_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 1

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

iõeP^û10.0 C_Kâc10.1. gòlY CùŸgý10.2. gòlYe iûcûRòK-iûõÄéZòK _éÂbìcò

10.2.1. @[ð_ì‰ð gòlY _ûAñ iûcûRòK-iûõÄéZòK _éÂbìcò10.2.2. iÚû^úd mû^ I _ûVý _êÉK mû^

10.3. @aùjkòZ aMðe _òfûu gòlû10.3.1. aûkòKûcû^u gòlû10.3.2. iõLýû fNê iõ_â\ûd _òfûu gòlû10.3.3. ÊZª @ûagýKZû [ôaû _òfûu gòlû

10.4 iûcûRòK iûõÄéZòK _éÂbìcòùe @^êiìPòZ R^RûZò _òfûu gòlû10.4.1. iciýû10.4.2. ùg÷lòK iciýû icû]û^e ùKøgk10.4.3 iûcûRòK-iûõÄéZòK C_û\û^Kê aêSòaû10.4.4. ajêbûhú ùgâYúe ù~ûR^û I _eòPûk^û

10.5. iûeûõg10.6. _âMZòe cìfýûd^ _ûAñ @û\gð C©e10.7. ijûdK Mâ^Ú I _âa§ iìPú10.8. _ûVû« _âgÜûakú

GKK 10: @aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)2

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

10.0 C_Kâc RùY gòlK/gòldòZâú bûùa @û_Y ^ò½d ù\Lô[ôùa ù~, ùgâYúùe ùjC[ôaû

Kâòdû _âZòKâòdûùe ù~ ùKøYiò icdùe ùjC iaê _òfû ùKùa aò GKû bûaùe,cù^û^òùag Ke«ò ^ûjó Kò C�e \ò@«ò ^ûjñò ö ùKùZK gòlû[ðú ùgâYúùe ùjC[ôaûKâòdû _âZòKâòdûùe iKâòd bûùa @õg MâjY Keê[ôaû icdùe @^ý ùKùZK gòlû[ðúPê_þPû_þ eêj«ò Z[û @õg MâjY KeòaûKê f{û @^êba Ke«òö ù~ _~ýð« ùijògòlû[ðúcû^uê aûe´ûe CiôûjòZ Keû^~ûAQò ùicûù^ Lêaþ Kcþ bûM ^ò@«ò Kò ûùicûù^ ÊAzûùe C©e \ò@«ò ^ûjó, G_eò KûjóKò jêG?

ùZùa, gòlû[ðúcû^u bòZùe aýqòMZ bò^ÜZû ejòQò Gaõ _âùZýK gòlû[ðú^òRe aýqòZß I Êbûaùe @\ßòZúd @U«òö ùZYê ùicû^ue cù^û^òùag @a]ô,gòlY ùg÷kú I _âZòKâòdûe Xw iaê KòQò bò^Ü @ùUö Kò«ê ùijò gòlû[ðúcûù^ KòGù~Cñcûù^ ùgâYúùe ^òea ejòaûKê _i¦ Ke«ò I ùgâYú Kû~ðýKâcVûeê \ìùeAej«ò? K’Y Gcûù^ ùijò ^úea gòlû[ðú ù~Cñcûù^ Cù_lòZ aû _l_ûZòZûegúKûe ùjC[ôaûeê ^òRKê jú^ cù^Ke«ò û

@aùjkòZ aMðùe @ûiê[ôaû _òfûcûù^ \êA _âKûee @U«ò - iûcûRòK iêaò]ûeêa*ôZ ùMûÂú I ÊZª @ûagýK [ôaû _òfûö iû]ûeYZü, @^êiìPòZ R^RûZò, @^êiìPòZRûZò I iõLýûfNê ùMûÂúùe @«bêðq _òfûcûù^ iûcûRòK iêaò]ûeê a*ôZ ùaûfò Kêjû~ûGI ù~Cñcûù^ gûeúeòK bò^Ülc I gòlY bò^ÜZûùe @«bêðq ùijò _òfûcû^uê ÊZª@ûagýKZû [ôaû _òfû ùaûfò Kêjû~ûGö GjûQWÿû, Gjò \êA _âKûee _òfûu aýZúZ,iû]ûeYZü aûkòKûcûù^ iûcûRòK _l_ûZòZû I @aùjkûe gúKûe jê@«ò û Gjò aMðegòlû[ðúcûù^ @aùjkòZ aMðe Qû_ù^A aò\ýûkdKê @ûi«ò I _eòYûc Êeì_ ùicûù^gòlK Z[û ùgâYúùe gòlû[ðúcû^u \ßûeû ùb\bûae gòKûe ùjûA [û@û«òö

Gjû ù\Lû~ûG ù~, @^êiìPòZ R^RûZò ùMûÂúe gòlû[ðúcûù^ ùgâYú _eòùagùeijR @^êba Ke«ò ^ûjóö KûeY ùicûù^ ù~Cñ iûcûRòK-iûõÄéZòK aûZûaeYùe R^àùjûA aXÿòQ«ò Zûjû ùgâYú Kl Z[û aò\ýûkd Vûeê iµì‰ð bò^Üö Ne I aò\ýûkdaûZûaeYùe ejò[ôaû Gjò @ùck gòlû[ðúcû^uê @ûjêeò @]ôK @iêaò]ûe iÚòZòùe _KûGGaõ ù~Cñcûù^ Gjò _âùb\Kê @ZòKâc Keò_ûe«ò ^ûjó ùicûù^ ajêicdùe @]ûeê_ûV QûWÿò Pûfò~û«ò û

@ûi @ûùc Gjò @¤ûdùe gòlYe iûcûRòK I iûõÄééZòK _éÂbìcò ùgâYúùeaòbò^Ü @aùjkòZ aMðe gòlû[ðúu gòlYe ijûdZû Keòaûùe Gjûe MêeêZßKê aêSòaû û~ûjûùjC @^êiìPòZ R^RûZò _òfûu gòlû aòùgh bûaùe \êAUò cêLý KûeY C_ùe_~ðýùahòZö R^RûZò, ù\ge R^iõLýûe @ûLô \éÁò@û bûM @U«ò ö Gcûù^ cêLýZü

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 3

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûLêaþ \ìea©ðú I @_j� bì bûMùe ej«ò, ù~Cñcûù^ aò\ýûkd gòlû _âZò Lêaþ KcþiùPZ^ö \ßòZúdZü Gjò _òfûcû^ue bò^Übò^Ü iûõÄéZòK I bûhûMZ _eµeû ejòQò~ûjû @^ýû^ý iûcûRòK ùMûÂúe _òfûuVûeê iµì‰ð bûaùe bò^Üö ùicû^ue iûcûRòK- @û[òðK-iûõÄéZòK Z[û bûhûMZ @aiÚûKê ^ò½òZ Keò I ùg÷lòK @ûagýKZûe _âKéZòKêVòKþ bûaùe aêSò ùicû^ue iciýû C_ùe C_~êq ¤û^ ù\aû @ûagýKö GK gòlKbûaùe, @û_Yuê ùgâYúe Gjò aMðe gòlû[ðúu iciýû _âZò iùPZ^ ùjaûKê _WÿòaGaõ gòlYùe ùicû^u @iêaò]ûMêWòK icû]û^ Keòaû _ûAñ ^òRKê _âÉêZ KeòaûKê_Wòa û Gjò @¤ûdùe Gjò iaê iciýûMêWÿòKe icû]û^e ^ò¡ðòÁ _¡Zò MêWòK@ûùfûPòZ ùjûAQò `kùe Gjò _òfûcûù^, @^ý _òfûu bkò ùgâYú Kû~ðý_eòPûk^ûùe iKâòd bûùa @õg MâjY Keò_ûeòùaö

Gjò @¤ûdUòKê iµì‰ð Keòaû _ûAñ @û_Yuê @Zò Kcþùe 7 N<û icdfûMò_ûùeö

10.1. gòlY CùŸgý

Gjò @¤ûdUòKê _Xÿò iûeòaû _ùe @û_Y ic[ð ùjùa :-• aòbò^Ü _âKûee iÚû^úd, iûcûRòK iûõÄéZòK _éÂbìcòMêWÿòKê PòjÜU Keòaûùeö• ùgâYúùe aòbò^Ü aMðe @aùjkòZ _òfûcû^uê PòjÜU I _eòPûk^û Keòaûùe û• R^RûZò ùMûÂúe _òfûcû^u gòlû iµKòðZ iciýûMêWòKê ÆÁ Keòaûùeö• R^RûZò _òfûcû^ue iûcûRòK iûõÄéZòK bûhûMZ _eòiÚòZòKê ù^A aòbò^Ü gòlY

ùKøgk aýajûe Keòaûùe ö

10.2 gòlYe iûcûRòK-iûõÄéZòK _éÂbìcò

gòlû[ðú ùK÷¦âòK gòlY Z�ßùe gòlû[ðúcû^ue @^êbìZò, ùicû^ue cZûcZGaõ gòlY I gòlû\û^ _âYûkúùe ùicû^ue iKâòd @õgMâjY @û\òKê aòùgh MêeêZß\ò@û ~ûA[ûG ö ùZYê @û_Y ^òcÜfòLôZ _eòiÚòZò _ûAñ K’Y Pò«û Ke«ò û- @ûùc ùgâYúùe _òfûuê _ìaðeê ùKøYiò @bòmZû ^[ôaû aÉê eìù_ aû @ù^K

@bòmZû I _eòaûe Gaõ ùMûÂúe iûcûRòK - @û[ðòK - iûõÄéZòK _eòiÚòZò \ßûeûMVòZ GK cû^iòK Xû�û aògòÂ cYòh bûùa aýajûe Keòaû CPòZ Kò?

- gòlû[ðú ^òcò� aòhdaÉêe _âûiwòKZû I @[ð_ì‰ðZû aòPûe ^Keò GjûKê @ûùcùicû^u C_ùe iò]ûikL f\ò ù\aû CPòZþ ùjaKò? aû ùicû^u aûÉaRúa^ _eòiÚòZòùe iûcûRòK-@û[ðòK iÚòZò Z[û iûõÄéZòK ^òhò¡ _â[û @û\òKê iûc^û

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)4

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

Keò jûif Keò[ôaû ^òRe aòÉéZ @bòmZûe MV^ I _ê^ðMV^ Keòaû_ûAñijûdZû Keòaû CPòZ ùja Kò?Gjò iaê _âgÜ C©e, RùY gòlK bûùa @û_Yuê ùgâYú _eòPûk^ûùe ù^aûKê[ôaû Kû~ðý MêWòKê ^ò¡ðûeY Keòa û @ûùc RûYê gòlY iKâòd I iûcûRòK ùa÷gòÁýC_ùe @û]ûeòZ @ùU û ùZYê Gjû _òfûue iÚû^úd _eòiÚòZò I @^êbìZò C_ùe@û]ûeòZ ùjaû CPòZö gòlû\û^ gòlY _âKâòdû _òfûue gûeúeòK, iûcûRòK IiûõÄéZòK _âû[còKZûKê \éÁòùe eLô _âZòKâòdûgúk ùjaû \eKûeö

^òùcÜûq \êAUò ùgâYú _eòiÚòZòKê aòPûe Ke«êö_eòiÚòZò 1: eNê cjû« GK _âû[còK aò\ýûkde gòlKö Zû’uê PZê[ð ùgâYúùegòlû[ðúcû^uê Lû\ý _âiwùe _XûAaûKê [ôfû û ùi _ûVý _êÉK Z[û @^ýijûdK _êÉK _eûcgð _ìaðK ù^ûUþ Zò@ûeò Keò Lêaþ bf bûùa _âÉêZò ùjûAùgâYúKê Mùfö ùi ajêZ M¸úe [ôùf I ùgâYúùe @ûù\ø AZÉZü ^ùjûA_ûV _XÿûAaûKê @ûe¸ Kùfö ùi a*ôaû _ûAñ Lû\ýe @ûagýKZû iõµKðùeKjòùf I aòbò^Ü _âKûee Lû\ýe bò^Übò^Ü C\ûjeY iaê ù\A[ôùf û bò^Übò^ÜLû\ý C_û\û^ iaê iõMâj, MzòZ I aýajûe Keû~ûG Zûjûe aòÉéZ a‰ð^û_~ðýû¯ gòlû\û^ gòlY C_KeY aýajûe cû¤cùe Keò[ôùf û Zû’ bòZùeùi iaê _òfûue ù^ûUþ c¤ _~ðýùalY Keê[ôùf Gaõ ùKùZK MéjKcðù\A[ôùfö ùghùe ùi ùKùZK _âgÜ _Pûeò[ôùf I ù~Cñcûù^ C©e ù\aûKêjûZ CVûA[ôùf Zûuê KjòaûKê ^òùŸðg ù\C[ôùfö iµì‰ð bûaùe ùi ùgâYúeiaê _òfûuê @ù^K _âKûe gîZfòL^ a‰ð^û I aòÉéZ aýûLýû cû¤cùe ^òùdûRòZKeò[ôùf û Kò«ê ùi Lêaþ Kcþ _òfûu C_ùe ^òRe ¤û^ eLô[ôùf, ù~Cñcûù^Kò ùgâYúùe Lêaþ iKâòd ejò[ôùfö

_eòiÚòZò 2: @^òZû RùY gòldòZâúö ùi @^ý GK _âûe¸òK aò\ýûkdùe ùijòicû^ _âiw ‘Lû\ý’Kê icû^ ùgâYúùe _XûC[ôùfö ùi ùgâYúKê Mùf, _òfûuiùw Lêaþ iû]ûeY bûùa @ù^ø_PûeòK bûùa K[û ùjùf ù~_eò “Zêùc @ûRòKòbkò @^êba KeêQ?” Zêùccûù^ \ßò_âjeùe K’Y LûAQ? Zêc Lû\ýZò@ûeòùe K’Y K’Y iûcMâú aýajûe Keû ~ûA[ôfû? Lû\ý iûcMâú MêWÿòKùKCñVûeê iõMâj ùjûA[ôfû? Zêc _ûAñ Lû\ý KòG _âÉêZ Keò[ôùf? AZýû\ò....öZû’_ùe ùi gòlû[ðúcû^uê _âZò\ò^ ù~Cñ iaê Lû\ý LûCQ«ò Zûjûe GK ZûfòKû_âÉêZò KeòaûKê Kjòùfö ù~ùZùaùk gòlû[ðúcûù^, RYu _ùe RùY Lû\ýe^ûc Kjòùf gòldòZâú ZûjûKê Kkû_Uûùe ùfLê[ôùfö Zû’_ùe ùi _Pûeòùf

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 5

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

Zêùc KûjóKò Lû\ý Lû@? gòlû[ðúcûù^ KòQòlY ^úea aiò C�e ù\aûKê @ûe¸Kùf “@ûùc a�ôaû _ûAñ Lû\ý LûC” “@ûùc Lû\ýeê gqò _ûC”..... Gjò_eògòlû[ðúcû^u _ûLeê @ù^K C©e @ûiòfûö còiþ @^òZû _âùZýK gòlû[ðú @õgMâjY Keòaû _ûAñ ùicû^uê C›ûjòZ KeûA[ôùfö Zû’_ùe ùi GK _âgÜKkû_Uûùe ùfLôù\ùf..... “@ûùc ~\ò Lû\ý ^ LûAaû ùZùa K’Y ùja?”_âùZýK gòlû[ðú ^òR ù^ûUþ LûZûùe C©ecû^ ùfLôùfö ùijò icdùe @^úZû,gòlû[ðúu Kû~ðýKê ^òeúlY Keê[ôùf, ùicû^u C©e _ûAñ KòQò ijûdK iìP^ûù\C[ôùf I ù~CñVûùe @ûagýK _Wê[ôfû C©e c¤ iõùgû]^ Keòù\C[ôùfö ùi c¤ gòlû[ðúcû^uê ùicû^u C©eMêWÿòKê C_iÚû_òZ KeòaûKêKjê[ôùf I ùi iaêKê Kkû_Uûùe ^òùR ùfLô ù\C[ôùfö

C_ùeûq \êAUò _eòiÚòZòKê Zêk^û Keò @û_Y Kêj«ê ùKCñUò C©c gòlY _eòiÚòZò @ùU?KûjóKò?

_â[c _eòiÚòZòùe gâú cjû« ]ûeYûMêWÿòKê _XÿûAaû _ûAñ @]ôK MêeêZß ù\A[ôùf I]ûeYû iµKðùe gòlû[ðúu @^êbaKê aêSò ^[ôùfö ùi gòlû[ðúu cêŠùe ]ûeYûMêWÿòKemû^ beò ù\aûKê ùPÁû Keê[ôùfö ùi @Ì KòQò iKâòd gòlû[ðúu C_ùe jó ¤û^ù\C[ôùf I Gjû ù\Lû ~ûC[ôfû ù~Cñcûù^ iû]ûeYZü @]ôK ^òÃâòd ejê[ôùfùicû^ue ~^ô ù^C ^[ôùfö Gjû gòlK ùK÷¦âòK ùgâYú [ôfûö @^ý _lùe \ßòZúd_eòiÚòZòùe còiþ @^úZû, aûe´ûe gòlû[ðúue @^êbìZòKê aêSò, ùicû^ue gòlY ijRKeûAaû ^òcò� _òfûcû^uê @]ôK cRò ejòaû _ûAñ ùPÁû Keê[ôùfö Zûu \ßûeûgòlû[ðúcû^uê _Peû ~ûC[ôaû _âgÜeê ÆÁ ùjC[ôfû, ù~ ùi ^òùR, gòlû[ðúu iÚû^úd_eòiÚòZò _âZò iùPZ^ [ôùf I gòlû[ðúu C_ùe ùKøYiò mû^ f\ò ù\aûKê ùPÁû Keê^[ôùfö

ù~ùZùaùk gòlY gòlû[ðúu @^êbìZò ijòZ iµKòðZ ùjûA[ûG, ejò[ôaû_éÂbìcò ij ù~ûWÿò ùjûA[ûG, gòlû[ðúu Pò«û]ûeûeê C_ô^Ü ùjûA[ûG,Ê-^òùŸðgòZ ùjûA[ûG, I gòlû[ðú ^òRe gòlY-@^êbìZòeê KòQò Keê[ûG,ùiùZùaùk Gjû @[ð_ì‰ð ùjûA[ûGö

10.2.1 @[ð_ì‰ð gòlY _ûAñ iûcûRòK-iûõÄéZòK _éÂbìcòRûZúd _ûVýKâc @û]ûe (2005) @^êiûùe :

“gòlû[ðúu ùMûÂú I iÚû^úd _eòùag _âû[còK _éÂbìcò Zò@ûeò Kùe ù~Cñ[ôùe gòlYiõMVòZ ùjûA[ûG I ù~Cñ[ôùe mû^ Gjûe Zû_ô~ððý C_faþ]ô Keò[ûGö gòlû[ðú ^òReaûZûaeY ijòZ Kâòdû _âZòKâòdû \ßûeû mû^e iõeP^û Keò[ûG Z[û Gjûe @[ð @ûjeYKeò[ûGö” (_éÂû-30) û

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)6

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

^òùcÜûq \êAUò @_eòjû~ðý KûeY ù~ûMê @ûùc gòlû[ðúu _ûeòaûeòK, iÚû^úd Z[ûùMûÂúe iÚòZòKê Cù_lû Keò _ûeòaû ^ûjó, ù~Cñ[ôùe ùi R^à ùjûA aXò[ûGö1) iÚû^úd aûZûaeY gòlû[ðúuê _âPêe @bòmZû jûif Keòaû ^òcò� ijûdK_eòiÚòZò _â\û^ Keò[ûGö2) gòlû _ûAñ _âZòa§K _eòaûe Z[û ùMûÂúe iûcûRòK, @û[òðK I iûõÄéZòK _eµeûGaõ aògßûi ù~ûMêñ iéÁò ùjûA[ûGöijûdK _eòiÚòZògòlû[ðúcûù^ ^òRe iûcûRòK-iûõÄéZòK aûZûaeY ijòZ Kâòdû _âZòKâòdû Keò aòaò]@bòmZûKê GKûVò Keò[û@û«òö ~[û:- Gcûù^ Gcû^u PZêð\òMùe [ôaû aélfZûeê,aòbò^Ü RúaR«ê I _gê_lúeê ~ûjûKê ùicûù^ ù\L«ò, iûwiû[ôuVûeê ~ûjûu ijòZùicûù^ ùLkò[û@û«ò, ^òRe _eòaûee i\iý ~ûjû ijòZ ùicûù^ aûiKe«òAZýû\òeêö Gjû @[ð ùicû^u cêŠ ùMûUòG gì ý ùiäUþ ^êùjñ, ù~ùZùaùk ùicûù^aò\ýûkdKê _âùag Keò[û@û«òö Gjòiaê @^êbìZòKê @û]ûe Keò @ûùc Zûue gòlYe@MâMZò _ûAñ, ùicû^ue _ìaðû^êbìZòKê _ûVý _êÉKùe \ò@û ~ûA[ôaû ^ìZ^ mû^ ijòZù~ûWÿòaûKê _Wòaö @ûi«ê aêSòaû Kòbkò @[ð_ì‰ð gòlY iwVòZ ùjûA[ûGö ^òcÜùe\ò@û~ûA[ôaû PòZâUòKê ù\L«ê I aòPûe Ke«êö

Lû\ýùeûM

Kéhò

ù~ùZùaùk ùMûUòG _òfû Lû\ý aòhdùe gòLô[ûG, ùi ‘Lû\ý’e ]ûeYûMêWÿòKê ^òRe@^êbìZòeê ij iµKðòZ Keò[ûG ~[û _âZò\ò^ LûC[ôaû aòbò^Ü _âKûe Lû\ý I Lû\ý_âÉêZ _âKâòdû û ùi c¤ ZûjûKê Kéhò, ÊûiÚý, ùeûM @û\ò ijòZ iµKòðZ Keò[ûGöGVûùe ùijò iaê @^êbìZòMêWÿòKê, Zûe cÉòà GKZâ MzòZ Keò[ûGö ù~ùZùaùkùi ùMûUòG ]ûeYûKê cù^_KûG, @^ý ]ûeYûMêWÿòKê GKû iwùe Zûe @^êbìZòeêcù^ _Wÿò ~ûA[ûGö @^ý @[ðùe ‘Lû\ý’e ]ûeYûMêWÿòK cù^ _KûAaû `kùe GjûijòZ iµKòðZ @^ý ]ûeYûMêWÿòK iµKòðZ KeòaûKê gòlû[ðúe cÉòà iKâòd ùjûA~ûGöGjò _eòiÚòZòùe gòlY @[ð_ì‰ð jêG KûeY gòlû[ðú ^òRe ^òKUZc _eòùag ijòZ]ûeûaûjòK Kâòdû _âZòKâòdûeê C_f² @^êbêZòKê C_ù~ûM Keòaû _ûAñ iêù~ûM _ûA[ûGöGjò @[ðùe Kjòùf iÚû^úd _eòùag gòlY _ûAñ iêù~ûM _ûAñ ijûdK _âiwcû^ù~ûMA\òG û

