FILOZOFSKI FAKULTET UNIVERZITETA U BANJOJ LUCI

ODSJEK ZA PSIHOLOGIJU - TEMPUS PHARE PROJEKT

ANETA SANDIĆ

EVALUACIJA EFIKASNOSTI AUTOGENOG TRENINGA S VERBALNIM

SUPORTIVNIM INTERVENCIJAMA

U TRETMANU ANKSIOZNIH POREMEĆAJA

- MAGISTARSKI RAD -

MENTOR:

Prof. dr Spasenija Ćeranić

Sarajevo, 2007.

S A D R Ž A J

I. Rezime-summary................................................................................................1

II. Istorijsko teoretska razmatranja........................................................................3

2.1. Klasifikacija psiholoških poremećaja - istorijat i savremeni trend...........................3

2.2. Panični poremećaj i generalizirani anksiozni poremećaj prema MKB 10...............4

2.3. Anksioznost - pojam i definicija....................................................................................6

2.4. Normalna i patološka anksioznost................................................................................7

2.4.1. Normalna anksioznost....................................................................................8

2.4.2. Patološka anksioznost.....................................................................................9

2.5. Savremene hipoteze o etiologiji anksioznih poremećaja............................................10

2.5.1. Biohemijska hipoteza.......................................................................................10

2.5.2. Hiperventilaciona hipoteza.............................................................................10

2.5.3. Kognitivna hipoteza.........................................................................................11

2.5.4. Psihološke hipoteze s posebnim osvrtom na psihodinamsko tumačenje

neurotske anksioznosti....................................................................................11

2.5.4.1. Bazične postavke psihodinamske teorije...................................... 13

2.5.4.2. Infantilne faze psihoseksualnog razvoja ličnosti..........................18

2.5.4.3. Etiopatogeneza neurotske anksioznosti........................................ 23

III. Savremene preporuke za tretman anksioznih poremećaja.........................25

3.1. Multidimenzionalni pristup u terapiji anksioznih poremećaja..........................25

3.2. Psihoterapija...........................................................................................................25

3.2.1. Istorijat.........................................................................................................25

3.2.2. Definicija......................................................................................................26

3.2.3. Klasifikacija.................................................................................................27

3.2.3.1. Autogeni trening (AT)...............................................................32

3.2.3.1.1. Istorijat.......................................................................32

3.2.3.1.2. Definicija....................................................................32

3.2.3.1.3. Terapijski efekti........................................................33

3.2.3.1.4. Indikacije i kontraindikacije za primjenu AT-a....35

3.2.3.1.5. Prikaz bazičnog stepena AT-a po J.H.Schultz-u....36

3.2.3.1.6. Tjelesni položaji za praktikovanje AT-a.................39

3.2.3.2. Suportivna psihoterapija..............................................................42

3.2.3.2.1. Istorijat.....................................................................42

3.2.3.2.2. Definicija...................................................................43

3.2.3.2.3. Terapijski efekti........................................................43

3.2.3.2.4. Indikacije i kontraindikacije za primjenu suportivne

psihoterapije........................................................................44

3.3. Psihofarmakološka terapija................................................................................46

3.3.1. Anksiolitici..................................................................................................46

3.3.1.1. Tranex (klorazepat dikalijum).....................................................46

3.3.2. Nova generacija antidepresivnih farmaka (SSRI)..................................47

IV. Metod istraživanja..........................................................................................48

4.1.Ciljevi istraživanja.................................................................................................48

4.2.Hipoteze istraživanja.............................................................................................48

4.3.Vrsta studije...........................................................................................................49

4.4. Uzorak ispitivanja.................................................................................................49

4.5. Procedura rada .....................................................................................................50

4.6. Instrument istraživanja........................................................................................51

4.7. Statistička evidencija i obrada podataka...........................................................52

V. Rezultati istraživanja......................................................................................53

5.1. Distribucija rezultata..........................................................................................53

5.2. Prikaz nekih od osnovnih socio – demografskih odlika ispitanika.................56

5.3. Uticaj sprovedenih vidova tretmana na intenzitet anksioznosti kao stanja...58

5.4. Uticaj socio – demografskih odlika ispitanika na efekte tretmana.................66

5.5. Ajtem analiza.......................................................................................................80

VI. Diskusija.......................................................................................................84

6.1. Osvrt o selekcionisanju uzorka i o odabiru tretmana koji se sprovodio......84

6.2. Osvrt na rezultate istraživanja s akcentom na uticaj sprovedenog

vida tretmana na intenzitet anksioznosti kao stanja.....................................85

6.3. Osvrt na rezultate istraživanja s akcentom na uticaj razmatranih socio –

demografskih odlika ispitanika na efekta sprovedenog tretmana...............89

6.4.Osvrt na rezultate istraživanja s akcentom na ajtem analizu nekih

od osnovnih rezultata testa i retesta na STAI-S skali.....................................93

6.5. Nedostaci i ograničenja istraživanja...............................................................95

VII. Zaključak...................................................................................................97

VIII. Prijedlozi za buduća istraživanja........................................................99

Literatura....................................................................................................................100

Prilog...........................................................................................................................108

I

- REZIME –

Ključne riječi: panični poremećaj, generalizirani anksiozni poremećaj, psihoterapija s

farmakoterapijom, farmakoterapija, evaluacija

Ne postoje precizni epidemiološki podaci, no iz praktičnog rada s klijentima da se

zaključiti da su u našoj populaciji veoma učestali panični poremećaji (F 41.0) i

generalizirani anksiozni poremećaji (F 41.1). Za tretman navedene populacije u savremenoj

psihijatrijskoj praksi preporučuje se korišćenje psihoterapijskih tehnika uz ordiniranje

farmakološke terapije tj. sprovođenje multidimenzionalnog pristupa.

S ciljem poboljšanja kvaliteta pružanja usluga mentalnog zdravlja klijenata koji pate od

pomenutih poremećaja tokom ovog istraživanja evaluirala se efikasnost sprovođenja dva

tipa tretmana. Prvi se odnosio na procjenu efikasnosti primjene psihoterapijskih tehnika i to

autogenog treninga (AT-a) kombinovanog sa suportivno–verbalnom psihoterapijom, uz

ordiniranje farmakološke terapije. Drugi tip tretmana odnosio se na procjenu efikasnosti

isključivo ordiniranja farmaka.

Istraživanje se provodilo na dvije grupe od kojih je svaka obuhvatala po 40 klijenata kod

kojih su dijagnosticirani pomenuti poremećaji. Upoređujući rezultate istraživanja kod

klijenata tretiranih odabranim psihoterapijskim tehnikama uz farmakološku terapiju, i onih

tretiranih isključivo farmakom, zaključilo se da su se sprovođenjem psihoterapije AT-om

uz suportivno–verbalne intervencije i uz ordiniranje farmaka postigli signifikantno bolji

rezultati od onih gdje se koristio isključivo farmakološki tretman.

Ovaj rezultat istraživanja podudara se s rezultatima niza obuhvatnih studija, tj. meta –

studija, koje se odnose na procjenu efikasnosti primjene različitih psihoterapijskih tehnika

u tretmanu klijenata koji pate od različitih tipova psihičkih poremećaja. Ova istraživanja su,

naime, dokazala da je efikasnost primjene psihoterapijskog tretmana neosporna.

- SUMMARY -

Key words: panic disorder, generalized anxiety disorder, psychotherapy with

pharmacotherapy, pharmacotherapy, evaluation

Although there are no exact epidemiological data, practical work with the clients points out

at the fact that panic disorder (F 41.0) and generalized anxiety disorder (F 41.1) are quite

common within our population. Contemporary psychiatric praxis for the treatment of this

population recommends use of the psychotherapeutic techniques together with

pharmacological treatment, approach named as multidimensional.

With the aim to increase the quality of mental health services to the clients that suffer from

the mentioned disorders, this study was focused on evaluation of effectiveness of

conducting the two types of treatment. The first was related to evaluation of effectiveness

of psychotherapeutic techniques - autogenic training (AT) combined with supportive-verbal

psychotherapy, together with pharmacological treatment. The other evaluated type of

treatment was the one where clients were given only pharmacological therapy.

The study was performed on two groups. Each consisted of 40 clients with diagnosis of one

of the above mentioned disorder. Comparison of the results achieved with the clients

treated with the chosen psychotherapeutic treatments together with the medicament, and

the ones treated solely by pharmacotherapy, brought us up to the conclusion that

conducting psychotherapeutic treatment (AT with supportive-verbal psychotherapy)

together with pharmacological treatment, gives significantly better results than the

treatment where solely the medication was given to the client.

This result of our study correlates with the results of numerous meta analyses that have

focused on evaluation of performing various psychotherapeutic techniques in the treatment

of clients who suffer from various types of psychological disorders. Namely, those studies

have proven that efficiency of psychotherapeutic treatment is questionless.

II

- ISTORIJSKO TEORETSKA RAZMATRANJA -

2.1. Klasifikacija psihičkih poremećaja – istorijat i savremeni trend

Nastojanja da se opišu i definišu različita psihopatološka ispoljavanja čovjeka sežu do u

drevnu prošlost čovječanstva. Isto vrijedi i za pokušaje iznalaženja etioloških činioca

nastanka duševnih oboljenja. Ovo je razlogom što korjene danas važećih klasifikacijskih

sistema duševnih oboljenja možemo naći, doduše u tek rudimentarnim oblicima, još u

spisima starima 5 000 godina koji su nam ostali iza drevnih Egipćana. Tadašnji ljekari i

sveštenstvo u Egiptu opisali su kao različita oboljenja senilnu demenciju, melanholiju i

histeriju. Na evropskom kontinentu postoje podaci da su u doba antičke Grčke, a potom i

Rima, ljekari razlikovali frenitis, maniju, melanholiju, histeriju i epilepsiju. U antička

vremena u Grčkoj, potom i u rimskoj civilizaciji, uglavnom se smatralo da duševna

oboljenja nastaju kao posledica božije srdžbe, ili pak opsjednutosti demonima.

Ocem savremene psihijatrije smatra se Philippe Pinel (1745 – 1826). Od 1795. godine šef

je ljekarskog osoblja u poznatoj Pariškoj bolnici Salpêtrière. S jedne strane, po sastavu

osoblja kao što su profesori i njihovi kasniji učenici, Salpêtrière je s druge strane bila

prisilan smiještaj za mentalno oboljele, epileptičare, prosijake i siromahe. P.Pinel je osoba

koja ubrzanim tempom, gotovo kroz revoluciju, uvodi esencijalne izmjene u krug ove

bolnice. Ove se promjene poput talasa šire u susjedne zemlje. Iako se, sasvim ispravno,

smatra jednim od osnivača savremene psihijatrije, zahvaljujući publikaciji "Nosographie

philosophique ou méthode de l'analyse appliquée à la médecine" 1798. godine, uvršten je i

kao posljednji veliki nozeolog XVIII vijeka. Psihička oboljenja grupirao je tada na sljedeća

četiri osnovna klinička tipa: maniju, melanholiju, demenciju i idiotiju. Tadašnji naučni

pristup duševnim oboljenjima bio je za razilku od ranijeg taj da su ona smatrana

posljedicom bioloških promjena na moždanom tkivu.

Od tog vremena do danas, prateći globalni naučni razvoj i sve veća dostignuća koja se

postižu u mnogim sferama naučno – istraživačkog rada, i psihijatrija se odvaja od

neuropsihijatrije, i to u zasebnu granu medicine. Istovremeno, na ovom polju se širi i

produbljuje domen naučno-istraživačkog rada. Tako su vremenom stvarane i nove

klasifikacije oboljenja. Savremena, važeća klasifikacija psihičkih poremećaja obuhvata dva

strukturisana sistema. To su Međunarodna klasifikacija bolesti i uzroka smrti (MKB) i

Dijagnostički i statistički priručnik za mentalne poremećaje (DSM). MKB je postavila

Svjetska zdravstvena organizacija tako što su se u okviru iste u početku klasifikovali i

definisali isključivo uzroci smrti. U današnje vrijeme u upotrebi je njena deseta revizija

(MKB 10) koja obuhvata sedamnaest širokih medicinskih područja, a u okviru istih i

psihijatrijske poremećaje. DSM predstavlja klasifikaciju američke psihijatrijske škole. I ona

je u par navrata revidirana tako da se danas koristi njena četvrta revizija (DSM IV). Iako je

izražena tendenca da se oba klasifikacijska sistema maksimalno približe jedan dugom, oba

se ne koriste podjednako u svim zemljama.

