gkk 5: iûcûròk i eûrù^÷zòk rúa^ eûr^úzòaòmû^/@[ð^úzò/icûr...

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 1

Uò®Yú

iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ eûR^úZò aòmû^/@[ð^úZò/icûR aòmûê GK ic^ßòZ aòhd

GKK 5: iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK Rúa^ eûR^úZò aòmû^/@[ð̂ úZò/icûR aòmûêGK ic^ßòZ aòhd

iõeP^û5.0 C_Kâc5.1 gòlY CùŸgý5.2. _âûe¸òK Éeùe iûcûRòK aòmû^ùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúaê aòhdaÉê icìj5.3. eûR^úZò aòmû^, @[ð^úZò I icûR aòmû^ùe icûRaòmû^úcûû \ßûeû MâjY Keû̃ûA[ôaû

_¡Zò/_^Úû icìj5.4. iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce @õg bûaùe iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK Rúaê MêeêZß5.5. iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK Rúa^ @ûbòcêLýe gòlû\û^ _ûAñ _ûVýù̃ûR^û

_âÉêZ Keòaû5.6. iûeûõg5.7 g±ûakú/iõlò¯ eì_5.8 ^òR @MâMZò @ûKkê @û\gð C�e5.9. @Zòeòq @¤d^ _ûAñ _êÉK iìPú4.10. _ûVû« _âgÜûakú

5.0 C_KâcCy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâc ùcøkòKZü Zò^òUò ùK¦âúd C_û\û^ ~[û- ‘AZòjûi’, ‘bìùMûk’Gaõ ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ iûcòf Keò[ûGö Gjò bûMe \êAUò GKK (GKK-3 I GKK-4)ùeZêùc Cy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce ùK¦âúd aòhd bûùa AZòjûi I bìùMûk aòhdùeKòQòKòQò gòlûfûb KeòQö Gjò GKKùe Zêùc Cy _âû[còK Éee _ûVýKâcùe ùK¦âúd aòhd bûaùeiûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ aòhdùe gòlûfûb Keòaö Gjò GKK ZêcKê cêLýZü Gjòiaê aò¦ê ~[û-_âûe¸òK Éeùe iûcûRòK aòmûê iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúaê aòhdaÉê; eûR^úZò aòmû^, @[ð̂ úZòGaõ icûR aòmû^ùe icûRaòmû^úcûù^ MâjY Keò[ôaû _¡Zò I _âYûkú; iûcûRòK aòmû^ I eûRù^÷ZòKRúaê MêeêZß aòhdùe _eòPòZ KeûAaöGjò GKKùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce GK @õg bûaùe aýajéZ Qaò Z_^ Kêcûe ai«ò@û (2006)u_òGPþWò ù[iòiþeê ^ò@û~ûAQò; Gaõ iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ @ûbòcêLýegòlû\û^ _ûAñ _ûVù~ûR^û _âÉêZ Keû~ûAQòö Gjò GKKùe iûcûRòK aòmûê GK ic^ßòZ gòlY ùlZâbûaùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^Kê C_iÚû_^ Keòaû ^òcù« Z�ßMZ @ûùfûP^û iùcZ @^êKéZ _âKÌ@û]ûeòZ @bòmZûe @aZûeYû c]ý Keû~ûAQòö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)2

Uò®Yú


5.1 gòlY CùŸgýGjò GKK @]ýd^ Keòaû _ùe Zêùc RûYòaûKê ilc ùja:-iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce AZòjûi I bìùMûk @õg I iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ @õg c]ýùe _û[ðKý\gðûAaû-eûR^úZò aòmû^/@[ð^úZò/icûRaòmûê GK @aòùz\ý @õg bûaùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúaê~[û[ðZû _âZò_û\^ Keòaû-iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúaê aòhdaÉê PòjÜU Keòaû-icûRaòmû^úcûù^ eûR^úZò aòmû^, @[ð̂ úZò Gaõ icûR aòmû^Kê aêSòaû _ûAñ MâjY Keò[ôaû _¡Zò I_^ÚûMêWòKê a‰ð̂ û Keòaû-iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^Kê GK @õg bûaùe iûcòf Keû~òaûe cjZßKê_âZò_û\òZ Keòaû-iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ gòlYe ùg÷lòK iò¡û«/^òdcûakúKê aýûLýûKeòaû-iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ gòlû\û^ _ûAñ _ûVù~ûR^û _âÉêZ Keòaûö

5.2. _âûe¸òK Éeùe iûcûRòK aòmû^ùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúaê aòhdaÉêiûcûRòK aòmû^ gòlû cûâRûZò _eò _êeûZ^ö _êeûZ^ icûRùe iûcûRòK aòmûê ùKøYiò @û^êÂû^òK IaýaiÚòZ gòlY _¡Zò ^[ôfûö iûcûRòK aòmû^ gòlY @Y@û^êÂû^òK, aýqòMZ Gaõ ùÊzûKéZ [ôfûö Kò«êiciûcdòK aògßùe iûcûRòK aòmûê gòlY iûcûRòK aýaiÚûe RUòkZû, mûê aòKûg, ajêcêLú @ûagýKZûI Pûjò\û AZýû\ò KûeYeê @]ôKeê @]ôK @û^êÂû^òK I iõMVòZ ùjûAQòö _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^@ûc aò\ýûkd _ûVýKâcùe _eòùag @]ýd^ @ûKûeùe iûcòf Keû~ûAQò Gaõ Cy _âû[còK Éeùeaò\ýûkd _ûVýKâcùe GjûKê iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâc bûaùe iûcòf Keû~ûAQòöCy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâc Zò^òUò gòlY ùlZâ ~[û- ‘AZòjûi’, ‘bìùMûk’ I ‘iûcûRòK IeûRù^÷ZòK Rúa^’ iûcòf KeòQòö

5.2.1 iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^-_âûe¸òK Éeùe iûcûRòK aòmûê GK @õg_âûe¸òK Ée (aòùghKeò Cy _âû[còK Ée)ùe iûcûRòK aòmû^Kê @û^êÂû^òK aò\ýûkd aòhd ~[û-bûhû,MYòZ AZýû\ò _eò gòlû\û^ Keû~ûGö Cy _âû[còK Éeùe cêLý gòlY aòhd ~[û- ‘AZòjûi’, ‘bìùMûk’ I‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe iûcòfö ù~ùjZê hÂ, i¯c I @Ác ùgâYúKêùÂ Cy _âû[còK Ée MVòZ, ùijòKûeYeê iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâc hÂ, i¯c I @Ác ùgâYúùe@ûa�òZö Cy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâc aòbò^Ü ùMâWÿþ I aòhde i´§Kê MêeêZß _â\û^ Keò_âÉêZ Keû~ûA[ûGö @^ý @[ðùe Kjòùf, Cy _âû[còK Éee iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâc aòbò^Ü aòhd(AZòjûi, bìùMûk, iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^) Z[û aòbò̂ Ü ùMâWÿþ/ùgâYú (hÂeê @Ác _~ðý«)Kê ic^ßòZKeò _âÉêZ ùjûAQòöCy _âû[còK Éeùe AZòjûi gòlY: AZòjûi gòlY icdû^êiûùe bûeZe aòbò^Ü bûMùe Gaõ _é[ôaúeaòbò^Ü bûMùe ùjûA[ôaû aòKûg ij gòlû[ðúuê _eòPòZ KeûGöCy _âû[còK Éeùe bìùMûk gòlY: bìùMûk gòlY gòlû[ðúuê iÚû^ i´§ (iÚû^údeê @ûe¸ Keò aògß Ée


Uò®Yú


_~ðý«)ùe _âKéZò, _eòùag, i´k, _\û[ð AZýû\òe aòbò^Ü iciýû/_âiw ij ij _eòPòZ KeûGöCy _âû[còK Éeùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ gòlY: Cy _âû[còK Éeùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòKRúa^ eûR^úZò aòmû^/@[ð^úZò/icûRaòmûê GK ic^ßòZ aòhd bûùa Kû~ðý Kùeö iûcûRòK I eûRù^÷ZòKRúa^ Kò_eò bûaùe eûR^úZò aòmû^/@[ð^úZò/icûRaòmûê GK ic^ßòZ aòhd bûùa Kû~ðý Kùe Zûjû^òcÜùe _â\û^ KeûMfûö5.2.2 iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^-eûR^úZò aòmû^/@[ð^úZò/icûR aòmûê GK ic^ßòZ aòhd

‘iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK Rúa^(Giþ_òGfþ)’ Cy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe ‘^Meaòmû^’eGK ^ìZ^ gòlY ùlZâö G^þiòG`þ (2005) @^êiûùe, “C_^òùagaû\ icdùe aâòUòg eûRþ aòùeû]ùebûeZúdu @Y@û^êMZý bûa^û aé¡ò ù~ûMê bûeZúd aò\ýûkd _ûVýKâcùe ^Meaòmû^ @ûcô_âKûg Keò[ôfûöKéZmZû I @û^êMZý _âZò MêeêZß ^Meaòmûê _âcêL ùa÷gòÁý”öGiþ_òGfþ aûÉa Rúa^ iÚòZò @û]ûeòZ; ~ûjû aòhdMZ ]ûeYûe gòlû\û^ _ûAñ aûÉa iÚòZòKê aýajûe KùeöKûeY _òfûcûù^ \éX @bòmZûeê C�c gòlûfûb Keò[û«òö Gjû cû]ýcòK aò\ýûkd QûZâQûZâú ùgâYúKlKê@ûYê[ôaû _ûeòaûeòK I iûcûRòK iciýû/_âiwe @bòmZûbò�òK aêSûcYûeê @û^úZ _\û[ðKê aýajûe Keò[ûGöGiþ_òGfþ Gjûe gòlY @bòmZûKê cêLýZü eûR^úZò aòmû^, @[ð^úZò I icûRaòmû^/icûRZ�ßeê @ûYò[ûGöeûR^úZò aòmû^ _òfûKê MûYZªòK _âKâòdû I bûMò\ûeú aòhdùe @aMZ KeûGö @[ð̂ úZò _òfûKê @[ðù^÷ZòKKû~ðýKâc ~[û-C_ôû\^, aýajûe, a�^, aò^òcd AZýû\ò RûYòaûKê ilc KeûGö icûRaòmû^ RûZò,ùgâYú, ]cð AZýû\ò a§^Kê \ìe Keò _òfûcûûê ^ûMeòK icûRe _âcêL i\iý bûaùe MXÿòùZûùkö5.2.3 iûcûRòK aòmû^ _âZò iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ _âiw icìje @a\û^Cy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ _ìaðeê ‘^Me aòmû^’eì_ùe gòlû\û^ Keû~ûC[ôfûö iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ Kò_eò bûaùe ^Me aòmû^Kê jUûAfûùii´§ùe iaòùgh @ûùfûP^û Keû~ûAQòö @ûi Bgße bûA _ùUf KcòUò (1977) iê_ûeòg Keò[ôaû@û\gð aòhdaÉê Gaõ iûcûRòK aòmû^ gòlû\û^ _ûAñ ^ýûi^ûf ù`ûKiþ Mî_þ (2006) iê_ûeòg Keò[ôaûaòhd aÉêKê _eúlû ^òeúlû Keòaû I _û[ðKý \gðûAaûöBgße bûA _ùUf KcòUò (1977) Cy _âû[còK Éeùe (hÂeê @Ác ùgâYú ^òcù«) iûcûRòK aòmû^_ûVýKâce ‘^Meaòmû^’ _ûAñ ^òcÜfòLôZ @û\gð aòhdaÉêKê ^òcÜ cùZ _âÉûa ù\A[ôùf:^Meaòmû^ (ùgâYú hÂ-^Me Rúa^)1-ùMûÂú ù~ûR^ûe aòKûg, icaûd icòZò, ùMûÂú aòKûg2-iÚû^úd _âgûi^ (Mâûcû�k): @ûagýKZû, iõeP^û I Kû~ðýûakú3-iÚû^úd _âgûi^ (ijeû�k): iõeP^û I Kû~ðýûakú4-Ròfû _âgûi^: @ûA^gévkû, ^ûMeòK iêaò]ûiêù~ûM5-ùMûÂú iµ�òe iõelY: iaðiû]ûeY iµ�ò, Gjûe iõelY, HZòjûiòK Kú�ðòeûRòö6-_âKÌ Kû~ðý: bûeZe ù~ùKøYiò iKâòd ^ûMeòKu _ûAñ @ûagýK \lZû aòKûge iêù~ûM iéÁò, iciýûicìj^Meaòmû^ (ùgâYú i¯c-@ûc aû bûeZúd i´ò]û^)