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 7

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû_âZòùeû]K iÚòZò :

ùMûUòG ùMûÂúùe ^òjòZ iûcûRòK, @û[òðK I iûõÄéZòK _eòiÚòZò c¤, gòlû[ðúugòlû _ûAñ aû]û iéÁò Keò[ûGö ùKùZK icé¡ògûkú ùMûÂú c¤ aûkòKûgòlû _ûAñ ajêZMêWÿòG elYgúk cù^ûbûa eLô[û@û«òö @Zý]ôK \ûeò\âýZû KûeYeê _eòaûe ^òRe_òfûuê aò\ýûkd _VûAaû a\kùe @[ð C_ûRð Keò ^òRe MêRêeûY ùc�ûAaû _ûAñ^òùdûR^ KeòaûKê aû¤ ùjûA[û@û«òö ùijò_eò, ùKùZK ùMûÂú, iûcûRòK Z[û ]ûcòðK@§ aògßûi KûeYeê ^òRe Sò@cû^uê aûkK cû^u ij _Xòaû ^òcò� ijgòlû@^êÂû^Kê _VûAaû _ûAñ _i¦ Ke«ò ^ûjóö ùKùZK iµâ\ûd ù~CñVûùe RûZò_â[û@]ôK _âPk^ ejòQò, ùiVûùe Z[ûK[ôZ Cy RûZòe _eòaûe ^òRe _òfûuê \kòZ_eòaûee _òfûij cògòaûKê _i¦ Keò«ò ^ûjñò KûeY @ûùc ù\ge ajêZ @*kùeGùaaò ùicûù^ @Æégý bûùa MéjòZ ùjûA [û@û«òö R^RûZò _òfûcû^ue icé¡ò Iaòaò] iûõÄéZòK _eµeû [ûAc¤ Gcûù^ ^ò]ð^Zû I bûhû ù~ûMê K[ûaû©ðû Keòaûùe@iêaò]û ùjZê ^cÜ \éÁòùe MâjYúd ùjûA[û«ò û Gjò_eò _âZòùeû]Ke ZûfòKû @icû¯ ûùZùa _òfûue iûcûRòK-iûõÄéZòK _éÂbìcòKê aòPûeKê ù^A @[ð_ì‰ð gòlYKê ijRKeòaû ^òcò�, ^òcÜùe ùKùZK _eûcgð \ò@û~ûA@Qòö gòlYe @û]ûe eìù_ gòlû[ðúe mû^e aýajûe :

cù^Ke @û_Yuê “Rke C›” _XÿûAaûKê @Qòö _ûVý _êÉKùe iìPòZ [ûGù~ Kì@, ^k Kì_, ^\ú @û\ò Rke aòbò^Ü _âKûee C› @U«òö @û_Yu@�kùe gòlû[ðúcûù^ G[ôeê ùKøYiòUòKê ù\Lô ^ûjû«òö ùicûù^ ù_ûLeú, Sòfäú,SeYû I ùK^ûf @û\ò ù\LôQ«òö ùZYê @û_Y _ûVUòKê Gjòiaê _ûYòe C›Vûeê@ûe¸ KeòaûKê _Wÿòaö

ùgâYú _eòiÚòZòKê _âûiwòK Ke«ê :ù~ùZùaùk @û_Y ùgâYúùe @Q«ò I ~ûjû KòQò @û_Y _XÿûCQ«ò, iÚû^úd_eòùageê C\ûjeYcû^ ^ò@«ê, iÚû^úd MÌ Kêj«ê, gòlû\û^ gòlY iûcMâúiÚû^úd @*keê iõMéjúZ Ke«êö gòlû[ðúu mû^Kê GKûVò Ke«ê I ZûjûKêgòlû[ðúcû^u ijòZ iÚû^úd bûhû/K[ûùe @û\û^ _â\û^ Ke«êö ~\ò @û_Y GbkòKe«ò ùZùa @û_Yu ùgâYú Kû~ðýMêWòK gòlû[ðúcû^u _ûAñ @[ð_ì‰ð ùjaö

iÚû^úd C_f²ô icûMâúe aýajûe Ke«ê :iû]ûeYZü, _XûC[ôaû ùaùk _ûVý _êÉKùe \ò@û~ûA[ôaû PòZâKê @û_Yaýajûe Ke«òö i¸aZü @û_Y bêfò ~û@û«ò ù~, Gjò PòZâ iaê C\ûjeYbûaùe \ò@û ~ûA[ûGö ùZYê ù~ùZùaùk @û_Y gòlYùe ijûdZû Ke«ò,

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)8

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû@û_Y iÚû^úd iûcMâúe iõMâj I _âÉêZ Ke«êö ~\ò @û_Y bìùMûkùe aélfZû_XÿûCQ«ò, ùZùa iÚû^úd Cnò\ I aéle ^ûc iõMâj Ke«ê Gaõ @û_YiÚû^úd aélfZûeê gòlû\û^ @ûe¸ Ke«êö

gòlû[ðúu iKâòd @õg MâjYKê ^ò½òZ Ke«ê :_òfûcûù^ iKâòd ùjûA[û@û«ò ù~ùZùaùk gòlY I gòlû\û^ _âKâòdûùe ^òcMÜùjûA~û@û«òö Gjûe @[ð ùicûù^ _âgÜ _Pûeòaû, ~êqò Keòaû, @ûùfûP^ûKeòaû, Zûue cZûcZ aýq Keòaû, ^òùR ^òRe C\ûjeY ù\aû, a‰ð ûKeòaû I aòÉûe Keòaû, gòlY icdùe gòlû\û^ gòlY iûcMâúe aýajûe@û\òe iêù~ûM _ûA[û@û«òö ùZYê RùY ijûdK bûaùe f´û bûhY ^ù\A,aòÉéZ a‰ð^û ^Keò Z[û @]ôK gîZfòL^ ^ù\A, gòlû[ðúcû^ue @õgMâjY_ûAñ @û_Yuê iêù~ûM iéÁò KeòaûKê _Wòa ö

_ûVý _êÉK aûjûeKê ~ûA C\ûjeY \ò@«ê :cù^Ke @û_Yuê \ßòZúd ùgâYúùe ù~ûM Kâòdû aòhdùe _XÿûAaûKê @Qòöajòùe \ò@û~ûA[ôaû C\ûjeYKê ù\L«ê I Gjûe CùŸgý aêSòaûKê ùPÁûKe«êö gòlYe ijûdZû Keê[ôaûùaùk, ùijò C\ûjeYMêWÿòKê \ò@«ê ^ûjóöù\÷^¦ò^ Rúa^ùe ùicûù^ Kòbkò aòbò^Ü _âKûe Rò òhe cògûY KeêQ«ò Zû’C_ùe C\ûjeY \ò@«ê I ùijò iaê ]ûeYûMêWÿòK gòlY ijòZ iµKòðZ Ke«êöGjò _^Úû cû¤cùe @û_Y _ûVý _êÉK aûjûeKê ~ûA _òfûcû^ue @^êbìZòe_âùdûM Keò_ûeòùa û

_âgÜ _Pûeòaû I êqò Keòaû _ûAñ gòlû[ðúcû^uê C›ûjòZ Ke«ê :_òfûcû^uê _âgÜ _Pûeòaû _ûAñ iêù~ûM ù\aû @[ð @û_Y ùicû^uê iKâòdKeûCQ«òö ~\ò ùicûù^ _âgÜ _Pûe«ò ùZùa ùicûù^ [ôaû ]ûeYûMêWÿòKiµKðùe Pò«û Keòùa I ~êqò Keòùaö ù~ùZùaùk ùicûù^ ~êqò Ke«òùicûù^ K’Y KjêQ«ò Zûjû aêSòaûKê iêù~ûM _ûAùaö ~\ò Gjò_eò @û_YuùgâYúùe NUò[ûG, ùZùa Gjû aêSû~ûG ù~ gòlû[ðúcûù^ @[ð_ì‰ð bûùagòLêQ«ò û

“gòlY `kû`k” êùjñ “gòlY GK _âKâòdû” C_ùe @ûùfûK_ûZ Ke«ê :gòlYùe ijûdZû Keò[ôaû ùaùk ùicûù^ K’Y gòLôùf Zû C_ùe @]ôKMêeêZß ^ù\A aeõ “ùicûù^ Kò_eò gòLêQ«ò” Zû C_ùe MêeêZß \ò@«êö Gjò_é[ôaúùe ùKøYiò mû^ _ìeû VòKþ aû _ìeû bêfþ ^[ôaûeê ùicû^uê iò]û mû^I C�e _â\û^ Ke«ê ^ûjóö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 9

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaûgòlû J_PûeòK aû @ù^ø_PûeòK ùjC gòlû[ðúu @^êbìZòe _âùdûM, gòlYKê @[ð _ì‰ðKeòaûùe ijûdK ùjûA[ûGö ]ûeYûMêWÿòKê gòLôaû _ûAñ, ù~ _~ðý« _òfûcûù^ ^òReù\÷^¦ò^ @^êbaKê iÚû^úd bûùa _âÉêZ ^ Keò[û@û«ò, ùi _~ðý« Zûue mû^ ùKakiìP^ûùe iòcúZ ejò~ûGö _âiw ijòZ iõµKðòZ ^ ùjaû ~ûG _ûVý_êÉKeê gòLôaû@^ò¡ðòÁ ùjûA[ûG û ùZYê @ûcKê gòlY gòlû \û^ _âKâòdûùe _òfûcû^u iKâòdijbûMúZû C_ùe @]ôK MêeêZß ù\aû @ûagýK `kùe ùicûù^ Zûue @^êbaKê_eÆe ij @û\û^ _â\û^ Keòùa I _ûVýKâc \ßûeû _âÉûaòZ ]ûeYûKê @]ôK \éZKeò_ûeòùaö

@býûi - 1 @[ð_ì‰ð gòlYe cêLý ùa÷gòÁý MêWÿòK K’Y?

10.2.2 iÚû^úd mû^ I _ûVý_êÉK mû^ :aòbò^Ü ]ûeYû iõµKðòZ mû^, iìP^û I C\ûjeY @û\ò ~ûjû _ûVý _êÉKùe \ò@û~ûAQòZûjûKê _ûVý_êÉK mû^ Kêjû~ûGö Kò«ê, _òfûcû^ue ùMûÂú I iÚû^úd _eòùag,_âûe¸òK _éÂbìcò iÚû_^ Keò[ûG ~ûjû C_ùe gòlY iwVòZ ùjûA[ûGö ùi _eòùagijòZ Kâòdû_âZòKâòdû Kùe, @[ð iéÁò Kùe I mû^ iõeP^û Kùeö ~ûjû _ea�ðú gòlY_ûAñ @û]ûeùe _eòYZ ùjûA[ûG û GjûKê @ûùc gòlû[ðúue iÚû^úd mû^ Kjò[ûCöiû]ûeYZü _ûVý_êÉK _âÉêZò I gòlû\û^ - gòlY _âKâòdûùe Gjû C_ùe ¤û^\ò@û~ûA ^[ûGö ù~ùZùaùk GK _ûVý _êÉK iûeû eûRý _ûAñ Zò@ûeò ùjûA[ûGùiùZùaùk _âùZýK @*k I ùMûÂúu iÚû^úd mû^ _ûVý _êÉKùe eLôaû KVò^ùjûA[ûGö @ûc iûcûRòK-iûõÄéZòK Rúa^e aòaò]ZûKê aòPûeKê ù^aûc¤ @i¸aùjûA[ûG û Kò«ê _òfûcûù^ Zûue ^òRe iÚû^úd iûcûRòK-iûõÄéZòK _eòùageêC\ûjeY _ûAaûKê \eKûe Ke«òö GVûùe gòldòZâú / gòlK GK MêeêZß_ì‰ð bìcòKûZêfûA[û@û«òö @ûi«ê @ûùc ù\Lôaû RùY gòlK Kò_eò _ûVý _êÉK mû^Kê _âiwòKKeòQ«ò û _ûVý_êÉKKê aòg\ bûaùe _Xÿòaû :-

ajê icdùe gòlK iò]ûikL bûaùe ùgâYúùe ~ûA gòlû\û^ @ûe¸ Ke«òöLêaþ KßPòZþ ùicûù^ _ûVý _êÉKùe \ò@û ~ûA[ôaû Z[ý i´§ùe _ìaðeê @aMZùjûA [û@û«òö `kùe, ùicûù^, gòlû[ðúue gòlY i´§ùe _ûVý _êÉK mû^KêaêSûAaû _ûAñ iciýûùe _Wÿò ~û@û«òö gòlû[ðúu _ûAñ _ûVý _êÉK mû^Kê_ìaðû_e i´§òZ KeûAaû _ûAñ, gòlKuê _ûVý _êÉKUòKê aûe´ûe _Xÿòaû\eKûe jêG û `kùe iÚû^úd C\ûjeY ù\aû ^òcò�, gòlû\û^ gòlYe ùK¦âaò¦êMêWÿòKê gòlK PòjÜU Keò_ûeòùa û

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)10

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû _ûVý_êÉKeê gòlY iìPKMêWÿòKê ùLûRò aûjûeKeòaû :-

~\ò RùY gòlK _ûVý_êÉKeê gòlY iìPKMêWÿòKê aûjûe Keò_ûeòùa ùZùa ùigòlû[ðúcû^u _ûAñ @[ð_ì‰ð gòlY Kû~ðý Zò@ûeò KeòaûKê ic[ð ùjûA_ûeòùa û_ûVý _êÉKùe \ò@û ~ûA[ôaû Kû~ðýMêWòK ùKak C\ûjeY @ùU I GjûgòlKuê gòlY iìPK MêWòKê PòjÜU Keòaû _ûAñ ijûdK ùjûA_ûeòaö ù~ùZùaùkRùY gòlK Gjò Kû~ðýMêWòKùe CùŸgýKê aêSò ~ûA[û«ò ùi Gjò gòlY iìPKKê_ûA _ûeòùa ö C\ûjeY Êeì_ _*c ùgâYúe AõeûRú _ûVý _êÉKùe GK_ûVùe KòQò _âùZýl aP^ I KòQò _ùeûl aP^ \ò@û~ûAQòö GVûùe,CùŸgý ùjCQò, gòlû[ðúKê Kjòaû, gòLûAaûö RùY gòlK, gòlY iùuZKêaòKgòZ Keòaû _ûAñ, gòlû[ðúu iùw/c¤ùe K[ûaû©ðû Keòaûe aýaiÚû Keò_ûeòùaöùMûUòG ]ûeYû gòLôiûeòaû _ùe gòlû[ðú KY Keòa Gjû iìPK iìPòZ Keò[ûG û

bò^Übò^Ü gòlYaò¦ê C_ùe gòlû[ðúu mû^Kê GKZâúZ Keòaû :-ù~ùZùaùk gòlK, gòlY iìPKMêWÿòK _ûA~û@û«ò G[ô ij ù~ûWòaû _Añ ZûuêiÚû^úd iõ_KòðZ ù~ûWòKê GKZâúZ Keòaû \eKûe ö ùi Gjò mû^Kê gòlû[ðú@^ýgòlK I ùMûÂúe i\iýuVûeê _ûA_ûeòùaö

gòlû[ðúu mû^/@^êbìZòKê _ûVý _êÉK mû^ ijòZ ù~ûWÿòaû :-ù~ùZùaùk gòlK, gòlû[ðúu @^êbìZòMêWÿòK ùMûUòG ]ûeY ijòZ iµKòðZùjûA~ûG ùaûfò RûY«ò, ùZùa Zûuê gòlû[ðúu mû^ I _ûVý _êÉK mû^c¤ùe i´§ iÚû_^ KeòaûKê _Wÿòaö Gjò CùŸgý _ûAñ gòlKuê, _âùZýK gòlYiìPK _ûAñ, gòlû[ðúu @^êbìZòMêWÿòKe Uò®Yú _âÉêZ KeòaûKê _Wÿòaö C\ûjeYÊeì_, “Lû\ý _âÉêZò”e ]ûeYû, Mâûcû�k Z[û @û\òaûiú @*kùe bò^ÜùjûA_ûùeö

~\ò @ûagýK jêG ^òùR aòhdaÉê _âÉêZ Keòaû :-ajê icdùe GK _ûVý aòhd aÉê gòlû[ðúu _ûAñ C_~êq ùjûA ^[ûGöùZYê GjûKê @[ð_ì‰ð Keòaû _ûAñ gòlKuê gòlû[ðúu iûcûRòK iûõÄéZòK _éÂbìcòaòPûeKê ù^A aòKÌ aòhdaÉê Zò@ûeò KeòaûKê _Waö C\ûjeY Êeì_ “iWÿK\êNðUYû GK ijeú NUYûö @ûùc Mâûcû�ke gòlû[ðúuê Gjò gúhðK C_ùeeP^û ùfLôaûKê Kjò _ûeòaû^òö

~\ò @û_Y _ûVý _êÉK C_ùe ^òbðe Ke«ò I gòlû[ðúcûù^ iÚû^úd C›eê@ûjeY Keò[ôaû @^êbìZòKê ùMøY bûaùe ù\L«ò ùZùa @û_Y \êAUò ZîUòKeêQ«òö _â[ùc @û_Y ùNûhû gòlYKê C›ûjòZ KeêQ«ò, KûeY @]ôKûõg _ûVý

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 11

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû_êÉK @bòmZû, aòhdaÉê ijòZ ù~ûWÿò ùjûA ^[ûG I gòlû[ðúcûù^ ijRùeaêSò _ûeò ^ [û@û«òö \ßòZúdZü, @û_Y ùijò _òfû ù~Cñcûù^ ùNûhòaûùe _âaúYI aòhdaÉêKê Lêaþ gúNâ cù^eLêQ«ò Z[û ù~Cñcûù^ iµì‰ð bûùa ^òRe iÚû^úd@^êba C_ùe ^òbðe Keò[û@û«ò, ùicû^u c¤ùe ùb\bûa iéÁò Ke«òöiû]ûeYZü, _â[c ùlZâùe _òfûcûù^ @û\eYúd bûùa ÊúKéZò _ûA[û@û«ò I_ea©ðú ùlZâùe gòlû[ðúcûù^ c^ÚeMûcú bûùa PòjÜU ùjûA[û@û«òö Gjò_eòùKùaùKùa @aùjkòZ iÚòZò Z[û @aùjkòZ gòlû[ðú ùgâYú iúcû c¤ùe jó iéÁòùjûA~û@û«òö

10.3 @aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlû_ìað iìP^û @^ê~ûdú @Ì iõLýK iµâ\ûde _òfû, aûkòKû, @^êiìPòZ RûZòe _òfû, Z[ûaòùgh @ûagýKZû [ôaû _òfûuê @aùjkòZ aMðe _òfû ùaûfò aòPûe Keû~ûG û@ûi«ê Gcû^uê aêSòaû :

10.3.1 aûkòKûcû^u gòlû@ûùc icùÉ iû]ûeYZü aûkòKûu _âZò Cù_lû bûa ùjC[ôaû I aòùgh bûaùeGcû^ue gòlû _âZò [ôaû @aû*òZ cù^ûbûaKê RûYêö Cbd, _eòaûeùe Kò´ûùMûÂúùe I aò\ýûkdùe, aûkòKû gòlûKê cêLýZü MêeêZß \ò@û~ûC ^ûjóö Gjò _âKûee@û*kòK Cù_lû, ù\ge _âùZýK bûMùe ù\LôaûKê còkò[ûGö _eòaûee @û[ðòK Éeù~_eò ùjC ^û KûjóKò, ùcøkòK gòlû \éÁòeê aòPûe Kùf ù\Lû~ûG ù~ _âûd ùcûU_òfûiõLýûe @ù¡ðK I baòhýZe cû’ cû^uê @Zò iû]ûeY bûùa aýajûe _â\gð^Keû~ûG û ùicûù^ @ù^K iêaò]û iþêù~ûMeê a�ôZ jê@«ò û

aûkòKû gòlû KûjóKò MêeêZß_ì‰ð @ùU?“ùMûUòG aûkKKê gòlòZ Keòùf, GK aýqò gòlòZ ùjûA[ûGö” Kò«ê ~\ò “ùMûUòGaûkòKû gòlòZ ùjûA[ûG ùZùa ùMûUòG aõg gòlòZ ùjûA[ûGö” Gjò aûKýUò aûkòKûgòlûe MêeêZßKê _â\gòðZ Keò[ûGö ùcûU _òfûiõLýûe @ù¡ðKuê gòlòZ Keòaû QWûaûkòKû gòlû aûÉaòK eì_ùe @]ôK fûb\ûdK ~ûjû ^òcÜùe a‰ð û Keû~ûA@Qòöcjòkû igqòKeY \òMùe : @û]ê^òK icdùe _ìeû aògßùe, cjòkûcûù^ _âùZýK cû^aúd _âùPÁûùe CKôhð

jûif KeòQ«òö C_~êq gòlû jûif Keò cjòkûcûù^ _êeêhu ijòZ icKlùjûAQ«ò û G_eòKò ajê ùlZâùe ùicûù^ _êeêh cû^uê @ZòKâc KeòQ«ò öcjòkû igqòKeYe Gjò CùŸgý jûif _ûAñ gòlû ùjCQò GK Pûaò KûVò IaûkòKûu _âûe¸òK gòlû G[ô^òcò� @û]ûe _â\û^ Kùeö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)12

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûKû~ðý ùlZâùe gòlû I \lZû : Gjû ù\Lû ~ûA@Qò ù~, cjòkûcû^u gòlû ùicû^u Kû~ðý icd aé¡ò C_ùe