Obzirom da je u kliničkoj praksi u BiH zastupljen MKB 10 klasifikacijski sistem, istim se

služilo i prilikom sprovođenja ovog istraživanja. Stoga će se, u skladu sa savremenim

smjernicama Svjetske zdravstvene organizacije, dati kratki pregled anksioznih poremećaja

kojima se bavi ovo istraživanje - paničnog i generaliziranog anksioznog poremećaja.

2.2. Panični poremećaj i generalizirani anksiozni poremećaj prema MKB 10

Prema Međunarodnoj klasifikaciji bolesti (MKB 10) grupa psihičkih poremećaja kod kojih

je dominantan simptom anksioznost klasifikuju se u grupu anksioznih poremećaja (F 41).

Isti se, nadalje, svrstavaju u širu grupu neurotskih, stresom uslovljenih i somatiformnih

poremećaja. Ovakvo svrstavanje učinjeno je da bi se uočilo "da su u prvom redu u pitanju

funkcionalni poremećaji psihološki uslovljeni bez organske podloge, da se razlikuju od

psihoza jer pacijenti nikada ne gube vezu s realnošću, kao i od poremećaja ličnosti kod

kojih se poremećaj kontinuirano razvija od najranije mladosti. Kod neurotskih poremećaja

uvijek se može utvrditi početak poremećaja bez obzira kako diskretan bio". (Loga:1999). Iz

grupe anksioznih poremećaja za potrebe ovog istraživanja tretiraće se pacijenti koji pate od

sljedeća dva tipa anksioznog poremećaja: paničnog poremećaja (F 41.0) i generaliziranog

anksioznog poremećaja (F 41.1).

Panični poremećaj (F 41.0) naziva se i epizodnom paroksizmalnom anksioznošću.

Odlikuje ga iznenadno, abruptno izbijanje paničnog straha bez vanjski adekvatnog i

vidljivog povoda. Obzirom da ove izuzetno neugodne i za pacijenta strašne provale teške

anksioznosti (u vidu panika) nisu ograničene ni na koju specifičnu priliku, niti na određeni

skup okolnosti, gotovo sasvim su nepredvidivi za pacijenta. Sem ovih kvaliteta značajno je

navesti i taj da nakon prvog paničnog napada u najvećem broju slučajeva slijedi recidiv.

Naime, napadi panike imaju tendencu da se jave nanovo. Svaki put traju kratko, do desetak

minuta. Uz panični strah ovako oboljele osobe doživljavaju vrlo dramatične somatske

manifestacije, poglavito one provocirane od strane vegetativnog nervnog sistema koji je

prenadražen i hiperaktivan. Tako se uz panični strah javljaju još i iznenadna "lupanja srca",

probadajuća bol ili bol u vidu pritiska u predjelu grudnog koša, osjećaj nedostatka vazduha

sve do osjećanja gušenja. Javljaju se i vrtoglavica, preznojavanja, crvenilo kože, mučnina,

osjećanje utrnuća i/ili slične druge seznacije u pojedinim dijelovima tijela. Neki put

kliničku sliku dopunjavaju i znaci derealizacije ili pak depersonalizacije. Van perioda

paničnog ataka kod ovih pacijenata dobija se podatak i da pate od straha da će umrijeti,

izgubiti kontrolu i/ili pak poludjeti. Također, kod oboljelog se pojavljuje i čitav niz

bihejvioralnih simptoma i znakova. Gotovo uobičajeno je da ovako oboljele osobe u

stanjima paničnog napada traže da ih se vodi u Hitnu pomoć. Gotovo redovan je i podatak

da su odlazeći na brojne ljekarske preglede pregledali kardio – vaskularni sistem,

abdominalne organe, više puta obavili kompletan osnovni laboratorijski nalaz i druge

somatske pretrage. Sve ovo su činili u nadi da će ustanoviti uzrok gore navedenog

poremećaja.

Generalizirani anksiozni poremećaj (F 41.1) odlikuje stalno prisutna, tzv. slobodno

flotirajuća anksioznost. Inteznitet anksioznosti varira, pojačavajući se ili pak stišavajući

nevezano u odnosu na vanjske povode. Prateća simptomatologija je i u slučaju ovog

poremećaja prilično promjenljiva: razdražljivost, drhtanje tijela, pojačano znojenje, mišićna

napetost, osjećaj lupanja srca, vrtoglavice, osjećaj ošamućenosti. Javljaju se i bolovi u

epigastrijumu, preosjetljivost na buku, oslabljenje koncentracije, osjećaj nedostatka

vazduha i posljedično ubrzano i površno disanje, te zujanje u ušima, glavobolje, teške

nesanice, nelagoda i bolovi u predjelu želuca. Česti su i suhoća u ustima, stezanje u

grudima, amenoreja, kao i druge menstrualne poteškoće, zamagljenost vida, učestalo

mokrenje, eventualne teškoće prilikom gutanja. Kod osoba oboljelih od ovog tipa

anksioznog poremećaja prisutan je i strah da će bolesnik, ili neko od njemu bliskih osoba, u

skorom vremenskom periodu vrlo izvjesno doživjeti nesreću, oboljeti od teške bolesti ili

umrijeti.

Ukazuje se potrebnim rezimirati da je zajednički i prominentan simptom kod navedenih

poremećaja anksioznost koja nije vezana za vidljive vanjske povode ili objekte. Oba ih

prati sekundarni strah, kao i dramatične tjelesne manifestacije. Isto tako značajno je navesti

i da se osjećanju anksioznosti može pridružiti kako opsesivna, tako i depresivna

simptomatologija. U tim slučajevima opsesivni, odnosno depresivni elementi jasno su

sekundarne prirode i ne dominiraju kliničkom slikom.

2.3. Anksioznost - pojam i definicija

U „Obuhvatnom rječniku psiholoških i psihoanalitičkih pojmova” autora H.B.English i

A.C. English o anksioznosti nalazimo sljedeću napomenu: „Kada se jedan termin često

upotrebljava u bihejviorističkoj teoriji učenja, u psihoanalizi, i na skoro svakom polju

psihologije, raznolikost i sjenčenje značenja među njima postaju vrlo mučna. Anksioznost

se mora čitati sa velikom opreznošću prema jednom autorovom značenju, ili još češće,

prema više njegovih značenja.” (English i English: 1972).

O anksioznosti u istom rječniku nalazimo i sljedeće informacije:

Anksioznost: imenica 1. jedno neprijatno emocionalno stanje u kome

jedna sadašnja i kontinuirana jaka želja ili nagon izgleda vjerovatno da

će promašiti svoj cilj. 2. fuzija straha sa anticipacijom budućeg zla. 3.

znatan i produžen strah. 4. stalan strah niskog intenziteta. 5. osjećanje

prijetnje, naročito strašne prijetnje a da lice nije u stanju da kaže šta to

prijeti. 6. (bihejvioralna teorija) sekudnarni nagon čija se

uspostavljena operacija sastoji u sticanju specifičnog odgovora

izbjegavanja, a čiji je simptom u tome da stimulacija anksioznog

odgovora smanjuje iznos odgovora uobičajenih za tu situaciju i

proizvodi druga ponašanja koja nisu u skladu sa situacijom.

U daljnjem tekstu isti autori razmatraju upotrebu navedenog termina navodeći kako je

značenje dato pod stavkom 1. sa svojim naglaskom na aktuelnoj želji ili nagonu, ali i da se

odnosi na budućnost. Ovaj pristup je u najčešćoj upotrebi u Engleskoj. Navodeći i kako je

sama riječ anksioznost zapravo prevod njemačke riječi „Angst” isti autori drže da se

upotreba u psihijatriji odnosi najpribližnije na značenje predstavljeno pod stavkom 2. Dalje

razmatrajući upotrebu ovog termina English i English pišu i kako je „naročito u psihijatriji i

psihologiji riječ skoro izgubila svoje odnošenje na sadašnju želju ili nagon; na njegovo

mjesto je došlo odnošenje na jedno indukovano osjećanje izazvano anticipacijom jedne

nejasno strašne budućnosti”. U ovom kontekstu i autor ovog istraživanja posmatra fenomen

anksioznosti. Značenja anksioznosti predočena u stavkama 3. i 4. su popularna isto tako, no

pojavljuju se i u različitim spisima koji se bave tehničkim procedurama psihoterapijskih

tretmana, iako kontradiktorni takvi kakvi jesu. Značenje termina predočeno u stavci 5.

uglavnom se upotrebljava od strane psihoanalitički orijentisanih autora koji smisao

prijetnje pripisuju svjesnom ili nesvjesnom konfliktu. Značajno je naglasiti da su autori

ovog obuhvatnog rječnika primijetili i da se za značenje pod 1. strah često upotrebljava

tamo gdje je anksioznost tačniji termin; a da se u 3. i 4. anksioznost upotrebljava tamo gdje

bi strah bio pravilniji izraz.

2.4. Normalna i patološka neurotska anksioznost

Nije novijeg datuma tvrdnja da se anksioznost dijeli na normalnu i patološku. Freud je još

1926. godine opisao signalnu anksioznost, koju su docniji autori označili kao normalnu.

Anksioznost može biti provocirana i realitetnim zbivanjima, kada govorimo o njoj kao o

normalnoj pojavi. No, ona može biti izraz i izbijanja nerazriješenog edipalnog kompleksa

koji je u datom momentu na sceni. Tada ona ima psihopatološko značenje.

2.4.1. Normalna anksioznost

Freud 1926. godine u svom djelu "Inhibitions, Symptoms and Anxiety" opisuje tzv.

signalnu anksioznost. On u ovom djelu navodi da signalna anksioznost nije posljedica

nagonske tenzije i posljedično tome izraz izbijanja konflikta, nego da je ona signal koji se

pojavljuje u egu usljed anticipacije nagonske tenzije. Tako, s psihodinamskog stanovišta,

na pojavu signalne anksioznosti on gleda kao na znak, odnosno upozorenje da bi se u vrlo

kratkom vremenskog periodu moglo dogoditi nešto strašno za ego. Njena signalna funkcija

je krucijalna zato što upozorava ličnost na opasnost ili prijetnju kojom bi se mogao narušiti

ekvilibrijum, tj. stanje homeostaze.

Dakle, ova signalna anksioznost predstavlja normalnu pojavu. Normalnu anksioznost

odlikuje to da su njen "intenzitet i odlika odgovarajući u datoj situaciji" (Cameron: 1963).

Ona ima korisnu funkciju tj. njenim doživljajem pojačava se spremnost pojedinca za brzo i

svrsishodno djelovanje. Naime, osjećanje ovakvog kvaliteta anksioznosti je, do izvjesnog

stepena, iskustvo koje poznaje svaki čovjek. Može se pojaviti vezano za neizvijesnost npr.

vezano za brigu poteklu iz realiteta o zdravlju tj. bolesti članova porodice, napetost koja se

osjeća u vidu "treme" pred značajne nastupe i sl. Iskustvo anksioznosti je uvijek propraćeno

somatskim senzacijama izazvanim na bazi neuravnoteženosti funkcionisanja vegetativnog

nervnog sistema. Ove senzacije su kod pojave normalne anksioznosti izražene u znatno

slabijem stepenu u odnosu na iste u slučaju patološke anksioznosti. Tako se npr. asocirano

s normalnom anksioznošću jajavljaju osjećanje "knedle" u grlu, bol ili grč u predjelu

želuca, pojačano znojenje, različite digestivne tegobe i sl. Kod ovakve, normalne

anksioznosti, organizam je u stanju uzbune. Nivo mentalne budnosti subjekta je tada do

izvjesne tačke povišen i on ovisi o emocionalnom naboju osobe i ozbiljnosti situacije.