Uò®Yú


1-@ûc i´ò]ûê _âcêL ùa÷gòÁý: ùcøkòK ̂ úZò, RûZúd ieKûe, eûRý ieKûe, @]ôKûe, K�ðaý, ̂ òùŸðgûZàK^òdcûakú, RûZúd iùuZö2-@ûA^ Zò@ûeò _âKâòdû: iõi\,eûRý aò]ûîbû, @ûA^ Kò_eò Zò@ûeò jêG?3-@ûAê Kû~ðýKûeòZû: eûÁâ_Zò, _â]û^cªú Gaõ ùK¦â cªòcŠk, eûRý_ûk, cêLýcªú I eûRý cªúcŠk, ùfûK ùiaû,4-@ûAê ZRðcû: iùaðûy ^ýûdûkd, Cy ^ýûdûkd Gaõ ^òcÜ @\ûfZö5- _âKÌ Kû~ðýö^Meaòmû^ (ùgâYú @Ác- Êû]ú^ bûeZ: C_f²ô Gaõ @ûjßû^ icìj1-@ûc eûÁâúd flý: MYZª, iûcýaû\ I ]cð^òeù_lZû, @«eûðÁâúd ijù~ûM2-@ûc MYZªe igqòKeY: MYZªùe ^ûMeòKZß. bûeZùe iûleZûö3-iûcûRòK I @û[ðòK iõÄûe: \ûeò\âý, RîõLýû, ùaKûeú, RûZò_â[ûö4-_� aûhðòK ù~ûR^û-i`kZû I aò`kZû: Kéhò, gòÌ, Mâûcý Rúa^ö5-eûÁâe _âZòelû: igÈ ùi^û. @û�kòK ùi^ûaûjò^ú, iúcû iêelû aûjò^ú, ice gòlû[ðú aûjò^ú, Giòiò,^ûMeòK I _âZòelûö6- bûeZ Gaõ aògß: ijù~ûMe @ûagýKZû, ijûaiÚû^, còkòZ RûZòiõNö7-_âKÌ Kû~ðýöiûcûRòK aòmû^ gòlû\û^ _ûAñ MVòZ ^ýûi^ûf ù`ûKiþ Mî_þ (2006) Cy _âû[còK Éeùe (hÂeê@Ác ùgâYú ò̂cù«) iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce ‘iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK Rúa^’ _ûAñ ^òcÜfòLôZ@û\gð aòhdaÉêKê ^òcÜ cùZ _âÉûa ù\A[ôùf:ùgâYú-hÂ (aòbò̂ ÜZû I _ûeÆeòK ^òbðegúkZû)GKK-1 aòbò^ÜZûGKK-2 ieKûeGKK-3 iÚû^úd _âgûi^GKK-4 Rúa^ C_ù~ûMú KeòaûùgâYú-i¯c (MYZª I icû^Zû)GKK-1 MYZªGKK-2 eûRý ieKûeGKK-3 MYcû]ýcKê aêSòaûGKK-4 fòwMZ icû^ZûGKK-5- @ûc PZê_ðûgßðe aRûeùgâYú-@Ác (@ûA^ I iûcûRòK ^ýûd)


Uò®Yú


GKK-1 i´ò]û^GKK-2 iõi\úd ieKûeGKK-3 ^ýûd_ûkòKûGKK-4 iûcûRòK ^ýûd Gaõ @aùjkòZ aMðGKK-5- ieKûeu @[ðù^÷ZòK C_iÚòZò^òR @MâMZò @ûKk^ -1_âgÜ: ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ Kò_eò bûaùe eûR^úZò aòmû^, @[ð^úZò I icûRaòmû^ ij i´§òZ?(Uò®Yú: ^òcÜùe _â\� Lûfò iÚû^ùe Zêc C�e ùfL Gaõ Zêc C�eKê GKK ùghùe \ò@û~ûA[ôaû @û\gðC�ecûkûe C�e ij Zêk^û Ke)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------5.3. eûR^úZò aòmû^,@[ð̂ úZò I icûR aòmû^ùe icûRaòmû^úcûû \ßûeû MâjY Keû̃ûA[ôaû_ Ú̂û icìj_ìaðeê @ûùfûP^û Keû~ûAQò ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ eûR^úZò aòmû^, @[ð̂ úZò I icûRaòmûêGK cògâYö Gjòiaê aòhdKê @]ýd^ Keòaû I aêSòaû _ûAñ ùiMêWÿòKe ^òRÊ _¡Zò ejò[ôùf c]ý eûR^úZòaòmû^, @[ð^úZò I icûRaòmû^ Zò^òUò Êû]ú^ cêq aòmû^/_ûV @ùUö Gjò icÉ Zò^òUò _ûVe aòhdaÉê,Êeì_ I _eòie _eÆe ij aòbò^Ü bûaùe bò̂ Üö GYê, icûRaòmû^úcûù^ Gjò Zò^òUò aòhdKê aêSòaû _ûAñicû^ _^Úû _¡Zò MâjY ^Keò ùicûûe Êeì_ @^êiûùe ùiiaêKê aêSòaû _ûAñ _^Úû / _¡Zò @û_ùYAQ«òö@ûùc eûR^úZò aòmû^, @[ð̂ úZò I icûRaòmû^ _ûAñ icûRaòmû^úcûù^ MâjY Keò[ôaû _^Úû / _¡Zò aòhdùe_ea�ðú C_aòbûMùe @ûùfûP^û Keòaûö5.3.1 eûR^úZò aòmû^Kê aêSòaûùe icûR aòmû^úcûû \ßûeû MâjY Keû̃ûA[ôaû _¡Zò/_^Úû icìjeûR^úZò aòmû^Kê aêSòaû _^ÚûMêWÿòK aòbò^Ü bûaùe aòbq ùjûA[ôùf ùjñ _êeûZ^ I @û]ê^òK _^Úûe aòùgh_âû]û^ý ejòQòö _êeûZ^ _^Úû iaê iùKâUòiþ, _äûùUû Gaõ @ûeòÁUfþu @a\ûêê Cba Gaõ Dâòõg gZû±ú_~ðý« Zûjûe _âû]û^ý ejò[ôfûö _�\g, ùhûWÿg gZû±úùe @û]ê^òK _^Úû @ûe¸ ùjûA[ôfû Gaõ aòõggZû±úùe eûR^úZò aòmû^Kê aêSòaûùe _âcêL [ôfûö _êeûZ^/_ûeµeòK _^Úû Gaõ @û]ê^òK _^Úû c]ýùeejò[ôaû ùKùZK _û[ðKý ^òcÜùe _â\û^ KeûMfû:-_êeûZ^/_ûeµeòK _^Úû icìj:-eûRý Gaõ Gjûe ieKûeú iõiÚûe @]ýd^ ùjfû eûR^úZò aòmû^ö-eûR^úZòe J_PûeòK C_û\û^ C_ùe ¤û^: ieKûe, iõMV^, i´ò]û^ AZýû\òö-eûR^úZò aòmû^Kê aòhdMZ, Z�ßMZ I CùŸgý bòZòK Kû~ðý bûaùe PòZâY-@]ôK \ûgð^òK Êûbûae-eûR^úZò aòmû^Kê GK @Y_~ðýùalY I cìfý @û]ûeòZ aòhd bûùa ù\Lôaûö


Uò®Yú


-aò]ôaýaiÚû i´kòZ I @û\gðMZö C�c icûR MV^ flýö-ùcøkòKZü ^òdcûakú icìj @ùU Gaõ iûcûRòK _eòa�ð^ I ^òdªYe cêLýbûùa @^êÂû^Kê MêeêZßûùeû_ö@û]ê^òK _^Úû icìj:-eûR^úZò aòmû^ lcZû I eûRù^÷ZòK aýajûe iõKâû« ^ò¿�ò MâjYe @]ýd^ @ùUö-eûR^úZòKê GK Kû~ðýKâc aû _âKâòdû ùiaû bûaùe ù\Lô[ûGö-eûR^úZò aòmû^Kê GK CùŸgýbò�òK, ùa÷mû^òK I _âKâòdû i´kòZ Kû~ðý eìù_ a‰ð^û Kùeö-@]ôK aòùgähYûcôKö-eûR^úZò aòmû^Kê GK _~ðýùalY bò�òK I cìfýcêq aòhd bûùa ù\ùLö-_eòcûYMZ I @ûùeûj _¡ZòKê MêeêZß _â\û^ Kùeö eûR^úZòKê mûê GK aòmû^ i¹Z iõiÚû Keòaû flýeùLö-@Zòeòq eûRù^÷ZòK KûeK I i�ðûakúKê _âû]û^ý \òG ; ~ûjû eûRù^÷ZòK NUYûakú I iõiÚûKê _âbûaòZKùeö_êeûZ^ _^Úû I @û]ê^òK _^ÚûMêWòK c]ýùe C_efòLôZ icÉ _û[ðKý iað\û iûcMâòK _âKéZòe ùjûA^[ûGö_êeûZ^ I @û]ê^òK _^ÚûMêWòK c]ýùe iµKð aòbò^Ü _âiwùe fMûfMò @U«òö @ù^K iÚòZòùe Gjò Cbd_^Úû c]ýùe GK aò^òcd ejò[ûGö eûR^úZò aòmû^Kê aêSòaû _ûAñ @ù^K _êeûZ^ I ^ìZ^ (@û]ê^òK)_^Úû ejòQòö GVûùe @ûùc \êAUò _ûeµeòK/_êeûZ^ _^Úû (\ûgð^òK _^Úû Gaõ ùa÷]-@^êÂû^ _^Úû) Gaõ\êAUò @û]ê^òK _^Úû (aýûajûeòK _^Úû I cù^ûùa÷mû^òK _¡Zò) aòhdùe @ûùfûP^û Keòaûö\ûgð^òK _ Ú̂û:Gjò _^Úû iû]ûeYZü @ûKk^ûZàK I @û\gðûZàKö iûcû^ýZc _~ðýùalYùe C_iõjûeùe C_^úZ ùjC[ôaû@]ôKûõg _ûeµeòK eûRù^÷ZòK \gð^ ùKak _âûKþ @aùeûjú i´§òZ @ùUö Gjò _^Úûùe Êeì_ aýû¯ûZàKö_äûùUûu eò_aäòKþ, jaþiu ùfaò@û[^þ AZýû\òu CùŸgý @û\gð eûÁâKê _â\gðòZ KeòaûKê ^êùjñ, aeõ GKiûeûõg _â\gðòZ KeòaûKê Keû~ûA[ôfûö @^ý ajê eûRù^÷ZòK \ûgð̂ òK c]ý @aùeûj ZKð Pò«^ _âKâòdûaýajûe Keò eûÁâ, ^ýûd, @ûA^, Êû]ú^Zû, MYZª AZýû\òe ÆÁúKeY KeòQ«òö @aùeûj ZKð \ßûeûGjòiaê eûRù^÷ZòK Pò«û^ûdKcûù^ eûRù^÷ZòK @ûPeY, gûiê _âKûe AZýû\ò iõKâû«ùe @aògßûi^úd@ûcô_âcûYòZ C_iõjûeùe C_^úZ ùjûAQ«òö cûZâ Gjò iaê \ûgð^òKcûù^ @]ôKûõg ùlZâùe cûâ_âKéZòKê @^êùcû\òZ bûaùe MâjY Keò[ôaû Gaõ K\ûPòZþ aÉê^òÂ @]ýd^ Keò[ôaû Kjò @û]ê^òK aòmûî¹Z_¡Zò _âùYZûcûù^ ùicûûê icûùfûP^û Ke«òö Gjò eûRù^÷ZòK \gð^ @û]ê^òK Pò«û^ûdKu \ßûeûicûùfûPòZ ùjûA[ôùf ùjñ eûR^úZò @]ýd^ùe Gjûe aòùgh _âûiwòKZû ejòQòö fKþ, @ûeòÁUfþ,PûYKý, _äûùUû Gaõ @^ýcûû eûRù^÷ZòK \gð^ @ûRò aò c]ý _âûiwòKöùa÷]-@û^êÂû^òK (iû´ò]û^òK) _ Ú̂ûùa÷] @û^êÂû^òK (iû´ò]û^òK) _^Úû iciûcdòK eûR^úZòùe Gùaaò _âûKþ-_âû]û^ý _^Úû bûaùe ejòQò GaõGjò _^Úûe cìk @ûeòÁUfþu Mâúiþ ije eûRýe i´ò]û^ a‰ð̂ û icdeö Gjò _^Úû eûR^úZòe J_PûeòKC_û\û^- ieKûe, @^êÂû^, i´ò]û^ I eûÁâKê _âû]û^ý \òGö Gjò _^Úû @^êiûùe, ‘ J_PûeòK @^êÂû^c]ýùe Kû~ðýlcZû I iµKðKê _eòPûk^û Keê[ôaû ZßeòZ C_f² ieKûeú C› I ^[ô @û]ûeòZ ùa÷] ^òdcI _â[ûe a‰ð̂ û I _~ðýùalY eûRù^÷ZòK Kû~ðýKâc aòhdùe iû]ûeYúKeY C_iõjûe ^òcù« MêeêZß_ì‰ð@«\ðéÁò ù~ûMûG’ö bûeZe ùK¦â I eûRý ieKûeu Kû~ðý Gaõ ùicûû c]ýùe [ôaû iû´ò]û^òK iµKð