_âbûa _KûA [ûG û Kò«ê _êeêhu ùlZâùe gòlû ùicû^ue Kûce _eòcûYC_ùe Lêaþ Kcþ _âbûa _KûA[ûGö Gjò NUYû aò\ýûkdùe c¤ \égýcû^ùjûA[ûG, ù~CñVò jûeûjûeò bûaùe aûkòKûcûù^ @]ôK icd _ûV_Xÿûùeù\aûKê Pûjû«ò I Gcû^uê UòKòG ù_âû›ûj^ còkòùf ùicûù^ aûkKcû^uVûeêC©c bûaùe Kû~ðý iµû\^ Ke_ûeòùaö

fòw aòùb\Zû \ìe Keòaû : aûkòKû gòlû, Gcû^uê igqò KeûA[ûG I @icZû ÉeKê jâûi Keò[ûG ~\òI

cjòkû cûù^ @^ý _lùe GK ^òcÜZe iÚû^ _eòaûeùe I Kû~ðýiÚkùe_ûA[û@û«òö

_ûeòaûeòe ÊûiÚý I gòlû : RùY gòlòZ cû \ßûeû _eòaûe i\iýu ÊûiÚýe ~^ô I _òfûcû^ue gòlû

@]ôK ¤û^ \ò@û~ûA[ûGö G_eòKò _âû[còK aò\ýûkdùe _Xÿê[ôaû Sò@cûù^ Nùe_eòùag Êz eLôaûùe _eòa©ð^ @ûYò _ûeòùa I _eòaûe i\iýcû^ueÊzZûe @býûi aòKgòZ Keòaûùe ijûdK ùjûA_ûeòùa û

C^ÜZ cû^e gògê ~^ô : ù~ùZùaùk ùMûUòG aûkòKû gòlòZ jêG ùi baòhýZùe ùKak ùMûUòG bf

cû ùjûA[ûG Zû ^êùjñ aeõ ùi c¤ _eòaûeùe _òfûcû^ue C©c ~^ôù^A_ûeòaö

_âR^^ jûe Z[û @[ðù^÷ZòK @bòaé¡ò : MùahYû \ßûeû Gjû _â\gòðZ ùjûAQò ù~, _âR^^e jûeùe jâûi _âùZýl

bûùa aûkòKû gòlû Ée ijòZ i´§òZ ö Zûjû @[ð, aûkòKû gòlûe Ée @]ôKùjùf, gògêR^à jûe Kcò~ûG Gaõ Kcþ _âR^^ jûe [ôaû icûRùe @û[ðòKaé¡ò @]ôK ùjûA[ûGö @^ý _lùe iû]ûeY bûùa aûkKu ùg÷lòK Ée,_âR^^ Ée ijòZ ùKøYiò iò]û i´§ ^ûjóö

aò\ýûkdùe aûkòKû cû^u gòlûe iciýû : ù~ùZùaùk aûkòKû gòlû _âZò C\ûiú^Zû _eòaûeeê @ûe¸ ùjûA[ûG ùijò \éÁòeê

Gjû aò\ýûkd I ùgâYúùe c¤ aòbò^Ü eì_ùe ùijò _âKûe bûaùe Pûfò[ûGö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 13

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû_âùag I ^ûcùfLû : _òfûu Ne _ûLùe aò\ýûkd ùjaûe iêaò]û @ûRò c¤ \ìe \ìeû« Mâûcû�kùe

Z[û _ûaðZý @*kùe C_f² ùjûA ^[ûGö _eòaûee ùfûKcûù^ aò\ýûkd\ìeùe [ôaûù~ûMñê aû ~\ò aò\ýûkdùe _j�ôaû iêelòZ ùjûA ^[aû ù~ûMþñêKò´û @iêaò]ûR^K ùbøùMûkòK _eòiÚòZò KûeYeê ~[û (_ûjûWÿò@û eûÉû, _ûYòe]ûe, N* Rwf, @icZk bìcò eì_) aû aò\ýûkde eûÉûùe @icûRòKC_û\û^e C_iÚòZò ù~ûMêñ aûkòKûcû^uê _Vû«ò ^ûjñò û gòlû @]ôKûe @]ô^òdc2009 e i©ð @^ê~ûdú, _òfûe Ne _ûLeê 1 Kò.cò. bòZùe _ùWÿûgúaò\ýûkd iÚû_^ Keòaû \ßûeû Gjò iciýûe ajêk _eòcûYùe icû]û^ùjûA_ûeòaö Kò«ê, Gjû ùjaû iù©ß, ajêZ aWÿ iõLýûe ùQûUùQûU Z[û_ûaðZý @*kùe, ù~CñVò _j�ôaû GK iciýû @ùU ùiVûùe [ôaû aûkòKûcûù^aò\ýûkde iêaò]û _ûA _ûeê^ûjû«ò û Gjò _âKûe @ûjßû^Kê iûc^û Keòaû _ûAñùijò _òfûcû^u fûMò @ûaûiòK aò\ýûkd Keòaûe _âÉûa \ò@û ~ûA@Qòö _ìað\g§ò icd bòZùe aûkòKûcû^ue ^ûcùfLûùe ajêZ aé¡ò NUòQòö KûeYG[ô òcò� ù\ge iaê eûRýùe iaðgòlû @bò~û^ cû¤cùe \éX _âùPÁûKeû~ûC@Qòö Kò«ê aûkòKûu ^ûc ùfLû iaê eûRýùe aûkKu Zêk^ûùe _Qùe@Qòö Gjò NUYûe ajêZ MêWÿòG KûeY ejòQòö ù~_eò Ne Kûcùe aûkòKûcûù^fò¯ jê@«ò, ùQûU bûA bCYúue ~^ô ^ò@«ò Gaõ aûkòKû gòlûe Zû_ô~ðýiµKðùe iùPZ^ ^êjñ«òö Gjò iaêKê cògûAùf aûkòKû gòlû _âZò Cù_lû bûaejòQò ùaûfò Kêjû~ûA[ûGö

_âZòKìk aò\ýûkd aûZûaeY : aò\ýûkdùe ajêZ MêWÿòG iêaò]ûùe ÊÌZû _eòflòZ jêGö ù~_eò @ûagýK

_eòcûYe ùgâYú Méje @bûa, ùQûU Gaõ Mjkò _ì‰ð ùgâYú Méj, _~ðýû¯@ûfê@e @bûa [ôaû ùgâYúMéj, _òAaû _ûYò I ùgøPûkde @bûa @û\ò CbdaûkK I aûkòKûcû^u _ûAñ @iêaò]û_ì‰ð iÚòZò C_ô^Ü Kùeö aò\ýûkdùe aûkòKûI aûkKcû^u _ûAñ @fMû @fMû ùgøPûkd _òAaû _ûYòe aýaiÚû ^ [ôaûeêgòlû[ðúcû^u _ûAñ iaðû]ôK _âZòKìk _eòiÚòZò, aòùgh bûaùe aûkòKûcû^u _ûAñaò\ýûkdùe ù\Lû~ûGö Gjû ù\Lû~ûG ù~ ù~Cñ aò\ýûkdùe Gjò iaêiêaò]ûe @bûa ùjûA[ûG, ùiVûùe aûkòKûcû^ue ]ûeYû jûe Kcþ ùjûA[ûGöiû]ûeYZü aûkòKûcûù^ gòlKu a\kùe gòldòZâúu C_iÚòZòùe @aû]ùe Kâòdû_âZòKâòdû Keò_ûe«ò û aò\ýûkdùe gòldòZâúu _eòcûY Kcþ ùjaûeê aûkòKûcû^ue@aû] Kâòdû _âZòKâòdûùe aû]û _âû¯ jêGö `kùe aûkòKûcûù^ aò\ýûkdùe

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)14

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûZûue iù¦j ùcûP^ _ûAñ I iciýû icû]û^ _ûAñ @iêaò]ûe i¹êLú^ùjûA[û@û«òö

ùb\bûa _ì‰ð aýajûe :aò\ýûkd I ùgâYúùe @ûùc aûkòKûcû^u ijòZù~Cñ aýajûe Keê[ûGñ ZûjûKê bûa«êö ^òcÜfòLôZ iÚòZòMêWÿòK G[ô ijòZ icû^ùjûA_ûe«ò û- RûYZùe aû @RûYZùe ùjC @ûùc iû]ûeYZü aûkòKû gòlûKê I @^ý

iciýû ~ûjû ùicûù^ ùgâYúùe Z[û aò\ýûkdùe i¹êLú^ ùjûA[û«ò,ZûjûKê Kcþ ¤û^ ù\A[ûCö ùgâYúùe aûkòKûcûù^ aûkKcû^uVûeê@fMû ùjûA ai«òö \kMZ Kû~ðý Kâcùe aûkòKûcûù^ ÊZª bûùa GK\kùe ai«ò û gòlY Kû~ðýKâc iµû\^ùe aûkKcû^uê ù~ùZ_eòcûYùe^òùdûRòZ Keû~ûG ùijò @^ê_ûZùe aûkòKûcû^uê ^òùdûRòZ Keû~ûG^ûjñò û aûkòKûcû^uê ùgâYú _âZòKâòdû icdùe aûkKcû^u Zêk^ûùe Kcþ_âgÜ _Peû ~ûA[ûG û

- Gjû GK iû]ûeY @býûi, aò\ýûkdùe @ûùc fòw ùb\ùe Sò@cû^uêI _ê@cû^uê ùijò _eµeûMZ eì_ùe Kû~ðý KeòaûKê ù^A[ûCö ù~_eò,_ê@cû^uê `êUþafþ, KâòùKU ùLkòaûKê \ò@û~ûG I Sò@cû^uê fêWê,ù\øWÿòWò@ûñ @û\ò \ò@û~ûA[ûGö aûkòKûcûù^ gûeúeòK KÁ Kû~ðýKâcùe Kcþfò¯ jê@«ò Gaõ @]ôK Ne bòZee Kû~ðýKâc I ùLk @û\ò KeòaûKê\ò@û~ûG ù~_eò Nee PUûY i`û Keòaû, iòùfA, aêYûaêYò I Kù‹A_âÉêZò @û\òö ijò_eò aûkKcûù^ @]ôK gûeúeòK, @ûjßû^cìkK I aûjûeKû~ðý Ke«ò ~[û icûPûe _â\û^ Keòaû, bûeú aÉê CVûAaû, aMòPûùeKûc Keòaû AZýû\òö

- RùY aûkK Cy Êeùe K[û ùjC[ôaû ùaùk @ûùc ZûKê MêeêZß ù\C^[ôaû icdùe aûkòKûUòG Cy Êeùe K[û ùjùf, @ûùc ZûjûKê G_eò^KeòaûKê iûa]û^ Keò[ûCñö aûkKe Gjò_âKûe PZêeZûKê _âgõiûKeê[ôaû icdùe aûkòKûUòe Gjò _âKûee PZêeZûKê @ûù\ø _i¦ Keò^[ûCö

_ûVý_êÉKùe ùb\bûa _ì‰ð aýaiÚû : _ûVý _êÉKùe _âûd cjòkûcû^uê^òcÜÉeùe _â\gòðZ Keû~ûA[ûGö ~ûjû aûkòKûue aò\ýûkd gòlûe @ûe¸eê jójú^ bûa^ûKê R^à ù\A[ûGö @ûi«ê Gjò_eò KòQò ùb\bûa _ì‰ð iûcMâúe^cê^û C_ùe \éÁò_ûZ Keòaûö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 15

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû- _ûVý _êÉKùe @û_Y @]ôKûõg icdùe ù\Lôùa ù~, cjòkûcû^ue

iciýû C_ùe ¤û^ \ò@û ~ûA^[ûG Kò´û iû]ûeY aû aé�òMZ ùlZâùe_âiò¡ cjòkûcû^u C_f²òe i`kZû @ûùfûP^û c¤ Keû~ûA^[ûG û

- _eòùag aòmû^ ajòùe “_eòaûe” _ûVùe _òZû I cûZûue aòùeû]bìcòKûKê \gðû~ûAQòö _òZû _eòaûe _ûAñ C_ûRð^ Ke«ò I cûZû ùKakNe Kûc Keòaûùe iúcòZ ej«ò Gjò_eò bìcòKû ù\LôaûKê còùkö

- ùijò _âiwùe PòZâùe ù\Lû~ûAQò, _òZû @ûeûcùe i´û\ _Zâ _XêQ«òI cûZû eû§êQ«òö

- _�c ùgâYú MYòZ _ûVý _êÉKe _âiw “icd I Kû~ðý”ùe [ôaûùMûUòG Cqòe iµKðùe @ûùc @ûiòaûö ù~_eò “\êARY Èú ùfûK GjòKû~ðýKê ùMûUòG \ò^ùe Keò_ûe«ò ~ûjûKê RùY _êeêh ùMûUòG \ò^ùeKeò[ûGö RùY _êeêh _âZò\ò^ 100Uuû ùeûRMûe Keò[ûG ù~ùZùaùkcjòkûUòG ùijò Kûc KeòaûKê 60Uuû _âZò\ò^ ùeûRMûe Keò[ûGö”Gjò_eò @ù^K Cqò ~ûjû cjòkûcû^ue ^òcÜ @aiÚûKê aêSûA[ûG I MYòZ_ûVý _êÉKùe Gbkò ajêZ _âgÜùe còkò[ûGö ~\òI GjòK[û MYòZe@a]ûeYû ijòZ i´§òZ ^êùjñ aû RûYò gêYò GjûKê \ò@û ~ûA ^[ûGöGjû @ûce fòwMZ ùb\bûae aòPûeKê _â\gòðZ Keò[ûG ~ûjû ~êagòlû[ðúu _ûLKê @RûYZùe iÚû^û«eúZ ùjûA[ûGö

- bûhû I iûcûRòK _ûVùe c¤ _âûd, @û_Y Gjò _âKûee ùb\bûa_ì‰ðC_û\û^cû^ _ûAùaö

_ûVý _êÉKùe cjòkûu C_ùe Gjò _âKûe _âZòKìk K[ûKê PòjÜU Keò, Zûjûe\ìeúKeY _ûAñ @ûRòKûfò KòQò iê]ûeûcôK C_ûd Keû~ûC@Qòö gòlY Kûðý iµû\^ iõ_KðòZ KûÌ^òK ]ûeYû :aûkòKûcû^ue gòlY C_f²ò aòhdùe @ù^KMêWÿòG iû]ûeY aògßûi ejòQòö ùijò iaêaògßûieê KòQò :-

- ù~ ùKøYiò adi Kò´û ùgâYú Éeùe aûkòKûcûù^ flý iû]^ùeaûkKcû^u Zêk^ûùe \êaðkö

- ù~ ùKøYiò Éeùe ùjC^û KjóKò MYòZùe aûkòKûcûù^ aûkKcû^uVûeê Kcþ iµû\^ Keò[û@û«òö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)16

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû- aûkòKûcûù^ bûhû, iûjòZý I _\ýùe aûkKcû^u Vûeê @]ôK bf

iµû\^ Keò[û@û«òö- aûkòKûcûù^ K[û Kjòaûùe @]ôK _âLe I KkûcôK/ùiø¦~ðýûcôK,

iù´\^gúkZûùe C©c [ôaûùaùk aûkKcûù^ MYòZùe ùaû] i´kòZZ[û gûeúeòK-cûõiù_gúd iûc[ðýùe C©c @U«òö

gòlY Kû~ðý 1^òRe _~ðýùalY @û]ûeùe GK gòlK bûùa _ûVý iûcMâú Z[ûùgâYú gòlYùe Keû~ûC[ôaû fòwMZ ùb\ bûae aòbò^Ü \òMMêWòKêùfL«êö

~\ò @ûùc Gjò ]ûeYûMêWÿòKê cêŠùe _ìeûA gòlû\û^ KeòaûKê @ûe¸ Keòaû, ùZùa@ûùc, aûkòKûcû^u ijòZ ùgâYúùe Z[û aò\ýûkd Kû~ðýKâcùe ùb\bûa iéÁòKeòaûö _é[ôaú iûeû Gjò aòhdùe Keû~ûC[ôaû MùahYû Gjò _âKûee aògßûiKê MâjYKeò^ûjûñ«ò û Gjûe aò_eúZùe G_eò ù\Lû ~ûAQò ù~ ù~Cñ aûkòKûcûù^ ^òdcòZbûaùe aò\ýûkdùe C_iÚòZ (95%eê @]ôK) ej«ò, ùicûù^ _âùZýK aòhdùeaûkKcû^u Zêk^ûùe @]ôK bf Ke«òö a©ðcû^ _âûd Gjû ù\Lû~ûG ù~ iaêiû]ûeY _eúlûùe CyiÚû^ aûkòKûcû^u \ßûeû @]ôKéZ ùjûA @ûiê@Qòö@û_Yu aò\ýûkdùe aûkòKû gòlû Kê ù_âûiôûjòZ Keòaû _ûAñ @û_Y K’Y Keò_ûeòùa?Gjò i´§ùe @û_Yue \êAUò©K©ðaý @Qò :-- _â[cZü aò\ýûkdKê ~òaû adi (6-14 ahð adi: aMð)e iaê aûkòKû

cû^uê aò\ýûkd _~ðý« @ûYòaû Gaõ _âûe¸òK gòlû _ìeû ùjaû _~ðý«ùgâYúùe Gcû^ue C_iÚòZòKê ^ò½òZ Keòaûö

- \ßòZúdZü, ùgâYú I aò\ýûkdùe aûkòKû gòlûe MêYûcôK aòKûg Keòaû _ûAñiêù~ûM iéÁò Keòaûö aò\ýûkdùe _~ðýû¯ aûkòKû _âòd aûZûaeY _â\û^Keòaûö @ûcô i¹û^, @ûcô aògßûi Z[û @ûcô ^òbðeZûKê aXÿûAaû, ù~ùKøYiòiûcûRòK KêiõÄûeKê I _eµeûMZ bìcòKûKê \ìe Keòaû, _ûVý _êÉK Z[ûgòlY iûcMâúùe [ôaû ù~ ùKøYiò fòwMZ ùb\bûaKê \ìe Keòaû, ùgâYúùeKâòdû_âKâòdû I Kû~ðýMêWòKê fòwMZ ùb\ bûaeê cêq Keòaû @û\ò Gjò _âùPÁûMêWòKe cêLý CùŸgý @ùU û

Gjò i´§ùe @û_Y, @û_Yu aò\ýûkdùe ajêZ _\ùl_ ù^A _ûeòùaö C_ùeûq

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 17

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûCùŸgý _âû¯ò ^òcò� ùKùZK Kû~ðýKûeú \òMe iìP^û ^òcÜùe \ò@û~ûAQò :-- ùMûÂú i�ûk^ : aûkòKûcû^ue aò\ýûkdùe ^ûcùfLû, ^òdcòZ C_iÚòZò

Z[û Kû~ðý iµû\^ @û\ò _ûAñ @bòbûaK aòùgh bûaùe cû’ cû^u ij]ûeûaûjòK bûùa Kâòdû_âZòKâòdû Keòaû @ûagýKö aò\ýûkd _eòPûk^û KcòUòei\iý, cûZé gòlK iõN, Êdõ ijûdK ùMûÂú I @^ýû^ý cZ\û^Kûeú cû^uê^òR aò\ýûkdùe aûkòKû gòlû _âZò ùMûÂú i�ûk^ ^òcò� iù´\^ gúk Keòaû\eKûe û Gjò \òMùe @û_Yuê iað _â[ùc Kû~ðý @ûe¸ KeòaûKê ùjaö

- aûkòKûu _ûAñ ÊZª ùgøPûkd iê^ò½òZ Keòaû : aò\ýûkdùe aûkòKûcû^u_ûAñ iað gòlû @bò~û^ Ze`eê \ò@û ~ûA[ôaû _ûY×òeê ÊZª ùgøPûkd Zò@ûeòKeòaû \eKûeö @û_Yuê Gjû ù\Lôaû \eKûe ù~_eò aûkòKûcûù^ VòKþbûaùe ùgøPûkdKê i`û iêZêeû eLô aýajûe KeêQ«òö Gjû ùKak ù~aûkòKûcû^ue ^òdcòZ C_iÚòZòKê aé¡ò KeûAa, Zû’^êùjñö Gjû c¤ ÊzZûe@býûiKê aé¡ò KeûAa ~ûjûKê ùicûù^ Zûu _eòaûeKê c¤ ù^A _ûeòùaö

- C_ êq icdùe ù_âû›ûj^e C_f²ò : aò\ýûkdùe aûkòKûcû^u _ûAñ aòbò^Ü_âKûee ù_âû›ûj^ ù~_eò cûMYû aò\ýûkd ù_ûhûK (Uniform), _ûVý _êÉKZ[û _Xÿòaû ùfLôaû iûcMâú, iaðgòlû @bò~û^ _ûY×ò Ze`eê ù~ûMûA \ò@û~ûC@QòöGMêWÿòK VòKþ icdùe _j*ô _ûeêQò Kò ^ûjó Zûjû @û_Yuê iê ò½òZ KeûAaû\eKûeö

- aûkòKûcû^uê icÉ Kû~ðýKâcùe iõ_éq KeûAaû : @û_Yuê Gjû iê^ò½òZKeòaû @ûagýK ù~ aûkòKûcûù^ aò\ýûkde iaê _âKûe Kû~ðýKâcùe bûMù^CQ«òö ùKøYiò Kû~ðýKâc ùKak aûkK Kò´û aûkòKûcû^u _ûAñ CŸòÁ^êùjñö

- @]ôK \kMZ gòlY : @û_Y \k I ij_ûVú gòlY _ûAñ @]ôK iêù~ûM iéÁòKeòaû \eKûe ù~Cñ[ôùe aûkòKûcûù^ aò^û aû]ûùe bûM ù^A_ûeòùaö Gjò_âKûee cêq Z[û CùŸgý_ì‰ð \kMZKâòdû _âZòKâòdû ùgâYúùe _eµeûMZùb\bûaKê Kcþ KeûAaûùe ijûdK ùjûA[ûGö

- _l_ûZ cêq ùgâYú Kâòdû _âZòKâòdû: ùgâYú _eòPûk^û icdùe, @û_Y_âgÜMêWÿòKê _âûd icû^ icû^ bûaùe aûkK I aûkòKûu bòZùe aû�«ê ûùKøYiò ùb\bûa _ì‰ð Uò®Yú aûkòKûcû^uê ù\aûùe @û_Y \ìùeA ej«ê IC�c Kû~ðý iµû\^ Keòaû _ûAñ ùicû^uê C›ûjòZ Ke«êö