Značajna distinkcija normalne anksioznosti, u odnosu na patološku o kojoj će biti više

rečeno kasnije, je ta što osoba jasno percipira uzročnik nastanka ovakvog stanja. Ova

uzbuna je pozitivan fenomen jer zapravo ona ličnost priprema da sagleda i riješi postojeći

ili nadolazeći problem, te da razriješi konflikte koji su neminovni sadržaj svakodnevnog

života.

2.4.2. Patološka neurotska anksioznost

Interesantno je stanovište koje N.Cameron iznosi o anksioznosti kao psihopatološkoj pojavi

uopšte: "Smatramo da je anksioznost patološka kod odraslih osoba kada nema adekvatne

potvrde za nju, kada je pretjeranog intenziteta ili prekomjerno prolongirana, ili kada

prouzrokuje odbrambene manevre koji se ozbiljno upliću s efikasnošću u životu osobe.

Anksioznost je patološka kada predstavlja tenziju koja zahtijeva momentalno difuzno

pražnjenje u hiperaktivitetu, što je regresija na infantilnu situaciju, ili kada rezultira

nedovoljno kontrolisanim agresivnim ili seksualnim ponašanjem, koje ometa

interpersonalne odnose. Anksioznost je također patološka kada zahtijeva ekscesivno

potiskivanje, tako da osoba gubi spontanost i postaje generalno inhibirana, oprezna ili

apatična" (Cameron: 1963).

Ovaj kvalitet anksioznosti karakteriše iracionalnost koja se ogleda u tome da osoba nije u

mogućnosti da identificira uzročnika njenog nastanka. Osoba je preplavljena doživljajem

tjeskobe. Kao što je već rečeno ranije, jedan dio anksioznosti, te i ove pobuđene neurotskim

konfliktom, prazni se putem tjelesnih manifestacija. Tako individua, zahvaćena doživljajem

anksioznog stanja, osjeća tahikardiju, tremor, vrtoglavice omaglice, bol u želucu itd.

Obzirom da se u ovom slučaju radi o pokušaju da se reducira tenzija tj. anksioznost kroz

tjelesna pražnjenja, svaka kombinacija voljne aktivacije mišićnog sistema i nevoljne

aktivacije vegetativnog nervnog sistema može biti zahvaćena neurotskim obrascem

funkcionisanja. Tako percipirajući ove promjene koje se zbivaju na nivou tijela osoba biva

zahvaćena pojačanim doživljajem anksioznosti (tzv. "sekundarna anksioznost"; prema

Cameron: 1963) i tako se ostvaruje circulus vitiosus. Strahom preplavljena, ne prepoznavši

mu uzrok, ona se najčešće obraća za pomoć ljekarima opšte prakse, internistima, Hitnoj

pomoći itd.

Prema psihodinamskom stanovištu uslovljena probojem incestnih pulzija iz ida, a

percipirana od strane ega kao anksioznost, upravo ona je zajednička odlika svih neurotskih

poremećaja. Ovisno o tome kako će koja ličnost nastojati izaći na kraj s patološkom

anksioznošću tj. koje će mehanizme odbrane ego koristiti da njome ovlada, razviće se

manifestna klinička slika specifičnog neurotskog poremećaja.

2.5. Savremene hipoteze o etiologiji anksioznih poremećaja

U savremenoj psihijatrijskoj literaturi navode se tri hipoteze o etiologiji paničnih stanja. To

su biohemijska, hiperventilaciona i kognitivna hipoteza.

2.5.1. Biohemijska hipoteza

Biohemijska hipoteza zastupa endogeni nastanak anksioznosti. Ovo bi značilo da pojedine

osobe, usljed biohemijskih abnormalnosti u moždanom tkivu i/ili likvoru, bivaju podložne

anksioznosi kao endogeno uslovljenom stanju. U prilog ovoj hipotezi govori činjenica da

postoje određene hemijske supstance, npr. johinbin (vrsta alkaloida s indolovim prstenom),

koje mogu dovesti do stanja velike psihološke napetosti, te i do pojave paničnih ataka.

Druga potpora ovoj hipotezi je činjenica da se generalizirana anksioznost, kao i panični

ataci, značajno ublažavaju medikamentima iz grupe antidepresiva koji možda djeluju i na

eventualnu biohemijsku nenormalnost. Isto tako, utvrđeno je da su panični napadi učestaliji

kod krvnih srodnika bolesnika s paničnim atacima, što ukazuje na postojanje izvjesne

genetske predispozicije. No, o validnosti hipoteze o endogenoj anksioznosti još uvijek

nema dovoljno dokaza.

2.5.2. Hiperventilaciona hipoteza

Hiperventilaciona hipoteza drži da pretjerana hiperventilacija dovodi do paničnih napada.

No, ovo se može smatrati tačnim samo kod jednog broja bolesnika jer se kod mnogih osoba

oboljelih od paničnog poremećaja hiperventilacija ne javlja.

2.5.3. Kognitivna hipozeta

Esencijalna za ovu hipotezu je ideja kognitivne mape čiji je tvorac E.C.Tolman. Ona

podrazumijeva hipotetizovano predstavljanje odnosa sredstvo – cilj koje se, pak, sastoji od

grupe jednog ili više vjerovanja i očekivanja. Tako se kognitivna mapa upotrebljava,

uopšteno, za skoro svako ponašanje u rješavanju međuljudskih odnosa i konsekutivnih

problema.

U kratkim crtama prikazan model geneze anksioznosti prema kognitivnoj teoriji obuhvata

tri faze: kognitivnu, fiziološku i afektivnu. U početnoj, kognitivnoj fazi, osoba misli da će

joj se nešto strašno dogoditi. Dakle, dolazi do pogrešnog, inhibovanog zaključivanja

(zaključivanje je bitan sastavni dio kognitivnog procesa učenja). Potom slijedi fiziološka

faza u kojoj je vegetativni nervni sistem pojačano aktiviran, te dolazi do ispoljavanja

simptomatologije poput lupanja srca, vrtoglavica, klecanja koljena, znojenja, izrazito

neugodnih abdominalnih senzacija i sl. Zatim slijedi afektivna faza u kojoj dominiraju

strah, rastrojstvo i konfuzija. Na osnovu ovih manifestacija koje doživljava u toku paničnog

ataka, bolesnik zaključuje da je opet u opasnosti, da će umrijeti ili poluditi. Ovo vodi ka

tome da se proces opet odvija iz početka, te tako osoba ulazi u začarani krug.

2.5.4. Psihološke hipoteze s posebnim osvrtom na psihodinamsko tumačenje neurotske

anksioznosti

U većini psiholoških hipoteza i generalizirani anksiozni poremećaj i panični ataci izvorno

su izučavani u okviru modela anksiozne neuroze. Stoga se psihološke teoretske postavke

fokusiraju na genezu anksioznosti kao esencijalnu osnovu za manifestaciju oba tipa

navedenih poremećaja. Kako se definicija i priroda anksioznosti, kao i njena geneza,

unekoliko razlikuju u okviru različitih psiholoških teorija i psihoterapijskih škola, u ovom

istraživanju će se predočiti grubi prikaz pojedinih psihoterapijskih orijentacija, s posebnim

osvrtom na psihodinamsko tumačenje neurotske anksioznosti.

Sigmund Freud (1856 – 1939), otac psihoanalize i tvorac teorije o nesvjesnom ljudske

psihe, anksioznost sagledava kao stanje napetosti pred unutrašnjom, intrapsihičkom

opasnosću tj. kao osjećanje nedefinisanog straha koje prijeti Egu. On i njegovi sljedbenici

smatraju da anksioznost izazivaju potisnuti psihički sadržaji koji tvore jezgro svakog

neurotskog konflikta. Isti ostaju u domenu nesvjesnog, a sam sukob je na relaciji Ego (Ja,

svjesno) – Id (nagoni, nesvjesno) – Superego (nad - Ja, savjest). Ukratko rečeno,

psihoanalitička škola anksioznost sagledava kao reakciju na opasnost unutrašnje i

nesvjesne nagonske prirode.

Jedan od ogranaka Freudovih nasljednika predstavljaju naučnici koji su postavili tzv.

teoriju objektnih odnosa. Neki od značajnijih predstavnika ove teorije su Melanie Klein

(1882 – 1960), René Árpád Spitz (1887 – 1974), Margaret Mahler (1897 – 1985), a u

novije doba i Otto Kernberg. Kao značajan element u nastanku anksioznosti oni navode

strah od gubitka objekta i/ili srah od gubitka ljubavi objekta. Pri tome objekat je sve ono

"čega jedan subjekt ili lice mogu da budu svjesni, prema čemu imaju izvjestan stav, ili na

šta reaguju; svaka faza, aspekt ili dio sredine u najširem smislu: jedinica situacije koja ima

relativno konstantan smisao za neko lice. Objekti mogu biti materijalni (tačnije rečeno

fizički), socijalni ili apstraktni (tj. konceptualni)" (English i English: 1972).

Karen Horney (1885 – 1952), njemački neofrojdist, također smatra da je anksioznost

emocionalna reakcija na skrivenu unutrašnju opasnost. Ona akcentira izrazitu neugodnost

koja prati ovu psihopatološku manifestaciju koja se ogleda u bespomoćnosti i

nemogućnosti sagledavanja uzroka nastanka iste. Hornajeva uvodi i koncept bazične

anksioznosti koja se može u patološkom obliku formirati već u periodu ranog djetinjstva.

Tada se ista ispoljava kroz osjećanje usamljenosti, bespomoćnosti, sićušnosti i napuštenosti

u svijetu koji je spreman da optužuje, napada, obmanjuje i zavidi. Dijete sredinu doživljava

kao neprijateljsku. Hornajeva upravo u ovoj dječijoj spoznaji, zbog ovakve percepcije,

iznalazi značajnu sklonost za predispozicuju ka ispoljavanju anksioznosti u kasnijoj,

odrasloj životnoj dobi osoba.

Herbert "Harry" Stack Sullivan (1982 – 1949), također neofrojdist, drži da je osjećaj

usamljenosti najbolnije ljudsko iskustvo. On smatra da je kvalitet interpersonalnih odnosa

kojima je osoba okružena esencijalan za nastanak anksioznosti. Samu anksioznost

sagledava kao intenzivno i neprijatno stanje tenzije koje nastaje kao posljedica doživljaja

neslaganja ili ugroženosti interpersonalnih odnosa. Kao posljedica ovog kod pojedinih

osoba razvija se osjećanje prijeteće opasnosti, te bespomoćnosti, a vezano za mogućno

isključenje iz određenog segmenta društvene zajednice u kojoj se osoba nalazi (pripadanje

grupi). Sullivan i njegovi sljedbenici stoga smatraju da bitan uzrok nastanka anksioznosti

može biti i čovjekovo isključenje, odnosno ispadanje iz grupe. Sullivan-ov naučni dorpinos

je i taj da je proširio tehniku terapije psihoanalizom na tretman pacijenata sa teškim

mentalnim poremećajima, poglavito shizofrenijom.

Egzistencijalistička psihologija i egzistencijalistička psihoterapija, čiji su glavni

predstavnici Rollo May (1909 – 1994), Viktor Frankl (1905 - 1997) i Irvin D. Yalom,

korjene za svoje stavove iznalaze u egzistencijalističkoj filosofiji. Ovo se poglavito odnosi

na djela J.P.Sartre-a, S.Kierkegard-a i M.Heidegger-a. Egzistencijalisti fokus postavljaju na

razvoj samosvjesnosti pojedinca koji se ostvaruje radeći poglavito na pitanjima samoće,

beznačaja i smrtnosti čovjeka. Anksioznost egzistencijalno orijentisani psihijatri

sagledavaju kao nespremnost čovjeka da prihvati neizbježnost sopstvene smrti. Kao drugi

aspekt istog straha navode «strah od ne biti ja». Prema teoretskom stanovištu

egzistencijalne psihologije esencijalno prisutan strah od sopstvene smrti u ovim situacijama

premiješta se u okvire socijalne interakcije.

