmaktadr. Sektrn, hem Trk ekonomisindeki hem de Avrupa Birliine ye lkelerdeki yeri ve nemi yadsnamayacak kadar byktr. nmzdeki dnemde, Trk inaat sektrnn canlln arttrarak yoluna devam edecei bir gerektir. Ancak, bu canll yaratacak yatrm projelerinin finansmannn sadece kamu btesinden karlanmas mmkn grnmemektedir. naat sektr asndan kamu yatrmlarnn nemi ok byktr. Ancak sektrn zel sektrn katks olmadan, yalnzca kamu yatrmlar ile ilerlemesi mmkn grnmemektedir. Sektrde, kamu yatrmlarnn arttrlmasnn yan sra, zel sektr yatrmlarnn tevik edilmesinin gerektii de ortadadr.

Ulam ve enerji gibi alanlarda verimliliin arttrlmas, inaat sektrnde srdrlebilir gelimenin bir hkmet politikas olarak desteklenmesi, alternatif enerji kaynaklarnn deerlendirilmesi iin gerekli mevzuatn ivedilikle hayata geirilmesi sektrn gelecei asndan byk nem tamaktadr. Zira, sektrdeki yatrmlarn kamu ve zel sektr ibirliinde gerekletirilmesi gerekmektedir. Bu bakmdan, ilgili hukuki erevenin bir an nce hayata geirilmesi nemlidir. Yatrm projelerinin

41

finansmannda yurt dna bamll snrlandracak politikalarn tasarlanp uygulanmas ise yaplmas gereken dier bir hususdur.

naat sektr yllk ortalama 800 milyon ABD dolar civarnda net bir dviz girii (kr transferi) salamaktadr. Burada, dikkat ekilmesi gereken husus, kr transferleri yoluyla inaat sektrnden lke dna bir dviz k olmamasdr (inaat hizmetleri kaleminde gider rakam bulunmamaktadr). 2000 ncesi dneme bakldnda, inaat sektrnn cari ilemler ann kapatlmasna ok daha belirgin bir ekilde katkda bulunduu grlmektedir. rnein, son yllarda turizm gelirlerinin yaklak yzde beleri civarnda dviz girii salayan sektr, 1990-1999 dneminde turizm gelirlerinin yaklak yzde 40 civarnda dviz girdisi yaratma potansiyeli gstermitir.

Gelecek dnemde inaat sektrnde beklenen bymenin salanabilmesi iin inaat sektr merkezli bir enerji verimlilii seferberliinin balamas, inovasyon kabiliyetlerinin arttrlmas, yetenekli insan gcnn sektre ekilmesi ve sektrel ibirliinin gerekletirilmesi gerekmektedir (TOBB, 2011). Trkiyenin inaat malzemeleri sektrnde retim odakllktan teknoloji odaklla geebilmesi iin global reticilerin Ar-Ge slerini Trkiyeye kaydrmalar ve Trkiyede inovasyon kltrnn oluturulmas nem tamaktadr (TOBB, 2011).

Kukusuz, Trk inaat sektrnn Trkiye-AB Gmrk Birlii kapsamna alnmas ok nemli bir konudur. Fakat, bu konu, ABnin Trkiyeye verdii szleri tutmasyla (daha dorusu tutmamasyla) da ok yakndan ilgilidir.

Kaynaka

Atilla M. Ansal, 2000li Yllar, Gmrk Birlii ve naat Mhendisimiz, 2000li Yllar Gmrk Birlii ve naat Sektr, TMMOB naat Mhendisleri Odas, Maya Basm, 1993.

Umut N. Baykan ve Emel Oral (Laptal), Avrupa Birliine Tam yelik Srecinde Trk naat Sektr -Rekabet Gcnn Deerlendirilmesi-,Trkiye naat Mhendislii XVI. Teknik Kongre ve Sergisi, No.59, 2001, Ankara, (20 Mays 2012)

Devlet Planlama Tekilat (DPT), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler 1950-2010, (08 Mays 2012).

David A. Dickey ve Wayne A. Fuller, Likelihood Ratio Statistics for Autoregressive Time Series With a Unit Root, Econometrica, Cilt 49 No 4, 1981, s.1057 1072.