- _l_ûZcêq gòlY @ûKk^ : aûkòKûcû^u gòlY _âMZòe @ûKk^ùe @û_Y

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)18

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûùKøYiò _âKûee ùb\bûa aû _l_ûZ Keòaû CPòZþ ^êùjñö aûkòKûcû^uc^ùe ù~_eò bûa^û ^ @ûiê ù~ Zûue @ûKk^ùe @^ýûd Keû~ûAQòö@û_Y MV^cìkK @ûKk^e @õg eìù_, iû[ú @ûKk^e C_ù~ûM c¤Keòùa, ù~Cñ[ôùe _âùZýK gòlû[ðú aûkòKû ijòZ @^ý gòlû[ðú ^òRe iùwiùw @^ýe @ûKk^ Keòaûùe cêq bûa ù_ûhY Keò_ûeòùaö Gjò_eòùicûù^ ^òRe Kû~ðý iõ_û\^Kê C^ÜZ Keòaû_ûAñ @bòù_âeòZ ùjûA[û«ò û

@býûi Kû~ðý - 2 @û_Yu @*kùe aûkòKû gòlûùe C_êRò[ôaû \êAUò cêLý aû]K/\gðû«êö GjûKê \ìe Keòaû _ûAñ _¡ZòMêWòKe _âÉûa \ò@«êö

iaðgòlû @bò~û^ùe aûkòKû gòlû:aûkòKû gòlû iaðgòlû @bò~û^ùe GK cêLý Kû~ðýKâc ö Gjû iìPòZ Kùe

aûkòKûcû^u _ûLùe _j�òaû _âûe¸òK gòlûe iûaðR^ú^KeY _âùPÁûe ùK¦âaò¦ê@ùUö iaðgòlû @bò~û^e fòwMZ icû^Zû C_ùe ùRûe ù\aûùe cìk @û]ûeùjCQò RûZúd gòlû^úZò (1986/1992 Z[û POA) ~ûjû fòw Z[û aûkòKû gòlûeiciýûKê ùK¦âúd Ée _~ðý« @ûYò_ûeòfû ö GjûVûeê @]ôK cj©ß_ì‰ð K[û Gjû Kò,ù~ G[ôùe cjòkû I aûkòKû gòlûKê Gjûe igqòKeY ijòZ ù~ûM Keû~ûAQòöRûZúd gòlû^úZò @^êiûùe-gòlû _eòa©ð^e KûeK ùjaû \eKûe ~ûjû cjòkûue @ûcôaògßûi iéÁò Keò _ûeòa I icûRùe ùicû^u iÚòZòKê aXûAaû iùw iùw @icû^ZûKêiûc^û Keò_ûeòa ûiaðgòlû @bò~û^, 6-14 ahð adie, aûkòKûu ijòZ iaê _òfûuê aò\ýûkdKê @ûYòaûI ùicû^ue _âûe¸òK gòlû ùgh KeûAaû iê^ò½òZ Keòaûe _eòKÌ^û Keò[ûG û_êYò ^ûcùfLû ]ûeY I C_f² @û\òùe fòw ùb\ùe iéÁò ùjûA[ôaû iaê aýa]û^KêKcûAaû Gjûe flý @ùU ö G[ôùe _âùPÁûùe @ù^KMêWÿòG ùKøgk iûcòf ùjûAQòöù~_eò-ùMûÂú iõ�ûk^ aò\ýûkde Kû~ðýKkû_ùe cû’cû^ue ijbûMúZûKê \éXKeòaû, aûkòKûcû^uê ù_âû›ûjòZ Keòaû _ûAñ aò\ýûkd ù_ûhûK, _ûVý _êÉK, _V^-fòL^ iûcMâú Z[û ùKùZK ^ò¡ðûeòZ @�kùe @ûaûiòK aò\ýûkde iêaò]û @û\òögòlûùe _âùag R^úZ iêaò]ûKê aXÿûAaû _ûAñ ùKùZMêWÿòG ÊZª Kû~ðýKâc, iaðgòlû@bò~û^ùe aûkòKûcû^u _ûAñ Keû~ûAQò Zûjû ^òcÜùe \ò@û~ûAQòö

iaðgòlû @bò~û^ùe aûkòKûcû^u _ûAñ ÊZª ù~ûR^û:-K) _âûe¸òK Éeùe aûkòKû gòlû _ûAñ RûZúd KûðýKâc (NPEGEL)

NPEGEL GK ÊZª I fòw Kû~ðýKâc bò©òK @ùU, _e«ê iaðgòlû

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 19

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû@bò~û^e ic^ßòZ aòbûM @ùU ~ûjû “aûkòKû cû^u _ûAñ CŸòÁ ù~Cñcû^u _ûLùe _j�ôaû @Zý« KÁKe” û Gjû aûkòKû gòlûKê aXÿûAaû_ûAñ @Zòeòq ijûdZû _â\û^ Keò[ûGö ~ûjû iaðgòlû @bò~û^e, aûkòKûgòlû _ûAñ eLû~ûA[ôaû Lyð Zû’Vûeê @fMû @ùU û

NPEGEL KûðýKûeú ùjûA[ûG :-- gòlû ùlZâùe @^Mâie aäKþ ù~CñVò Mâûcû�ke cjòkû iûleZû jûe,

RûZúd jûeVûeê Kcþ Z[û fòw ùb\ùe iûlûeZûùe RûZúd jûeeê@fMû @ùU û

- Ròfäûùe ù~Cñ aäK MêWòK gòlûùlZâùe @^Mâie @«bêðq ^êjñ«ò _e«êù~CñVûùe @Zò Kcþùe 5% R^iõLýû @^êiìPòZ RûZò Z[û @^êiìPòZR^RûZòe @U«ò Gaõ ù~CñVûùe @^êiìPòZ RûZò aû @^êiìPòZ cjòkûuiûleZû jûe 10%eê Kcþ ùjûA[ûG û

- ^òaðûPòZ ijeú aÉò @�k NPEGEL e flý :- iÚòeúKéZ ùjûA[ôaû@�ke iaê aûkòKûue ^ûcùfLû, aûkòKûcû^ue @]ûeê _ûVQûWÿòaûejûe Kcþ Keòaû, aûkòKûcû^uê Rúa^ ùKøgk _â\û^ Keòaû Z[ûaûkòKûcû^ue ^ûcùfLû Z[û Gcû^uê aò\ýûkdùe ]ûeY _ûAñ MbúeùMûÂú i�ûk^ Keòaû û

L) KÉìêeaû Mû§ú aûkòKû aò\ýûkd (KGBV)

@^êiìPòZ RûZò, @^êiìPòZ R^RûZò Z[û @^ý _Qê@û aMð I @^ý iõLýû fNêiµâ\ûde aûkòKûcû^u _ûAñ @ûaûiòK Cy _âû[còK aò\ýûkde iÚû_^ Keòaû,Gjò Kû~ðýKâce CùŸgý @ùUö KGBVe iÚû_^ ^òcÜ ùlZâ/@�kMêWÿòKùeùjûA_ûùe:- gòlû ùlZâùe _Qê@û aäK, ù~CñVûùe cjòkû iûleZû jûe 30%eê Kcþ- ijeû*k ù~CñVò cjòkû iûleZû, RûZúd cjòkû iûleZû jûe (Urban)

eê Kcþö- iõLýûfNê @]êhòZ @*kùe

ùijò @ûaûiòK aò\ýûkdMêWÿòK ùKak gòlûùlZâùe _Qê@û aäKþ MêWÿòKùeiÚû_òZ ùjûA[ûGö ~ûjûe Cy _âû[còK Éeùe aûkòKûcû^u _ûAñ@^ý ùKøYiò ù~ûR^ûùe @ûaûiòK aò\ýûkd û

KGBV ù~ûR^û iaðû]ôK bûaùe iêaò]ûeê a*ôZ icûRe aûkòKûcû^ue

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)20

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

iaðûwú^ aòKûg _ûAñ Kû~ðý Keò[ûGö G[ôùe _â\© _ûVýKâc ijòZ aé�òMZC_û\û^ c¤ ic^ßòZ Keû~ûA[ûG û Gjò @ûaûiòK aò\ýûkde iaê Lyð iaðgòlû@bò~û^ \ßûeû aj^ Keû~ûA[ûGö Gjò Kû~ðýKâce iê_eòPûk^û I Kû~ðýKûeúZû_ûAñ aòbò^Ü iõiÚû Z[û ieKûeú aòbûM c¤ùe ic^Üd ùjûA[ûGö

@býûi Kûýð -2

NPEGEL Kû~ðýKâce CùŸgýKê @û]ûe Keò ^òR Ròfäûùe Gjò Kû~ðýKâce@MâMZò iõ_KðòZ GK aúaeYú _âÉêZ Ke«êö

10.3.2 iõLýû fNê iµâ\ûd _òfûu gòlûaò\ýûkdKê ùKùZK _òfû iõLýû fNê iµâ\ûdeê @ûiò[û@û«òö Gjò iõLýû fNê iµâ\ûdcêLý bûùa 3 _âKûee ùjûA[û@û«òö(K) bûhû R^òZ iõLýûfNê ùMûÂú (L) ]cð i´§úd iõLýû fNê ùMûÂú I (M)RûZòMZ/RûZò\ßûeû iéÁò iõLýû fNê ùMûÂúö ^òcÜùe ùKùZK C\ûjeY \ò@û ~ûA@Qòö- ^òf¬^û, Zûcòf^ûWêe c\êeûAùe GK _âû[còK aò\ýûkdùe _Xê@Qòö ~\òI

Zûjûe cûZébûhû ùawfú, _e«ê ^òRe aò\ýûkdùe ZûKê gòlY cû¤c Zûcòfùjaû KûeYeê ùijò bûhûùe KjòaûKê _Wÿò[ûGö ùi GK awûkú bûhûùe K[ûùjC[ôaû ùMûÂúùe eùj I c\êeûAùe _Xê@Qòö GjòVûùe Gjò ùMûÂúKêbûhûMZ iõLýûfNê ùMûÂú Kêjû~ûGö

- ifþcû^, _êeúe GK aò\ýûkdùe ZéZúd ùgâYúe QûZâ @ùUö ùi cêifcû^ùMûÂúe @ùU, ~ûjûKê _êeúùe ]cðMZ iõLýû fNê ùMûÂú ùaûfò cû^ò [û@û«òöGjûe KûeY GjòKò ù~, _êeúùe @]ôKûõg R^ iõLýû jò¦ê ]cðe @U«òö

- ùiûùe^ IWògûe cdìeb¬ùe iû«ûkú R^RûZòe @ùUö ùi aûeò_\û ijeeGK ieKûeú aò\ýûkdùe _Xê@Qòö ~\òI ùiûùe^ IWÿògûùe ejò@Qò ùiRûZòMZ / RûZò \ßûeû iéÁò GK iõLýû fNê ùMûÂúe @ùU, ù~_eò @^ý@û\òaûiú ùMûÂúe ÊZª iûcûRòK-iûõÄéZòK _eòPd ejò@Qòö

C_ùeûq Zòù^ûUò _âKûee _òfûue ùicû^u ùgâYúùe K’Y iciýûcû^ @Qò?- ^òR Ne I aò\ýûkd bûhûùe _û[ðKý ùjZê ^òf¬^ûKê ùgâYú Kâòdû _âZòKâòdû

I _ûVý_êÉK bûhûKê aêSòaûùe KVò ùjûA[ûGö ZûKê Zûjûe bûa Zûcòfùeaýq KeòaûKê @iêaò]û ùjûA[ûGö ~ûjûKò Zûe cûZébûhû ^êùjñö ùKakùgâYúùe I aò\ýûkdùe ^êùjñ, Kò«ê iaê iÚû^ùe Zûe iÚû^úd _eòiúcû bòZùe

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 21

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaûùi iÚû^úd bûhûùe _âZòKâòdû Keòaû _ûAñ @iêaò]ûe i¹êLú^ ùjûA[û@û«òö ùi^òRKê \k aû ùMûÂúeê @fMû ùaûfò bûùa I ùgâYúùe ùb\bûa Keû~ûC@Qòùaûfò ùi @^êba Kùeö

- ifcû^þe Kâòdû _âZòKâòdû _ûAñ bûhûMZ iciýû ^ûjóö ~\òI Nùe Z[û cêifcû^iµâ\ûdùe CŸðê Kùj, ùi IWÿò@û bûhûùe icû^ MZòùe K[ûaû©ðû Keò_ûùeù~ùjZê _êeúùe @]ôKûõg ùfûKu bûhû IWÿò@ûö ùi \ßòbûhú @ùUö Kò«ê Zûjûeiciýû ]ûcòðK iõLýûfNê ùMûÂúe @ùU I Zûe _eòPd Zûe ]cð ijòZ ù~ûWÿòùjûA[ûGö aòbò^Ü _að _aðûYò _ûk^ Keòaû, C›a _ûk^ Keòaû Z[û @^ýij_ûVý Kû~ðý Kâcùe ùi ^òRKê ùgâYúe iûwiû[úuVûeê @fMû @^êbaKeò[ûG Gaõ Gjò _âKûee ùb\bûae bûa^û ùi ù\÷^òK Rúa^e @^ý iÚòZòKêc¤ ù^A Keò ~ûA[ûGö G_eòKò ùgâYú Kâòdû _âZòKâòdû icdùe Gjû Zûebûa^ûùe _âZò`kòZ ùjûA[ûGö

- ùiûùe^þ GK R^RûZò iµâ\ûde ùjaû KûeYeê Gjûe GK ÆÁ RûZúd_eòPd @Qòö Gjû ùgâYúùe @^ý gòlû[ðúcû^u _ûLeê @fMû eLô[ûGö R^RûZò_òfûue iciýû Z[û i¸ûa^û Gjò @¤ûde _ea©ðú aòbûMùe @ûùfûP^ûKeû~òaö

iõLýûfNê iµâ\ûde gòlû KûjóKò GùZ MêeêZß_ì‰ð ?Gjû ^òcÜfòLôZ \òMeê MêeêZß_ì‰ð @ùU: iêùûMe icû^Zû : _âùZýK _òfû _ûAñ gòlû ùlZâùe icû^ iêù~ûMe

@ûagýKZû @Qò, aòùgh Keò _âûe¸òK gòlû ~ûjû @ûce i¸ò]û^e GK ùcøkòK@]ôKûe @ùUö (^òcÜùe \ò@û ~ûA[ôaû aûKèùe ù\L«ê) Z[û gòlû @]ôKûe@]ô^òdc 2009ùe Gjû C_ùe _ê^aðûe MêeêZß \ò@û~ûA@Qòö iêù~ûMeicû^Zû, iû]ûeYZü aò\ýûkd aýaiÚûùe @]ôKûe _ûAñ ù~ûe ù\A[ûGö_âùZýK _òfû, RûZò, _âRûZò, ]cð aû @^ý ùKøYiò @ù~ûMýZû C_û\û^ KûeYeêùjC, ZûjûKê aò û ùb\bûaùe aò\ýûkdùe _j*ôaûe iêù~ûM còkòaû\eKûeö G_eò ^ùjùf @ûùc _òfûuê Zûe ùcøkòK @]ôKûeeê a*ôZ Keòù\A[ûCö

ùb\bûa aòjú^ aýajûe : ùKùZK aògòÁ ùlZâKê QûWÿò, iû]ûeY aò\ýûkd/ùgâYúùe iõLýû fNê ùMûÂúe _òfû ajêZ Kcþ iõLýûe ùjûA[û@û«òö ùicûù^^òRKê @fMû @^êba Ke«òö KûeY ùicû^u iõLýûfNê iõùKZ ~[û- bûhû,]cð I gûeúeòK bò^ÜlcZû ijòZ a§û ùjûA [ôaûeê gòlK Z[û iûwiû[úcû^u\ßûeû ùb\bûa _ì‰ð aýajûee gúKûe jê@«òö Gjò ùb\bûa _ì‰ð bûa^û ~[û-

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)22

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû@fMû ùjûA aiòaû aýaiÚû, ùKùZK Kû~ðýKkû_ùe bûM ù^aûùe _âZòa§K,@_cû^R^K i¸ûhY Gcû^ue Nee bûhû aýajûe ^ Keòaû KûeY @û\òKêiûcòf Keò[ûGö ùZYê Gjò _òfûcûù^ aò\ýûkd Z[û ùgâYúe Kû~ðýKâcùeù~_eò ùKøYiò _âKûee ùb\bûa _ì‰ð aýajûe ^ _û@û«ò Zûjû gòlK iê ò½òZKeòaû @ûagýKö

i¹ògâòZ iõÄéZò _âZò i¹û^ _â\gð^ : bûeZ G_eò GK ù\g ù~CñVûùeaòaò] iõÄéZò aò\ýcû^, ~ûjû _ûeÆeòK Kâòdû _âZòKâòdû I _eÆe _âZòi¹û^ùaû] \ßûeû aòKgòZ ùjûAQòö aò\ýûkdùe gòlKcû^u _âûe¸òK _âgòlYùebò^Ü bò^Ü iõÄéZò _âZò i¹û^ùaû] I @^ýe cZûcZ _âZò ij^gúkZû bûaaòKgòZ KeòaûKê _Wòaö

iûcûRòK aýaiÚûùe aòaò]Zû : @ûc ù\ge _âùZýKu icûRùe aòaò]Zû GKaòùghZß @ùUö G_eòKò aò\ýûkd _ûLû_ûLô @�kùe c¤ aòaò]Zû @ù^KùMûÂú \ßûeû @¤êýhòZ ùjûA[ûG ù~CñVò aé�ò, @ûd, eúZò úZòe _â[û @û\òùe@ù^K aòaò]Zû _âZúdcû^ ùjûA[ûGö Gjò_âKûe aòaò]Zû c¤ @ûc ùgâYúMéjùe _âZò`kòZ ùjûA[ûG ù~CñVò bò^Ü bò^Ü ùMûÂúe _òfûcûù^ aòbò^ÜKû~ðýKâcùe icû^ bûaùe bûM ^ò@«ò Z[û Kâòdû _âZòKâòdû Keò[û@û«òö _âùZýKùMûÂúe ÊûZªZûKê ùgâYú Z[û aò\ýûkde Kû~ðýKâcùe iûcòf KeûAaû@ûagýK, `kùe _òfûcûù^ _â[ceê jó aòaò]ZûKê GK @cìfý iµ\ eìù_i¹û^ _â\gð Keòùaö

@«^ðòùagú gòlY _eòùag : RùY gòlK bûaùe @û_Y, icÉuê icû^bûùa aòPûe Keò, GK @«^ðòùagú gòlY _eòùag iéÁò Keòaû @ûagýKöi´ò]û^ K’Y KjêQò Gjû ùfLò eL«êö

iõLýûfNê ùMûÂúe @]ôKûe aòhdùe i´ò]û^ K’Y Kùj? ]ûeû 15 I 19 ~ûjû ùcøkòK @]ôKûe ij i´§òZ @ùU, ù~Cñ[ôùe ]cð,

RûZò, _âRûZò, fòw I R^àiÚû^ aû G[ô c¤eê ùKCñUòKê @û]ûe Keò ùb\bûaKeòaû ^òhò] Keû~ûAQò I Gjû iaê ^ûMeòK _ûAñ ùeûRMûe _ûAñ icû^iêù~ûM _â\û^ KeòaûKê ^ò½òZ Keû~ûAQòö

]ûeû 29 aû 30 iõLýû fNê iµâ\ûde @]ôKûe bûhû, fò_ò, iõÄéZò Z[ûgòlû @^êÂû^ _âZòÂû I _eòPûk^û @û\òe @]ôKûe iêelû C_ùe @ûùfûK_ûZKeòQòö

]ûeû 350 (K) @^êiûùe _âû[còK Éeùe cûZébûhûùe gòlY _ûAñ, iêaò]ûù~ûMûA ù\aû C_ùe MêeêZß ù\AQòö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 23

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

@ûi«ê a�ðcû^ @ûùc iõLýûfNê ùMûÂúe gòlû _ûAñ Keû~ûA[ôaû C_ûdMêWÿòKê@ûùfûP^û Keòaû :bûhûMZ iõLýûfNê ùMûÂú _òfûu gòlû :bûhûMZ iõLýûfNê ùMûÂúe _òfûu gòlû ijûdZû _ûAñ aò\ýûkd Éeùe ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaû _\ùl_ MêWòKê ^ò@û~ûA _ûeòaö ùiMêWòK ùjfû :- bûhûMZ iõLýûfNê ùMûÂú _òfûu _ûAñ aò\ýûkd :

ù~CñVûùe iõLýûfNê ùMûÂú @]ôK @Q«ò ùiVûùe Gcû^u _òfûcû^u fûMò,@fMû aò\ýûkd ùjC aû Gjò _òfûue iõLýû @]ôK ùjC[ôaûeê Gcû^u _ûAñ@ûaûiòK aò\ýûkde aýaiÚû Keû~òaû @ûagýKö

_ûVý _êÉK I _V^ iûcMâúe aýaiÚû :_ûVý_êÉK I @^ýû^ý _V^ iûcMâú bûhûMZ iõLýûfNê ùMûÂúe _òfûu _âû[còKùKùZ eûRýùe cêLý bûhû QWÿû @^ý bûhûùe _ûVý _êÉK, aòbò^Ü @iêaò]ûù~ûMêñ _âÉêZò ùjûA _ûeê^[ôaû KûeYeê Gjò iûcMâú iaêKê VòKþ icdùeù~ûMûAaû GK iciýû ùjûA[ûGö_ûVý _êÉK i´§òZ @^ý GK iciýû ejòQòö KòQò aò\ýûkdùe bûhûe _ûVý_êÉK aýZúZ @^ý aòhdùe _ûVý _êÉK _òfûu Ne bûhûùe C_f²ùjûA^[ûGö Gjûe @[ð eûRýe cêLý bûhûùe ùfLû ùjûA[ôaû MYòZ, aòmû^aû iûcûRòK aòmû^e _ûVý _êÉK iaêKê Gjò _òfûcû^uê _XòaûKê _WêQòöù~CñVûùe Gjò bûhûùe fòLòZ _ûVý_êÉK Z[û _V^ iûcMâò C_f² ùjûA[ûGùijò eûRý ij iõ_Kð iÚû_^ _ìaðK C_~êq aýaiÚû Keû~ûA Gjò iciýûe_eòPûk^û Keû~ûA_ûeòaö

bûhû gòlKuê ^òùdûRòZ Keòaû :Ne bûhûùe Kâòdû _âZòKâòdû Keê[ôaû gòlKue C_iÚòZò @ù^Kûõgùe _òfûcû^uc¤ùe [ôaû GKêUò@û cù^ûbûaKê \ìe Keò_ûeòaö bûhû gòlY aòùgh KeòiõLýûfNê ùMûÂúe bûhû RûYò[ôaû gòlK ^òùdûRòZ Keòaû GK iKeûcôK_\ùl_ û Gjû ùMûÂòe _òfûu gòlYùe ijûdZû Keò[ûGö ~\ò ùK÷ûYiò gòlòZaýqò C_f² ùjûA ^[û@û«ò ùZùa Gjò ùMûÂúe _òfûcû^uê aò\ýûkde_eòPûk^û Keòaû _ûAñ @Zò Kcþùe aò\ýûkde RùY gòlKuê iõLýûfNê ùMûÂúbûhû Z[û iõÄéZòùe _âgòlòZ Keû~ûA_ûeòaö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)24