Uò®Yú


I Kû~ðý Gjò _^Úû Reò@ûùe C�c bûaùe @]ýd^ KeòjêGö Gjò _^Úû GK ^òŸðòÁ iÚòZòùe ieKûeuaòùghZßKê MêeêZß _â\û^ Keòaû ij eûR^úZò GK Kû~ðýKâc aû _âKâòdû Pò«û]ûeûKê Cù_lû Keò[ôaûeê GjûKêiÚòZ aû _âûYgì^ý ùaûfò icûùfûP^û Keû~ûGö Gjò _^Úû J_PûeòK @^êÂû^ I eûRù^÷ZòK @ûPeY ^[ôaû@YaòKgòZ I _Qê@û ùMûÂúKê @]ýd^ Keòaûùe aò`kö @«RðûZúd eûR^úZò iû]ûeYZü J_PûeòK @^êÂûêjòZ Gaõ jòõiûZàK ùa÷gòÁý aògòÁ ùjûA[ôaûeê Gjò _¡Zò @«RðûZúd eûR^úZòKê @]ýd^ Keòaûùe aò`kùjûA[ûGöaýûajûeòK _^Úû1940 \gKùe @ûcô_âKûg Keò[ôaû eûR^úZò aòmûê ùlZâ @]ýd^Kê aýûajûeòK _^Úû Kj«òö @ûRò_~ðý« Gjò _^Úû eûR^úZò aòmû^ ùlZâùe @û]ô_Zý aòÉûe KeòejòQòö _êeûZ^ _^Úû NUYû, iõeP^û,@û\gð, _âZòÂû^ AZýû\òKê MêeêZß _â\û^ Keê[ôfûùaùk aýûajûeòK _^Úû aýqò/Kò´û @ù_lûKéZ lê\â ùMûÂúeaýajûeKê aòùgæhYe ùcøkòK GKK bûaùe MâjY Keò[ûGö eûR^úZò aòmû^ùe aýûajûeòKZû GK@bò~û^ ; ~ûjû eûRù^÷ZòK @bòù^Zûu _~ðýùalYù~ûMý aýajûeKê ùKak aòùgæhY Kùe ùaûfò eaUð\jfþ ÆÁ KeòQ«òö Gjò _¡Zò eûRù^÷ZòK aýajûeKê _âùdûMiò¡ bûaùe _âcûY^ Z[ýKê iõlò̄ úKeYKùeö Gjò _^Úûe icûùfûPKu cZùe cûâúd aýajûe _eúlY Z\« _eòiebêq ^êùjñ Gaõ eûR^úZòaòmûê iû]ûeYúKeY MûYòZòK icúKeYe ^òbðêfZû C_ùe Kcþ ^òbðe Kùeö @ûjêeò c]ý icûùfûPKcûù^Kj«ò, ùKak cûZâû]ôK aýajûeKê _~ðýùalY Keû~ûA _ûùe ~ûjû GK KûjûYúe @õgKê a‰ð̂ û Kùeöejiýcd aýajûeKê @]ýd^ Keòaû @Zý« KÁKe ùjûA[ûG ; KûjûYú _âZò ~ûjûe CùfäL^úd @a\û^[ûGöc^Éû�ßòK _^Úû:eûR^úZò aòmûê iûcûRòK-c^Éû�ß òKê MêeêZß _â\û^ Keê[ôaû Mâûjûcþ Ißûfûiþu ‘jêýcû^þ ù^Pe @`þ_fòUòKè’(1908) _âKûg^ _ùe c^Éû�ßòK _¡Zò @]ôK MêeêZß aj^ KeòQòö Gjò _^Úûe ic[ðKcûùêûRù^÷ZòK NUYûakúKê _âKûe I iõeP^û aýZòùeK c^Éû�ßòK KûeK eì_ùe iõmû ^òeì_Y Ke«òö Gjò_^Úû \ûaò Kùe ‘cYòhe eûRù^÷ZòK Kû~ðýKkû_ iµì‰ð bûaùe KûeY I ~[û[ð \ßûeû _eòPûkòZ ^êùjñ,aeõ ùiMêWÿòK aýqòZß, aýajûe, ù_âeYû AZýû\ò c^Éû�ßòK KûeK \ßûeû _eòPûkòZ’ö ùZYê, @ù^KeûR^úZò aòmû^ú ùfûKcZ, ùbûU\û^ aýajûe AZýû\ò aòhdùe @]ýd^ Keòaû icdùe aýqòZß, aýajûe,_i¦, @ûcôi¹û^ AZýû\òKê MùahYûe ^ò¡ðûeK KûeKbûùa aòPûe Keò[û«òö c^É�ß iûcMâòK bûaùe_âcûYiò¡ aòmû^ ùjûA^[ôaûeê Gjò _^Úûùe aýqòZß I @^ýû^ý c^Éû�ßòK KûeKKê @]ýd^ Keòaû KÁKeùaûfò icûùfûPKcûù^ Kj«òöC_e a‰ðòZ _^Úû aýZúZ Zêk^ûZàK _^Úû. aýaiÚû aòùgæhY _¡Zò, iõeP^ûMZ-Kû~ðýlcûZàK _^Úû, cûKðiúd_^Úû _eò @ù^K _^Úû ejòQò; ~ûjû eûRù^÷ZòK aýajûe I eûRù^÷ZòK NUYûe @]ýd^ _ûAñ eûR^úZòaòmû^ ùlZâùe aòùgh bûaùe MâjYúd @ùUö5.3.2 @[ð^úZòKê aêSòaûùe icûR aòmû^úcûû \ßûeû MâjY Keû̃ûA[ôaû _¡Zò / _^Úû icìj@[ð^úZò ÆÁ @[ð ^[ôaû mûê bŠûe @ùUö _âKéZ _ùl Gjûe iõmû ^òeì_Y KÁKe ùjûA[ôaûeê GjûKêaòbò^Ü icdùe bò^Ü bò^Ü @[ð̂ úZòm/icûR aòmû^ú aòbò^Ü _âKûeùe aêSòQ«ò/C_iÚû_^ KeòQ«òö @[ð̂ úZòaòhd @bòaé¡ò I aòKûge _âKâòdû @ùUö @[ð^úZòKê aêSûAaûùe @[ð̂ úZòmcûù^ GKû]ôK _^Úû @^êieYKeò[ôùf c]ý ùiMêWÿòK c]ýùe @Ì KòQò _^Úû @Zý« cjZß_ì‰ðö Zêc ùaû]McýZû _ûAñ ùiMêWÿòKê GVûùe@ûùfûP^û KeûMfûö