2.5.4.1. Bazične postavke psihodinamske teorije

U ovom istraživanju bavimo se fenomenom anksioznosti kao stanja, suzivši njen nastanak i

izražavanje na anksiozne poremećje (panični poremećaj i generalizirani anksiozni

poremećaj) ranije poznate pod entitetom neurosis anxiosa. Genezu iste razmotrićemo sa

stanovišta teorijskih osnova dinamske psihologije čiji je tvorac S.Freud. Nastala na

prekretnici s kraja XIX i početkom XX vijeka, dinamska psihologija pretrpila je

mnogobrojne revizije. No, ključni koncept nastanka neurotskog konflikta, te izvora iz kog

proističe doživljaj neurotske anksioznosti, zadržao je svoje osnovno tumačenje od njenog

nastanka do današnjeg dana.

Upravo stoga je i cilj ovog rada da se u najkraćim crtama iznesu osnovne postavke

dinamske psihologije kao što su struktura ličnosti, faze infantilnog psihoseksualnog

razvoja, te pristup izbijanju neurotskog konflikta. Smatra se da će se ovim prikazom steći

bolji uvid u etiopatogenezu anksioznosti kao izraza neurotskog konflikta, a čijim se nekih

od odlika bavi ovo istraživanje.

U svojoj knjizi "The Technique And Practice of Psychoanalyiss" R.Greenson pravi kratak

osvrt na Freudovu psihoanalitičku metapsihologiju. On tu navodi i već dobro poznate

činjenice da je Freud psihičke fenomene sagledao sa topografskog, dinamičkog,

ekonomičkog, genetičkog, strukturalnog, i da je tek podcrtao značaj adaptivnog stanovišta.

No, o ovome su se potonjem docnije vodile opsežne rasprave. Putem njih je utvrđen i veliki

značaj adaptivnog stanovišta kao jedne od odlika u načinu funkcionisanja ličnosti.

Greenson navodi da Freud već u svojim najranijim radovima postavlja teorijske osnove

topografskog stanovišta. Tako Freud tokom 1900. godine on publicira djelo "Tumačenje

snova". U njemu opisuje i definiše i različite načine funkcionisanja svjesnih i nesvjesnih

procesa. Nazvao je te dihotomne načine funkcionisanja "primarnim", odnosno

"sekundarnim procesom". Primarni proces obilježje je nesvjesnih fenomena. Upravo zato je

i odlika ovih sadržaja da su neopterećeni zahtjevima principa realiteta i da imaju samo

jedan cilj – pražnjenje tj. zadovoljenje nagonskog htijenja. U ovom konglomeratu

nesvjesnih sadržaja nema nikakve percepcije vremena, niti reda ili logičkih postulata, te

kontradikcije koegzistiraju ne poništavajući jedna drugu. Taj arhaični način funkcionisanja

karakteristika je nesvjesnih fenomena koji su pohranjeni u idu.

Postepenim razvojem ega doseže se diferenciranija struktura psihe, te se tek tada primarni

proces zamjenjuje sekundarnim procesom. Za razliku od primarnog, sekundarni proces

odlika je fenomena koji su svjesni u egu.

Dinamičko stanovište se ogleda u tome da se mentalni fenomeni jedino i isključivo mogu

sagledati u sprezi interakcije i opozicije unutrašnjih snaga. Ovom tvrdnjom Freud

potkrepljuje stav da se psihičke pojave ispoljavaju tek u konfliktnom stanju. A kako se

duševni život prezentuje kao težnja psihe da stalno iznova dosegne permanentno

narušavanu homeostazu, konfliktno stanje se ukazuje kao sadržaj svakodnevnog života.

Ekonomičko stanovište razmatra distribuciju, transformacije i utroške psihičke energije tj.

energije sila koje se kriju iza mentalnih fenomena. Koncepti poput vezivanja,

neutralizacije, seksualizacije, sublimacije i sl. bazirani su na ovoj hipotezi. "Mnogobrojni

mnestički tragovi, koji mogu postati svjesni jednog običnog akta pažnje, "nevažni" su iako

su nesvjesni (mi ih nazivamo predsvjesnima)" (Fenichel: 1961). No, ostale nesvjesne

fenomene potrebno je razmatrati kao moćne sile koje teže k rasterećenju, ali su potisnute

silom iste jačine koja se manifestuje u vidu otpora. I pod tako jakim potiskivanjem

nesvjesni materijal zadržao je svoj prvobitni cilj, a to je da teži rasterećenju, tj.

zadovoljenju.

Genetičko stanovište bavi se porijeklom i razvojem psihičkih fenomena. Ovo stanovište u

fokus stavlja kako biološko – konstitucionalne faktore kao genetske datosti, tako i faktore

iskustvenih doživljaja ličnosti. Tako se s ovog stanovišta psihički fenomen posmatra u

parametrima ontogenetske datosti koja se oblikuje tokom rasta i razvoja ličnosti. Psihičko

funkcionisanje ličnosti uvijek se zbiva na bazi procesa progresije ili regresije, ne tako

rijetko oba su pomiješana. Genetičkim pristupom moguće je shvatiti dinamiku kojom se

prošla događanja prerušeno ogledaju u sadašnjosti. Ono isto tako objašnjava i zašto

određena struktura ličnosti pod pritiskom određenim konflikata usvaja specifičan način

reagovanja.

Strukturalno stanovište je u djelu "Ego i id" publikovanom 1923. godine postavio Feud. To

je koncept prema kome se psihički aparat čovjeka sastoji iz ida, ega i superega.

Id se odnosi na onaj dio psihe "od koga dolaze slepi, bezlični, instinktivni impulsi koji

dovode do neposrednog zadovoljstva primitivnih potreba. To id je zamišljeno kao istinsko

nesvesno, ili kao najdublji deo psihe. Ono nije u dodiru sa svetom već samo sa telom, i

njegovim vezama sa telom gospodari princip zadovoljstva." (English i English: 1972). "Id

sadrži primitivne, najniže aktivnosti i sirove težnje koje teže neposrednom zadovoljenju.

Njegovo funkcionisanje je na prelogičnom, arhajskom simbolizmu." (Ćeranić: 2005). Za

njega su karakteristični da tu počiva kondenzacija nekoliko nagonskih htijenja u jedno,

kontradikcija, alogičnost. Obzirom da nije u kontaktu sa realitetom ono ne prepoznaje niti

vremenske relacije, niti prostorne. Instinktivni impulsi ida shvataju se u skladu s

dualističkim stanovištem. Naime, jedan dio impulsa je libidinozne, dok je drugi dio

agresivne prirode.

Kako napreduju procesi fiziloškog rasta natusa i procesi njegovog psihoseksualnog

sazrijevanja, u skladu sa njegovim sticanjem sposobnosti da opaža stvarnost, razvijanja

mogućnosti odabiranja, te rasuđivanja, postepeno se diferencira ego. Ego se odnosi na onaj

dio psihe koji je prevashodno svjestan i najviše u dodiru sa spoljnom stvarnošću. On je,

nasuprot idu koji je vođen principom zadovoljstva, vođen principom realiteta. Upravo ova

instanca ličnosti tokom daljnjeg rasta i razvoja djeteta razvija metode pomoću kojih

sprječava da određeni impulsi ida pređu u motilitet koristeći količinu energije koja je uvijek

pripravna za tu svrhu. Dakle, ego zaustavlja tendenciju u pravcu rasterećenja i mijenja

primarni proces u sekundarni. Tako ego učestvuje u kontroli i regulaciji nagonskih htijenja.

On to čini tako što posreduje između ida i vanjskog svijeta u skladu sa testiranjem principa

realiteta. Ego je isto tako odgovoran za adaptaciju na realnost. On se na istu uspješno

adaptira ili ne u skladu sa vlastitim sposobnostima. Ego posjeduje sposobnosti da se

prikloni svakodnevnom životu u kome se zbivaju permanentne promjene. Adaptacija ega

na realnost bazira se na njegovoj sposobnosti da koristi odbrambene funkcije.

Daljnjim fiziološkim i psihoseksualnim sazrijevanjem ličnosti tokom četvrte godine

djetetovog života diferencira se superego. On se prevashodno razvija usvajanjem

roditeljskih standarda i ideala. Tako superego funkcioniše po onom modelu po kome su se

roditelji odnosili prema djetetu. Stoga će kad se izgradi superego sadržavati one zabrane i

odobrenja koje su roditelji nekad upućivali djetetu. Upravo ovim pounutrenim standardima

on olakšava ličnosti procese adaptacije u socijalnim relacijama. Njegova suštinska želja je

da se u životu, tj. odnosu i prema sebi i prema drugima postavlja tako da u sebi očuva

roditeljsku ljubav. "Freud navodi da je esencijalna funkcija superega samoposmatranje,

podstrekivanje odbrane, kao i samoprocjena koja dovodi do samoodobravanja i

samonagrađivanja ili do samoprijekora, samokriticizma i samokažnjavanja" (Ćeranić:

2005). Njegova osnovna struktura formirana u ranom djetinjstvu tokom života neće

pretrpiti bitnije promjene.

Značajno je napomenuti da tokom ove razvojne faze, kada je superego oformljen, ego

postaje posrednik između njega i ida. Ego tako posredujući između njih omogućava, ili

odlaže, ili zabranjuje zadovoljenje neke nagonske težnje. To čini tako što koristi

mehanizme ego odbrane.

Iako je Freud samo nagovijestio značaj adaptivnog stanovišta, savremena psihodinamska

teorija i praksa postulira njegovo i te kako veliko značenje. Naime, svi odnosi ličnosti

vezani za odnos prema samom sebi, okolini, ili objektima ljubavi i mržnje, relacijama

prema društvu i sl. bazirane su na temeljima adaptivnog stanovišta (Fenichel: 1961;

Greenson: 1967).

Strukturalni razvoj na id, ego i superego, kroz međuodnos kojim se, a u sklopu adaptacije

na realnost, ostvaruju ili brane nagonska rasterećenja, u odnosu na tematiku kojom se bavi

ovo istraživanje, sagledaće se kroz infantilne faze razvoja: oralnu, analnu, i falusnu ili

infantilnu genitalnu fazu razvoja. Obzirom da je prema Freudu i njegovim sljedbenicima

neurotski konflikt uvijek proizvod pacijentove fiksiranosti na psihoseksualnom

pregenitalnom razvojnom stadiju, i to falusnom, ukazuje se potrebnim u kratkim crtama

opisati infantilne psihoseksualne razvojne stadije ličnosti, zadržavajući se znatno više na

odlikama falusnog stadija.

2.5.4.2. Infantilne faze psihoseksualnog razvoja ličnosti

Oralni stadij

U oralnom stadijumu, i to kroz neposredno iskustvo hranjenja, započinje novorođenčetova

diferencijacija ličnosti i to adaptacijom na realitet. Parčiće, u početku nejasno percipiranog

realiteta, novorođenče registruje tek u vezi s iskustvom gladi i sitosti. Prve percepcije,

najprimitivnije, ako se tako mogu nazvati, povezane su s procesom oralne inkorporacije, te

procesima projekcije i introjekcije. Upravo zato se i prvi akt rasuđivanja zbiva u okviru

novorođenčetove spoznaje da li je nešto za jelo ili nije. O ovim neorganizovanim parčićima

percepcije realiteta može se govoriti tek onda kada se procesom sazrijevanja iz prvobitne

matrice ida počeo diferencirati ego.

U ovom stadijumu se ta otkrića dopunjuju sisanjem palca. Naime, sisanjem palca ili

zadovoljstvom koje pružaju majčine dojke ili bočica ne zadovoljava se samo glad, nego i

doseže ekscitacija erogene oralne sluzokože. Ovim novorođenče dolazi do iskustvene

spoznaje o oralnom autoerotskom zavodoljstvu. Kao dokaz za njegovo iskustvo osjećanja

ugode navodi se da bi ono inače sisanjem palca bilo razočarano, te bi ga izvuklo iz usta

obzirom da tim procesom sisanja ne dobiva mlijeko. Cilj oralnog erotizma jeste najprije

prijatna autoerotička ekscitacija erogene zone, a zatim inkorporacija objekta.