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû ajêbûhú Kû~ðýKâcùe @õgMâjY :

aò\ýûkdùe aòbò^Ü _âKûee ajêaò] NUYûMêWÿòKê @ûùdûR^ Keû~òaû @ûagýKù~Cñ[ôùe _òfûcû^uê aòbò^Ü bûhûùe Kû~ðýKâc _â\gð^ KeòaûKê ù_âû›ûjòZKeû~ûA_ûeòaö C\ûjeY Êeì_ :- Êû]ú^Zû \òai, MYZª \òai I eûÁâúdGKZû \òai bkò MêeêZß_ì‰ð \òai MêWòKùe aòbò^Ü bûhûùe ù\gbqò Mû^aò\ýûkde iaê _òfûu bûhûùe ^ûUK, MúZ, _ùjfò Keòaû @û\ò _â\gòðZKeòaûKê C›ûjòZ Keò~ûA_ûeòaö Cbd Gjò _âKûee ajêbûhû Kû~ðýKâcùeaò\ýûkd/ùgâYúe iaê _òfû bûM ù^aû `kùe a§êZûe aòKûg ùja IbûhûMZ iõLýûfNê ùMûÂúe _òfûue GKûKú ejòaûe bûa^û Kcþ ùjaö

iõLýûfNê ùMûÂúe bûhûùe @ûKk^ _ûAñ iêù~ûM :ùgâYú _eòPûk^û icdùe gòlK @ù^÷û_PûeòK eìù_ Cbd iõLýû]ôK IiõLýûfNê bûhûùe _gÜ / _ûV i´§úd Kû~ðý _Pûeò_ûeòùaö J_PûeòK @ûKk^iÚòZòùe _âgÜ I _ûV i´§úd Kû~ðý ^òcò� iõLýûfNê bûhûe _âùdûM ùjaû@ûagýK `kùe iõLýûfNê ùMûÂú _òfûcûù^ bûhûe KVò^Zû KûeYeê Kû~ðýiµû\^ùe @iêaò]û @^êba Keòùa ^ûjóö

]ûcð òK bûa^û @û]ûeùe iõLýûfNêùMûÂúe _òfûu gòlû :@ûce ù\g GK ]cð ^òeù_l ù\g @ùU ù~CñVò _âZò ]cðKê iõ_ì‰ð i¹û^\ò@û ~ûA[ûGö @ûce i´ò]û^ _â\û^ KeòQò ù~, “iaê aýqò aòùaKeÊû]ú^Zû I ]cð MâjY @býûi I _âiûe ^òcò� jKþ\ûe” (]ûeû-25)ö Z[û_ò,ùKùZK KûeY ~[û- @§aògßûi, ùMûÁúaòaû\, @Zý« \ûeò\âýZû @û\ò ù~ûMêê]cðMZ iõLýûfNê ùMûÂúe _òfûcûù^ aò\ýûkd gòlû ùlZâùe _Qê@û ùMûÂúùeejò ~û@û«òö G[ô_ûAñ aò\ýûkdùe Gcû^ue ùg÷lòK iÚòZòKê C^ÜZ Keòaû _ûAñGcûù^ ÊZª ¤û^ @ûagýK Ke«òö eûRý aò\ýûkd I gòlKu \ßûeû ^òcÜfòLôZ\òMMêWÿòKê ¤û^ ù\aû @ûagýKZû @Qòö

_âùag aýaiÚû : i´ò]û^ aýaiÚû ]ûeû 29(2) @^êiûùe eûRý \ßûeû iÚû_òZaû eûRý _ûY×òeê ijûdZû _âû¯ ùKøYiò gòlû^êÂû^ ]cð, RûZò, _âRûZò, bûhûaû @^ý ùKøYiò @û]ûee C_ùe Kûjûe ^ûcùfLûKê c^û Keò_ûeòùa ^ûjñòögòlû @]ôKûe @]ô^òdc c¤ Gjû C_ùe @ùfûK_ûZ KeòQò û

]ûcòðK gòlû^êÂû^e @û]ê^òKúKeY : ]ûcòðK ùMûÂúe _òfûcû^u _ûAñ ]ûcòðK@^êÂû^ùe ]ûcòðK _ûVý aòhd aÉê I gòlY C_ùe @]ôK MêeêZß \ò@û~ûA[ûGöùa÷mû^òK I Cù\ýûMòK aòKûg iµKðòZ mû^ Gjò aò\ýûkde gòlû[ðú cûù^ @]ôK

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 25

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûÊûMZù_ûhK ùjûA~û@û«ò I Rúa^e iûcMâúK ]ûeYûùe @bûa ejò~ûG ûGjû aýZúZ Gcûù^ @ù^K @^êbêZòeê a*ôZ ùjûA ~û@û«ò ~ûjû Gcû^uê CygòlY C_f²ùe ijûdK ùjûA[ûG I aýû_K aé©ò Pd^ ^òcò� ilcKeûA[ûG û a©ðcû^ Gjû aýû_K bûaùe @^êba Keû~ûC@Qò ù~, Gjò@^êÂû^ MêWòK @û]ê^úKòKeY ùjaû @ûagýK `kùe _òfûcû^uê ]ûcòðK gòlûù\aû aýZúZ @^ý^ý i¸ûaý iêù~ûMcû^ _â\û^ Keò_ûeòaö

aò\ýûkd Kû~ðýKâcùe ic^ßd : iû]ûeY aò\ýûkdùe aòbò^Ü Kû~ðýKâcùeiõLýûfNê iõÄéZòe bò^Übò^Ü aòhdMêWòKê ic^ßòZ Keû~ûA_ûeòa û `kZü Gjò_òfûuê aò\ýûkd gòlûe cêLý ùiâûZKê @Yû~ûA_ûeòaö Gjò _âKûee ùKùZKû~ðýKâc ^òcÜùe _â\© ùjûAQòò :- ]ûcòðK _â[ûKê i¹û^ ù\aû : a©ðcû^ @ûc ù\gùe [ôaû aòbò^Ü ]cðe

aòùgh \ò^MêWÿòKùe ]ûcòðK C›aùe aò\ýûkdMêWòKê a¦ Keòaû GKiû]ûeY _â[ûö G_eò \ò^ Z[û C›ae cj©ß C_ùe @ûùfûP^û KeòGjûKê @ûjêeò \éX Keû ~ûA_ûe«û, ~ûjûKò _âùZýK _òfû bòZùe ^òR]cð aýZúZ @^ý iaê ]cð _âZò i¹û^ ù\aû bûa^ûKê aòKûg KeòaûùeijûdK ùjûA_ûeòaö

- aò\ýûkd Kû~ðýKâcùe icû^ bûaùe @õg MâjYKê iê^ò½òZ Keòaû:]cðMZ iõLýûfNê ùMûÂúe _òfûue GKêUò@û ejòaû bûa^ûKê KcûAaû_ûAñ aò\ýûkde iaê _âKûe Kû~ðýKâcùe ùicû^ue @õg MâjYKê iê^ò½òZKeòaû @ûagýKö

- _Qê@û _òfûu _ûAñ aòùgh @^êgòlY aýaiÚû : ù~ùjZê iõLýûfNêùMûÂúe Gjò _âKûee @]ôKûõg _òfû, ajêZ Meúa _é bìcòeê @ûiò[û@û«ò,Gcû^u _ûAñ ÊZª @^êgòlY aýaiÚû Keû~ûA_ûùe û

ùgâYú Kû~ðýKâcùe ijûdZû Keòaû : ùb\bûae iaê i¸ûaòZ C› MêWòKê\ìe Keòaû @ûagýK ~ûjû ùijò _òfûuê ùgâYú gòlû _eòPûk^û icdùe @^ý_òfûuVûeê @fMû Keò[ûGö G[ô_ûAñ ^òcÜfòLôZ Kû~ðýMêWÿ òKê ¤û^ùeeLû~ûA_ûùe û- \kMZ KûðýKâcùe @õg MâjYKê iê^ò½òZ Keòaû : ùgâYúùe \kMZ

Kû~ðýKâcùe @õgMâjY iû[ú cû^u ij Kâòdû_âZòKâòdû I \kMZ i´§Kêaé¡òKeò[ûG û Gjû `kùe ùb\bûa Kcþ ùjûA[ûG Z[û @^ýcû^uê@_cû^R^K Uò®Yú ù\aûe iêù~ûM còùk ^ûjóö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)26

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû- gòlY iûcMâúùe ùb\bûa \ìe Keòaû : PòZâ, ^cê^û, ùKùZK _ûVý

_êÉK iûcMâú ~ûjû ]ûcòðK iõLýûfNê iµâ\ûde _òfûu bòZùe Leû_bûa^û iéÁò Keê[ôa ùiiaê aýajûe I _â\gð^ ^Keòaû \eKûeö ùgâYú_eòPûk^ûùe @ùck iéÁò Keò[ôaû G_eò ùKøYiò aòhd aÉêKê aýajûe^òcò� @^êcZò \ò@û ^ ~ûCö

- bûhû iciýûe icû]û^ Keòaû : cêifcû^ _eòaûee _òfû CŸðêKê^òRe cûZébûhûe eì_ùe _âùdûM Keò [û@û«òö ~\ò aò\ýûkdùe ùKøYiògòlK CŸðê bûhûKê RûYò[û@û«ò ùZùa cêifcû^ _òfûue fûb ùjûA[ûGö~\ò G_eò gòlK C_f² ùjûA ^[û@û«ò, ùZùa _òfûcû^u c^ùe@ûcôaògßûi iéÁò Keòaû _ûAñ CŸðêbûhûùe K[û ùjaû ^òcò� aò\ýûkde KòQògòlKuê _âgòlY \ò@û~ûA _ûeòa û Gjò _âKûee _òfûcû^uê ij _ûVýKû~ðýKâcùe bûM ù^aû _ûAñ ù_âûiôûjòZ Keû~ûA_ûeòa, ù~_eò MúZMûAaû Z[û CŸðêùe aû�ðûkû_ Keò @bò^d Keòaû @û\ò û

gòlK, _â]û^gòlK I gòlû _âgòlY : ]ûcðòK bûa^û @]ûeùe iõLýûfNêùMûÂúe _òfûcû^u gòlYKê Kò_eò ijR Keû~ûA _ûeòa I Gcû^uê Kò_eòùb\bûa _ì‰ð aýajûeeê iêelòZ Keû~ûA_ûeòa G[ô òcò� gòlK _â]û^gòlK Igòlû _âgûiKu _ûAñ ÊÌKkú^ _âgòlY aýaiÚû Keû~ûA_ûeòa û

GK gòlK bûaùe, iõLýûfNê ùMûÂúe _òfûu _ûAñ @û_Y cêLý bìcòKû MâjYKeò_ûeòùaö ~\ò @û_Y Gjò _âKûe ùMûÂúe @«bðq ^êjñ«ò ùZùa @û_Yuê Gjò _òfûuêaêSòaû Z[û @bòù_âeòZ Keòaûùe KÁKe ùjaö [ùe ~\ò @û_Y Gcû^u K[û,bûhû, iõÄéZò Z[û ]ûcòðK _éÂbìcòKê aêSòaû _ûAñ ùPÁû Keòùa ùZùa @û_Y Gjògòlû[ðúu ij `k_â\ bûùa ù~ûMûù~ûM Keò_ûeòùa I ùicû^ue @ûagýKZû@^êiûùe _ûVýKâc I gòlYKê @û_ùYA _ûeòùaö@býûi Kûðý - 3 ùgâYú iõLýûfNê ùMûÂúe _òfûu GKêUò@û bûa^ûKê \ìeKeòaûe _¡Zò K’Y ùjûA_ûùe?10.3.3 ÊZª @ûagýKZû [ôaû _òfûu gòlû (CWSN)

_âûe¸òK gòlû Éeùe icZû iciýû \éÁòùKûYeê ÊZª @ûagýKZû [ôaû gòlû[ðúcûù^GK MêeêZß_ì‰ð iÚû^ MâjY Keò[û«ò û @û_Ycûù^ ^òRe ùgâYúùe @ûõgòK bò^Ülc_òfûu iõÆgðùe @ûiò[ôùa û~[û gûeúeòK aû]KZû, \éÁòaû]KZû, gâaYaû]KZû, ^òcÜcû^e ùaø¡òK Kû~ðýiµû\^a]KZû, @^êKêkòZ aýajûeùe @bûaR^òZ aû]KZû û RùY gòlK jòiûaùe @û_Yuê,

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 27

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû@^ý _òfûcû^u ijòZ ùijò _òfûcû^ue gòlYùe I Kû~ýð iõ_û\^ùe C^ÜZò @ûYòaû_ûAñ ùgâYúùe ùicû^ue C_~êq _eòPûk^û KeòaûKê _Wòa ö ^òcÜùe iûeYú -1ùe ùijò iaê _òfûue aòbò^Ü aòbûM Z[û aòbò^Ü @õge PòjÜUúKeY iµKðùe Z[ýcû^\ò@û~ûAQòöiûeYú 1-ÊZª @ûagýKZû [ôaû gòlû[ðú cû^u aòbò^Ü aòbûM I PòjÜUúKeYùa÷gòÁý ûÊZª @ûagýKZû [ôaû PòjÜUúKeY ùa÷gòÁýgòlûe aòbò^Ü aòbûMgûeúeòK aû]KZû jûZ, _û\, ùaK, @<û I @ûwêkò @û\ò aòbò^Ü

@wùe \égýcû^ aòKéZò û ùicûù^ aiòaûùe G_ûLùi_ûL ùjaûùe aÉêKê CVûAaû aû aêfûAaûùeKÁ @^êba Ke«ò û

\éÁò aû]ôZ @ûLôùe \égýcû^ aòKéZò @ûLôKê aûe´ûe cKPòaû,@ûLô aûe´ûe fûf ùjûA~òaû ùMûUòG @ûLô a¦Keòaû I cêŠKê @ûMKê ù^aû, aÉê _ûVý _êÉKijòZ @û\òKê @ûLô_ûLùe ]eòaû, Kkû_Uûeê C©ûeòaûicdùe @^ý _òfûe iûjû~ý cûMòaû, Rfþ\ò Rfþ\ò@ûLô_Zû _KûAaû, @ûLôeê _ûYò aûjûeòaû, @ûLô_ûLùeKûcKeòaû, ùfûK I aÉê ij ]KþKû ùjaû

gâaY I aûKþgqò aû]ôZ Kû^ùe \égýcû^ aòKéZò - aûe´ûe Kû^/ Kû^MêWÿòKVê_ìR_ûYò ùaûjòaû, aûe´ûe Kû^ ~ªYû ùjaûe@bòù~ûM Keòaû, aûe´ûe _âûd Kû^ KêŠûAaû, bfgêYòaû _ûAñ cêŠKê ùMûUòG _UKê aêfûAaû, aûe´ûeK[^/ òùŸðg/_âgÜKê _ê eûaé�ò KjòaûKê gòlKuê @ êùeû]Keòaû, gîZfòL^ùe @ù^K ZîUò Keòaû, gòlKuêgêYòaû icdùe Zûu cêjñKê iûa]û^ ijKûùeù\Lôaû, aûKþgqò iciýû _â\gðòZ Keòaû

gòlY aû]ôZ ^òcÜ cû^e ùg÷lòK C_f²ò _â\gð^ Keò[ûG : LêaþKcþ icd c¤ùe gòlYKê bêfò~ûGö ùgâYúùe@^ýc^Ä Z[û PMfû ùjaû, aÉêe _â\gð C_ùe@]ôK ^òbðe Keòaû, ^òcÜcû^e bûacì�ðò ejòaû û

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)28

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

@ûcôaògßûie @bûa, _ê^eûaé©ò Z[û @býûiKê@ûgûKeòaû, ù~ùZùaùk KòQò KeòaûKê Kêjû~ûG,ùiùZùaùk K’Y KêjûMfû Zûjû aêSòaûùe iciýû,@ûPûe aýajûeùe c^Úe I ùaûKû bkò ù\Lû~òaû ûKû~ðý Keòaû ^òcò� gòLôaûùe KÁ @^êba Keòaû û@cì©ð aÉêKê aêSòaûùe @iêaò]û I cì©ð C\ûjeY/aÉê C_ùe @Zò ^òbðegúk ùjaû û

KâòdûKkû_ 3ÊZª @ûagýKZû [ôaû _òfûu PòjÜUúKeYe aòùghZßKê @û]ûe Keò ùicû^uegòlY Z[û C_f²e aòKûg _ûAñ Kû~ðýMêWÿòKe ZûfòKû _âÉêZ Ke«êö

ÊZª @ûagýKZû [ôaû _òfûuê _eòPûk^ûKeòaû _ûAñ _â[c _\ùl_ Êeì_ Gcû^uêI Gcû^ue bò^Ülc _eòcûYKê C_~êqbûùa PòjÜòaû \eKûeö gòlKuê Gjò_âKûe_òfûue iciýûKê C_~êq PòKò›û _eúlY I aýajûee ùa÷gòÁý @û\òKê _~ðýùalY\ßûeû @^êi§û^ Keòaû @ûagýKö [ùe Gjò _âKûe _òfûcûù^ PòjÜU ùjûAMùf,ùicû^uêê C_~êq aýqò aû iõiÚû ^òKUKê bò^ÜlcZû \ìe / Kcþ Keòaû ^òcò� _Vû~ûA_ûeòaö C\ûjeY Êeì_ gâaY i´§úd @iêaò]û [ôaû _òfûue PòKò›ûe @ûagýKZû[ûA_ûùe I @lcZû \ìe ^òcò� KòQò gâaY i´§úd ijûdK ~ª @ûagýKKeò_ûe«òö \éÁò i´§úd iciýû [ôaû _òfûUòG ùf^iþ aû @aZk Mäûi @ûagýKKeò_ûùeö gûeúeòK bò^ÜlcZû [ôaû _òfûue, @ûgûaûWÿò aû PKûfMû MûWÿòe @ûagýKZû[ûA_ûùeö `kùe ùi G_ûL ùi_ûL aêfò_ûeòaö ùfLôaû _ûAñ jûZe @ûagýKZû@^êiûùe KòQò ùKû÷÷gk @ûagýK Keò_ûùeö @^ý _òfûcû^u bkò _ûVýKâcùe _âùag^òcò� Gjò _òfûcû^u _ûAñ iõùgû]K I @ûùeûMýKûeú C_ûdcû^ _ûVýKâcicù~ûR^ ij ^ò@û~ûA_ûeòaö Gjòò _òfûue gòlYe aòKûg _ûAñ aò\ýûkd Z[ûùgâYúùe KòQò @ûùdûR^ Keû~ûA_ûeòaö ~ûjû ^òcÜùe \ò@û ~ûA@Qò : gûeúeòK aû]ôZ _òfû

@^ý _òfûcû^u bkò Gcû^u _ûLùe gòlûùe iûc[ðý ejòQòö ùZùa gòlYKû~ðýùe Gcû^ue KòQò @iêaò]û [ûA_ûùeö iûwiû[úu \ßûeû MâjYúd ^ùjaûI C_jûiòZ ^ ùjaû \ßûeû Gjò _òfûcû^ue icù~ûR^ i´§úd iciýûù\Lû~ûGö _òfûue @bòbûaKu ijù~ûMùe @û_Y Gcû^u fûMò C_~êq

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 29

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûijûdK ~ªe aýaiÚû Keò_ûeòùaö `kùe Gjò @we _eòPûk^û VòKþ bûaùeùjûA _ûeòaö Gjò iêaò]û _òfû _ê^aðiZò ùK¦â (DRC) ùe C_f² ùjûA[ûGöGjû WûqeLû^û Z[û _âû[còK ÊûiÚý ùK¦âeê c¤ còkò[ûGö ùgâYú gòlû\û^icdùe @û_Yuê Gjò _òfûue ù\LûgêYû _ûAñ ^òcÜfòLôZ \òM C_ùe ¤û^ù\aûe @ûagýKZû ejòQò :- @û_Yu ùgâYúùe Gjò _òfûcû^uê ù~_eò ùKjò ùicû^u bò^Ü lcZûKê

ù^A KòQò c«aý ^\ò@«ò Zûjû iê ò½òZ Keòaû GKû« @_eòjû~ðýö- ùgâYúùe iaê gòlY Kû~ðýKâcùe Gjò _òfûuê @^ý _òfûu bkò icû^

bûaùe bûM ù^aû _ûAñ ^òùdûRòZ Keòaû CPòZö gûeúeòK Kû~ðýKâc I@aie aòù^û\^ Kû~ðýùe Gcû^u Kû~ðý Keòaûe lcZûe ÉeKê @û]ûeKeò Gcû^uê bûM ù^aû _ûAñ _~ðýû¯ iêù~ûM ejòQò GjûKê iê^ò½òZKeòaû \eKûeö

- ùgâYúùe Gjò _âKûe _òfûue bò^ÜlcZûKê @û]ûe Keò aiòaû aýaiÚûùeC_~êq icù~ûR^ Keòaûe @ûagýKZû ejò@Qòö _òfûuê ùKøYiò _âKûegûeúeòK aû]û ^ùjaû bkò aýaiÚû ùjaû \eKûeö

- Gjò _òfûue Kû~ðý iõ_û\^e @ûKk^ùe aòùgh Keò ùMâWþ aûcìfýûu^ Keòaû icdùe, ùicû^ue bò Ü lcZû C_~êq ùjaû@ûagýKö C\ûjeY Êeì_ ~\ò Gcû^uê ùfLôaûùe @iêaò]û jêG ùZùaGcû^uê @]ôK icd \ò@û~ûA_ûùe I ~\ò @ûagýK jêG ùZùa ùcøLôK_eúlû c¤ Keû~ûA_ûùeö ùKùZK ùlZâùe Gcûù^ Zûue C©eKêgâûaý C_KeY (Audio Cassette)ùe ùeKWÿð Keò _ûeòùaö