Peter C. B. Phillips ve Pierre Perron, Testing for a Unit Root in Time Series Regressions, Biometrika, Cilt 75, 1988, s. 335-346.

http://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/13119.pdfhttp://www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/13119.pdfhttp://www.dpt.gov.tr/

42

Nahit Tre, Trk naat Sektr ve Gmrk Birlii, Yaklam, No. 31, 1995, s. 30-36,

(19 Mays 2012).

T.C. Merkez Bankas (TCMB), statistiki Veriler (EVDS), retim-stihdam ve cret Verileri, (10 Mays 2012).

Trkiye statistik Kurumu (TK), statistikleri-Ksa Dnemli statistikleri-Metaveri, (10 Mays 2012).

Trkiye naat Sanayicileri veren Sendikas (INTES) (2012), naat Sektr Sorunlar ve zm nerileri, Haziran, (02 Temmuz 2012).

Trkiye Mteahhitler Birlii (TMB) (2010), naat Sektr Analizi, Ekonomiye Bak ve naat Sektr, Temmuz, (22 Mays 2012).

Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) (2011), Trkiye naat Malzemeleri Sektr Grnm Raporu, (25 Mays 2012).

http://iibf.erciyes.edu.tr/kutuphane/petas/petas.php?skip=0&keyword=YAKLA%C5%9EIM&type=6http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/makaleler/199507565.htmhttp://www.tcmb.gov.tr/http://www.tuik.gov.tr/http://www.intes.org.tr/ti.asp?eid=761http://www.tmb.org.tr/arastirma_yayinlar/tmb_bulten_temmuz_2010.pdfhttp://www.tobb.org.tr/Lists/MansetListesi/ Attachments/233/T%C3%BCrkiye %C4%B0n%C5%9Faat Malzemeleri Sekt%C3%B6r G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm Raporu.pdfhttp://www.tobb.org.tr/Lists/MansetListesi/ Attachments/233/T%C3%BCrkiye %C4%B0n%C5%9Faat Malzemeleri Sekt%C3%B6r G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm Raporu.pdfhttp://www.tobb.org.tr/Lists/MansetListesi/ Attachments/233/T%C3%BCrkiye %C4%B0n%C5%9Faat Malzemeleri Sekt%C3%B6r G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm Raporu.pdf

43

GMRK BRLNN TRKYE OTOMOTV SEKTR AISINDAN DEERLENDRLMES

Ali AYCI

zet

Snrlarn kaldrld bir corafyada mallarn, hizmetlerin, sermaye ve kiilerin serbest dolamas dncesi ile oluturulan Avrupa Birliine tam yelik iin Trkiye 1959 ylndan itibaren aba sarf etmekte olup 1 Ocak 1996 tarihinde Gmrk Birliinin yrrle konulmas ile Ortaklk ilikilerimizde son dneme geilmitir. lkemiz ihracatnda en nde gelen sektr olan otomotiv sektr retim aamasnda birok sektrden girdi salamakta kts ile de birok sektrn girdisi, olmaktadr. Gmrk Birlii ile Trkiye rekabeti avantajlarn kullanarak otomotiv retim sektrnde eitli lkelere ihracat gerekletirmi ve nemli pazar pay elde etmi ve lkemizdeki otomotiv yan sanayi sektr de gelime gstermitir. Gmrk Birliinin sektr zerindeki olumlu etkilerine ramen yaanan ve yaanmas muhtemel skntlar Trkiyenin Gmrk Birliini tekrar deerlendirmesini zorunlu klmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Ekonomik Entegrasyon, Gmrk Birlii, Otomotiv Sektr

Abstract

By appealing to participate in European Economic Union in 1959, Turkey had a strategically partnership with European Union and formed Customs Union in 1996. Various studies have examined the impact of the CU on the Turkish economy, mainly on the manufacturing industry. The establishment of the Customs Union with European Union has influenced the Turkish automotive industry which is one of the leading sectors in the country. In this study, effects of Turkeys Customs Union with European Union on automotive industry are investigated. The results of the studies show that Turkeys competitive position has only partially improved and automotive industry is one of these improving areas. Customs Union has positively affected Turkish automotive industry not only exporting but also employment and

Bu almadaki grler, herhangi bir kurumun grn yanstmamaktadr ve tamamen yazara aittir. Dr., Kk ve Orta lekli letmeleri Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl, Ankara

44

productivity on the other hand new EU foreign trade politics and other issues could affect this industry negatively and it makes necessary to review of the customs union in near future.