Inkorporacijom objekta na nesvjesnom planu novorođenče doživljava da se sjedinjuje s

njim, te je "oralna introjekcija" istovremeno i "primarna identifikacija". Upravo zato

pojmovi oralnog perioda razvoja kao "pojesti jedan objekat" ili "biti pojeden od objekta"

bivaju modeli po kojima novorođenče nesvjesno funkcioniše tako da zamišlja svako

sjedinjavanje s objektima kao doživljaj osjećanja vlastite omnipotencije ili kao gubitak

samoga sebe. Da li će imati prvo ili drugo iskustvo zavisi od razorne snage oralno

sadističkih pulzija koje dominiraju u ovom stadiju. One mogu biti kao takve genetski date,

te ih je teže neutralisati. Isto tako pojačanje sado oralnih pulzija može se zbiti u kontaktu s

nezadovoljavajućim objektom. Potrebno je naglasiti da se specifičnosti ove razvojne faze

ogledaju u ambivalentnom sadržaju oralnog straha. Tu su utkana strahovanja od toga da bi

se objekat mogao uništiti tako što će "biti pojeden", kao i strah za vlastitu ličnost da i sama

"ne bude pojedena" (Fenichel: 1961). Drugim riječima iskazano, oralni strah se svodi na

bojazan od anihilacije.

Analni stadij

Iako je analno zadovoljstvo prisutno od početka, tek tokom druge godine djetetovog života

analno - erogena zona preuzima primat. Tad ona za dijete predstavlja centralnu zonu

masivne ekscitacije i putem nje ono teži da rastereti stanje povišene tenzije, i to

defeciranjem. Međutim, primarni cilj analnog erotizma je da dijete osjeća uživanje usljed

prijatnih senzacija prilikom analne ekskrecije, a kasnije i retencije. Mada izvjesna analna

zadovoljstva dijete prvi put opaža prilikom senzacija kad mu majka mijenja pelene, ove

analne pulzije su tada autoerotičkog karaktera. Stoga dijete percipira da se i prijatnost

eliminacije i, kasnije i prijatnost retencije, mogu postići i bez prisustva objekta. No,

majčina konstantna prisutnost, a kasnije i konflikti koji se javljaju prilikom djetetovog

učenja na čistoću, postepeno mijenjaju autoerotičke analne težnje u težnje da se

pristajanjem da se defecira ili odbijanjem da se to učini, zadovolji ili uskrati objekat. Stoga

su porijeklo i karakter odnosa između libidnih analnih i sadističkih analnih pulzija

djelimično uvjetovani frustracijama, a djelomično karakterom inkorporacionih ciljeva.

Tokom navikavanja na čistoću, kroz majčino empatijsko staranje, dijete može imati dobru

priliku da to s uspjehom savlada. Tada će ono defecirati u određeno vrijeme i na

određenom mjestu upravo onako kako to majka zahtijeva, iz ljubavi prema njoj. Ovim će

aktom dijete kroz spoznaju da upravlja sfinkterima postići i osjećanje vlastite socijalne

moći. S druge strane, ovaj proces može se zbivati s velikim krizama. I u tom slučaju dijete

će ipak prihvatiti učenje na čistoću prilagođavajući se majčinim zahtjevima, no na uštrb

formiranja zdrave karakterne strukture. U ovom slučaju ono će kroz karakterne crte kao

dijete, a docnije kao odrasla ličnost, veoma često da se suprotstavlja onome što odrasli od

njega zahtijevaju. Ili će u ovom periodu iz konfliktnog odnosa s objektom samo sebe

investirati na mazohistički način.

Analni strah je posljedica djetetovog nesvjesnog doživljaja da bi mu se objekti, kojima

povremeno usmjerava analnosadističke pulzije, mogli osvetiti. Dakle, sadržaj ovog straha

odnosi se na to da će se ono što je analno htjelo učiniti drugima zapravo dogoditi samome

njemu. Tako se ovaj strah javlja kao strah od mogućih fizičkih povreda analne prirode:

komadanja tijela, kao strah od brutalnog vađenja fecesa ili sadržaja tijela itd. Potrebno je

naglasiti, a u skladu s naprijed navedenim, da dijete, odnosno odrasla osoba, putem

mehanizma premiještanja, kao feces može doživjeti samog sebe, dio vlastitog tijela ili to

isto može projektivati na druge. Tada će se njegovi nesvjesni strahovi odnositi na to da

analnosadističkim pulzijama povrjeđuje tijelo drugoga (komadanje, mutilacije itd.), a

putem mehanizma projektivne identifikacije doživljava da zapravo taj drugi želi isto to

učiniti njemu.

Falusni stadij ili infantilna genitalna faza

U ovom periodu razvoja koncentracija nagonske seksualne enegrije odigrava se u području

genitalnih organa. Otuda su i djevojčice i dječaci preokupirani upravo ovim organima.

Pregledaju sebe i jedni druge, te tek tada otkrivaju da postoji anatomska razlika među

spolovima, tj. da dječak posjeduje falus, a da ga djevojčica nema. Posljedično ovome

razviće se i različite fantazije u odnosu na to, kao i drugačiji oblici strahovanja. Dječak biva

zaokupiran strahom da bi mu se moglo desiti da, poput djevojčice, ostane bez falusa. A

djevojčica, budući da je spoznala da ga nema, fantazira kako ga je nekad imala.

Nadalje, karakteristično za ovaj razvojni period je da su djetetova ponašanja pod snažnim

uplivom tzv. edipalnog kompleksa. Suština ovog kompleksa ogleda se u tome da dijete

prevashodno libidnim, seksualnim pulzijama investira roditelja suprotnog spola,

istovremeno investirajući prevashodno agresivnim pulzijama istospolnog roditelja, koga

sad doživljava kao rivala. No, edipalni kompleks se, uzimajući u obzir fiziološke razlike

kao i u odnosu na to da li dijete ostaje vjerno dotadašnjem libidnom objektu ili ga mora

zamijeniti drugim, odvija na drugačiji način kod dječaka u odnosu na ona zbivanja kroz

koja mora proći djevojčica.

Dječak će se otkrivši da posjeduje falus, organ moći, doživjeti cjelovitim. Ponosan zbog

njegovog posjedovanja rado će ga pokazivati. No, istovremeno otkriće posjedovanja falusa,

organa moći, pojačaće njegovu narcističku vulnerabilnost. Obzirom da je ovaj proces

razvoja obilježen koncentracijom seksualne enegrije na genitalne organe dječak će težiti da

s majkom ostvari ljubavnu vezu. To je osoba koju u tom periodu prevashodno investira

libidnim pulzijama. U kontekstu ovog odnosa on će oca doživljavati kao rivala i upućivati

mu prevashodno agresivne pulzije. On želi da oca istisne iz odnosa s majkom. Međutim,

pored toga što prema ocu gaji neprijateljska osjećanja, on prema istom osjeća i ljubav. Kao

i u prethodnim razvojnim periodima i u ovom periodu su od velikog značaja ponašanja oba

roditelja prema djetetu. Tako će oni primjereno se odnoseći prema seksualno ekscitiranom

djetetu omogućiti uslove da se neutralizira jedan dio njegovih i agresivnih i seksualnih

poriva. Dobivenu energiju iz ovog procesa dječak će koristiti za svoj dalji razvoj i rast.

Istovremeno kazne i nagrade kao odgovore na njegovo ponašanje, uz masivnu

identifikaciju s očevom figurom, pospješit će zdravo dosezanje njegovog psihoseksualiteta

i formiranje superega, nosioca moralnih odobrenja i zabrana.

Sada će ova nova instanca, tj. superego, obzirom da su u njoj pohranjeni roditeljski

standardi i norme ponašanja, funkcionisati odvojeno do njih. Od tada će dijete u ovisnosti o

tome da li se ponaša, ili samo fantazira da to čini, u skladu sa zahtjevima vlastitog

superega, voljeti i poštovati samo sebe, i obratno. Ova odlika superega imanentna je

ljudskom biću. Nastala tokom razrješenja edipalnog kompleksa dovršenje njene izgradnje

zbiva se u adolescentnom dobu.

Dječak je, obzirom da se identificirao s ocem, odustao od svojih agresivnih težnji da ga kao

rivala udalji iz odnosa s majkom. Tako, identificirajući se prevashodno s očevom figurom

on odustaje od incestne investicije majke. Potiskujući rivalitetna agresivna osjećanja prema

ocu i neutralizirajući ih, gradi instancu superego. Prestaje strahovati od očeve osvete.

Uspješno se koristeći ovim manevrima dječak razrješava edipalni kompleks i time

nadvladava kastracioni strah.

No, ovaj razvojni period dječaka može se odvijati u manje povoljnim uslovima. Npr.

znatno se može komplicirati ako majka pema njemu gaji seduktivna osjećanja. Tada će biti

otežano odustajanje od incestne investicije iste, što za sobom vodi agresivnu investiciju

oca. Time se ostvaruju uslovi perzistiranja edipalnog kompleksa, odnosno kastracionog

straha. Istina, dijete će u ovom periodu djelomično potisnuti kastracioni strah, ali će

nerazriješena edipalna situacija otvoriti polje za nastanak neurotskog poremećaja. Do istog

rezultata može doći i ako je realitetni otac odveć strog i zahtjevan prema sinu. Strožiji i

agresivniji no što to dijete može da podnese onemogučiće mu da neutralizira veći dio

agresivnih pulzija koje gaji prema njemu. Ovim se otvara prostor da u djetetu permanentno

agira strah od kastracije.

Djevojčica se u ovom razvojnom periodu suočava s činjenicom da ne posjeduje falus. Ova

spoznaja čini da se osjeća manje vrijednom u odnosu na dječaka. Razočarana je i

prevarena. No, ovaj nedostatak organa simbola moći, falusa, propraćen je fantazmom da ga

je nekada imala, te da ju je majka lišila istog. Situacija se nadalje komplikuje. Odnosno,

osjećajući se manjkavo i inferiorno ona je dodatno opterećena i osjećanjima zavisti. Zavidi

dječacima posjednicima falusa.

Upravo ova spoznaja je ključni pokretač njenog ulaska u edipalnu fazu razvoja. Djevojčica

sada veliki dio svojih libidinoznih pulzija koje je gajila prema majci povlači iz tog odnosa i

upućuje ih ocu. Otac za nju predstavlja objekat kome se divi. Prema njemu gaji ljubav,

očekujući istovremeno da će joj on podariti izgubljeni organ. Ovakva investicija oca

učiniće nadalje da doživljava majku kao rivala, čime je pojačano investira agresivnim

pulzijama. Djevojčica sada gaji prema njoj izrazito snažna ambivalentna osjećanja. Mrzi je

kao osobu za koju fantazira da ju je lišila falusa, ali i kao rivala iz odnosa s ocem. No,

istovremeno ona je i dalje libidno investira i to onom ljubavlju koju je prema njoj gajila u

ranijim fazama razvoja. Ovo ambivalentno zaposjednuće majke čini da se u tom periodu

povećava njeno osjećanje krivice.

Uspješno razrješenje edipalnog kompleksa i kod djevojčice, kao i kod dječaka, zbiva se

dominantnom identifikacijom s roditeljem istog spola, kao i parcijalnom identifikacijom sa

suprotnospolnim roditeljem. Dakle, ovaj proces se odigrava kroz dinamiku odnosa sa oba

roditelja. U ovoj fazi i kod djevojčice, kao i kod dječaka, u sadejstvu intrapsihičkih procesa

i roditeljskih zabrana i odobrenja, dolazi do djelomične fuzije libidnih i agresivnih pulzija.

Upravo ovo dovodi do djelomične neutralizacije nagonske energije. Ova energija sada stoji

na raspolaganju egu te je ovaj koristi za proces potiskivanja nedozvoljenih nagonskih

htijenja.

Procesom identifikacije s roditeljima dijete će internalizirati neke od njihovih osobina, što

će pospješiti njegov dalji razvoj ega i superega. Ovim su ostvareni uslovi za dalji razvoj i

rast, te usvajanje zrelijih oblika ponašanja kako u porodičnoj sredini, tako i u široj

društvenoj zajednici.