\éÁò aû]KZû _òfû :Gjò _òfûuê Lêaþ ijRùe PòjÜU Keû~ûA _ûùeö ùKùZK _òfû @ûgòõK bûaùe\éÁò aû]ôZ ùjûA[û@û«òö Gjò _âKûe _òfûu \éÁòKê ùf^iþ cû¤cùe VòKþKeû~ûA_ûùeö _e«ê ùKùZK ùKak aWÿ @leKê _Xÿò _ûe«òö KòQò _òfûu_ûLùe KòQò ùlZâ _~ðý« \éÁò gqò [ûGö Gjò _âKûe _òfûuê PòjÜòaû, Gcû^u@ûLôKê ~û� Keòaû _ûAñ WûqeLû^û _VûAaû, @bòbûaKuê RYûAaû Z[ûGcû^u gòlû _ûAñ Gcû^uê aòùgh ijûdZû _â\û^ Keòaû ^òcò� ùicû^ugòlY _ûAñ ùKùZK _\ùl_ ^ò@û~ûA_ûùeö- Gjò _âKûe _òfûuê ùgâYúùe @ûM ]ûWÿòùe aiûAùa `kùe ùicûù^

Kkû_UûKê ijRùe ù\Lô _ûeòùaö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)30

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû- @û_Y Kkû_Uûùe aWÿ @leùe ÆÁbûùa ùfLôaû @ûagýK I ~ûjû

ùfLêQ«ò ZûKê aWÿ_ûUòùe _Xÿòaû c¤ @ûagýK @ùUö- \éÁò aû]ôZ iciýû [ôaû _òfûue _ûV _Xÿòaû ùaûSKê Kcþ Keòaû _ûAñ

Gcû^uê aêSòaû ijòZ gêYòaûùe _âgòlY \ò@û~òaû @ûagýKö ùicû^uêc¤ ùeWÿòI Kû~ðýKâce GK icd iìPú ù~ûMûAaû \eKûe I ZûjûuêgêYòaû _ûAñ ù_âû›ûjòZ Keòaû @ûagýKö gâûaý C_KeY ù~CñVò iêaò]û @QòùiVûùe c¤ aýajûe Keû~ûA_ûùeö

- gûeúeòK gòlû Kû~ðýKâcùe @õg MâjY Keòaû _ûAñ Gcû^uê iêù~ûMù~ûMûA ù\aû @ûagýKö @ûgòõK \éÁò aû]ôZ _òfûu _ûAñ ùMûUòG ajò[ûK ù~ûMûA ù\aû @ûagýKö

gâaY Z[û K[^ aû]ôZ _òfû- KòQò _òfûue gêYòaû Z[û KòQò _òfûu Kjòaûùe @iêaò]û ùjûA[ûGö ù~Cñ

_òfûue gâaY iciýû ejòQò ùicû^ue Kjòaû iciýû c¤ aòKgòZùjûA^[ûGö G[ô_ûAñ Gjò _âKûe _òfûuê PòjÜU Keòaû Z[û Gcû^ueùg÷lòK @ûagýKZûKê _ìeY Keòaû _ûAñ CPòZþ _\ùl_ ù^aû @ûagýKö

- gâaY i´§úd iciýû [ôaû _òfûuê ùgâYúe @ûM ]ûWÿòùe aiòaûKê ù\aû\eKûe `kùe @û_Y ~ûjû Kjòùa ùi ijRùe gêYò _ûeòùaö

- @û_Y ùgâYúùe Kjòaûùaùk GK C_~êq Êe Ée eLòaû @ûagýKö@ÆÁ Z[û ajêZ gúNâ Kjòaû _eòZýûM Ke«êö

- @û_Y ^cê^û _â\gð^ Keòaû icdùe aû _ûVý _êÉK _Xòaûùaùk,@û_Yu I Pûk^û Gjò _òfûcû^ûu ^òcò� \égýcû^ ùjaûKê iê^ò½òZKeòùaö `kùe ùicûù^ I Pûk^û _V^ \ßûeû gâaY Kû~ðý iµû\^Keòaûùe ic[ð ùjùaö

- ùijò_eò Kjòaû I Kkû_Uûùe ùfLòaû ùaùk @û_Y Kkû_UûKê ^ù\Lò_òfûu @ûWÿKê cêjñ eLôaû \eKûeö Gjò KûeY _ûAñ @û_Y K[û Kjòaûicdùe ùgâYúùe aêfòaûKê \ìùeA ù\A _ûeòùaö

- RùY RYKê gêYòaûùe ijûdZû Keòaû ^òcò� iûwiû[úuê Gjò _òfûcû^uij Kâòdû_âZòKâòdû Keòaû _ûAñ ù_âû›ûjòZ Ke«êö

- iû]ûeY gòlû\û^ Kû~ðýKâc _ûAñ @Zòeòq \égý iûcMâú aýqòMZ aû\kMZ bûùa \ò@û~ûA_ûùeö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 31

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû- ~\ò K[^ aû]KZû KòQò @wMZ @iûc¬iý ù~ûMêñ ùjûA[ûG, ùZùa

Wûqeú PòKò›ûe @ûagýK ùjûA[ûGö K[^ aû]KZû, gâaY iciýûKûeYeê C_ô^Ü ùjûA[ûGö aûKþ Zûfòc, _ê^aðk^ Kû~ðý Gaõ @býûi\ßûeû Gjû iõùgû]^ Keû~ûA_ûeòaö

gòlY aû]ôZ _òfû- ^ò¡ðòÁ gòlY aû]KZûe PòjÜUúKeY _ûAñ aýû_K _âgòlY I ùg÷lòK

aýaiÚûe @ûagýKZû ejòQòö Gjû aû]KZûe _âKûe aû Ée @^êiûùeùjaû \eKûeö ùZùa ^òcÜfòLòZ bûùa @û_Y Gjò _òfûcû^uê iûjû~ýKeòaû _ûAñ iû]ûeY I aýajûeòK _\ùl_cû^ ù^A_ûeòùaö

- Gjò _òfûuê @^ý _òfûu Zêk^ûùe @]ôK _ê^eûaé©ò Z[û @býûie@ûagýK ùjûA[ûGö

- gòlY Kû~ðýKê ùQûU ùQûU ùiû_û^ùe C_iÚû_^ Keû~òaû CPòZö Z[ûgòlYe cj©ß_ì‰ð \òM C_ùe ùicû^ue ¤û^Kê aòùgh bûaùe @ûKhòðZKeòaûe @ûagýKZû @Qòö KûeY Zêk^ûcôK bûaùe ùicû^ue c^ù~ûMe@a]ô Lêaþ Kcþ [ûGö

- Gcûù^ gòlY Kû~ðýùe ^òcMÜ ùjûA ~ûA[ôaûùaùk ùicû^uê i`kZûe@^êba ù\aû _ûAñ iek _âgÜcû^ _Peû~ûA_ûùeö

- Gjò _òfûcû^uê Kû~ðý iµû\^ _ûAñ Zêe« _âgõiû Keòaû aû _êêeÄûeù\aû CPòZþ û

- iûcûRòK iÚòZòùe ù~ûMûù~ûM ^òcò� Gjò _òfûcû^uê _âgòlY ù\aû@ûagýKö

- Gjò _òfûu _ûAñ _ûVýKâce _eòPûk^û iek Z[û @û^¦\ûdK gòlY@bòmZû \ßûeû ùjaû @ûagýKö

iaðgòlû @bòû^ I cûMYû Gaõ aû¤ZûcìkK gòlû _ûAñ _òfûe @]ôKûe@«^òðùagú gòlû (Inclusive Education)

iaðgòlû @bò~û^e GK cêLý aòhdaÉê ùjCQò aòùgh @ûagýKZû [ôaû _òfûuêiû]ûeY aò\ýûkdùe ic^ßòZ gòlû ù~ûMûA ù\aûö iaðgòlû @bò~û^ Gjûiê^ò½òZ Kùe ù~ @lcZûe _âKûe I cûZâû ^òaðòùghùe _âùZýK ÊZª@ûagýKZû [ôaû _òfû iû]ûeY aò\ýûkdùe @^ý iû]ûeY _òfûu ij MêYûcôK@«^òðùagú gòlû jûif Keòaö ÊZª @ûagýKZû [ôaû _òfûu gòlû _ûAñ aòbò^Ü_âKûee gòlY _^Úû ùKû÷÷gk C_ûdcû^ ejòQòö ÊZª @ûagýKZû [ôaû gòlû[ðúu

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)32

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû_ûAñ aò\ýûkd _âÉêZò Kû~ðýKâc, ÊZª aò\ýûkd cû¤cùe gòlû, Nùe gòlû\û^ù\aû I ùMûÂú @û]ûeòZ _ê ü [A[û^ ùK¦â @û\òKê G[ôùe @«bðêqKeû~ûAQòö icÉ ÊZª @ûagýKZû [ôaû gòlû[ðúuê _ùWûgú aò\ýûkdùe ^ûcùfLûA cêLý ùiâûZùe iûcòf Keòaû @«òc CùŸgý @ùUö

E.4 CWSN u _ûAñ ic^ßòZ gòlû _â\û^ Keòaû i_lùe ùKøYiò \êAUò KûeY\gðû«êö

E.5 @ûgòõK bûaùe gâaY aû]ôZ Z[û \éÁò aû]ôZ _òfûu gòlYe ijûdZû _ûAñ@û_Y ùgâYúùe ùKCñ \êAUò iû]ûeY Kû~ðý Keò _ûeòùa? a‰ð^û Ke«êö

10.4 iûcûRòK-iûõÄéZòK _éÂbìcòùe @û\òaûiú _òfûu gòlûiêaò]ûeê a*ôZ gòlû[ðúcû^u c¤ùe R^RûZò icìj _òfû _âûd ^òRe iûcûRòK, @û[ðòKZ[û iûõÄéZòK bò^ÜZû KûeYeê @iêaò]ûe i¹êLú^ ùjûA [û@û«òö Gcû^u gòlû i´§údajêZ MêWÿòG iõÄeY (Issues) @Qò ~ûjû Gjò aòbûMùe @ûùfûP^û Keû~ûA@Qòö10.4.1 iciýû (Issues)

Êû]ú^Zû _eVûeê @û\òaûiú aýqòuê cêLý ]ûeûùe iûcòf Keòaû _ûAñ Gcû^ue icMâaòKûg _ûAñ ajêZ ùPÁû Keû~ûA@Qòö _e«ê @ûRò c¤ R^RûZò ùfûKue iciýûaòPûeYúd ùjûA ejòQòö bûeZùe R^RûZúd _òfûue gòlû i´§úZ KòQò Z[ý^òcÜùe \ò@û ~ûAQòö ÊÌ iûleZû jûe : bûeZe R^MY^û 2001 @^êiûùe @û\òaûiú/R^RûZúd

iûleZû jûe Kcþ @ùU I R^RûZò aûkòKûu ùlZâùe Gjûe jûe @Zý«ùgûP^úd @ùUö

ÊÌ^ûcûu^ Gaõ @]ôK @]ûeê _ûV QûWÿò[ôaû _òfû (Drop out)

aò\ýûkdùe R^RûZòe ^ûcûu^ @^ý ùMûÂú Zêk^ûùe Kcþö @]ûeê @]ôKiõLýûe R^RûZò _òfû _âûe¸òK gòlû icû¯ Keòaû _ìaðeê jó aò\ýûkd QûWÿò ù\A[û@û«òö

aêSòaûùe ^òcÜÉe : iû]ûeYZü aò\ýûkd bûhûVûeê R^RûZò ùMûÂúe Nebûhû/K[ôZ bûhû iµì‰ð bò^Üö Gjò KûeYeê ùgâYú-gòlû Z[û _ûVý _êÉKebûhûKê aêSòaûùe @iêaò]û iéÁò ùjûA[ûGö _eòYûc Êeì_ ùicûù^ gêYòaû I_Xÿòaûùe ^òcÜÉe _â\gð Ke«ò Z[û @^ýcû^u ijòZ @û\û^_â\û^ KeòaûeaòKûg aò VòKþ bûaùe ùjûA_ûùe ^ûjóö

^òcÜ C_f² Ée : @ûRò _~ðý« Keû~ûA[ôaû iùaðlYùe _âûd icÉu _ûLùe

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 33

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

Gjû ù\Lû~ûG ù~ R^RûZòe _òfû aòùghKeò R^RûZò aûkòKûu C_f² ÉeajêZ Kcþ @ùUö R^RûZò _òfû aòhd ùlZâùe Kcþ iõLýû eL«ò ^ûjó aeõaò\ýûkd gòlû icdùe ùi Rúa^ ùKøgk @RòðZ Keòaûùe @i`k ùjûA[û@û«òö

@i`kZûe @^êbìZò I ^òcÜ @ûcô i¹û^: ]ûeûaûjòK bûùa ^òcÜ C_f²_â\gð^ Keòaû KûeYeê @û\òaûiú _òfû ^òRe @ûcô i¹û^ jeûA ai«ò I ^òcÜ@ûcôi¹û^e aga�ðú ùjûA[û«òö

aûkòKûcû^u _ûAñ @]ôK _âZòKìk @aiÚû : R^RûZò aûkòKû @]ôK iûcûRòKiêù~ûMeê a�ôZö KûeY Gcû^uê Nee iaê Kûc KeòaûKê ùjûA[ûGö GjûijòZ ^òRe ùQûU bûA bCYúu ù\LûgêYû aò KeòaûKê _Wÿò[ûGö

@býûi Kûðý - 4

^òRe eûRýùe R^RûZò _òfûue ^òcÜ iûleZû, Cy @]ûeê _ûV QûWÿò [ôaû(Drop out), Z[û ^òcÜ @ûcôi¹û^e i¸ûaòZ KûeYe ZûfòKû _âÉêZ Ke«êö

R^RûZò _òfûue gòlûe @bûa^úd Éee ùKùZK cêLý KûeY ^òcÜùe \ò@û~ûA@Qòö

_ûeòaûeòK iùPZ^Zû I ijûdZûe @bûa : aò\ýûkdKê @ûiê[ôaû @]ôKûõg_òfûcûù^ _â[c _òXÿúe gòlû[ðú ùjûA[û@û«òö Gjûe Zû_ô~ðý Gjò Kò ù~_eòaûeùe ùKøYiò aò MêeêR^ aýqò ùKùa aò aò\ýûkd ~ûA ^[û«òö_eòYûcZü ùicûù^ ^òele @U«ò I \ìe \ìeû«ùe aiaûi Keò[û@û«òöùicûù^ aò\ýûkd gòlûe @ûagýKZû aòhdùe iµì‰ð bûaùe @^bòm @U«ò Z[û_òfûuê aò\ýûkdùe ùKøYiò _âKûe ijûdZû ù\A _ûe«ò ^ûjóö @]ôKûõg icdùicûù^ ^òRe _òfûu gòlûùe ùKøYiò @ûMâj ù\Lû«ò ^ûjóö ù~Cñcûù^@ûRòKûfò ^òRe _òfûu gòlûùe eêPò ù\LûCQ«ò, Gcû^u _ûLùe ^òRe _òfûuijûdZû Z[û ^òùŸðg^û _ûAñ _~ðýû¯ ùg÷lòK @^êba ^ûjóö

_eòaûeùe @Zý« \ûeò\âýZû : @û\òaûiú _òfûue aò\ýûkdKê ^ @ûiòaûe GKcêLý KûeY, Gcû^u _eòaûee @Zò \ûeò\âý _eòiÚòZò û ~\òI Gcû^uê cûMYû_ûVý _êÉK, aò\ýûkd ù_ûhûK (Uniform), _V^-fòL^ iûcMâú \ò@û ~ûC@QòöùKùZK iÚòeúKéZ Keû~ûA[ôaû @�kùe jùÁf iêaò]û, KòQò @^ê\û^ _â\û^Keû~ûA[ûGö Giaê _ùe _eòaûe ^òRe _òfûuê aò\ýûkd _VûAaûKê @ic[ðjê@«òö Gjûe KûeY, G_eòKò, G[ôc¤eê ùKùZK ^òRe _eòaûee ùQûUùcûU@ûdKê _ìeY Keòaû _ûAñ @^ý Kû~ðýùe ^òùdûRòZ ùjûA[û@û«òö Gjû aýZòùeK

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)34

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaûù~_eò _â[ùc Kêjû~ûA[ôfû, aûkòKûcûù^ ^òRe ùQûU bûA bCYúueù\LûgêYû Z[û Nee @^ý Kû~ðýùe fò¯ ejò[û@û«òö

aò\ýûkd iêaò]û _ûAaû _ûAñ @bûa : iû]ûeYZü @û\òaûiú _eòùag ùQûUZ[û aòlò¯ ùjûA[ûG I @^ê_ù~ûMú ùbøùMûkòK _eòiÚòZò \ßûeû _é[KùjûA[ûGö ùKøYiò _òfû _ûAñ _âûKéZòK aû]ûKê @ZòKâc Keò aò\ýûkd _~ðý«_j*ôaû ajêZ KÁ ùjûA~ûG, ~\òI ieKûeú ^òdc @^êiûùe aûi Keê[ôaûiÚû^eê _ùWÿûgú aò\ýûkd 1 Kò.cò. \ìeZû bòZùe @aiÚòZ ùjûA[ûGö GùZùQûU aûiiÚû^ ù~CñVûùe 4-6 _òfû [û«òö Gcû^u _ûAñ @fMû aò\ýûkdùLûfòaû aò GK aûÉaòK C_ûd ùjûA_ûùe^ûjóö

@_~ðýû¯ I @^òdcòZ gòlK : ù~ûMûù~ûM iêaò]ûe @bûa, _âûKéZòK aû]ûeC_iÚòZò Z[û ^êý^Zc @ûaûiòK iêaò]ûe @bûa KûeYeê, ùKøYiò aûjûe gòlKu_ûAñ ^òdcòZ bûaùe aò\ýûkdùe _j*ôaû @]ôK KÁKe ùjûA ~ûA[ûGö@]ôKûõg gòlK ù~Cñcûù^ \ìe \ìeû«e @û\òaûiú aò\ýûkdùe iaðû]ôK _âZòKìk_eòiÚòZòùe Kû~ðýeZ ùjûA[û@û«ò, ùicûù^ Kû~ðý _âZò ^òeêiôûjòZ ùjûA[û«òöùicûù^ ^òRe Kû~ðýKê C›ûj, ù_âeYû _ìaðK Keòaû _ûAñ c^ ù\A ^[û@û«òö

gòlû\û^ cû¤c _ûAñ cûZébûhûùe (NùeûA bûhû) aýajûe @Ì aû@ûù\ø ^ ùjaû : bûhû gòlYe gì^ýiÚû^ _ìeY _ûAñ cûZébûhû iõ~êq ùjûAgòlû\û^e cû¤c ajêZ cj©ß_ì‰ð bìcòKû iµû\^ Keò[ûGö GK _òfûecûZébûhûe _ûewcZû, @^ý bûhû ijRùe gòLôaû aòKûg Keò[ûGö ^òcÜùe\ò@û~ûA[ôaû PòZâ 1 ùe Gjûe a‰ð û Lêaþ bf bûaùe Keû~ûA@Qòö ~\ò@û_Y \êAUò ù_ûf aû ùiZêe Zêk^û Ke«ò ùZùa @û_Y ù\Lôùa ù~ùMûUòG cRbêZ Z[û @^ýUò \êaðkö Gjò _û[ðKýe KûeY ùjCQò gòlû\û^-gòlY_âKâòdû Z[û _ûVý _êÉKùe cûZébûhûe _âùdûM Lêaþ Kcþ aû @ûù\ø Keû^~òaûö Kò«ê _òfû _â[ceê @ûe¸ Keê[ôaû _ûVùe @ûùc cûZébûhûe GK \éXÿcìk\ê@û KûjóKò iÚû_^ KeòaûKê \eKûe Kùe? @ûùc icùÉ Lêaþ bf bûaùeRûYê ù~, ~\ò _òfûue _âûKþ gòlû, Zûue cûZébûhû C_ùe _~ðýùaiòZùjûA[ûG, Cbd bûhû gòlY Z[û ]ûeYûMêWÿòKe cìk\ê@û Lêaþ \éXÿ ùjûA~ûGöGjû ù\Lû ~ûA[ûG Kò:- _òfûcûù^ _eòPòZ aÉêeê @ûe¸ Keòaû \ßûeû Lêaþ C©c bûaùe gòLô[ûGö- _òfûcûù^ ù~Cñ bûhûùe K[û jê@«ò I VòKþ bûaùe aêS«ò, Gjû\ßûeû

gòlû\û^ ùjùf ùi C©c bûaùe gòLô[û@û«òö- _eòPòZ bûhûùe _Xÿòaû I ùfLôaû, gòlY _ûAñ @]ôK ijR ùjûA[ûGö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 35

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû- ]ûeYûMêWÿòK cûZébûhûùe Lêaþ ijRùe aêSò ùjûA[ûGö- cûZébûhûùe GK bf cìk\ê@û eLô[ôaû _òfûcûù^ \ßòZúd (Second

language) gòLôaûùe @]ôK i`kZû _ûA[û@û«òö- iÚû^úd mû^ Lêaþ bf bûaùe iÚû^úd bûhû cû¤cùe gòLû ~ûA_ûùeö- ^òR cûZébûhûùe GK cRbêZ cìk\ê@û eLô[ôaû _òfûcû^ue @^ý bûhûe

iûjòZòýK ù~ûMýZû \éXÿ bûaùe aòKgòZ jêGö- cûZébûhû \ßûeû gòLê[ôaû mû^ aû ùKøgk, \ßòZúd (Second) bûhû

gòLôaûùe `k_â\ bûùa iÚû^û«eúZ ùjûA[ûGö

PòZâ 10.1. bûhû I _òfû~\ò _òfûuê \ßòZúd (Second) bûhûùe ùKak gòlû \ò@û~ûG ùZùa K’Y jêG?KÌ^û Ke«ê, @û_Y RùY gòlû[ðú bûaùe AZòjûi aòhdùe _Xÿû ~ûC[ôaû ùgâYúùeaiòQ«ò I @û_Yuê aòù\gú bûhû Pò þùe _Xÿû ~ûC@Qò ~ûjû @û_Yu _ûAñ iµì‰ð@_eòPòZ @ùUö Gjò_eò _eòiÚòZòùe @û_Yu @aiÚû K’Y ùja? K’Y ~ûjû KòQò_Xÿû ~ûC@Qò ZûjûKê @û_Y MâjY Keò_ûeòùa? ~\ò @û_Yu gòlK @û_Yu bûhûKêVòKþ bûaùe aêSò _ûe«ò ^ûjó K’Y @û_Y Zûu ijòZ _âZòKâòdû Keò_ûeòùa? _âûdGjò iÚòZò @û\òaûiú _òfûue ùjûA[ûG û GK _âû[còK aò\ýûkdùe ùicûù^ GKùgâYúùe aiò[û@û«ò, ù~CñVò gòlK GK G_eò bûhûùe _XÿûA[û@û«ò ~ûjû _òfûueaêSòaû aûjûùe [ûGö Gjò _eòiÚòZòùe _òfûcûù^ iµì‰ð eêPòjú^ bûaùe gòlK ~ûjû_XÿûCQ«ò, Zûjû ùicûù^ aêSò _ûeê ^ûjû«òö ùicûù^ gòlKKê Lûfò @^ûA ejêQ«òI ùKùaùKùa Kkû_Uûùe ùfLê[ôaû @le/g±Kê c¤ ù\L«òòö _òfûcûù^, KòQò _âgÜ_PûeòaûKê bd Keê[û@û«ò ù~ùjZê ùicûù^ iµì‰ð \ߦùe _Wÿò ~û@û«òö GK icdG_eò ùjûA[ûG, ù~ùZùaùk gòlK Kjòaû _ûAñ [Kò ~û@û«ò I @^êba Keò[û@û«ò