Uò®Yú


@ûWûcþ iàò[þu iµ\ _^Úû@[ð^úZòe R^K @ûWûcþ iàò[þ @[ð^úZòKê ‘iµ\e aòmû^’ ùaûfò KjòQ«òö 1776ùe iàò[þu ‘@û^þG^þùKßeú A^þ Uê \ ù^Pe @ûŠþ KùRiþ @`þ ùIßfþ[ @`þ ùî^þ’ _êÉK _âKûg Keò[ôùfö Gjò _êÉKùe@ûWûcþ iàò[þ iµ\e C_ôû\^ I iµâiûeYKê @[ð^úZòe aòhd aÉê bûaùe MêeêZßûùeû_ KeòQ«òö @ûWûcþ iàò[þu@^êiûùe, i´\ I ]ê C_ôû\^, a�^ I aò^òù~ûM ij @[ð^úZò iõgæòÁö ‘ù\ge iµ\ I ]^ GaõGjûe @bòaé¡òKê ^ò¡ðûeY Keê[ôaû KûeKMêWÿòK iõKâû«ùe @[ð̂ úZò @^êi§û^ Kùe’ö iµ\e C_ôû\^ IiµâiûeY @[ð^úZòe aòhdaÉê ùaûfò @ûWûcþ iàò[þ Kjò[ôfûùaùk iµ\ iõMâj _ûAñ cYòhe Azû iµì‰ð^òeû]ûe ùaûfò Gjò iõmûe icûùfûPKcûù^ cZ \ò@«òö GK ibý icûRùe cûâòK Kû~ðý iµ\ iõMâj(Vêk) Keòaûe Azû aýZúZ @ûjêeò @ù^K Azû \ßûeû _eòPûkòZö @ûjêeò c]ý @ûWûcþ iàò[þu iµ\e iõmûcûâ KfýûYKê @]ôK MêeêZß _â\û^ _eòaù�ð iµ\Kê @]ôK MêeêZß ù\AQòö @^ý @[ðùe, @[ð̂ úZòe _âcêLCùŸgý bûaùe iµ\ _¡Zò cûâ KfýûYKê _âcûYòZ Keòaûùe aò`k ùjûAQòö@ûfþù`âWÿþ cûgðfþu R^cwk/KfýûY _ Ú̂û@ûfù`âWÿþ cûgðûfþ 1890ùe ‘_âò^èò_êfè @`þ AùKûù^ûcòKè’ gúhðKùe GK _êÉK _âKûg Keò[ôùfö Gjò_êÉK ‘_âò^èò_êfè @`þ AùKûù^ûcòKè’ùe cûgðûfþ @[ð^úZòKê KfýûYe aòmû^ ùaûfò @bòjòZ Keò[ôùfö @ûWûcþiàò[þu iµ\ iõmûKê icûùfûP^û Keò cûgðûfþ iìPûAQ«ò, @[ð^úZò ùlZâùe iµ\ ^òR i�ûùe ùghùjûA^[ûG, Gjû ùKak ùgh iû]^ @ùU; cûâ KfýûYe _âiûe _âKéZ ùgh @ùUö cûgðûfþ KjòQ«ò,“@[ð^úZò cYòhe aýqòMZ I iûcûRòK Kû~ðýûakúe ùijò\òMKê icúlû Kùe ~ûjû ùbøZòK KfýûY _âû¯ò^òcò� CŸòÁ’ö @[ð^úZò iõKâû«ùe cûgðûfþu iõmû ùcøkòKZü Zò^òUò aò¦êKê \gðûCQò- _â[cZü @[ð^úZòùjCQò icÉ @[ðù^÷ZòK Kû~ðýKkû_e ^ûbòùK¦âùe [ôaû cYòhe @]ýd^ û @^ý @[ðùe Gjû iµ\ iõMâj(ùeûRMûe) Gaõ aò^òù~ûM iõKâû«ùe cûâòK Kû~ðýKâce @]ýd^ @ùUö \ßòZúdùe Gjû cYòh RúaêGK ÊZª \òM ij RWÿòZ @[ðûZþ Rúaê iû]ûeY Kûeaûeö Rúaê iû]ûeY Kûeaûe @[ð ùjfû cYòhKò_eò Zû’e Rúa^ ]ûeYe @ûagýKZû _âû¯ Kùe Gaõ ZûjûKê aò^òù~ûM Keò[ûGö Rúaê iû]ûeYKûeaûe _eò cYòh Rúaê @ûjêeò @ù^K \òM- iûcûRòK, eûRù^÷ZòK AZýû\ò ejòQòö ZéZúdùe @[ð^úZòe_âû[còK iû]^ ùjfû ùbøZòK KfýûYe _âiûeö Gjû CùfäLù~ûMý ù~ @[ð̂ úZò iûcMâòK bûaùe cûâòKKfýûY ^êùjñ, @ûõgòK bûaùe @[ðûZþ ùbøZòK KfýûY (ùbøZòK iû]^ aýajûe i´§òZ KfýûY) ijiõgæòÁö cûgðûfþ ùbøZòK KfýûYKê @[ð̂ úZòe _âcêL aòhd bûaùe MêeêZßûùeû_ KeòQ«òö ùKùZK @[ð̂ úZòmcûgðûfþu iõmûKê Kù_ûkKÌòZ Kjò icûùfûP^û KeòQ«òö Gjû Rúaê iû]ûeY Kûeaûeùe iûcòf aÉê/Kû~ðýKâcKê iûcòf Keê^[ôaû ùicûù^ \gðûAQ«òö cûgðûfþu @[ð^úZò iõKâû« ]ûeYû ùKak ùbøZòK iûcMâúij i´§òZö cûZâ cûgðûfþu iõmûùe @YùbøZòK iûcMâú iõMâje iÚû^ ^ûjó; ~ûjû @[ð̂ úZò @]ýd^ @«MðZùaûfò eaò^è KjòQ«òö @ûjêeò c]ý eaò^è icûùfûP^û KeòQ«ò, @[ð̂ úZò KfýûYe @]ýd^ ^êùjñö GjûeKûeY ùjfû icÉ @[ðù^÷ZòK Kû~ðýKâcKê KfýûY aé¡ò Keò^[û«òö lZòKûeK aÉê ù~còZòKò iòMûùeUþ, c\AZýû\ò @[ð̂ úZò @]ú^ùe @]ýd^ Keû~ûC[ôùf ùjñ ùiMêWÿòK KfýûY iû]^ Keò^[û«òö GYê KfýûY GK@ûù_lòK aòhd ~ûjû bò^Ü aýqò I iÚòZò ùlZâùe bò^Übò^Ü ùjûA[ûGöfòIù^fþ eaò^èu ÊÌZû I Pdê _ Ú̂û@[ð^úZò @]ýd^ _ûAñ fòIù^fþ eaò^èu _^Úû @ûWûcþ iàò[þ I cûgðfu Zêk^ûùe @]ôK cûRðòZ I iõlò¯öeaò^è 1931ùe @[ð^úZò iõKâû«ùe ‘An essay on the Nature and significance ofEconomics Science’ ^ûcùe GK _âiò¡ _êÉK eP^û Keò[ôùfö Gjò _êÉKùe @[ð^úZòKê ÊÌZû IPdê aòmû^ ùaûfò eaò̂ è iõmû^ò¡ðûeY KeòQ«òö eaò^èu @^êiûùe, ‘ @[ð^úZò ùjCQò G_eò GK aòmû^~ûjû @iúc @bûa I aòKÌ aýajûelc iúcòZ i´k c]ýùe [ôaû iµKð _eòù_âlúùe cYòhe @ûPeYKê


Uò®Yú


@]ýd^ Keò[ûG’ö eaò^èu _^Úû ^òcÜfòLôZ iò¡û« C_ùe _~ðýagòZ:-1-cûâe Azû @iúcòZ2-Pûjò\û @^êiûùe i´k iúcòZ /ÊÌ3-i´ke aòbò^Ü aòKÌ aò^òù~ûM ejòQò4-ùiaû I iûcMâú cwk Keòaû aû ^Keòaû @[ð^úZòe \ûdòZß ^êùjñö @[ð̂ úZò ùiiaê( iûcMâú I ùiaû)Kê@]ýd^ Kùe ~\ò ùicûù^ cûâ AzûKê _ìeY Keê[û«òö5- aòbò^Ü Azû _ìeY _ûAñ icûRùe C_f² i´k Kò_eò bûaùe @ûa�òZ ùjûA[ûG Zûjû @[ð̂ úZòe_eòiebêqöeaò^èu _^ÚûKê aòbò^Ü bûaùe icûùfûP^û KeûMfûö eaò^è cûgðûfu R^cwk iõmûKê icûùfûP^ûKeò[ôùf; cûZâ eaò^èu iõmûùe R^KfýûY bûa^û ^òjòZ [ôaû ~ZÜ_ìaðK @^ê]ýû^ Kùf RYû_Wÿò[ûGöeaò^èu cZùe i´ke @ûa�^ G_eò ùjaû CPòZ ù~Cñ[ôùe iaðû]ôK iù«ûh còkò_ûeòaö @ù^K ùlZâùeiaðû]ôK i«êÁò @[ð KfýûYö @ûjêeò c]ý eaò^èu _^Úû iûµâZòK icdùe MêeêZß_ì‰ð [ôaû @[ðù^÷ZòK @bòaé¡I aòKûgKê jòiûaKê ù^C^ûjóöiûcêGfþi^þu @bòaé¡ò _ Ú̂û@û]ê^òK @[ð^úZòm iûcêGfþi^þ @[ð̂ úZòe GK aòKûùgû^àëLú _eòbûhû _â\û^ KeòQ«òö Zûu cZùe, “@[ð^úZò ùjfû ùfûKcûù^ I icûR Kò_eò bûaùe Uuûe aýajûe Keò aû ^Keò aòKÌ aýajûelc ÊÌi´kKê Gùa I baòhýZùe aòbò^Ü C_ôû\e C_ôû\^ I ùfûK I icûR c]ýùe aò^òù~ûM _ûAñ a�^KeòaûKê aûQò[û«òö Gjû i´k a�ê _eòaýd I fûbe _âKûeKê @^ê]ýû^ Kùeö Gjò iõmûeê ^òcÜfòLôZaòùghZßMêWÿòK aûjûe Keû~ûA _ûùe:-1-C_ôû\^lc i´ke @bûaKê iûcêGfþi^þ MêeêZß ù\AQ«ò; Zûjûe _âbûa iû]ûeY ùfûKu C_ùe_Wÿò[ûGö2-@[ð^úZò aòbò^Ü ^ò@�ò@û i´ke aýajûe I @ûa�^ ij i´§òZ iciýûe @^ê]ýû^ Kùeö3-Gjû Cbd ^ò@� I @bòaé¡òKê aòPûeKê ù^C[ôaûeê Gjò iõmû eaò̂ èu iõmûVûeê aýû_Kö4-@[ðù^÷ZòK _i¦ aûa\Kê cYòhe iciýû @^ê]ýû^ Keòaûùe Gjû Cbd Uuû I aò^òcd aýaiÚûKêiûcòf KeûGö5.3.3 icûRaòmû^/icûRZ�ßKê aêSòaûùe icûRaòmû^úcûû \ßûeû MâjY Keû̃ûA[ôaû _^Úû icìjicûRaòmû^ /icûRZ�ß @[ð icûRe @]ýd^ö icûRe aòbò̂ Ü \òM ~[û- iûcûRòK ^úZò, ^òdcûakú,_âKâòdû, cìfýùaû], iõeP^û, Kû~ðý AZýû\òe @]ýd^ ùjfû icûRaòmû^ö cûZâ icûRKê @]ýd^ Keòaû_ûAñ icûRaòmû^úcûù^ ùKøYiò ùMûUòG _^Úû/_âYûkú aýajûe Keò^ûjû«ò aeõ ùicûù^ GjûKê @]ýd^Keòaû _ûAñ GKû]ôK _^Úû aýajûe KeòQ«òö _âùZýK _^Úûe ^òRÊ lcZû I iúcòZZû icûRKê @]ýd^Keòaûe _âiw C_ùe ^òbðe Kùeö GVûùe Zêùc icûRKê aêSòaû _ûAñ icûRaòmû^úcûù^ aýajûeKeê[ôaû ùKùZK MêeêZß_ì‰ð/_âcêL _^Úû/_âYûkú aòhdùe Zêùc gòlûfûb KeòaöHZòjûiòK _ Ú̂ûicûRaòmûê _âZòÂûZû @MÁ KcþùZ, jûaðUþ ùÆ^þie Gaõ Kûfð cûKði _âcêL icûRKê @]ýd^ Keòaû _ûAñGjò _^ÚûKê ajêk bûaùe aýajûe KeòQ«òö iûµâZòK icdùe icûRaòmû^ú jù[ûiþ,ùIßÁecûKð Gaõ G`þ