Dakle, uspješno razrješavanje edipalnog kompleksa ostvaruje se time da dijete

identificirajući se s istospolnim roditeljem doseže svoj vlastiti psihoseksualni identitet. U

ovom procesu, kroz interakciju djetetovih nagonskih težnji i nametnutih mu normi

ponašanja od strane oba roditelja, dijete internalizira ove norme u vlastitu strukturu ličnosti

čime se formira superego. Jednom oformljen, superego će se dalje izgrađivati i dostići svoj

puni stepen razvoja tek u adolescentnom dobu.

Tako u falusnom stadiju razvoja dječak strahuje da bi mogao biti kastriran (zbog

prevashodno agresivne investicije očeve figure doživljene kao rivala, a koga želi istisnuti iz

odnosa s majkom), a djevojčica se plaši gubitka ljubavi (zbog agresivnih pulzija upućenih

majci, istovremeno i osobi za koju fantazira da ju je ranije kastrirala; kao i osobi koju

doživljava kao rivalitetnu figuru u odnosu na oca).

Potrebno je naglasiti da se neminovnim konfliktima falusnog perioda razvoja djeteta uvijek

pridružuju i dijelovi nerazriješene problematike koja je zaostala iz prethodnih faza razvoja.

2.5.4.3. Etiopatogeneza neurotske anksioznosti

Odrasle osobe koje imaju tendencu da se razbole ili su se već dekompenzirale bolešću čija

je manifestna klinička slika anksiozni poremećaj neurotskog tipa u djetinjstvu nisu

uspješno razriješile edipalni kompleks. Stoga u njihovoj intrapsihičkoj strukturi

permanentno agiraju neneutralizirane nagonske pulzije incestnog obilježja. Ovi nesvjesni

sadržaji snažno investirani nagonskom energijom pohranjeni su u idu. Odatle permanentno

zahtijevajući da se ostvare vrše snažan pritisak na ego. Incestnog su karaktera, te kao takve

zabranjene od strane superega, koji na ego vrši pritisak naređujući mu da ne dopusti

njihovo izvršenje. Pritisak ovih nagonskih pulzija može biti takav da ih ego koristeći

mehnizam odbrane, potiskivanje, može držati pod kontrolom. Tako držeći ih udaljenim od

svijesti, onemogućavajući njihovo zadovoljenje, omogućava individui da na zdraviji način

funkcioniše u realitetu. Međutim, pulzionalni zahtjevi za zadovoljenjem mogu biti tako

snažni da ego više nije u stanju da obavi svoj zadatak. Tada se oni u prerušenom obliku

probijaju u svjesno. Isto tako ova nagonska stremljenja koja teže da se ostvare mogu biti

uporna, dugotrajna, te iscrpiti snagu ega. Tada će potonja instanca, oslabljena, propustiti u

svjesno njihove derivate. Prodor incestnih nagonskih pulzija u svjesno, zabranjenih od

strane superega, pojaviće se u obliku nagonskih derivata. Oboljela osoba doživjeće veliki

kvantum anksioznosti.

Nekad je nemoguće pronaći vidljiv vanjski povod koji provocira subjektov doživljaj

anksioznosti. U drugom slučaju pažljivom eksploracijom se može otkriti da se osoba našla

u situaciji koja je za nju odveć provokativna, te da u idu budi i pojačava incestne nagonske

pulzije i njihovu želju za zadovoljenjem. Sticaj okolnosti biva takav da se potiskivanje kao

mehanizam odbrane pokazuje kao insuficijentno. Taj spoljnji događaj deklanšira izbijanje

neurotskog konflikta. Obzirom da ego nije u stanju da efikasno koristi potiskivanje, biva

preplavljen osjećanjem anksioznosti.

Dakle, anksioznost je uvijek znak da je ego kapitulirao u borbi između imperativa ida i

zabrana superega. A u anksioznosti kao izrazu neurotskog simptoma uvijek su istovremeno

sadržani i ispunjenje nagonskog htijenja koje se u egu manifestuje u kamufliranom obliku,

kao i doživljaj kazne zbog fantazmatskog zadovoljenja želje.

III

- SAVREMENE PREPORUKE ZA TRETMAN ANKSIOZNIH POREMEĆAJA -

3.1. Multidimenzionalni pristup

Psihijatrijske preporuke za liječenje anksioznih poremećaja, te i podtipova koji se tretiraju

prilikom ovog istraživanja - paničnih ataka i generaliziranog anksioznog poremećaja,

ukazuju jasno na neophodnost primjene multidimenzionalnog pristupa. Savremena

psihijatrijska naučna praksa drži da najbolje rezultate daje “kombinacija psihoterapijskog i

psihofarmakološkog tretmana” (Logo et al.: 1999) tj. medikamenata. Od medikamenata se

najčešće ordiniraju anksiolitici, osobito iz hemijske skupine benzodijazepina. Eventualno

se ordiniraju antidepresivi novije generacije (tzv. SSRI grupa). Izbor medikamenata koji će

se u datom slučaju ordinirati ovisi kako o kliničkoj slici, tako i o subjektivnoj procjeni od

strane ljekara.

U odnosu na psihoterapijske tehnike koje je najpodesnije primijeniti ne postoji usaglašeno

naučno mišljenje, te različiti autori u preporukama za liječenje navedenih anksioznih

poremećaja navode i različite tehnike. Tako pojedini preferiraju bihejvioralnu terapiju, neki

pak analitički orijentisanu psihoterapiju, ili pak kognitivnu psihoterapiju. Isto tako, u

preporukama možemo naići i na klasičnu psihoanalizu, suportivni tretman ili eventualno

neki drugi iz, u današnje vrijeme, veoma širokog spektra psihoterapijskih tehnika rada.

3.2. Psihoterapija

3. 2. 1. Istorijat

Početci savremene psihoterapije vezani su za kraj XX, vijeka za parišku bolnicu Salpêtrière

i u to vrijeme poznatog pofesora Jean Martin Charcot-a (1825 – 1893). Njegov ugled

vrsnog instruktora (na časovima u Salpêtrière studentima je prikazivao ženske slučajeve

histerije) privukao je studente iz čitave Evrope. Od njega su učili i Sigmund Freud, Joseph

Babinski, Pierre Janet, Georges Gilles de la Tourette i Alfred Binet. Charcot 1882. godine

osniva i prvu neurološku kliniku u okviru bolnice Salpêtrière. No, iako je dao značajne

doprinose za razvoj neurologije, Charcot-ov rad na hipnozi histerije značajnije je od

njegovih neuroloških dostignuća uticao na naučno – istraživački rad u području

neuropsihijatrije. Vjerovavši da je histerija neurološko oboljenje i da je genetski

predisponirano, koristio se hipnozom kako bi na taj način inducirao histerično stanje kod

ovako oboljelih pacijenata. Proučavao je rezultate. Njegova naučna dostignuća značajno

mijenjaju francusko stručno i javno mnijenje o validnosti hipnoze koja je do tada

odbacivana kao mesmerizam1. Charcot-ov hipnotički metod brzo dobija dobar renome i

koristi se u tretmanu psihijatrijskih poremećaja. On se već tada uvodi u kliničku praksu u

vodećim neuropsihijatrijskim klinikama širom evropskog kontinenta.

3.2.2. Definicija

Psihoterapija podrazimijeva “široki spektar tehnika koje se koriste samo dijalogom i

komunikacijom i koje su dizajnirane kako bi se poboljšalo mentalno zdravlje klijenta ili

pacijenta, ili da se poboljšaju odnosi u grupi (poput porodice)” (Wikipedia:

Psychotherapy).

English i English u svom “Obuhvatnom rječniku psiholoških i psihoanalitičkih pojmova” o

psihoterapiji navode sljedeće:

Psihoterapija: Upotreba svake psihološke tehnike u liječenju

mentalnog poremećaja ili neusklađenosti. Ovaj termin je veoma

opšti. On uključuje “liječenje vjerom”, sugestiju, hipnozu,

psihoanalizu, omogućavanje odmora, uvjeravanje, savjet,

savjetovanje koje treba da ukloni strepnju, psihodramu, itd... Ovaj

termin ne govori o ozbiljnosti poremećaja (može da postoji

psihoterapija za psihozu ili za sisanje palca), trajanju ili intenzitetu

1 Liječenje magnetizmom (po njem. Liječniku Franzu Mesmeru iz 18.st.)

liječenja, ili o teorijskoj orijentaciji terapeuta. Ali termin treba

zadržati za liječenje od strane stručno obučenog lica – tj. kliničkog

psihologa, psihijatra, ili psihijatrijskog društvenog radnika. (English

i English: 1972)

3.2.3. Klasifikacija

Postoje značajne poteškoće prilikom pokušaja klasificiranja teoretskih orijentacija

psihoterapija koje se primjenjuju u današnje vrijeme. Unatoč ovom, smatra se potrebnim da

se u ovom istraživanju predoče barem neke od danas važećih klasifikacija.

Na internetu npr. na “Wikipedia – The Free Encyclopedia” site-u nalazi se klasifikacija

koja navodi «najmanje šest glavnih sistema psihoterapije: psihodinamski, kognitivni,

humanistički/suportivni, bihejvioralni, kratku terapiju (nekad nazivana i “strategijskom”

terapijom, ili na rješenje fokusiranom kratkom terapijom) i sistemsku terapiju (uključujući

porodičnu terapiju i bračni konsalting) .”

S. Fišeković u svom poglavlju “Psihoterapija: osnovni teorijski principi i tehnike”

Udžbenika za Kliničku Psihijatriju predlaže sljedeću klasifikaciju psihoterapijskih metoda i

tehnika: “psihoanaliza i analitičke psihoterapije, bihejvioralna psihoterapija, transakciona

analiza, gestalt psihoterapija i ostale psihoterapijske metode (Rogersova na klijenta

usmjerena psihoterapija, Franklova psihoterapija)” (Logo et al. :1999).

Psihoanalitički metod i analitičke psihoterapije iznalaze osnovna uporišta u teoretskim

postavkama psihoanalize. Psihoanaliza “nudi mogućnost razumijevanja unutrašnjeg,

subjektivnog svijeta pojedinca, načina na koji se ovaj svijet formira kao i oblika u kojima

se taj svijet ispoljava u normalnom ponašanju i patologiji” (Ćeranić: 2005). Tvorac iste,

S.Freud, navodi sljedeće: “Podjela psihičkog u ono što je svjesno i što je nesvjesno

osnovna je premisa psihoanalize (Freud: 1989). Terapijske manipulacije specifične za ovu

tehniku su: klarifikacija, konfrontacija, interpretacija i prorada. Za preciznije definisanje

ovih pojmova odlučili smo se poslužiti udžbenikom Ralph Greenson-a “The Technique

And Practice of Psychoanalysis”. Greenson pojašnjava analitički pristup navodeći sljedeće:

“Termin ‘analiziranje’ je skraćeni izraz koji se odnosi na uvid – produbljujuće tehnike.

Uobičajeno je da podrazumijeva četiri različite procedure: konfrontaciju, klarifikaciju,

interpretaciju i proradu” (Greenson: 1967). Prema istom autoru “konfrontacija je prvi korak

u analiziranju psihološkog fenomena. Fenomen u pitanju mora biti učinjen evidentnim,

mora se učiniti eksplicitnim pacijentovom svjesnom egu” (Greenson: 1967). Konfrontacija

vodi ka narednom koraku, označenom kao klarifikacija. Ona podrazumijeva “one

aktivnosti koje ciljaju da se posmatrani psihološki fenomen postavi u oštar fokus. Treći

korak označen je kao interpretacija. To je procedura koja razlikuje psihoanalizu od svih

ostalih psihoterapija jer je u psihoanalizi interpretacija ultimativni i odlučujući instrument.

Interpretirati zapravo znači “učiniti nesvjesni fenomen svjesnim’”. Četvrti korak u procesu

analiziranja odnosi se na proradu. “Ona se uglavnom odnosi na repetitivne, progresivne i

elaborirajuće eksploracije otpora koji preveniraju da uvid dovede do promjene” (Greenson:

1967).