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)36

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûKò _òfûcûù^ _ìeûcûZâûùe aògévkòZ @Q«ò, ùZùa ùi Kkû_Uûùe ùfLû ~ûA[ôaûaòhd aÉêKê ^òRe _ûVý _êÉKeê ^Kf Keò ùfLô ù\aûKê Kjò [û@û«òö ùZùaGKcûZâ aòKÌ _òfûcû^u _ûAñ ejò~ûG ù~, ùicûù^ ^ aêSò ^gêSò aòhd aÉêKêùNûhò \ò@«ò I ù~Cñ _òfû, Gjò ùaûSKê i¸ûkò _ûe«ò ^ûjó ùicûù^ aò\ýûkd QûWÿò\ò@«òö ùi[ô_ûAñ Gjû iê_ûeòg Keû~ûAQò Kò \ßòZúd bûhûe gòlû\û^ cû¤cùiùZùaùk Keòaû \eKûe, ù~ùZùaùk Gcûù^ Gjò bûhû ijòZ _~ðýû¯_eòcûYùe _eòPòZ ùjûA ~û@û«òö iÚû^úd mû^ I iûcûRòK iûõÄéZòK aòhde @Ì aû @ûù\ø aýajûe ùjûA

^[ôaû, gòlû\û^ gòlY _âKâòdû :GK R^RûZò _òfû iKâòd aûZûaeYùe ejò[ûG ù~CñVò Zû _ûLùe Pûeò_ûLeaûiiÚû^ùe C_f² _âûKéZòK Z[û iûõÄéZòK C› ijòZ _âZòKâòdû Keòaû _ûAñajêZ aWÿ ùlZâ ejòQòö aûZûaeYùe C_f² iûcûRòK-iûõÄéZòK Z[û _âûKéZòKZ©ß ijòZ _âZòKâòdûe `k Êeì_ Gcû^ue @^êbaKê GKûVò Keû~ûA[ûGö GjòZ©ß _òfûu _ûVý_êÉK mû^ QWÿû @]ôK mû^ @Rð^ Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûGö_òfûcûù^ gòlYùe @û^¦ @^êba Keò[û«ò I _òfû ^òRe _að _aðûYò, MúZ,^ûP, PòZâKkû, iÚû^úd ùckû @û\ò _ûVý _êÉK Z[û gòlû\û^ gòlY _âKâòdûicdùe _ûA[û@û«òö Gjû _òfûcû^u _ûAñ GK `k_â\ _eòùag ^òcðûYKeò[ûGö _e«ê @ûc aò\ýûkdùe \êbðûMýagZü @û\òaûiú _òfûu _ûAñ Gjò_âKûee iêaò]û còùk ^ûjóö Gcû^uê Gjò _ûVý _êÉK _XÿòaûKê _Wÿò[ûG,ù~Cñ[ôùe Gcû^u iÚû^úd Z[û iõÄéZòe aòhdaÉê, @a]ûeYû Z[û C\ûjeYcû^^[ûGö

E. 6. aò\ýûkdùe _âûKþ gògêu _ûAñ cûZébûhû KûjóKò cj©ß _ì‰ð @ùU? Gjûe 4UòKûeY \gðû«êö

10.4.2. ùg÷lòK iõÄeY \éXÿ bûaùe iÚòe Keòaû ùKøgk :ù~_eòKò _â[ùc a‰ð^û Keû~ûAQò, gòlY i´§úd iõÄeY _ûAñ ùKùZKùKøgk ^òcÜùe \ò@û~ûAQò :

cûZébûhûKê gòlYe cû¤c bûùa aýajûe Keòaû : ~ûjû _â[ceê a‰ð ûKeû~ûA@Qò, ~\ò @û_Y GK ^òR cûZébûhûùe 5-6 ahðe @bòmZû [ôaû _òfûKêGK @_eòPòZ bûhûùe _XÿûAùf, @û_Y ~ûjû Kêj«ò ùi aêSò_ûùe ^ûjñò ûC\ûjeY Êeì_ : _â[c ùgâYúùe ùMûUòG iû«ûkú _òfû ‘@ûfûjû’ Kò«ê ‘Ne’^êùjñ, “ùcùeûcþ” ùQkò ^êùjñ, ‘WûKû’ Kò«ê PûCk ^êùjñ, aêSò[ûGö ~\òI ùi

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 37

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû5-10 ]ûWÿò, ^òRe cûZébûhûùe ^òRe Ne (@ûfûjû) aòhdùe Kjò_ûeòa Kò«ê@^ý bûhû Zû _ûAñ aòù\gú @ùU, G[ôùe ùjûA_ûùe Kò ùi Ne aòhdùeùMûUòG c¤ aûKý ^ aêSò_ûùeö G[ô_ûAñ cûZébûhûKê gòlû\û^ cû¤c eìù_C_ù~ûM Keòaû \ßûeû _òfûu @a]ûeYûMêWÿòK aêSòaûùe ijR ùjûA[ûG, @ûjêeòc¤ G[ôùe Gcû^u @ûcô aògßûi c¤ C_ô^Ü ùjûA[ûGö

gòlû\û^-gòlY _âKâòdûùe iÚû^úd mû^e icûùag : ùKøYiò aò _ûVý_êÉKùe GK ù\g aû eûRýe aòbò^Ü ùlZâùe iÚû^úd mû^Kê icûùag Keòaûi¸a ^êùjñö G[ô_ûAñ RùY gòlKu iÚû^úd mû^e C_ù~ûMùe _âùZýK]ûeYûMêWÿòKê _XÿûAaû \eKûe I GjûKê _ûVý _êÉK mû^ ijòZ i´§úZ KeòaûCPòZþö C\ûjeY Êeì_: ~\ò RùY gòlKuê MYòZùe ‘cû_K’ aòhdùe_XÿûAaûKê @Qò, ùZùa ùi ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe aýajéZ ùjC[ôaû @Ycû_Keê@ûe¸ Keòaû \eKûeö ù~_eòKò ùie, cûY, _Y, KûjûY @û\òö Zû’_ùe ùi‘cû_K’e cû^K ù~_eò kg., km., litre @û\ò _XÿûA _ûeòùaö

iûcûRòK-iûõÄéZòK Z©ßKê gòlû\û^-gòlY _âKâòdûùe aýajûe Keòaû :ùMûUòG ùMûÂúùe Zûe ^òRÊ Rúa^ ùg÷kú ^òRe iûcûRòK cìfýùaû],iûcûRòK, eûRù^÷ZòK iõMV^ Z[û ]ûcòðK cû^ýZû ejò[ûGö ùicû^ue ^òReùbûR^-i´§úd @býûi, ùagù_ûhûK I @kuûe, Kéhò Z[û Cù\ýûM ejò[ûGöGcû^ue Rúa^e _âùZýK ùlZâ i´§ùe mû^ ùjûA[ûGö Gjò mû^Kê gòlYeijRúKeY _ûAñ aýajûee @ûagýKZû ejòQòö Gjûe iûõÄéZòK Z©¨ßKê @û]ûeKeò @]ôK mû^ _â\û^ Keû~ûA[ûGö

ùgâYú Kl gòlYùe ùfûK (folk) iûcMâúe aýajûe : _âùZýK ùMûÂúe^òRe ùfûKK[û, ùfûKMúZ, _ùjkò, Kkû Z[û ew Keòaû @û\ò ùjûA[ûGögòlû\û^ gòlY _âKâòdû icdùe Gjûe iµì‰ð aýajûe Keòaû @ûagýKö Gjòiaê iûcMâú iek Z[û iû[ðK gòlY `kû`k _âû¯òe ijRúKeY Kùe GaõgòlY _âKâòdûKê @û^¦\ûdK Keòaûùe ijûdK ùjûA[ûGö

iûcûRòK-iûõÄéZòK mû^ [ôaû _ûVý _êÉK MâjY Keòaû : _ûVý _êÉKKêMâjY Keòaû @[ð GjûKò, iûcûRòK-iûõÄéZòK Z©ßßKê _ûVý _êÉKe aòhd aÉêùeeLôaû Gaõ ù~CñVò @ûagýK @Qò, aòKÌ aòhd aÉê _âÉêZ Keò_ûeòaû, `kùe_òfûue gòlY, @^êbìZò @û]ûeòZ ùjûA_ûeòaö

gòlKu \ßûeû _òfûue cûZébûhû gòlY : ~\ò RùY gòlK _òfûuecûZébûhû RûYò[ûG, Zûu Kûc KòQò _eòcûYùe ijR ùjûA~ûGö _âùZýK_òfûu cûZébûhû gòLôaû i¸a jêG ^ûjóö Kò«ê ù~ùZùaùk RùY gòlK

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)38

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû_âZògîZòa¡ ùjûA ~û@û«ò ùiùZùaùk ùi _òfûue bûhûùe Zûu ijòZ K[ûùjaûKê gòLô _ûeòùa I ùMûÂú ij K[û ùjaû _ûAñ gòLô _ûeòùaö

ùMûÂú _ûLeê iûõÄéZòK mû^ gòLôaû : gòlKuê _â[cZü _òfûue ùMûÂú_ûLeê mû^ _âû¯ Keòaû \eKûeö Gjû ùiùZùaùk i¸a ùja ù~ùZùaùkgòlKue gòLôaûKê Azû Keòa I ^òRKê _òfûue ùMûÂú ijòZ cògûA _ûeòùa/PòjÜU Keò_ûeòùaö Zûuê ùMûÂúe ùfûKcû^u ij K[û Kjòaû, ZûueiûcûRòK-iûõÄéZòK aòhdùe @ûùfûP^û KeòaûKê ùja Gaõ ùMûÂúe C›aMêWÿòKùeiûcòf ùjaûKê _Wÿòaö

aò\ýûkd KûðýKâcùe ùMûÂúKê iûcòf KeûAaû : RùY C�c gòlK iað\ûùMûÂúe i´kKê C_ù~ûM Keò[û@û«òö aò\ýûkd _eòPûk^û Z[û ùgâYú KlKû~ðýKâcùe ùMûÂú ijù~ûM, aò\ýûkdùe _òfûu C_f²ùe GK iKûeûcôK_eòa�ð^ @ûYò[ûGö ùMûÂú i\iýuê, gòlû[ðúuê iÚû^úd Kkû, jÉKkû iòùfA,MúZ, iõMúZ, KûjûYú I @^ýû^ý C}þéÁ _â[û @û\ò gòLûAaû _ûAñ ^òùdûRòZKeûAaû @ûagýKö Gjò_eò @ûùc Kjò_ûeòaû ù~, cûZébûhû (Nebûhû)KêgòlYe cû¤c eìù_ gòlû\û^-gòlY _âKâòdûùe aýajûe Keòaû \ßûeû gòlYKêa�ðcû^ I baòhýZùe bf Keòaûùe ijûdK ùjaö

E.7. @û_Yu aò\ýûkdùe @û\òaûiú gòlû[ðúu iciýûKê icû]û^ _ûAñ 4Uò cêLý _^ÚûùfL«êö

10.4.3. iûcûRòK I iûõÄéZòK Z©ßKê aêSòaû:~\ò @û_Y @û\òaûiú _òfûu ijòZ ùicû^ue cûZébûhûùe _âZòKâòdû Keò_ûeòùa Z[ûùicû^u _eòùage iûcûRòK I iûõÄéZòK Z©ße _~ðýû¯ mû^ eLô _ûeòùa, ùZùa@û_Y ùicû^ue gòlY ijR Keòaûùe i`k ùjûA _ûeòùa, aòùgh Keò Gcû^ueaò\ýûkd Rúa^e _âûe¸òK icdùe û ^òiù¦jùe Kjòaû ù~ iÚû^úd ùMûÂúe gòlK(cûZébûhû gòlK) ùgâYú Kl bòZeKê iÚû^úd ùMûÂúe iûcûRòK I iûõÄéZòK Z©ßKêijRùe ùgâYúKlKê @ûYò_ûeòùaö _e«ê ù~ _~ðý« gòlK _òfûu cûZébûhûKê RûYò^[ûG I Zûue iûcûRòK I iûõÄéZòK Z©ßKê PòjÜò_ûeò ^[ûG, ùiùZùaùk Gjò VûùegòlK I gòlû[ðúu c¤ùe GK ù~ûMûù~ûMe gì^ýiÚû^ ejò~ûGö Gjò _eòiÚòZòùe gòlK^òRe gòlû[ðúuê aêSòaûùe @ic[ð ùjûA[û«ò I gòlû[ðú ^òRe gòlY _ûAñ gòlKuê@^êieY Ke«ò ^ûjóö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 39

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûPòZâ 10.2. ^òcÜùe GK icûRùe aòbò^Ü iûcûRòK I iûõÄéZòK Z©ßKê \gðûA[ûGö

PòZâ 10.2 icûRe iûcRòK I iûõÄéZòK Z©¨ßiað _â[ùc gòlKuê iûcûRòK I iûõÄéZòK _âKâòdûKê aêSòaû @ûagýK I @û\òaûiú@*kùe C_f² ùjC[ôaû _âûKéZòK i´kKê PòjÜò GjûKê gòlû\û^ gòlY _âKâòdûùe aò û@iêaò]ûKê iûc^û Keò gòlYKê aòhd bò©òK KeûAaûö G[ô_ûAñ gòlKuê ùMûÂúRúa^e GK @õg ùjaûKê _Wÿòaö@ûi«ê GK C\ûjeYKê aòPûe Keòaû : ~\ò RùY gòlKuê _ûVý _êÉKe “Lû\ýe_âKûe” C_ùe @ûùfûP^û KeòaûKê @Qò ùZùa Zûuê @û\òaûiú ùfûKue Lû\ýe_âKûe, Gcû^u Lû\ý i´§úd @býûieê @ûe¸ KeòaûKê _Wÿò[ûG û Gjûe KûeYG_eò ùjûA[ûG Kò _ûVý _êÉKùe a‰ð^û Keû~ûA[ôaû Lû\ýe _âKûe @û\òaûiú _òfû_âZò\ò^ ù~Cñ Lû\ý MâjY Keò[û@û«ò, Zûjû ijòZ icû^ ùjûA ^[ûGö ùi[ô_ûAñùicû^u Lû\ýe _âKûe i´§ùe ùicû^u @^êbìZòKê ù~ûWÿòaû _ûAñ gòlKuê _ûVý_êÉK aûjûeKê ~òaûKê _Wÿò[ûGö @^ý bûhûùe, ùi _òfûue @^êbìZòKê Lû\ýe_âKûeCPòZþ ~ûjû _ûVý _êÉKe mû^ _â\û^ Keòaûùe GK _éÂbìcò Zò@ûeò Keò[ûGö

gòlY Kûðý 5@û\òaûiú ùfûKue ^òRe ùbûRò I C›a, Lû\ý @býûi, ù_ûhûK, ]cð aògßûiI @býûi ÊûiÚý I _eòck @û\ò ejò[ûGö G[ôeê ùKøYiò PûùeûUò (4) Z©ßKêaûQ«ò I ùiMêWÿòK Kò_eò @û\òaûiú _òfûue gòlû\û^ gòlYùe _âùdûM Keû~ûA_ûeòa ùi iµKðùe a‰ð û Ke«êö

gòlYe ijûdZû _ûAñ ùfûK (Folk) iûcMâú : ùfûK iûcMâú ù~_eò- KûjûYú Z[ûMúZ ajêZ C_ù~ûMúö iûcûRòK I iûõÄéZòK Z©ß, ~ûjû iaê _òfûu gòlû\û^ gòlY,gòlû\û^e iekúKeY _ûAñ _âbûaòZ Xwùe _âùdûM Keû ~ûA[ûGö aòùgh bûaùe@û\òaûiú iµâ\ûde _òfûu _ûAñ ù~CñVò Gjò iûcMâú _âPêe cûZâûùe C_f² ùjûA[ûG

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)40

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûI _òfûGñ GjûKê ajêZ _i¦ Keò[û@û«òö @û�kòK iûcMâú aòbò^Ü _âKûee ùjûA[ûG,~ûjû PòZâ 10.3ùe ^òcÜùe ù\LûA \ò@û ~ûA@Qòö ùgâYú Kl gòlYKê ijR Keòaû_ûAñ aòbò^Ü aòhdùe Gjûe ajêZ _eòcûYùe C_ù~ûM ùjûA[ûGö

PòZâ 10.3 aòbò^Ü _âKûee ùfûKiûcMâú10.4.4. ajê bûhú ùgâYú Kle ùûR^û I _eòPûk^û

@û\òaûiú @¤êhòZ @*k�kùe _âùZýK aò\ýûkde _âùZýK ùgâYú GK ajêbûhûùgâYú ùjûA[ûGö GK ùgâYúùe aòbò^Ü @û\òaûiú ùMûÂúe _òfûcûù^ ^òRe cûZébûhûijòZ eûRýe ^ò¡ðûeòZ cû^K bûhû (_âùb\ cìkK bûùa ajêbûhú iÚòZò)ùe _Xÿ«òKò´û GK ùgâYúùe GK @û\òaûiú ùMûÂúe iaê _òfû GK cûZébûhû ijòZ eûRýebûhû (_âùb\ cìkK bûaùe ajê \ßò bûhû iÚòZò) ùe _Xÿ«òö ~\òI ùgâYúe iÚòZòajêbûhú I \ßòbûhú @ùU, _òfûu cûZébûhûKê MêeêZß ^ù\A ùgâYúùe gòlû\û^ gòlY_âKâòdû, eûRý cû^K bûhûùe _eòPûk^û Keû~ûGö gòlYKê @]ôK @[ð_ì‰ð KeòaûKêaò\ýûkd gòlûe _âûe¸òK Éeùe cûZé bûhûe _âùdûM I ]úùe ]úùe @^ý bûhûKêgòLûAaû _ûAñ IWÿògû Z[û @û§â_âù\ge @û\òaûiú @*kùe ùKùZK iÚòeúKéZaò\ýûkdùe GK aòùgh Kû~ðýKâc ajêbûhú gòlû (Multilingual education) iaðgòlû@bò~û^ (SSA) Ze`eê @ûe¸ Keû~ûA@Qò û ajêbûhû gòlû (MLE) GK bûhû gòlY Z[û GK ùaø¡òK aòKûg Kû~ðýKâc @ùU~ûjû _â\û^ Kùe :-• _â[c bûhûùe GK \éXÿ ùg÷lòK cìk\ì@û• GK aû @]ôK @Zòeòq bûhûKê i`kZû _ìaðK iõ~êq Keòaû• aòbò^Ü aòhdùe _âbûagûkú gòlY _ûAñ \ßòbûhú Z[û iaê bûhûe C_ù~ûM

Keòaûe lcZûöù~ùjZê bûhû, iõÄéZò I _eµeûe GK aûjK ùjûA[ûG G[ô_ûAñ ùKøYiòiù´\^gúk bûhû _ûVýKâc iûõÄéZòK aòhdKê QûWÿò ^[ûGö Gjû bûhû gòLôaû aû @^ý

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 41

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûaòhdKê cûZébûhû cû¤cùe gòLôaû _âKâòdûùe ÆÁ ù\Lû ù\A[ûGö ajêbûhú gòlûKû~ðýKâcùe, _ûVýKâc, iÚû^úd ùMûÂúe iûõÄéZòK aòhd C_ùe @û]ûeòZ ùjûA[ûGöiÚû^úd mû^ Z[û eúZò ^úZòe C_ù~ûM \ßûeû GK _òfû, gòlYe iaê ùlZâùe@a]ûeYûKê aòKgòZ Keò_ûeò[ûGö ùZYê MLE Kû~ðýKâce CùŸgý:- C_~êq ùaø¡òKZ[û aêSòaû i´§úd ùKøgkKê aòKûg Keòaû `kùe ùi cûZébûhû, eûRý bûhû Z[ûeûÁâúd bûhû Zòù^ûUòùe icû^ bûaùe Kû~ðý Keò_ûeòùaö Gjûe @ûe¸ cûZébûhûeêùjaû \eKûeö Gjû_ùe \ßòZúd bûhû I @^ý bûhûKê gòLûAaû Kû~ðý _~ðýûd KâùcI ùgâYú @^êiûùe ùjaû @ûagýKöGK ajêbûhú ùgâYúe iÚòZò \gðûA[ûG Kò aòbò^Ü cûZébûhû [ôaû _òfûuê GK ùgâYúùeGKûVò gòLûAaû @ûagýKö ~\òI ùicûù^ ùMûUòG @õPkùe ejòQ«ò, ùicû^u Rúa^ùg÷kú, Lû\ý @býûi, ]ûcòðK aògßûi, ùag bìhû Z[û MjYû, bò^Ü ùjûA[ûGö @^ý@[ðùe Gcû^u iûcûRòK-iûõÄéZòK _éÂbìcò @fMû @fMû ùjûA[ûGö Gjû GK @nêZùgâYúe iÚòZò @ùU ù~CñVò GK gòlKuê GK @bò^a eìù_ @bò^d ù\LûAaûKê_Wÿò[ûG, _âùZýK _òfûe gòlYKê ù_âûiôûjòZ Keòaû _ûAñ û ^òcÜùe \ò@û ~ûA[ôaûPòZâUòKê _~ðýùalY Ke«êö

gòlK _Pûeòùf “G PòZâùe Zêùc K’Y ù\LêQ?” ùMûUòG ajêbûhú ùgâYú Kl_eòiÚòZòùe PòZâeê gòlû[ðúcû^ue C©e ùLûRò aûjûe Kùfö @û_Y ùKùa G_eò_eòiÚòZòe i¹êLú^ ùjûAQ«ò Kò? gòlKu _ûAñ, Gjò _âKûe ùgâYú Kl _eòPûk^ûùeajêbûhú ùgâYú Kl _eòPûk^û _âKéZùe GK @ûjßû^ö gòlKuê _òfûcû^ue bûhû Kjò _ûeê[ôaû I _òfûu ùMûÂúe RùY i\iý ùjaû

aû‚^údö gòlû[ðú I gòlKu c¤ùe Lêaþ Mbúe iµKð iÚû_^ ùjaû _âZýûgû Keû~ûGö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)42

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû _òfûue iûõÄéZòK cìfý C_ùe Mêeê©ß ù\A[ûGö _òfûue iõÄéZòùe @ûiê[ôaû @^ý iõÄéZò Z[û @^ý bûhû c¤ùe iêelòZ Z[û

Kâca¡ðò¾ê iù´\^gúk ùiZê _â\û^ Keò[ûGö gòlY, mûZeê @ûe¸ ùjûA @mûZKê ~ûGö ùg÷lòK @a]ûeYûKê _XÿûAaûKê, iûõÄéZòK ]ûeYûKê aýajûe Keû~ûGö _òfûu _ûLùe ù~Cñ g± bŠûe @Qò ZûKê \ßòZúd bûhûe g± bŠûee aé¡ò

Keû~ûA[ûG û _ûVýKâc, gòlY iûcMâú Z[û gòlY gòlû\û^ _âKâòdûe aòKûgùe iÚû^úd ùMûÂúe

ijbûMúZûe @ûagýK ùjûA[ûGö _òfûue iûõÄéZòK mû^Kê aò\ýûkde _ûVij ic^ßòZ Keòaû _ûAñ bûaMZ

C_ûdKê C_ù~ûM Keû~ûGö

E.8. ùMûUòG @û\gð ajêbûhú ùgâYú Kle aòùghZßKê a‰ð û Ke«êöE.9. ajêbûhú ùgâYú Kl @[ð_ì‰ð bûùa _eòPûk^û _ûAñ, gòlK ]ûeY Keò[ôaû ùKCñ

\êAUò cêLý aòùghZß ejòaû CPòZþ?