Uò®Yú


Iù_^þùjceþ \éXÿ bûaùe Gjò _^ÚûKê ic[ð^ Ke«òö HZòjûiòK _^Úû @^êiûùe,“iciûcdòK icûRe cìkaû _ìaðiÚòZò ùLûRòaû Gaõ Gjûe Êeì_ I Kû~ðýKâcKê aêSòaû _ûAñ _âûKþ icûRe NUYûakú, _âKâòdû I@^êÂûê @]ýd^ jó icûRaòmû^”ö HZòjûiòK icûRaòmû^ (HZòjûiòK _^Úû @û]ûeòZ icûRaòmû^) @ûciûµâZòK Rúa^ùg÷kúe cìk @ûaòÃûe Gaõ Gjûe aýûLýû^ _ûAñ @ZúZe icûR I iûµâZòK icûRKê @]ýd^Kùeö icûR @]ýdê HZòjûiòK _^Úû ùcøkòKZü \êAUò _âKûeKê @^êieY Kùe (1)-HZòjûiòK _^ÚûRúaiéÁòe ùR÷aòK Z�ß Gaõ (2) @[ðù^÷ZòK C_iÚû_^ \ßûeû _âbûaòZö _â[c _^Úû icûRe @ûe¸ GaõaòKûg C_ùe ùK¦âòZ ùjûAQòö KcþùZ Gaõ ùÆ^þie icûRKê @]ýd^ Keòaû _ûAñ Gjò _^ÚûKê aýajûeKeòQ«òö \ßòZúd _^ÚûKê cûKþi ùIßaeþ _ê¬òaû\e iéÁò, @û]ê^òK @cfûZªe aòKûg Gaõ aògß ]cðe @[ðù^÷ZòK_âbûa @]ýd^ _ûAñ aýajûe KeòQ«òöZêk^ûZàK _^ÚûZêk^ûZàK _^Úû @^ûagýK KûeKKê \ìùeAaû I @ûagýK KûeKMêWÿòKê _ûAaû _ûAñ iûcûRòK NUYûakúùe~êqòiõMZ iò¡û«Kê aýajûe/_âùdûM Kùeö icûRaòmû^ ùlZâùe Zêk^ûZàK _^Úû GK C_~êq iÚòeúKeYùe_j�ôaû _ûAñ @ZúZ aû a�ðcûê icûR I @^êÂû^Kê Pd^, Zêk^û Gaõ aòZûWÿ^ _âKâòdû Reò@ûùe@]ýd^ Kùeö iû]ûeY HZòjûiòK, eûRù^÷ZòK I @ûjêeò @ù^K ùa÷gòÁý [ôaû iciûcdòK icûR c]ýùeZêk^û Keû~ûGö _âûKéZòK aòmû^ùe ùa÷mû^òKcûù^ _eúlY \ßûeû KûeY iÚû_^ Keò[û«òö cûZâ iûcûRòKaýaiÚûùe _eúlY _âûdZü i¸a ùjûA^[ûGö GYê icûRaòmû^úcûù^ KûeY I _âbûa iµKð GKiùwC_iÚòZ aû @^ê_iÚòZ [ôaû \êAUò NUYûakúKê _eúlû^òeúlû Keò[û«òö ùZYê ^òŸðòÁ KòQò iûcûRòK NUYûakúKò_eò _eÆe ij aûe´ûe ic^ßòZ ùjûA[û«ò aû ^òdcòZ aýa]û^ùe NUò[û«ò icûRaòmû^ ùlZâùeZêk^ûZàK _^Úû \gðûGö \eþùLcþ, cûKè ùIßaeþ Gaõ @ûjêeò @ù^K icûRaòmû^ú icûRe NUYûakú @]ýd^_ûAñ Gjò _^ÚûKê GKû]ôKaûe _âùdûM I aýajûe KeòQ«òö C\ûjeY Êeì_, iûcûRòK iµKðe cûZâû @^êiûùe@ûcôjZýû jûee _ùeûl iµKð ejò[ôaû \gðûAaû _ûAñ \eþùLcþ aòbò^Ü icûR I ùMûUòG icûRùe aòòbò^ÜùMûÂú c]ýùe @ûcôjZýû jûeKê Zêk^û KeòQ«òöaýajûe\gðú/Kcðaû\ _^Úû@û]ê^òK iûcûRòK ~êqòiõMZ Z�ß _âa�ð^ C_ùe aýajûe\gðú/Kcðaû\ _^Úûe Mbúe _âbûa ejòQòö Gjò_^Úû aûÉaùe iéÁ _^ÚûMêWÿòK c]ýùe Kâòdû_âZòKâòdûe ̀ kû`k @ùUö aûÉaùe, aýajûe\gðú _^Úû @^êi§û^Zêk^ûùe C_iÚû_^ _¡Zò bûaùe @]ôK MâjYúdö aýajûe\gðú _^Úû @^êiûùe icûR @]ýd^ Kjòùf, “icûR/iûcûRòK NUYûakú( Kò´û icûR/iûcûRòK NUYûakúe C_û\û^)e Kû~ðý \éÁòeê icûR/iûcûRòKNUYûakúe @]ýd^ @ùU”ö GK aýaiÚû (aû Gjûe C_û\û^)e Kû~ðýûakú Kjòùf , GK iêiÚ aýaiÚûaRûd eLôaû _ûAñ iµû\^ Keû~ûC[ôaû Kû~ðýKâcKê aêSûGö GK aýaiÚû Gjûe @ù^K @õgaòùghC_ùe @û]ûeòZ bûa]ûeû C_ùe Gjò _¡Zò @û]ûeòZ @ùUö aýaiÚûe _âùZýK @õg _eÆe ij i´§òZöaýaiÚûe GK @õge Kû~ðý aýaiÚûe @^ý @õge Kû~ðýûakúeê aêSòùjûA[ûGö ùijò_eò, ~\ò icûR GKaýaiÚû, ùZùa Gjûe @õgMêWÿòK ùjfû ]cð, @[ð^úZò, eûR^úZò AZýû\òö ~\ò RùY aýajûe\gðú @ûbòcêLýùÂ icûRKê @]ýd^ Keòùa, ùZùa ùi icûRe @^ý @õg ~[û-]cð, @[ð^úZò I eûR^úZò @û\òei´§òZ Kû~ðýKê c]ý aêSòaû @ûagýKö @MÁ KcþùZ Gaõ jûeþaUð ùÆ^þi icûRKê aýajûe\gðú \òMùe@]ýd^ Keòaûe bò�ò_âÉe iÚû_^ Keò[ôùfö icûRe NUYûakú @]ýd^ Keòaû _ûAñ Gjò _^ÚûKê aýajûeKeòaûùe \eþùLcþ iò¡jÉ [ôùfö ùeWÿþKäò`þ aâûC^þ Gaõ cûfòù^ûÄòu _eò icûRaòmû^úcûù^ iûcûRòKNUYûakú @]ýd^ùe Gjò _^ÚûKê _âgõiû KeòQ«òö_eòiõLýû^ _^Úûi¯\g gZû±úe @ûe¸eê _eòiõLýû^ _^Úû iûcûRòK NUYûakú @]ýd^ _ûAñ aýajûe Keû~ûA @ûiêQòö


Uò®Yú


iûcûRòK NUYûakúKê _eòcûYMZ(iûõlòK) I aÉêMZ bûaùe @]ýd^ Keòaû _ûAñ Gjò _^Úû aýajéZö R^àI céZêý, aòaûjaòùz\, @_eû], ù\gû«e, @[ðù^÷ZòK iÚòZò, R^cZ AZýû\ò iûcûRòK iciýû Gjò _^ÚûReò@ûùe iê¦e bûaùe @]ýd^ ùjûA_ûeêQòö iûcûRòK NUYûakúe aòbò^Ü \òM c]ýùe iµKðKê _eò_âKûgKeòaû _ûAñ Gjò _^Úû @]ôK aýajéZ ùjûA[ûGö Gjû iZý ù~ @]ôKûõg iûcûRòK Z[ý iûõlòK, Z[û_òGjûKê _eòiõLýû^ _^Úûe @[ð_ì‰ð aýajûe Reò@ûùe ùijòiaê Z[ýKê _eòcûYMZ I aÉêMZ Keòaû _ûAñicûRaòmû^úcûù^ _âùPÁû PkûAQ«òö MòWòwþi Gaõ @ûjêeò @ù^K icûRaòmû^ú iûcûRòK MùahYûùeGjò _¡Zòe aýajûe C_ùe MêeêZßûùeû_ KeòQ«òö^òR @MâMZòe @ûKk^ Ke-2_âgÜ: @[ð^úZò @]ýd^ _ûAñ eaò^þiu ÊÌZû I Pd^ _^Úûe ÊZª ùa÷gòÁýMêWÿòK K’Y?--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------é---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------5.4. iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce @õg bûaùe iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK Rúaê MêeêZß_òfûcûûê icûRe iûcûRòK-iûõÄéZòK aýaiÚû iµKðùe _eòPòZ KeûAaû Gaõ iûcûRòK aûÉaZûKê iûcþ^ûKeòaû flýùe iûcûRòK aòmû^ aòhdKê @ûc aò\ýûkd _ûVýKâcùe iûcòf Keû~ûAQòö _òfûcûû c]ýùe^òŸðòÁ ùcøkòK MêY, \lZû Gaõ cìfýùaû] aòKgòZ Keòaû Gjûe flý; ~ûjû `kùe ùicûù^ icûReaòbò^Ü _âKûe iûcûRòK, iûõÄéZòK, eûRù^÷ZòK I @[ðù^÷ZòK Z[û @^ý ùijò ]eYe iciýûe icû]û^Keò_ûeòùaö Gjò aòhd MûYZªòK icûRùe RùY _âbûaú i\iý ùjaû _ûAñ QûZâQûZâúuê iûjû~ý Keò[ûGöCy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe Zò^òUò gòlY gòlû\û^ ùlZâ ~[û-AZòjûi, bìùMûk GaõiûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ iûcòfö Gùa Zêùc iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce @õgbûaùe iûcûRòK IeûRù^÷ZòK Rúaê MêeêZß aòhdùe RûYòaö5.4.1 iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce @õg bûaùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúaê cjZßiûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe ‘^Meaòmû^’ a\kùe ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ _âPk^ aòhdùe_ìaðeê Zêùc _XÿòQö iµâZò @ûùc iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’e cjZßaòhdùe @ûùfûP^û KeòaûöAZòjûi I bìùMûk _eò ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe _âcêL @ûbòcêLý aj^Kùeö _òfûcûûê aòbò̂ Ü icdùe ùicûû eê¡òc« @ZúZ iµKðùe @aMZ KeûAaû _ûAñ AZòjûiKêiûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce @«bðêq Keû~ûA[ôfûùaùk _òfûcûûê ùicûû PZê_ûgßðe ùbøZòK, _eòùagMZI iûcûRòK-iûõÄéZòK ùa÷gòÁý iµKðùe iùPZ^ KeûAaû _ûAñ bìùMûkKê iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâc @«bðêqKeû~ûAQòö _òfûcûûê ùicûû iûcûRòK, eûRù^÷ZòK I @[ðù^÷ZòK Rúaê aòbò^Ü \òM aòhdùe iùPZ^KeûAaû _ûAñ iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^Kê iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâc @«bðêq Keû~ûAQòö Cy _âû[còKÉeùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ gòlYe iû]ûeYZü ^òcÜ CùŸgýcû^ ejòQò:-gòlû[ðúu c]ýùe iûcûRòK, eûRù^÷ZòK I @[ðù^÷ZòK cìfýùaû] _âPûe Keòaû