Keywords: Economic integration, Customs Union, Automotive Industry

Giri

kinci Dnya Sava sonras Avrupadaki gelimeler, Souk Savan balamas ve Amerikann Avrupaya ynelik mali yardmlarnn Avrupay ABDye bal klaca dncesi kinci Dnya Savann ykc sonularn sarmaya alan Avrupay ibirliine ynelik araylara itmitir. birlii araylar ve gvenlik kayglar nedeniyle 4 Nisan 1949 tarihinde Kuzey Atlantik Antlamas imzalanarak nemli bir adm atlmtr.16 9 Mays 1950 tarihinde Robert Schuman tarafndan sava sanayiinin ana maddeleri olan kmr ve eliin retim ve kullanmnn uluslararas bir kurumun sorumluluunda yrtlmesini ngren ve 2002 ylna kadar geerli olacak Avrupa Kmr elik Topluluunun kurulmasna ynelik Avrupa lkelerine yaplan ar ile Bugnk Avrupa Birliinin temelleri atlmtr. ar zerine Avrupa Kmr elik Topluluu Antlamas (AKT) 18 Nisan 1951 tarihinde imzalanm ve 25 Temmuz 1952 ylnda yrrle girmitir. AKT Antlamasn imzalayan Bat Almanya, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg ve talya iktisadi btnlemeye ynelik olarak 25 Mart 1957 tarihinde Roma Antlamasn imzalayarak Avrupa Ekonomik Topluluunu kurmulardr. 1 Ocak 1958 tarihinde yrrle giren Roma Antlamasnn 12 ve 29uncu maddeleri arasnda kalan Blm Gmrk Birlii esaslarn dzenlemektedir.17

Topluluk ye lkeleri arasndaki Gmrk Birlii 1968 ylnda gerekletirilmitir. 1986 ylndaki Tek Avrupa Senedi ile Toplulukun yalnzca tek bir pazardan oluaca, bu pazarda mallarn, kiilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbeste dolaabilecei karara balanmtr.18

Trkiye, 31 Temmuz 1959 tarihinde Avrupa Birliine katlm iin bavuruda bulunmutur. AET Bakanlar Konseyi, Trkiye'nin yapm olduu bavuruyu kabul ederek yelik koullar gerekleinceye kadar geerli olacak bir ortaklk anlamas imzalanmasn nermi, Ankara Anlamas 12 16 DTM; Avrupa Birlii ve Trkiye, Avrupa Birlii Genel Mdrl, 6. Bask, Ankara, 2007, s.7 17Roma Antlamas, 1957, http://ec.europa.eu/economy_finance/emu_history/documents/treaties/ rometreaty2.pdf, (27 Haziran 2012) 18 DTM; Avrupa Birlii ve Trkiye, Avrupa Birlii Genel Mdrl, 6. Bask, Ankara, 2007, s.10

45

Eyll 1963 tarihinde imzalanarak 1 Aralk 1964 tarihinde yrrle girmitir. Ankara Anlamas, Trkiye'nin AET'ye entegrasyonu iin hazrlk dnemi, gei dnemi ve nihai dnem olmak zere devre ngrmtr. 1973 ylnda yrrle giren Katma Protokol ile birlikte, Ankara Anlamas'nda ngrlen hazrlk dnemi sona ermi ve Gei Dnemine ilikin koullar belirlenmitir. Bu dnemde taraflar arasnda sanayi rnleri, tarm rnleri ve kiilerin serbest dolamnn salanmas ile Gmrk Birlii'nin tamamlanmas ngrlmtr. 1971 yl itibaryla, Katma Protokol erevesinde, Topluluk, baz petrol ve tekstil rnleri dnda Trkiye'den ithal ettii tm sanayi mallarna uygulad gmrk vergileri ve miktar kstlamalarn tek tarafl olarak sfrlamtr. Buna karlk, Trkiye'nin AB kaynakl sanayi rnlerinde gmrk vergilerini tedricen sfrlamas ngrlm ve bylece Gmrk Birlii'nin fiilen yrrle girmesi iin 22 yllk bir sre tannmtr. 5 Mart 1995 tarihli Ortaklk Konseyi toplantsnda alnan karar uyarnca Trkiye ile AB arasndaki Gmrk Birlii 1 Ocak 1996 tarihinde yrrle girmitir. Bylece, Trkiye'nin Avrupa Birlii ile btnleme hedefine ynelik ortaklk ilikisinin en nemli aamalarndan biri olarak Gmrk Birlii ile Trkiye-AB Ortaklk likisinin son dnemine geilmitir.19