GKK _ûV-9 (Unit-9) @û_Ycûù^ gòLôQ«ò ù~ Kò_eò aòhdMêWÿòKê i¹òkòZ Keû~ûGöùMûUòG ajêbûhú ùgâYú Klùe _òfû ùMûÂúeê aòbò^Ü _âKûee iûcûRòK I iûõÄéZòKmû^ GK aòhd ijòZ, aòbò^Ü aòhde @a]ûeYûKê cògûA ic^ßòZ Keû~ûA[ûGöi¹òkòZ @a]ûeYû Z[û iûcûRòK I iûõÄéZòK mû^Kê G_eò cògâYKê ‘[ôcùIßa’ (Themeweb) Kêjû~ûGö C\ûjeY Êeì_ GK aòhd ‘Rk’ ù^aûö

aòhd @a]ûeYû ùMûÂú, iûcûRòK I iûõÄéZòK mû^(Nee bûhûùe)

bìùMûk _ûYòe _âûKéZòK C› Rk ùiâûZ, SeYû, ]ûeû, ^\ú,ahðû, ù_ûLeú

aòmû^ _ûYòe aògê¡Zû aûi^ùe iûAZò eLôaû, iìlà K^ûùeQûYòaû, 5 c¬òe MêŠKê _ûCWÿe Keòaýajûe Keòaû

MYòZ _ûYòe @ûdZ^Kê cû_òaû @Ycû_K, cû_K, MYòaûbûhû eP^û, KaòZû _ûV iÚû^úd/ùfûK MúZ

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 43

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaûù~ùZùaùk GjûKê ùeL PòZâ \ßûeû \gðûA \ò@û~ûG ùZùa GK aêXÿò@ûYú Rûf bkòù\Lû~ûGö ùZYê Gjò KûeYeê Gjò aýaiÚûKê ‘Theme web’ Kêjû~ûGö ajêbûhúùgâYú _eòPûk^û _ûAñ gòlY iûcMâú û ajêbûhú ùgâYú _eòPûk^û _ûAñ RùY gòlKuê“[ôcþ ùIßaþ” (Theme web) Z[û KòQò aòhd bò©òK gòlû\û^ gòlY iûcMâúe _âÉêZKeòaû @ûagýKö ù~_eò cûZébûhûùe PòZâ-KûjûYúe _êÉK, g± PûUð, g± RûfK(Word web), ajêbûhú g± ùKûh, _ì‰ð gûeúeòK _âZþêý©e (Total PhysicalResponse) \ßòZúd bûhûùe, @û\òö

(_ì‰ð gûeúeòK _âZêý©e)PòZâ K[û _êÉK : PòZâ KûjûYú _êÉK GK _V^ iûcMâú ù~Cñ[ôùe _éÂûe aûc_Uùe PòZâ [ûG I WûjûY _Uùe aòhd aÉêö aòhd aÉêe PòZâKê cûZébûhûùea‰ð^û Keû~ûA[ûGö aûKýMêWÿòK ùQûU I iek ùjûA[ûGö Gjû GK _âKûee PòZâ-_V^, ~ûjû @^êcû^ Keò _V^ aòKûg @ûKk^ KeûA[ûGö PòZâ KûjûYú _êÉKe GKC\ûjeY iû«ûkú bûhûùe ^òcÜùe \ò@û ~ûA@Qò :-

ùceûc ù^ùjeKûùU UûeêaùcUûù\@û@ ùjù_ A¬jûZûcþ @ûfûjû KûjÜû RûcþùcûUû ùjR ùf^þùR@ûWÿû Rûcò^ Rûùc (ùQkò aûNKê @^êùeû]Kfû ZûKê ù^A ~òaûKê, Zû _òfûuê QûWÿò ù\aûKêö

PòZâ K[û _êÉK, ùMûÂúe ùfûK K[ûKê ù^A Zò@ûeò ùjûA[ûGö GjûKê _òfûucûZébûhûùe Zò@ûeò Keòaû CPòZþ `kùe _òfûu _Xÿòaûe ùKøgke aòKûg ùjûA[ûGZ[û aêSòaû gqòe aòKûg jêGö ~\ò gòlKu _ûLùe 20/30 PòZâ K[û GK ùgâYú_ûAñ C_f² ùjûA[ûG, _òfûuê ^òRe bûhû ùKøgk aòùgh Keò _Xÿòaû ùKøgkKê \éXÿKeòaû _ûAñ iêù~ûM còkòaög±-RûfK (Word web) : g±-RûfK cûZé bûhûeê \ßòZúd bûhûKê @Mâie ùjaû_ûAñ GK _^Úû @ùUö _òfûcûù^ ^òRe cûZébûhûKê bf bûaùe RûYò [û@û«òö g±RûfK ùicû^uê cûZébûhûeê \ßòZúd bûhûKê @Mâie ùjaû _ûAñ ijûdK ùjûA[ûGöPòZâ 10.4ùe ù\L«êö cSòùe [ôaû ùMûf @ûKéZò gúhðK/_ûVKê _â\gòðZ Keê@Qòö_â[c aKè (Box) PòZâKê \gðûA[ûG I ùgh aKè (Box) \ßòZúd bûhûùe Gjûe @[ðKê_â\gòðZ Keò[ûGö ~\ò gòlKu _ûLùe _ûVý _êÉKe _âùZýK _ûV (ùgâYú I I II)_ûAñ g±-RûfK jêG ùZùa ^òüiù¦j bûùa bûhûe iõPûk^ iek ùjûA~ûGö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)44

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû

PòZâ 10.4. g±RûfKe C\ûjeYajêbûhú g±ùKûh : GK gòlK ^òRe ùgâYúe _âùZýK _òfûe cûZébûhûeê g± ù^Aajêbûhú g±ùKûh Zò@ûeò Keò_ûeòùaö Gjû iÚû^úd bûhû gòlK Z[û _òfûu ijûdZû,g±Kê Zò@ûeò Keòaû _ûAñ ù^A _ûeòùaö ù~_eò PòZâ 10.5 ùe ù\LûA \ò@û~ûAQòö ajêbûhú g±ùKûh Gjò _âKûe bûhûe iek iÚû^û«eYe iû]^ @ùUö Gjû_òfûue ùKak g±ùKûh, Kjòaûùe aé¡ò Keò ^[ûG aeõ Gcû^u aêSòaû gqòKê jóaXÿûA[ûGö

PòZâ 10.5. ajêbûhú g±ùKûhe C\ûjeY

g± PòjÜòaû KûWÿð : PòZâ 10.6 ùe \ò@û ~ûA[ôaû \êAUò PûUðe ^cê^û Zêk^ûKe«êö iû«ûkú _òfûu _ûAñ ùKCñ PûUð fûb\ûdK ùja?^ò½òZ eìù_ PûUð ^õ2 - KûjóKò ^û Gjû iû«ûkú _òfûcû^ue iµKòðZ @ùUöGjò _âKûe iûcMâú gòlKuê g±eê @leKê iû[ðK eì_ùe _XÿûAaûùe ijûdKùjûA[ûGö

iû]ûeY iû«ûkú

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 45

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûPòZâ 10.6 g± PòjÜU KûWÿðe C\ûjeY

_ì‰ð gûeúeòK _âZêý�e (Total Physical Response, TPR)

iû]ûeYZü _òfûcûù^ GK aòùgh bûhûKê VòKþ bûaùe RûYò ^ [û@û«òö _e«êGcûù^ KòQò ^òùŸðgKê @Zò iûcû^ý gûeúeòK _âZêý©e ù^A _ûe«òö GMêWÿòkiû]ûeYZü ^òcÜfòLôZ eì_ùe ùjûA[ûGö‘Vò@û jê@’, ‘ai’, ‘Zêc cêŠKê Qê@ñ’, ‘Pûeò_ùU aêf’, ‘Zêc ù_^þ ]e’, ‘ZêcKû^Kê Qê@ñ’ @û\òö GjûKê _ì‰ð gûeúeòK _âZêý�e (TPR) Kêjû~ûGö Gjû GK _âKûee‘gêY I Ke’ KâòdûKkû_ @ùUö _âûe¸òK ùgâYúMêWÿòKùe (aòùgh Keò ùgâYú 1)gòlK_òfûu \ßòZúd bûhûe aòKûg Gjò TPRs ùe Keò_ûe«òö GVûùe _òfûcûù^ gòlKuKû~ðý Z[û ùcøLôK @ûù\g iõ~êq eìù_ ù\L«ò I gêY«ò Gaõ Gjûe _âZêý�e Êeì_Gjò Kû~ðýMêWÿòKê Ke«òö Gjò Kû~ðýKê Keòaû icdùe _òfû ]úùe ]úùe \ßòZúdbûhûùe Gjûe @[ð aêSò ~ûA [û@û«ò û @^êba Kùe Kò ~\ò RùY cûZébûhû RûYò^[ôaû gòlK _âûd 200 TPRs, _â[c ùgâYúùe aýajûe Keò[ûG, ùZùa Gjû GKajêbûhú ùgâYúKê VòKþ bûaùe _eòPûk^û Keò _ûeò[ûG û

E.10. @û_Yu aò\ýûkdùe _âûe¸òK _òfûu _ûAñ 10 TPRs ùfL«êöajêbûhú gòlû Kû~ðýKâc ùMûÂúe bûhû Z[û iûõÄéZòK aòhde _âùdûM @Zò @]ôKMêYûcôK, iÚûdú Z[û _âbûagûkú gòlY _ûAñ, @ù^K @bò^a aòPûee _âZòmû Keò[ûGö~\òI Gjû @û\òaûiú @]êýhòZ @õPk _ûAñ ajêZ C_ù~ûMú ùjûA[ûGö _e«ê Gjûicû^ bûaùe @^ý aò\ýûkd _ûAñ c¤ C_~êq @ùUö ù~CñVûùe _òfûcûù^ GKeê@]ôK bûhû gòLôaû I G[ô ijòZ _âZòKâòdû Keòaûe @ûagýK ùjûA[ûGö10.5. iûeûõg KòQò _òfû ùgâYúùe iêaò]ûeê a*ôZ ùjûA [û@û«ò KûeY Gcû^u iûcûRòK-

@û[ðòK-iûõÄéZòK _eòiÚòZò bò^Ü ùjûA[ûGö @^ý ùKùZK _òfû c¤ iêaò]ûeêaõPòZ, ù~ùjZê ùicû^ue KòQò ÊZª @ûagýKZû ejòQò ~ûjû ùicû^ugûeúeòK I gòlY @_ûeMZûKê _ìeY Keòaû _ûAñ aûkòKû, iõLýûfNê iµâ\ûd,ÊZª @ûagýKZû [ôaû _òfû @û\ò ùgâYúùe iêaò]ûeê a*ôZ _òfûcû^u c¤eê cêLý\k @U«òö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)46

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû Gjò _òfûue iêaò]ûeê a*ôZ ùjaûe cêLý KûeY, Gcû^u Nee iûcûRòK

_eòiÚòZò Z[û aò\ýûkd aûZûaeY icû^ ùjûA ^[ûGö iêaò]ûeê a*ôZ gòlû[ðúu iû[ðK gòlYe ijûdZû _ûAñ iÚû^úd iûcûRòK I

iûõÄéZòK _eòiÚòZò I mû^Kê _ûV _êÉKe mû^ ijòZ iûcòf Keòaûe @ûagýKZû@Qòö

aûkòKûcûù^ aò\ýûkdùe ù~Cñ iciýûe i¹êLú^ ùjûA[û«ò, GjûKê Kcþ Keòaû_ûAñ KòQò C_ûd Keû~ûA_ûùeö ù~_eò- \k, @^êKìk Kû~ðýKâce ù~ûR^û/ùb\bûa _ì‰ð Z©ß Z[û _â[ûKê aò\ýûkd Z[û ùgâYúeê \ìe Keòaû I icd@^êiûùe @bòù_âeYû ù\aû AZýû\òö

_V^ iûcMâúKê Nee bûhûùe iõ~êq Keòaû Z[û bûhû gòlKuê ^ò~êqò ù\aûG \êAUò C_û\û^, bûhû, iõLýûfNê iµâ\ûde _òfûu gòlYKê ijûdZûKeò[ûGö

]ûcòðK iõiÚûMêWÿòK \ßûeû i´§òZ aò\ýûkde @û]ê^KúKeY ùgâYú Z[û aò\ýûkdùeiaê \ke Kû~ðýKkû_ _ûAñ ù_âû›ûjòZ Keòaû, GKûKú_Y C_ô^Ü Keê[ôaû iaêC_û\û^Kê \ìe Z[û gòlY ijûdK iûcMâú _â\û^ Keòaû @û\ò ^ò½òZ bûaùe]ûcòðK-iõLýûfNê _eòaûee _òfûu iciýûMêWÿòKê Kcþ Keò_ûeòaö

ÊZª @ûagýKZû [ôaû _òfû ù~_eò, gûeúeòK aû]ôZ, \éÁòaû]ôZ, gâaY aû]ôZ,ùaø¡òK Kû~ðýùe ^òcÜÉe Z[û @^êKìk aýajûee @bûa @û\òKê PòjÜòaû Z[ûGcû^ue gòlYe ijûdZû _ûAñ iû]ûeY ùgâYúùe aòùgh _¡Zòe @ûagýKZûùjûA[ûGö

iûcûRòK I iûõÄéZòK aògòÁZû aýZúZ @û\òaûiú _òfûue iêaò]ûeê a*ôZùjaûùe iaêVûeê aWÿ C_û\û^, Gcû^u Ne Z[û aò\ýûkde bûhûùe ùck^[ôaû û

ajêbûhú gòlûùe R^RûZò _òfûue iaê aòhdùe iû[ðK gòlY _ûAñ ajêZ MêWÿòG_âZògîZò ejòQòö _âûe¸ùe cûZébûhû \ßûeû Z[û ]úùe ]úùe iõÄéZò i´§údiûcMâú I @^êbae C_ù~ûM ijòZ \ßòZúd bûhû \ßûeû gòlYKê ijR Z[û@[ð_ì‰ð Keû~ûA_ûeòaö

10.6. _âMZòe cìfýûd^ _ûAñ @û\gð C©eE.1. _òfûcû^u @^êbae C_ù~ûM, iÚû^úd _eòiÚòZòe C\ûjeYe C_ù~ûM, gòlYKê

GK _âKâòdûe eìù_ ùK¦âúbìZ Keòaû, _òfûuê _âgÜ _Pûeòaûe Êû]ú^Zû ù\aû,Z[û _òfûu Pò«û Keòaû C_ùe MêeêZß ù\aûö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.) 47

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK KeòaûE.2. aò\ýûkd \ìeùe ejòaû \ßûeû, _âZòKìk aò\ýûkd aûZûaeY, ùgâYúùe/

aò\ýûkdùe ùb\bûa Keòaûe @býûi, fòw ùja (ùKøYiò \êAUò)E.3. \kMZ Kû~ðýùe bûM ù^aûKê iê ò½òZ KeòaûE.4. gòlYùe ij_ûVúu ijûdZû _ûAñ iêù~ûM ù\aû, @ûcôi¹û^e aòKûgöE.5. Kkû_Uûe iûc^û @ûM ]ûWÿòùe aiòaû (ÆÁ \éÁò _ûAñ, \éÁò aû]ôZ _òfû Z[û

gâaY aû]ôZ _òfûu ÆÁ gêYòaû _ûAñ) I \kMZ Kû~ðýKâcùe bûM ù^aû_ûAñö

E.6. ^òcÜfòLôZ ù ùKøYiò 4Uòeê :- _òfûcûù^ K[ôZ bûhû cû¤cùe gòlY @]ôK bf Keò[û@û«ò I bf

aêSò[û@û«òö- _eòPòZ bûhûùe, _V^ I fòL^ Kû~ðý gòlY ijR ùjûA[ûGö- cûZébûhû cû¤cùe @a]ûeYûMêWÿòK C�c bûaùe aêSò ùjûA[ûGö- (Nùe Kjê[ôaûbûhû) cûZébûhûùe bf cìk\ê@û ùjùf \ßòZúd bûhû gòlY

@]ôK `k_â\ ùjûA[ûGö- Êù\gú bûhû cû¤cùe, Êù\gú mû^ C©c bûaùe gòLô ùjûA[ûGö- cûZébûhûùe cRbêZþ cìk\ê@û [ôaû _òfûcûù^ @^ý bûhûùe @]ôK \éXÿ

iûleZû aòKûgKê aòKgòZ Keò[û@û«òöE.7. ^òcÜùe \ò@û ûA[ôaû bkò ù ùKøYiò 4Uò : cûZébûhûKê gòlYe cû¤c eìù_ aýajûe Keòaûö iûcûRòK I iûõÄéZòK aòhd Z[û @û�kòK iûcMâúe _âùdûMö iÚû^úd mû^ ijòZ C_f² _ûVý _êÉKKê MâjY Keòa?E.8. _òfûue Nee bûhû ijòZ, GKeê @]ôK bûhûe _âùdûM, iÚû^úd C_f²

ùjC[ôaû iûcMâúe aýajûe, @]ôK \kMZ gòlY, gòlû[ðú Z[û gòlKe cêq_âZòKâòdû, iÚû^úd ùMûÂúe ijù~ûMe C_f²Zûö

E.9. gòlû[ðúu Ne bûhû Z[û @^ý bûhûKê @^Mðk Kjòaû, aò\ýûkd ijòZ bûa^ûcôKi´§ö

E.10. Vò@û ùjûA~û@, ai, GVûKê @ûi, jûZùe Zûkòò aRû@, ^òRe cêŠKê jfû@,^òRe jûZ CVû@, ^òRe ^ûKKê Qê@ñ, ùcûùZ Zêce \û« ù\Lû@....cìkZü_eµeûMZ aûKý)ö

_âûe¸òK gòlûùe Wòù_äûcû (D.E.I.Ed.)48

Uò®Yú

@aùjkòZ aMðe gòlû[ðúcû^u _ûAñ gòlY _âKâòdûKê _âûiwòK Keòaû10.7 ijûdK Mâ^Ú I _âa§ iìPú1. Department of School Education and Literacy (2011). Sarva Shikshya

Abhiyan : Frame work for implementation based on the Right ofchildren to Free and compul sory Education Act, 2009, New Delhi:Ministry of Human Resource Development, Govt. of India.

2. Farcia, Ofelia, Skunabb- Kangas, Tore and Torres- Guzman, Maria E(Eds) (2006). Imagining Multilingul Schools : Languages in educationand globalization, Hyderabad : Orient Black Swan.

3. Mohanty, A.K. panda. M., Phillipson, R, and Skumabb- kangas, T. (Eds)(2009) Multilingual Education for Social Justice : Globalizing thelocal, hyderabad : Orient Black Swan.

4. National Council of Educational Research and Training (1988). In-serviceTeacher Education Package - for Upper Primary and SecondarySchool Teachers, Sri Aurobindo Marg, New Delhi : NCERT.

10.8 _ûVû« _âgÜûakú1. `k_â\ ùgâYú Kl gòlY _ûAñ iÚû^úd aòùgh _eòiÚòZòe Mêeê©ß K’Y?2. ùMûUòG iû]ûeY ùgâYúùe ÊZª @ûagýKZû [ôaû _òfûuê ùKCñ @iêaò]ûe

i¹êLú^ ùjaûKê _Wÿò[ûG? ùicû^ue gòlY ijûdZû _ûAñ @û_Y Kò_eò ùgâYúKlùe ùijò _âKûe _òfûue ~^ô ù^ùa?

3. cù^Ke @û_Y GK @û\òaûiú @]êýhòZ aò\ýûkdùe _XÿûCQ«òö @û_Y ùijò_òfûue cûZébûhû RûY«ò ^ûjóö @û_Y Kò_eò Kû~ðýKkû_e iõMV^ Keòùa`kùe _òfûcûù^ bf _Xÿòùa?

4. @û_Yuê ZéZúd ùgâYúùe “ÊûiÚý” aòhdùe _XÿûAaûKê @Qòö _òfûue iÚû^údbûhûKê bò�ò Keò Gjò _ûV _ûAñ gòlYKû~ðý WòRûA^þ _âÉêZ Ke«êö