Uò®Yú


-ù\gù_âc, ijù~ûM Gaõ ù]÷~ðý bûa^û gòlû[ðúu c]ýùe Cù\âK Keòaû-gòlû[ðúcûûê icûRe RùY bûMò\ûe KeûAaû-aòbò^Ü aòaû\úd iûcûRòK, eûRù^÷ZòK I @[ðù^÷ZòK iciýûe icû]û^ Keòaûùe gòlû[ðúuê iûjû~ý Keòaû-gòlû[ðúu c]ýùe MûYZªòK I iû´ò]û^òK cìfýùaû] iéÁò Keòaû-iûcûRòK, eûRù^÷ZòK I @[ðù^÷ZòK _âZòÂû^ ij gòlû[ðúuê _eòPòZ KeûAaû-gû«ò I aêSûcYû cìfýùaû]Kê gòlû[ðúu c]ýùe _âiûe KeòaûöCy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe G^þiòG`þ(2005)e _âbûa:‘ Cy _âû[còK Éeùe icûR aòmû^ Gjûe _âiw iaêKê AZòjûi, bìùMûk, eûR^úZò aòmû^ I AZòjûieê@û^úZ Keòaö AZòjûiùe aògße aòbò^Ü NUYûakú/aòKûg ijòZ bûeZe aòbò^Ü bûMe aòKûg iÚû^ _ûAaöbìùMûk iÚû^údeê @ûe¸ Keò aògß Éeúd _eòùag, i´k Gaõ aòbò^Ü Éeùe aòKûg iµKðòZ _âiwe GKi«êkòZ @ûbòcêLýe aòKûg Keòaûùe iûjû~ý Keòaö eûR^úZò aòmû^ùe QûZâQûZâúcûù^ aòbò^Ü Ée ~[û-iÚû^úd, eûRý I ùK¦â Éeùe ieKûe MV^ I Kû~ðý Gaõ MûYZªòK bûMò\ûeú _âKâòdû iõKâû«ùe _eòPòZùjùaö @[ð^úZò bûM QûZâQûZâúuê aòbò^Ü @[ðù^÷ZòK iõiÚû ~[û- _eòaû, aRûe I eûRý MV^ KeòaûiµKðùe ilc KeûAaö Gjò icÉ aòhd _ûAñ GK ajêcêLú _¡Zò c]ý ejòa’öiûcûRòK aòmû^ gòlY _ûAñ MVòZ ̂ ýûi^ûf ù`ûKiþ Mî_þ ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’e cìkû]ûeû ICùŸgýMêWÿòKê ^òcÜcùZ CùfäL Kùe:cìkû]ûe_ûâe¸òK Éeùe QûZâQûZâúuê eûRù^÷ZòK, iûcûRòK I @[ðù^÷ZòK Rúaê aòbò^Ü \òM iõKâû«ùe _eòPòZKeûAaû Gjûe ]ûeYû @ùU û bûeZúd MYZªe Kû~ðýKûeòZû aòhdùe aêSòaû _ûAñ @ûagýK ^òŸðòÁ _âcêL]ûeYû I mû^Kê ]ýû^ùe eLô Gjû Keû~òaö Gjò iaê ]ûeYûKê KûÌ^òK KûjûYú aýajûe Keò aýûLýûKeû~òa ; ~ûjû _òfûcûûê Gjò iaê Gaõ ùicûû ù\÷^¦ò^ @bòmZû ij ù~ûWÿòaö bûeZúd MûYZªòKiõeP^ûe icÉ \òMKê Gjò Éeùe iûcòf Keòaû _ûAñ ùKøYiò _\ùl_ MâjY Keû~òa ^ûjó aeõ ~ûjû_òfûcûûê Pklc Gaõ _âPkòZ MûYZªòK _âKâòdûùe RùY @ûMâjú ^ûMeòK ùjaûùe ùcûUûùcûUò ]ûeYûù~ûMûAaö aûÉa Rúa^Kê @û_ùYA[ôaû _âZòÂû^ I ]ûeYû C_ùe MêeêZßûùeû_ ù\÷^¦ò^ Rúaê eûRù^÷ZòKI iûcûRòK @ûbòcêLý c]ýùe [ôaû MìXÿ iµKð I @[ðù^÷ZòK ^ò¿�ò MâjYùe Gjò \êAUò _âbûaKê aêSòaûùe_òfûcûûê ilc KeûAaöCùŸgý:-_ûVý _êÉKùe a‰òðZ iciýû Gaõ ù\÷^¦ò^ Rúaê iciýû c]ýùe iµKð ù~ûWÿòaûùe _òfûcûûê ilcKeûAaûö-bûeZúd i´ò]ûê @û\gðKê _ûk^ Keòaû-bûeZúd MYZª, Gjûe Kû~ðý Gaõ _âKâòdû iõKâû«ùe _òfûcûù^ aûÉa mû^fûb Keòaû-eûRù^÷ZòK, iûcûRòK I @[ðù^÷ZòK _âiw c]ýùe ejò[ôaû _ûeÆeòK iµKðKê aêSòaûùe _òfûuê ilcKeûAaû-iéÁ icÉ fòwMZ _âiw/iciýûe Êeì_Kê PòjÜU Keòaû-@aùjkòZu \éÁòùe eûRù^÷ZòK, iûcûRòK I @[ðù^÷ZòK _âMZòKê icúlû I C_iÚû_^ Keòaûe ùKøgkjûif Keòaû


Uò®Yú


-ùicûû ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe eûR^úZò Kò_eò _âbûaòZ Kùe ZûjûKê PòjÜòaûö5.4.2 iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ gòlYe ùg÷lòK iò¡û« icìjiûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ gòlY _ûAñ ùcøkòKZü _ûeÆeòK @ûùfûP^û I _âcûY^ ùg÷lòK iÚòZò @ûagýKögòlY ^ò½òZ bûaùe gòlû[ðúu aûÉa Rúaê iÚòZò ij i´§òZ ùjûA[ôaû @ûagýKö iûcûRòK I eûRù^÷ZòKRúa^ gòlY gòlû\û^ _âKâòdûùe gòlû[ðúu iûõÄéZòK I iûcûRòK _âiwKê @]ôK _âû]û^ý \ò@û~òaû @ûagýKöGjûe gòlY _ûAñ aýajéZ ùg÷lòK iò¡û« _òfûcûûe iéR^ú, C�c aêSòaû gqò I iciýû icû]û^ KeòaûegqòKê iêMc Keòaû @ûagýKö Gjò aòhde gòlû gòlY _ùe ùLk, cù^ûe¬^ I Kû~ðý iµû\^Kê MêeêZßù\aû CPòZö gòlY gòlû\û^ _âKâòdûe ùK¦âùe gòlû[ðúuê eLôaû ij Gjû gòlû[ðú ùK÷¦âòK ùjaû @ûagýKöiûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúaê gòlY Kò_eò bûaùe Kû~ðýKâc ùK÷¦âòK gòlY-gòlû\û^ _âKâòdûKê @^êieYKùe Zêùc ^òcÜùe @^ê]ýû^ Ke:-gòlY Kû̃ðý -1 (C�c iûcûRòK @býûi C_ùe Kû̃ðý @û]ûeòZ gòlY)Gjû GK ùgâYúKl @û]ûeòZ Kû~ðýö gòlû[ðúu c]ýùe C�c iûcûRòK @býûi aòKûg Keòaû Gaõ ùicûûc]ýùe [ôaû c¦ @býûiKê \ìùeAaû Gjò Kû~ðýe CùŸgý @ùUö Gjò Kû~ðýe iaòùgh Z[ý ^òcÜfòLôZgòùeû^ûcû/aò¦ê @]ú^ùe _â\û^ Keû~ûAQòö(K) Kû~ðýe iõlò¯ aé�û«ùgâYú- hÂ ÉegòlY ùlZâ- iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ aòhdgòlY aòhdaÉê C�c iûcûRòK @býûi_âcêL gòlY CùŸgý gòlû[ðúu c]ýùe C�c iûcûRòK @býûi aòKûg Keòaû Gaõ c¦ @býûiKê\ìùeAaû@ûagýK iûcMâú C�c iûcûRòK @býûi I c¦ iûcûRòK @býûi iµKðòZ ùKùZK QaòùKøgk C_~êq Qaò ^òKUùe VòKþ aû bêfþ PòjÜ \gðûAaûcû]ýc aýqòMZ


Uò®Yú


(L) @^êiéZ Kû~ðýGjò KâòdûKkû_ùe gòlK gòlû[ðúuê ^òcÜ bûaùe cûMð\gð^ KeûAùa:_âòd gòlû[ðú; C_e aûKèùe @ù^K Qaò _â\� ùjûAQòö ùijò icÉ PòZâ icûRùe ùfûKcûù^ _â\gð̂Keê[ôaû ùKùZK iûcûRòK @býûie aòùghZß aj^ KeêQòö C�c iûcûRòK @býûi _â\gðòZ Keê[ôaû C_~êqQaò ^òKUùe VòKþ PòjÜ I Leû_/c¦ iûcûRòK @býûi \gðûC[ôaû PòZâ/Qaò WûjûY _ûgßðùe bêfþ (QK) PòjÜ\ò@ö(M) Kû~ðý @û]ûeòZ gòlY \�Kû~ðýGjòiaê gòlY \� Kû~ðý gòlû[ðúu _ûAñ CŸòÁö Gjòiaê gòlY \� Kû~ðý iµû\^ _ûAñ gòlK gòlû[ðúcû^uê^òcÜcùZ cûMð\gð^ KeûAùa:^òcÜùe Zêc _ûAñ GKû]ôK Kû~ðý _â\� ùjûAQò; ù~CñMêWÿòK ùagþ cRû\ûeö ùijòiaê Kû~ðýKê ùgh KeGaõ @ûùfûP^û I _~ðýûùfûP^û ^òcù« ùiMêWÿòKê \ûLf Keö1-GK lê\â KûjûYú _âÉêZ Ke Gaõ KûjûYúe gúhðK ‘C�c iûcûRòK @býûi’ eL2-Leû_ iûcûRòK @býûie c¦ _âbûa iõKâû«ùe GK _âa§ ùfLö3- C�c iûcûRòK @býûi C_ùe ùKùZK _âûPúe_Zâ _âÉêZ Keö4-Zêc aò\ýûkd _eòieùe _â\gð^ Keû~ûC[ôaû Leû_ @býûie ZûfòKû _âÉêZ Ke Gaõ ùiiaê iµKðùeZêc ùgâYú gòlKuê RYû@ö^òR @MâMZòe @ûKk^ Ke-3_âgÜ: iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ @ûbòcêLý gòlYe ùg÷lòK iò¡û«MêWÿòK K’Yùjaû CPòZ?--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------5.5. iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK Rúa^ @ûbúcêLý gòlû\û^ _ûAñ _ûVýù̃ûR^ûeaòKûgiûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’aòhdùe GK _ûV ù~ûR^û Zêce gòlY I@ûùfûP^û _ûAñ ^òcÜùe _â\û^ KeûMfû:Gjò _ûV ù~ûR^û hÂ ùgâYú Éeùe ‘bûeZùe aòbò^ÜZû I GKZû’ aòhdùe gòlû\û^ _ûAñ _âÉêZ Keû~ûAQòögòlY-gòlû\û^ _âKâòdûe MV^ûZàK _¡Zò @^êieYùe Gjò _ûVýù~ûR^û _âÉêZö gòlû[ðúu _ìeû gòlY _âKâòdûùegòlK cûMð\gðK \ûdòZß ZêfûAùaö ^òcÜfòLôZ gòùeû^ûcûùe ù~ûR^ûe iaòùgh aòaeYú _â\û^ Keû~ûAQòö(K) @]ýûd/_ûVe aòhdaÉêùgâYú hÂ ùgâYú ÉeegòlY aòhd iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’aòhd bûeZùe aòbò^ÜZû I GKZû