U analitičke tehnika rada ubrajaju se i analitički orijentisana – ekspresivna - psihoterapija,

jungijanska psihoterapija, i drugi srodni metodi. Ekspresivna psihoterapija snažno se

oslanja na psihoanalitičku teoriju. Esencijalna razlika ogleda se u tome da se u ekspresivnoj

psihoterapiji koristi manja učestalost seansi, te se zahtijeva generalno aktivniji stav

pacijenta. U analitički orijentisanoj psihoterapiji regresija pacijenta je reducirana u odnosu

na istu u klasičnom psihoanalitičkom metodu.

Podjela psihičkog aparata čovjeka na psihološke strukture koje su svjesne, i one nesvjesne,

osnovna je premisa i u jungijanskoj teoriji, tj. analitičkoj psihologiji koju osniva švajcarski

psihijatar C.G.Jung (1875 – 1961). Jung područje nesvjesnog dijeli na individualno

nesvjesno i na kolektivno nesvjesno. Za ovo potonje on navodi da je: “kolektivno nesvesno

sve samo ne izdvojen lični sistem, ono je sveobuhvatna, beskrajna, i prema svetu otvorena

objektivnost” (Jung: 1992). O sadržaju kolektivno nesvjesnog isti autor navodi sljedeće:

“Sadržaji kolektivnog nesvjesnog uvek i a priori predstavljaju arhetipove2” (Jung: 1996).

2 “Pojam arhetipa, koji čini nezaobilazni korelat ideji kolektivno nesvesnog, pokazuje postojanje određenihformi u psihi, koje su sveprisutne ili svuda raširene. Mitološko istraživanje naziva ih 'motivi'; u psihologiji

Jung je smatrao da je uzrok ispoljavanja psihopatološke simptomatologije “disocijacija

svesti koja više nije u stanju da vlada nesvesnim”. Stoga pišući na ovu temu navodi da “u

svim slučajevima disocijacije iskrsava potreba za integracijom nesvesnog u svest. Radi se o

jednom sintetičkom procesu, koji sam označio kao 'proces individuacije'” (Jung: 1992).

Kognitivna terapija ili kognitivna - bihejvioralna terapija iznikla je direktno iz kognitivne

teorije. Njen osnovni teoretski okvir počiva na tome da u ljudima postoje kako racionalne,

tako i iracionalne tendence. Iracionalne misli, zamisli i sl. Koje nisu sintone egu su te koje

osobu onemogućavaju da postigne određeni cilj, te vode i ka unutarnjim konfliktnim

stanjima, konfliktu s drugim osobama i bolesnom mentalnom zdravlju individue.

Racionalni aspekt ljudskog bića je pak taj putem koga se dostiže cilj, isto tako i postizanje

harmonije. Kognitivna psihoterapija stoga podrazumijeva edukacioni i aktivni proces u

kome terapeut podučava klijenta kako da detektuje ove lične iracionalne i štetne obrasce

mišljenja i reagovanja, te da ih potom zamijeni racionalnijim i onima za koje se očekuje da

će se pokazati praktičnijima. Ovu psihoterapiju razvio je Albert Ellis, američki kognitivno -

bihejvioralni terapeut. On je tokom ranih 1950-ih godina postavio teorijske osnove

Racionalo emotivne bihejvioralne terapije (REBT). Značajne doprinose za ovaj

psihoterapijski pravac dao je i američki psihijatar Aaron Beck, koji je nastavio pratiti i

usavršavati Ellis-ov pristup tokom 1960-ih godina.

Otac transakcione analize (TA) je američki psihijatar Eric Berne (1910 – 1970). On je ovaj

psihoterapijski metod definisao tokom kasnih 1950-ih godina protekloga stoljeća. Berne

mapira tipologiju međuljudskih odnosa kroz koncept tri ego stanja: stanje roditelja,

odraslog i dijeteta. Ove međuljudske odnose nazvao je transakcijama. Nadalje, određene

obrasce transakcija koje se pojvljuju u svakodnevnici nazvao je igrama. Prema

transakcionoj teoriji smatra se da će neadekvatna, tj. patološka iskustva u djetinjstvu oštetiti

način funkcionisanja stanja djeteta ili pak stanja roditelja. Ovo potom može dovesti do

različitih poteškoća kod odrasle osobe. Poteškoće se mogu manifesovati u različitim

oblicima, kao i ispoljavanjem psihopatološke simptomatologije.

primitivnih oni odgovaraju Levy Bruhl-ovom pojmu 'representationis collectives', a u oblasti uporedne naukeo religijama Hubert i Mauss-a ih definišu kao 'kategorijalne imaginacije'” (Jung: 1992).

Gestalt psihoterapiju osnovao je njemački psihijhatar Fritz Perls (1893 – 1970). Ona se

svrstava i u kategoriju tzv. humanističkih psihoterapija zato što je cilj iste sem otklanjanja

psihopatološke simptomatologije i da se klijentu omogući viši stepen kreativnosti. Isto tako

intenzivno se bavi i oslobađanjem od blokada koje klinentu eventualno onemogućavaju

optimalnu satisfakciju, ispunjenje, i rast. Centralna postavka gestalt terapije je ideja

„kontakta”. Tu se odvija susret s drugom osobom, ili se pak čovjek sreće s vanjskim

svijetom. Shodno tome, ovaj psihoterapijski pristup fokusira se na kontakt i ostale elemente

usko vezane za koncept istog.

Carl Rogers (1902 – 1987) je poznati američki psiholog koji je, zajedno sa A. Maslow-om,

uveo humanistički pristup u psihologiju tokom 1950-ih godina proteklog stoljeća. Korjene

ovog pristupa nalazimo u egzistencijalističkoj misli. Rogers je osnivač Klijent – centrirane

psihoterapije koju kasnije preimenuje u PCA (Person – centered approach). Ovaj psiholog

smatrao je da odnos između klijenta i terapeuta treba biti odnos između dvije osobe u

kojima terapeut i klijent razgovaraju iz potpuno ravnopravnih pozicija. Rogersova

psihoterapija fokusira se na to da se klijentu pomogne da dosegne lični razvoj. Isto tako,

direktno se radi i na specifičnom problemu koji klijent eventualno ima. Rogers je smatrao

da u okviru svake individue postoje tri začajne strukture koje označava kao tri selfa. Dao

im je sljedeće nazive: self- koncept, stvarni self i idealni self. Self – konceptom označio je

način na koji osoba vidi sebe. Idealni self je ono što bi pojedinac želio da bude. Stvarni self

je zapravo ono što neko uistinu jeste. Rogers esencijalan značaj za dosezanje psihičkog

zdravlja pridaje stepenu slaganja između navedena tri selfa. Prema njegovoj teoriji smatra

se da što je stepen slaganja veći, to klijent biva psihološki zdraviji. Cilj Rogersove

psihoterapije fokusira se upravo na povećanje stepena slaganja ove tri strukture.

Iz grupe “ostalih” psihoterapijskih metoda i tehnika, radi sticanja boljeg uvida u šarolikost

savremenih pristupa, odlučilo se u kratkim crtama predočiti neke od osnovnih informacija o

Franklovoj psihoterapiji – logoterapiji i o primalnoj terapiji.

Logoterapiju je razvio Viktor Frankl, te se ista nerijetko naziva i Franklovom

psihoterapijom. Ona se smatra “trećom Bečkom školom psihoterapije”. Ova terapija

naglasak stavlja na potragu za smislom, za značenjem u ljudskom životu. Sumirajući o

logoterapiji, jedan od Franklovih najbližih saradnika, Alex Pattakos, navodi sedam

esencijalnih principa koji se mogu aplicirati na ljudski život: vježbati slobodu da se izrazi

vlastiti stav, ostvariti volju do određenog značenja, detektovati značenje momenata života,

ne raditi protiv sebe, gledati sebe s distance, podići fokus pažnje, i proširiti se izvan sebe

samog.

Primalna terapija može se okarakterisati kao psihoterapija bazirana na traumatskom

iskustvu. Razvio ju je Arthur Janov, američki psiholog i psihoterapeut. Jedan od osnovnih

principa Janov-e teorije je da terapijski progres može biti postignut isključivo kroz direktno

emocionalno iskustvo. Iskustvo u svom ponovljenom proživljavanju traume dozvoljava

pristup psihološkom bolu koji je, po ovoj teoriji, emocionalno blokiran i lociran u tijelu, u

nervnom sistemu.

Na stranicama koje slijede predočiće se i nešto detaljniji opisi dvije psihoterapijske tehnike

koje su se primjenjivale tokom ovog istraživanja: autogeni trening (AT) i suportivna

psihoterapija u tzv. “čistijoj formi”. AT se svrstava i u relaksacione tehnike. Suportivnu

psihoterapiju u čistijoj formi pojedini autori nazivaju i “suportivno – verbalnom terapijom”

(Logo et al.: 1999).

3.2.3.1. Autogeni trening (AT)

3.2.3.1.1. Istorijat

Ova tehnika iznikla je tokom prve polovine XX stoljeća. Njen tvorac je Johannes Heinrich

Schultz, njemački neuropsihijatar, koji se u početku svog rada s duševno oboljelim

pacijentima bavio hipnozom. Praktično radeći s ovom populacijom primijetio je da se kod

hipnotiziranih pacijenata spontano pojavljuju subjektivni osjećaji težine i topline, te se

posvetio istraživanju ovih fenomena. Osobito je nastojao da pacijenti ne zaspu u

hipnotskom stanju. Schultz je tako zaključio da neposredno nakon ovih senzacija dolazi do

“prekapčanja” pacijentove psihe u hipnotičko stanje funkcionisanja.

Ubrzo nakon ovog otkrića Schultz počinje obučavati odabrane pacijente kako da nauče da

sami izazovu osjećaj težine i topline u tijelu, i to van hipnotičkog stanja svijesti. Ovo je

činio tako što ih je podučavao kako da stvore mentalne predstave pomenutih stanja.

Trebalo je da se paralelno koncentrišu na svoje tijelo i zadatu senzaciju, te dožive

subjektivno pojavljivanje istih. Schultz-ov produktivni naučno - istraživački rad na ovom

polju dovodi do toga da on 1932. godine publikuje monografiju “Autogeni trening,

popuštanje napetosti uz koncentraciju”. Putem ove monografije se evropska javnost po prvi

put upoznaje s osnovnim teoretskim i praktičnim načelima ove psihoterapijske tehnike. Do

1979. godine ona, s nekim modifikacijama, doživljava 16 izdanja i prevedena je na šest

jezika. Danas se koristi na području svih kontinenata.

3.2.3.1.2. Definicija

AT je “znanstvena metoda, autohipnoza, pomoću koje se nastoji snagu predodžbi prenijeti

na tijelo... AT je uticanje na tijelo pomoću snage predočavanja. Ono se odvija – kako

naglašava tvorac te metode, neurolog J.H.Schultz – ‘u koncentraciji na popuštanje

napetosti’” (Lideman: 1983).

Ova terapijska metoda može se opisati i kao “forma meditacije kojom se inducira veoma

blaga modifikacija svjesnosti pasivnim koncentrisanjem na odabrane proprioceptivne

senzacije” (De Rivera: 1998).

3.2.3.1.3. Terapijski efekat

Autogeni trening kao metod relaksacije pojedini stručnjaci koji se bave fenomenologijom i

problematikom stresa i dalje smatraju daleko plodonosnijim i efektivnijim od drugih

metoda relaksacije. Smatraju ga za daleko efikasniji metod nego one kojima se koristi

zapadno društvo, kao npr. progresivne mišićne relaksacije, relaksacije dr Edmonda

Jakobsona i sl. Općenito, autogenim treningom u svrhu relaksacije, kao i sa ciljem

otklanjanja psiholoških tegoba, mogu se tretirati kako psihički zdrave osobe koje na ovaj

način žele produbiti spoznaju o vlastitom biću, poboljšati svoje svakodnevno

funkcionisanje, ublažiti i na kraju riješiti se stresova, tako i svi nepsihotični pacijenti voljni

da unesu neke izmjene u svoj dnevni ritam. U određenom vremenskom okviru, ovisno kako

o učestalosti seansi tako i podložnosti klijenta za ovladavanje AT-om, osoba koja prolazi

kroz trening ovladava ovom tehnikom dubinske relaksacije. Ona tako biva osposobljena da

je kasnije samostalno sprovodi, uklopivši je u svoj svakodnevni život i prilagodivši je

vlastitim potrebama. Npr. na ovaj način dosegnutim psihičkim stanjem, pacijent biva

osposobljen da efikasno iz svoje svakodnevnice izbjegne uzimanje sedativa i/ili različitih

lijekova sa hipnotičkim efektom.