Ekonomik Entegrasyon Teorisi ve Gmrk Birliinin Trk Ekonomisine Etkileri

Ekonomik entegrasyon teorisi, gmrk birliklerinin ekonomik

etkilerinin incelenmesi ile balam olup teoriye ilikin ilk yaklam Adam Smithe (1776) aittir. Smith bir lkenin dier bir lke ile vergileri muaf tutmas ve dier lkeler ile vergi uygulamalarna devam etmesi halinde yarar elde edileceini belirtmektedir. Gmrk Birliine (GB) ilikin en nemli ve ilk almalardan biri Viner tarafndan gerekletirilmitir. Viner (1950), gmrk birliinin ticaret oluturma ve ticaret saptrma etkilerine yer vererek ticaret oluturma etkisinin ticaret saptrma etkisinden byk olmas halinde dnya refahnn artacan belirtmektedir.20 21

GBnin ekonomik etkileri temelde kaynak dalm zerinde grlmekte

olup kaynak dalm zerindeki etkiler statik etkiler ve dinamik etkiler olarak ikiye ayrlmaktadr. Statik etkiler retim ve tketim etkisinden

19 AB Bakanl, Trkiye-AB likilerinin Tarihesi, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=111&l=1, (27 Haziran 2012). 20 Emin Ertrk, Uluslararas ktisadi Birlemeler, Alfa Aktel Yaynlar, 4. Bask, 2006, s. 62-63. 21 Can Dura, Hayriye Atik, Avrupa Birlii, Gmrk Birlii ve Trkiye, Nobel Yaynlar, Mart 2007, 3.Bask, s. 10.

46

olumaktadr. Viner retim etkileri olarak pahal yerli retimin dier yeden gelen ucuz ithalatla ikame edilmesinden kaynaklanan ticaret yaratma etkisinden ve balangta GB dndan gelen ucuz ithalatn yerini birlik iinde pahal ithalatn almas olarak tanmlanan ticaret saptrma etkisinden bahsetmektedir. Teoriye gre maln en etkin reticisi birlik dnda kalmadnda ve birlik ncesi uygulanan tarifeler yksek olduunda GB refah artracaktr. Refah artn tanmlayan hipotezlerden biri doal ticari ortak (naturaltradingpartner) hipotezidir. Lipseye (1960) gre eer lkelerin kendi aralarndaki ticaret hacmi ok yksek ve ye olmayan lkelerle aralarndaki ticaret hacmi dkse oluturulacak GB refah daha fazla arttracaktr. Benzer ekilde Summers (1991) birlii oluturan lkelerin ekonomik olarak byk, kendi aralarndaki ticaret hacminin yksek ve birlii oluturan lkelerin ayn corafya iinde olmalar durumunda, ticaret saptrc etkinin minumum olmasndan dolay refah artnn daha yksek olacan vurgulamtr. Wonnacott ve Lutz (1989) ye lkeler arasndaki corafi yaknln ve tama maliyetlerinin dk olmasnn refah etkisini arttracan belirtmitir. Doal ticari ortak hipotezini desteklemeyen baz almalar olmasna ramen, zellikle corafi yaknlk ve tama maliyetleri refah arttrc faktrler olarak literatrde ciddi ekilde kabul grmektedir.22

Gmrk Birliinin tketim zerindeki etkisi, teoriye Viner sonras katk

salayan Meade (1956), Gehrels (1956) ve Lipsey (1957) tarafndan ele alnmtr. Bu iktisatlara gre tarifelerin kalkmas sonucundaki fiyat deiimleri tketici tercihlerinde deimelere neden olacak, bu da dnya refah zerinde etkili olacaktr.23