Uò®Yú


icd 1 _òeòdWÿþgòlY _¡Zò MV^ûZàK/iéR^ûZàK _^Úû(L) _ûVe gòlY CùŸgý icìjGjò aòhd @]ýd^ _ùe Zêùc RûYò_ûeòa--bûeZùe aò\ýcû^ [ôaû aòbò^Ü _âKûe aòbò^ÜZû/aòaò]Zûe PòjÜU Keòaû (C\ûjeY Êeì_ ]cðúd aòbò^ÜZû,RûZòMZ aòbò^ÜZû, ùgâYúMZ aòbò̂ ÜZû) ö-Gjò iaê aòbò^ÜZûe Êeì_ I KûeY aýûLýû Reòaû-bûeZùe bûeZúdu c]ýùe aòbò^ÜZû Kò_eò bûaùe GKZû bûaùe Kû~ðý Kùe RûYòaû-bûeZúd iûcûRòK-iûõÄéZòK cû^PòZâùe aòaò] ùa÷gòÁýKê Vûa Keòaû Gaõ-bûeZ _âiwùe aòbò^ÜZû c]ýùe GKZûe GK _âKÌ/ù~ûR^û _âÉêZò Keòaûö(M) gòlY _âYûkúùgâYúKlùe _âùag Keòaû _ùe ùgâYúKle aýaiÚû C_~êq bûaùe ùjûAQò Kò ^ûjó gòlK _â[ùc ^ò½òZùjaû @ûagýKö _â[ùc gòlK ùgâYúùe gévkû aRûd eLôùa Gaõ Z_ôùe _òfûcûûê gòlû\û^-gòlY_âKâòdûKê ùÂ~òaû _ûAñ KòQò ù_âeYû\ûdú ùKøgk @af´^ Keòùaö Gjò ùgâYú gòlû\û^-gòlYe iéR^ûZàK/MV^ûZàK _¡Zò @^êieY Keòùaö gòlK Gjò ùgâYúùe ù~Cñiaê Kû~ðý iµû\^ Keòùa Zûjûe iaòùghaòaeYú ^òcÜ gúhðK Reò@ûùe _â\� ùjûAQòö(N) aòhd ijòZ _eòPòZ KeòaûiûµâZòK gòlY Kû~ðý iõKâû«ùe QûZâQûZâúuê ù_âeòZ Keòaû _ûAñ gòlK ùicûûê KòQò PòZâ/Qaò ù\LûAùa(aûKè-1ùe _â\�); ~ûjû aòbò̂ Ü _âKûe ]cðKê \gðûCQòö Z_ôùe gòlK Gjò PòZâ i´§òZ ^òcÜfòLôZ _âgÜKeòùa:-

gòlKu Kû̃ðýZêùccûù^ Gjò PòZâMêWÿòK c]ýùe aòbò^ÜZû flý Keò_ûeêQ Kò?Gjòò PòZâMêWÿòK _eÆe c¤ùe Kò_eò bûaùe bò̂ Ü (_û[ðKýe @û]ûe)?


Uò®Yú


Gjò iaê PòZâMêWÿòK ùKøYiò ùMûUòG ]cð ij i´§òZ Kò?Gjò icÉ ]cð bûeZùe ù\LôaûKê còùk Kò?gòlû[ðúu Kû̃ðýjñ]cð jó aòbò̂ ÜZûe @û]ûe^ûö ùiMêWÿòK aòbò^Ü ]cð ij i´§òZjñ(O) _âiwe ùNûhYûgòlû[ðúu ij C_e @ûùfûP^û _ùe ]cðúd aòbò^ÜZû bûeZe cêLý ùa÷gòÁý ùaûfò gòlK Kjòùaö GjûijòZ bûeZùe Gjò _eò @ûC KòQò aòbò^ÜZû _eòflòZ jêG Kò ^ûjó @ûi ùi aòhdùe @ûùc @ûùfûP^ûKeòaûö(P) C_iÚû_^Gjò _~ðýûdùe gòlK _òfûcû^u c]ýùe bûeZúd C_cjûù\ge aòbò^ÜZû c]ýùe GKZû ùa÷gòÁý iõKâû«ùe@ûùfûP^û Keòaû _ûAñ aòbò^Ü ùKøgk/_^Úû @û_ùYAùaö ùijòiaê ùKøgk/_^Úû aZòhdùe _ea�ðú \êAUòbûM ( bûM-K I bûM-L)ùe iaòùgh @ûùfûP^û Keû~ûAQòöbûM-K(aòbò^ÜZû _âiwùe gòlY iõeP^û)aûKè-2 aòbò^ÜZû _âiw-1

gòlKu Kû~ðýGjò PûeòUò \égýûakúKê flýKe Gaõ Gjò PûeòUò \égý Kò_eò _eÆe Vûeê bò^Ü KêjöbûeZùe aòbò^Ü icd I iÚû^ùe Gjòiaê \égý Kò_eò bûaùe _eòflòZ ùjûA[ûG C_~êq a‰ð^û ij GKeP^û ùfLögòlû[ðúu Kû~ðý (@ûgû Keû~òa)gòlû[ðú ^òR^òR @bòmZûeê aòbò̂ ÜZûKê Vûa Keòùaö


Uò®Yú


gòlû[ðúcûù^ ùicûû @bòmZû @^êiûùe eP^û ùfLôùaögòlû[ðúcûù^ ùfLô[ôaû eP^û aòhdùe gòlK @ûùfûP^û Keòùa Gaõ bûeZúdcûù^ ùicûûRúa^PkYúùe Kò_eò bûaùe aòbò^ÜZûKê iûcþ^û Keò[û«ò gòlK gòlû[ðúu ij iaòùgh @ûùfûP^û KeòùaöaûKè-3: aòbò^ÜZû _âiw-2

gòlKu KâòdûKkû_aûKè-3ùe ùKùZK Qaò \ò@û~ûAQòö icÉ Qaòeê ùKùZK Mâûcû�k ij @ûC ùKùZK ijeû�k iji´§òZöMâûcû�k I ijeû�k ij ùicûû i´§Kê \éÁòùe eLô ùiMêWÿòK c]ýùe _û[ðKý \gðû@öbûeZe Mâûcû�k I ijeû�k c]ýùe @ûC KòQò _û[ðKý Zêùc ù\Lô_ûeêQ Kò?gòlû[ðúu Kû̃ðý (@ûgû Keû~ûC[ôaû)QaòMêWÿòKê ù\Lô gòlû[ðúcûù^ _û[ðKý \gðûAùaögòlû[ðúcûù^ @^ýû^ý _û[ðKýMêWÿòKê c]ý ùLûRò aûjûe KeòùaöiéR^ûZàK gòlY Kâòdû _âZòKâòdû (C_e \êAUò aòbò^ÜZû _âiw ijòZ)gòlû[ðúcûù^ aòbò^ÜZû _âiw(C_efòLôZ \êAUò aòbò̂ ÜZû _âiwùe ùicûù^ ~ûjû @^êba Keò[ôùa)ùeùicûû gòlY ^òcÜ cùZ iõeP^û KeòùaögòlKu Kû̃ðý:Zêùc bûeZùe @ûC ùKCñ_âKûe aòbò^ÜZû flý Ke? ùijò _û[ðKýMêWòKe GK ZûfòKû Ke ?@ûc ù\gùe _âPkòZ aòbò̂ Ü RûZò_â[û K’Y?RûZò_â[û GK ae\û^ ^û @bògû_-Zêc cZûcZ \ò@?


Uò®Yú


@]ôKûõg icdùe @ûùc bûeZúd ùfûKu c]ýùe ùMûÂúMZ, bûhûMZ Gaõ @û�kòK iõNhð ù\Lêöùijò _âKûe iõNhð (fùXÿA) K’Y _ûAñ @ûc ù\gùe ùjCQò Gaõ Gjòiaê aòaû\e Leû_ _âbûaMêWÿòKK’Y?bûeZ GK aògûk Gaõ aòaò] eûÁâö Zêc \éÁòùe bûeZúd aòaò]Zû ùfûKu _ûAñ @bògû_ ^û @ûgúaðû\?gòlû[ðúu Kû̃ðý: (@ûgû Keû̃ûC[ôaû)gòlû[ðúcûù^ RûZò, ùgâYú, @�k, bûhû, iõÄéZò, Lû\ýûbýûi, ù_ûhûK, C›a, _âûYú I _lú AZýû\òu _û[ðKýaòhdùe Kjòùaö_âùZýK gòlû[ðú GjûKê Mbúe bûùa ZRðcû Keòùa I C�e ù\ùaögòlû[ðúcûù^ Gjòiaê iõNhðe KûeY I _âbûa ZRðcû Keòùa Gaõ ij_ûVúu c]ýùe aò^òcd Keòùaögòlû[ðúcûù^ _âiwMêWÿòK i´§ùe ZKðaòZKð Keòùa Gaõ ùgâYúKlùe ùicû^u cZûcZ C_iÚû_^ KeòùaöbûM (L) (GKZû _âiwùe eP^ûZàK/gòlY iõeP^û KeòaûGKZû _âiw-1

gòlKu Kû̃ðýGjò QaòKê ù\Lö Gjò Qaòùe Zêùc K’Y ù\LêQ? QaòUò ù\LôaûKê ùKùZ iê¦e fûMêQò? Gjò Qaòeê ZêùcbûeZe ùKøYiò GKZûe ùa÷gòÁý ù\Lô_ûeêQ Kò?gòlû[ðúu Kû̃ðý (@ûgûKeû~ûC[ôaû)aòbò^ÜZû iù�ß bûeZ ùKùZ\ìe GKZûKê aRûd eLôQò gòlû[ðúcûù^ Zûjûe ~[û[ðZû _âZò_û\^ KeòùaöaûKè-4 : GKZû _âiw-2


Uò®Yú


gòlKu Kû̃ðýaûKè 4ùe \ò@û~ûA[ôaû QaòMêWÿòKê ù\Lö bûeZ Zûjûe aòbò^ÜZûeê iûõÄéZòK GKZû aRûd eLô[ôaû Zêùc@^êba Keò_ûeêQ Kò?C_e QaòMêWÿòKeê aòbò^ÜZû c]ýùe bûeZ Kò_eò iûõÄéZòK GKZû aRûd eLô_ûeòQò fò_òa¡ Keögòlû[ðúu Kû̃ýðjñbûeZ Kò_eò iûõÄéZòK GKZû aRûd eLôQò gòlû[ðúcûù^ _âZò_û\^ KeòùaöeP^ûZàK gòlY Kâòdû_âZòKâòdû(C_e \êAUò GKZû _âiw i´§òZ)gòlû[ðúcûù^ C_e \êAUò GKZû _âiw i´§òZ aòbò^ÜZûeê bûeZùe aRûd [ôaû GKZû aòhdùe ùicûûgòlY iõeP^û KeòùaögòlKu Kû̃ðýgòlK GK \gUuò@û ù^ûUþ ù\LûAùa Gaõ G[ôùe Kò_eò aòbò^ÜZû c]ýùe GKZûe ùa÷gòÁý PòZâY ùjûAQòa‰ð^û Keòùaöaògß bûeZe bûhûMZ, ]cðúd I iûõÄéZòK GKZûKê ÊúKûe Kùeö GiµKðùe Uò®Yú \ò@öZêùc bûeZúd cjû^Me^òMc MêWÿòKê Kò_eò bûaùe aòbò^ÜZû c]ýùe GKZûe GK _âZúK bûùa ù\L?bûeZùe aòbò^ÜZû c]ýùe GKZûKê _âZò`kòZ Keê[ôaû iõMúZ, g_[MêWÿòKe ZûfòKû _âÉêZ Keögòlû[ðúu Kû̃ðýgòlû[ðúcûù^ ù^ûUþ (Uuû)Kê ù\Lôùa Gaõ ùijò Uuûùe aòbò^ÜZû c]ýùe GKZûe ùa÷gòÁýKê aûjûeKeòùaöùicûû @bòmZû @û]ûeùe gòlû[ðúcûù^ Uò®Yú Keòùaögòlû[ðúcûù^ cjû^MeMêWÿòKùe GKZûe ùa÷gòÁý Vûa Keòùaögòlû[ðúcûù^ bûeZùe aòbò^ÜZû c]ýùe GKZûKê _âZò`k^ Keê[ôaû iõMúZ, g_[ @û\òKê iõMâj Keò_ûe«òö C\ûjeY Êeì_iûùe Rûjûñ ùi @zû......(Q) cìfýûd^^òcÜfòLôZ Kû~ðýMêWÿòK Zêc(gòlû[ðú) _ûAñ CŸòÁö Gjòiaê Kû~ðýKê iµì‰ð Keö1- Zêc eûRýùe _ûkòZ ùjC[ôaû Zò^òUò _âcêL C›ae ZûfòKû Keö Gjò Zò^òUò C›aùe @õgMâjY Keê[ôaû]cðúd I iûõÄéZòK ùMûÂúe ^ûc ùfLö2- aâòUòg gûi^û]ú^ bûeZùe aòbò^Ü aMðe ùfûùK GKZûe ùa÷gòÁý _â\gð̂ _ìaðK bûeZKê aâòUòg jûZeêcêq Keò[ôùfö G iµKðùe Zêùc Zêc cZûcZ \ò@ö3- ^òcÜfòLôZ aòhdKê ùÂ _âKÌ _âÉêZ Ke:


Uò®Yú


‘Zêc Mûñ/iÚû^úd @�kKê ~û@ö ùiVûùe aiaûi Keê[ôaû aòbò^Ü iõÄéZò, RûZò I ]cðe ùfûKuê Vûa Keöùicûû c]ýùe ejò[ôaû aòbò^ÜZûKê PòjÜU Ke Gaõ ùicûû c]ýùe GKZû elû _ûAñ ùKùZK _^Úûe_âÉûa \ò@ö’4- K É¸ùe Pûeò RY RûZúd ù^Zûu ^ûc \ò@û~ûAQòö L-É¸ùe ùicûû R^àiÚû^ ejòQòö K-É¸ùe[ôaû ù^Zûu ^ûc Gaõ L-É¸ùe [ôaû Zûu R^àiÚû^Kê Zúe PòjÜ Reò@ûùe còkû@öK-É¸ L-É¸iêbûh ùaûh C�e _âù\gRaûjûefûf ù^jeê IWÿògûcjûZàû Mû§ò MêReûUaûfþ Mwû]e ZòkK cjûeûÁâ@ûiûcþ K‰ðûUK5- Pûeò ^é _âgÜùe Pûeò RY RûZúd ù^Zûu ^ûc \ò@û~ûAQòö ù\ge GKZû _ûAñ ùicûù^ Kò_eòbûaùe @ûcô akò\û^ ù\AQ«ò a‰ð̂ û Keö^òR @MâMZò @ûKk^ -4_âgÜ: bûeZùe \éÁò ùMûPe ùjC[ôaû aòbò^Ü _âKûe aòbò^ÜZûMêWÿòK K’Y?------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------5.6. iûeûõgGjò GKKùe ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’Kê eûR^úZò aòmû^/@[ð̂ úZò/icûRaòmûê GK ic^ßòZ @õgbûaùe @ùfûP^û Keû~ûAQòö Gjò GKKUò cêLýZü Zò^òUò aò¦ê ~[û-_âûe¸òK Éeùe iûcûRòK aòmû^ùe‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’e aòhdaÉê, eûR^úZò aòmû^, @[ð^úZò I icûR aòmû^ùe icûRaòmû^úcûù^MâjY Keò[ôaû _¡Zò/_^Úû; iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’e MêeêZß aòhdùe@ûùfûK_ûZ KeòQòö GKKe ùgh bûMùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâcùe ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’e@ûbòcêLý i´§òZ GK _ûVý ù~ûR^û c]ý C_iÚû_^ Keû~ûAQòö5.7 g±ûakú/iõlò¯ eì_iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^ (Giþ_òGfþ): ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ Cy _âû[còK Éeùe iûcûRòKaòmû^ _ûVýKâce GK @aòùz\ý @w/@õgö Cy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce @^ý @õg/@wMêWÿòK ùjfû AZòjûi I bìùMûköeûRþ: GVûùe eûRþ @[ð aâòUòg eûRþ aû gûi^^Meaòmû^: _ìaðeê ^Meaòmû^ Cy _âû[còK Éeùe iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce GK aòhd [ôfûö iûµâZòK


Uò®Yú


Cy _âû[còK aò\ýûkd Éee _ûVýKâcùe ^Me aòmû^ a\kùe ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ iÚû^òZùjûAQòö5.8 ^òR @MâMZò @ûKk^ _ûAñ @û\gð C�e^òR @MâMZò @ûKk^ -1:‘eûR^úZò aòmû^, @[ð^úZò I icûRaòmûêê iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúaê @]ôKûõg gòlY @bòmZû@û^úZö eûR^úZò aòmû^ _òfûKê MûYZªòK _âKâòdû I bûMò\ûeú aòhdùe _eòPòZ KeûGö @[ð^úZò _òfûcûûê@[ðù^÷ZòK Kû~ðýKâc ~[û-C_ôû\^, aýajûe, aòZeY I aò^òcd AZýû\ò ij _eòPòZ ùjaûùe ilcKeûGö icûRaòmû^ _òfûuê ^ûMeòK icûReê RûZò, ùgâYú I I ]cð AZýû\òe _âZòa§K \ìe Keò RùY _âcêLi\iý bûaùe MXÿòùZûùkö’^òR @MâMZòe @ûKk^ -2:‘eaò^þiu cZùe @[ð^úZò GK aòmû^; ~ûjû aòKÌ aýajûe [ôaû Pûjò\û I ^ò@�ò@û ù~ûMûY c]ýùe GKiµKð bûaùe cûâ aýajûee @]ýd^ Kùeö eaò^èu @[ð^úZòKê @]ýd^ KeòaûKê ÊÌZû I Pd^_¡Zòe ÊZª ùa÷gòÁýMêWÿòK ^òcÜùe _â\û^ KeûMfû:-1-cûâe Azû @iúcòZ2-Pûjò\û @^êiûùe i´k iúcòZ /^ò@�3-i´ke aòbò^Ü aòKÌ aò^òù~ûM ejòQò4- ùiaû I iûcMâú cwk Keòaû aû ^Keòaû @[ð̂ úZòe \ûdòZß ^êùjñö @[ð^úZò ùiiaê( iûcMâú I ùiaû)Kê@]ýd^ Kùe ~\ò ùicûù^ cûâ AzûKê _ìeY Keê[û«òö5- aòbò^Ü Azû _ìeY _ûAñ icûRùe C_f² i´k Kò_eò bûaùe @ûaiÚòZ ùjûA[ûG Zûjû @[ð̂ úZòe_eòiebêqö^òR @MâMZò @ûKk^ -3:‘iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce ‘iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^’ \òM iµKðòZ gòlY aòùghKeò bûaaò^òcd I_eúlYûZàK ùg÷lòK iÚòZò @ûagýK Kùeö gòlY gòlû[ðúu aûÉa Rúa^ ij ^ò½òZ bûaùe i´§òZ ùjaûCPòZö gòlû[ðúu iûõÄéZòK I iûcûRòK aòhdKê _ìeû gòlû\û^ gòlY _âKâòdûùe _âû]û^ý \ò@û~òaû @ûagýKöGjò ùlZâe gòlY _ûAñ @ûagýK gòlûZ�ß gòlû[ðúu iéR^gúkZû, C�c aêSòaû gqò Gaõ iciýû icû]ûê~[û~[ lcZûKê iêMc Keòaû @ûagýKö Gjò aòhde gòlû\û^ gòlY Z�ß ùLk, cù^ûe¬^ Reò@ûùegòlY Gaõ Kû~ðý iµû\^ Reò@ûùe gòlYKê @^êieY Keòaû CPòZö’^òR @MâMZò @ûKk^ -4:‘bûeZùe aòbò^Ü _âKûee aòaò]Zû _eòflòZ jêGö ùijòiaê aòbò^ÜZû RûZò, ùgâYú, ]cð, bûhû, iõÄéZò,Lû\ýûbýûi, ù_ûhûK, C›a, _âûYú Gaõ _lú, Mâûcû�k ijeû�k aòhd, Rkaûdê iÚòZò AZýû\ò i´§òZùjûA_ûùeö’5.9 @Zòeòq @]ýd^ _ûAñ _êÉK iìPú• Ahuja, H.L. (2004). Principles of Micro economics. New Delhi : S. Chand and

Company Ltd.• Arora, N.D., & Awasthy, S.S. (1999). Political Theory. New Delhi: Har-Anand

Publication Pvt. Ltd.


Uò®Yú


• Barker, E. (1967). Principles of Social and Political Theory. Oxford : OxfordUniversity Press.

• Basantia, T.K. (2003). Effect of Activity Based Joyful Learning Approach inAchieving Interdisciplinary MLL Competencies through Teaching ofEnvironmental Studies at Primary Level. M. Phil. Education . Utkal University.

• Basantia, T.K. (2006). Effect of Multi- Dimensional Activity based IntegratedApproach in Enhancing Cognitive and Creative Abilities in Social Studies ofElementary School Children. Ph.D. Education. Utkal University.

• Basantia, T.K., & Panda, B. N. (2008). Multi- Dimensional Activity basedintegrated Approach : An innovative teaching learning strategy at the schoolstage. The Primary Teacher, 33(1-2).

• Mishra, S. & Basantia, T.K. (2003). Effect of Competency based evaluationon Students’ attainment at primary level. The Primary Teacher, 28 (2), 20-26.

• NCERT. (2000). National Curriculum Framework for School Education. NewDelhi: NCERT

• NCERT. (2005). National Curriculum Frame Work-2005. New Delhi: NCERT.• NCERT. (2006). Position Paper –National Focus Group on Teaching of

Social Science. New Delhi: NCERT.• NCERT. (2006). Social Science (Social and Political Life -1). New Delhi:

NCERT• NCERT. (2007). Social Science (Social and Political Life –II). New

Delhi:NCERT• Shankar Rao, C.N. (1995). Sociology. New Delhi: S. Chand and Company

Ltd.• Traill, R.D., Logan, L.M., & Remmington, G.T. (1968).Teaching the Social

Sciences: A Creative Direction. Sidney : McGraw-Hill Company.

5.10. _ûVû« _âgÜûakú1-Zêùc Zêc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe ^òbûA[ôaû iûcûRòK @[ðù^÷ZòK iciýûMêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZKe; ~ûjûe Cy _âû[còK aò\ýûkd Éee iûcûRòK aòmû^ _ûVýKâce iûcûRòK I eûRù^÷ZòK Rúa^(Giþ_òGfþ) C_û\û^MêWòKùe iûcòf Keû~òaûKê _âûiwòKZû ejò[ôaö2-^òcÜfòLôZ aòhdùe GK _âKÌ _âÉêZ Ke-Zêc Mûñ/ù_øeû�kKê ~û@ö ùiVûùe \ûeò\âýe iúcûùeLû Zùk ùKùZ iõLýK _eòaûe ejêQ«ò PòjÜUKeö ùicû^u iûcûRòK Rúa^ I Rúa^ ùg÷kúKê @^ê]ýû^ Keö ùicû^ue C^ÜZò _ûAñ _âZòKûeaýaiÚûe _âÉûa \ò@ö‘bûeZùe fòwMZ aòùb\Zû’ _âiwùe hÂ ùgâYúùe gòlû\û^ gòlY _ûAñ GK _ûVý ù~ûR^û _âÉêZKeö

gkk 5: iûcûròk i eûrù^÷zòk rúa^ eûr^úzòaòmû^/@[ð^úzò/icûr...

Documents