Literatrde GBnin ticaret hadleri zerindeki etkilerinden de

bahsedilmekte olup ticaret hadleri, ihracat fiyatlar ile ithalat fiyatlarnn birbirine orandr. lkenin ithal ettii mallarn fiyatndaki art ve ihra ettii mallarn fiyatndaki d ticaret hadlerinin lke aleyhine gelitiini gsterir. 24 GBye giden ekonomilerde etkinliin artmas veya teknolojik yeniliklerin meydana gelmesi verimlilik artna yol aar ve bu ekonomilerin kendine yeterlilik derecelerinin artmas birlik dndaki lkelere ball azaltr.25

22 Can Dura, Erturul Yldrm; Gmrk Birliinin Trkiye Ekonomisi zerindeki Etkileri Konusundaki Literatre Bir Bak Erciyes niversitesi BF Dergisi, Say 28, Ocak-Haziran 2007, s. 143-144. 23 Can Dura, Hayriye Atik, Avrupa Birlii, Gmrk Birlii ve Trkiye, Nobel yaynlar, Mart 2007, 3.Bask, s. 19. 24 Can Dura, Erturul Yldrm; op.cit., s. 145. 25 Can Dura, Hayriye Atik, op.cit., s. 20.

47

GBnin Dinamik etkileri uzun dnemde Gayrisafi Yurtii Hasla ve byme hz zerindeki etkiler olup aadaki gibi snflandrlabilecektir. 26 27

Rekabet Etkisi: GBnin rekabet etkisi e ayrlabilecektir. ncelikle GB ile birlik ierisinde endstriye giri engelleri ortadan kaldrld iin yurtii piyasalardaki rekabet ortamnn iyilemesidir. kinci olarak rekabet ortamndaki deiimin ekonomik yapy deitirerek daha etkin retim yntemlerinin kullanlmasna yol amasdr. Sonuncusu ise bu deiimlerin sonucunda ye lkenin uluslararas piyasalardaki rekabet gcnn artmasdr.

Yatrmlar Tevik Etkisi: GBye bal olarak milli gelirde ortaya kan artlarn tasarruf ve yatrmlar artrmas ve doudan yabanc yatrmlarn yeri ve bykl zerinde deiikliklere neden olmas eklindedir.

lek Ekonomileri Etkisi: GBnin yurtiinde retilen mallarn birlik piyasalarna giriini kolaylatrmas yerli iletmelerin atl kapasitelerini kullanmalarna veya kapasite artrmna gitmelerine yol aacak bylece lek ekonomileri ile maliyetler drlerek rn eitlilii arttrlabilecektir.

Dsal Ekonomiler Etkisi: Dsal ekonomiler arz ve talep koullarndaki deiikliklere bal olarak ortaya kabilmektedir. Arz koullarna bal dsal ekonomiler durumunda, bir firmann retim tekniindeki ilerleme nedeniyle maliyetlerini drmesi ve maliyetleri den rnn fiyatnn dmesi durumudur. Talep koullarna bal dsal ekonomiler durumunda retim genilemesi olan bir endstride retim faktrleri gelirlerinde ve trev taleplerde art olmaktadr. Talep koullarna bal dsal ekonomiler etkisi, GBye dahil edilmeyen sektrlerin de bu birlemeden etkilenebileceini ifade etmektedir.

Teknolojik lerleme Etkisi: GB ile artan rekabet yurt ii firmalar daha etkin alma yntemleri bulmaya zorlayarak Teknolojik ilerlemeler kaydedilmesini salamaktadr ve byk pazarlarla karlaan firmalar Ar-Ge yatrmlarn arttrmaktadr. Yatrm yapan firmalar daha yksek teknolojik imknlara sahip olduunda dorudan yabanc sermaye yatrmlar ortaya kmaktadr.

GBnin baar koullar asndan Myrdal (1959) Kutuplama Teorisi ile farkl gelime dzeylerindeki lkelerin gerekletirecekleri ekonomik

26 Can Dura, Erturul Yldrm, Ibid., s. 146-147. 27 Can Dura, Hayriye Atik, Ibid., s. 12-26.

48

entegrasyonun lkeleraras gelime farklarn daha da artracan ileri srer. Greli olarak daha az gelimi ye lkedeki sanayilerin gelimi ye lkelerdeki sanayilerle ba edememe durumlar ve retim faktrlerinin ye ierisindeki gelimi lkelere g etme eilimi