Provođenjem autogenog treninga praktikant se dovodi u tzv. autogeno stanje. To je stanje

potpune budnosti, pri čemu u tijelu nastaju izvjesne promjene. Tijelo postaje opuštenije,

nalazi se u stanju sličnom kao pri spavanju. Indukcija osjećaja težine npr. opušta skeletne

mišiće, toplina dovodi do opuštanja glatke muskulature krvnih sudova kože i sl. Psihički

procesi u autogenom stanju također se razlikuju od istih pri uobičajenom budnom stanju. I

kvalitet svijesti je unekoliko izmijenjen. Osoba drugačije doživljava sadržaje svijesti i

promjene koje joj pristižu iz domena tjelesnog. Tako su redovno prisutni pojačana

senzibilnost s jedne strane, i neuobičajena distanciranost od pojedinih ličnih sadržaja, s

druge. Upravo ova distanciranost smatra se značajnim preduslovom za samoposmatranje i

analiziranje pojedinih ličnih sadržaja koji bi se, eventualno, trebali korigovati tj.

preuobličiti.

Sam Schultz terapijski efekat AT-a pripisao je “povećanju samoregulatornih kapaciteta

organizma koje se odvijaju preko funkcionalnih modifikacija CNS-a”. (De Rivera: 1998).

Gruden isti pobliže definiše tako što navodi kako u autogenom stanju “prevladava tonus

parasimpatikusa” (Gruden: 1985). A, upravo prevaga simpatičke vegetativne aktivnosti je

ta koja dovodi do niza tjelesnih manifestacija povišene anksioznosti. Iste smo naveli u

poglavlju u kom se opisuju kliničke slike paničnog poremećaja i generaliziranog

anksioznog poremećaja prema MKB10 klasifikacijskom sistemu.

U osnovi je primjena AT-a zapravo sugestija. S početka istu sprovodi terapeut. Kako klijent

napreduje u samostalnom induciranju niza stanja koja čine bazični stepen AT-a, AT postaje

autosugestini metod. Redoslijed vježbi tj. stanja kojia je potrebno ovladati prikazani su u

poglavlju ovog istraživanja “Prikaz bazičnog stepena AT-a po J.H.Schultz-u”. Konačni cilj

AT-a je postizanje tjelesnog i psihičkog mira.

Smatra se potrebni naglasiti još jedan od terapijskih značaja ove tehnike. Naime, uvježbani

praktikant, budući da je stekao vještinu da se dubinski relaksira AT-om, stiče spoznaju da

kontrolu nad eventualnim provalama anksioznosti drži u svojim rukama. Tako da, ukoliko

se u nekoj životnoj prilici osjeti anksioznim, ima jasnu predstavu da je dovoljno da si

posveti desetak minuta vremena, da sprovede ove relaksacione vježbe, koje će svakako

osjetno reducirati intenzitet ispoljavanja anksioznosti. Da li će anskioznost sasvim isčeznuti

ili pak perzistirati u, svakako, blažem obliku, poglavito ovisi o uvježbanosti praktikanta.

Ukoliko se uz AT tokom psihoterapijskog tretmana primjenjuje i neka druga od

psihoterapijskih tehnika, AT je taj koji facilitira opuštenije psihičko stanje pacijenta.

Upravo ovo klijentu omogućava kvalitetniju sardnju tokom drugog dijela seanse kada se

sprovodi odabrana druga terapijska tehnika.

3.2.3.1.4. Indikacije i kontraindikacije za primjenu AT-a

Autogeni trening, kao metod liječenja, spada u psihoterapijske tehnike, odnosno specifične

metode rada koje za cilj imaju poboljšanje funkcija prevashodno psihičkog i kognitivnog

aparata.

On se kao terapijski metod nerijetko primjenjuje i u slučaju određenih somatskih oboljenja.

U somatskoj medicini pokazuje se kao dobar saradnik u tretmanu mnogih oboljenja,

obzirom da ista kod pacijenta pobuđuju doživljaj povišene anksioznosti. Za tzv. “organsku

anksioznost” vrijedi da “vodi porijeklo u organskom bolu i stvarnoj fizičkoj bolesti, iako

može biti ništa manje neurotična po svom karakteru” (English i English: 1972).

AT je podesan i za primjenu u psihosomatskoj medicini gdje mu je područje indikacija

veoma široko. Razlog ovome je da značajan broj i danas aktuelnih etiopatogenetskih

hipoteza razmatra pretjeranu aktivaciju i/ili stanovitu disfunkcionalnost vegetativnog

nervnog sistema kao uzročnika različitih psihopatoloških stanja kojima je, zapravo,

anksioznost podloga za nastanak. U ovu šaroliku grupu ubrajaju se različita oboljenja poput

esencijalne hipertenzije, različitih alergijskih reakcija, pojedina kožna oboljenja, različite

probavne tegobe, i mnoga druga. Ovo je razlogom da se u medicinskoj praksi u

farmakološkom tretmanu uz somatsku medikamentoznu terapiju nerijetko ordiniraju i

odgovarajući medikamenti s psihotropnim dejstvom. Redovita praksa AT-a u ovom slučaju

zna se pokazati i kao sasvim adekvatna zamjena za anksiolitike.

U psihijatrijskoj praksi uz sprovođenje AT-a uobičajeno je da se, barem u početku,

ordiniraju i odgovarajući psihotropni lijekovi. Po potrebi može se sprovoditi i suportivna

psihoterapija.

Psihijatrijski poremećaji kod kojih je primjena AT-a indicirana obuhvataju kako široki

spektar kompleksnih poremećaja, tako i izolovane psihopatološke simptome. Primjena ove

psihoterapijske tehnike naročito s pokazuje podesna u tretmanu anksioznih poremećaja,

fobične neuroze, tenzionih glavobolja, psihosomatskih oboljenja, simptomatske nesanice,

odvikavanja od sedativa i/ili hipnotika, kod akutnih stresnih reakcija itd.

Među apsolutnim kontraindikacijama za primjenu AT-a ističu se samo dvije vrste

oboljenja. On se ne primjenjuje kod pacijenata koji ispoljavaju znake latentne psihoze i kod

pacijenata sa teškim srčanim oboljenjima. U prvom slučaju postoji kontraindikacija zato što

prakticiranje AT-a kod latentno psihotičnih osoba može dovesti do aktivacije nesvjesnih

sadržaja i njihovog probijanja u svjesno (tj. postoji mogućnost da iz latentnog psihotičnog

stanja pređu u manifestno). Druga apsolutna kontraindikacija za sprovođenje AT-a su teška

srčana oboljenja. Ovo je razlogom zato što je moguće da bi preraspodjela krvi mogla

nepovoljno uticati na već otežanu srčanu funkciju i time eventualno dovesti do egacerbacije

bolesti.

Treća i posljednja apsolutna kontraindikacija za primjenu autogenog treninga odnosi se na

uzrasnu dob mlađu od osam godina.

3.2.3.1.5. Prikaz bazičnog stepena AT-a po J.H.Schultz-u

Autogeni trening sastoji se od seta vježbi kojima se doseže uravnoteženje tj. harmoničnije

funkcionisanje kako tjelesnog, tako i psihičkog bića čovjeka. U današnjoj praksi koristi se

nekoliko različitih oblika AT-a. Razlike se uglavnom sastoje u vremenskom trajanju

ukupnog kursa, učestalosti seansi, izboru formula, izboru gesla tj. njihovom upotrebom ili

izostavljanjem.

Ovom prilikom izložiće se kratki prikaz bazičnog stepena autogenog treninga po Schultz-u,

budući da se istim koristilo prilikom sprovođenja ovog istraživanja. Njegova specifičnost je

ta da se između formula ubacuje formula koja ima za cilj održavanje stanja mira. Ovo se

čini sa ciljem da se ugodno osjećanje spokojstva održava tokom cijele vježbe. Isto tako,

ona omogućava potpuniju integraciju svih ostalih formula obzirom da se ne čini nagli

prekid između njih, već se svako željeno stanje prethodno utvrdi i potkrijepi stanjem mira.

To omogućava kvalitetniju progresiju ka kompletnom opuštanju i drugim zadatim

rezultatima.

Bazični stepen AT-a po Schultz-u se uvježbava sljedećim redoslijedom:

Mir, potpun mir

Desna (lijeva) ruka je sasvim ugodno teška (6x)

Mir, potpun mir

Desna (lijeva) noga je sasvim ugodno topla (6x)

Mir, potpun mir

Srce kuca mirno i ravnomjerno (6x)

Mir, potpun mir

Disanje je mirno i ravnomjerno (6x)

Mir, potpun mir

Sunčani splet je sasvim ugodno topao (6x)

Mir, potpun mir

Čelo je sasvim ugodno hladno (6x)

Mir

Potpun mir

o p o z i v!

Gesla (formule) za opoziv su:

Ruke čvrsto, (tj. izvršiti snažnu kontrakciju mišića ruku) ili

Ruke pružiti i saviti,

Duboko disati i otvoriti oči

Poznato je da misli, mentalne predstave, gesla (zamisli) ispoljavaju tendencu da se

realiziraju u čovjekovom nesvjesnom, nerijetko se manifestirajući i putem tjelesnog selfa.

Upravo je zato neophodno učiniti opoziv čak i kada se tokom vježbanja ne pojave nikakve

senzacije jer npr. osjećaj težine u rukama i drugi segmenti vježbi mogu spontano da se

pojave kasnije, tokom dana, i da dovedu do neprijatnosti. Isto tako, moguće je da nakon

AT-a perzistiraju osjećaji stezanja u udovima i/ili pak neprijatan svrab. Opozivom se,

također, ove potencijalne neugodnosti otklanjaju. Kad se opoziv ispravno izvrši ne ostavlja

se mogućnost za perzistiranje ili nenadno pojavljivanje bilo kakvih neugodnih senzacija

nakon treninga. Opoziv se ne mora učiniti jedino onda kada se autogeni trening vježba

uveče neposredno pred spavanje, te kada se tokom vježbanja zaspi.

Smatra se značajnim napomenuti i da je da bi se uspješno ovladalo autogenim treningom

potrebno da osoba bude spremna da usvoji nove navike. AT je poželjno prakticirati već od

samog početka treninga jednom do dva puta dnevno, a što ovisi prevashodno o

individualnim potrebama klijenta i procjeni terapeuta. Potrebno je naglasiti da navedena

učestalost ne podrazumijeva imperativ. Općenito važi pravilo da je u početku potrebno

vježbati svaki dan. Kad se ovlada metodom relaksacije onda osoba sama procjenjuje koliko

često, kada, i u kojim okolnostima želi da se opusti, uz povremene konsultacije s

terapeutom. Po pravilu, jaka motivacija znatno olakšava učenje tj. ovladavanje ovim

metodom relaksacije.

Od osobitog je značaja navesti i nešto što se u prvi mah može učiniti paradoksalno, a to je

da volja izrazito negativno djeluje kako na ovladavanje, tako i na kasnije sprovođenje

autogenog treninga. Razlog je taj što se ova tehnika bazira na koncentraciji na vlastito

tijelo. Volja negativno utiče na ovu vrstu relaksacije jer se njenom aktivacijom i tijelo i um

stavljaju u stanje pripravnosti tj. napora da se postigne željeni cilj. Ovo po svojoj prirodi

ometa dosezanje stanja opuštenosti koje inače obično uslijedi već tokom prve uspješne

vježbe AT-a.

Da bi se postalo uvježbani praktikant bazičnog AT-a obično je potrebno između dva i tri

mjeseca rada s terapeutom. Tada se klijent nauči opustiti radeći i generalizaciju, i to

sljedećim redoslijedom:

Mir

Težina

Toplina

Srce

Disanje

Sunčani splet

Čelo

Kod uvježbanog praktikanta vrijeme potrebno da se uradi kompletno opuštanje po Schultz-

u, tj. bazični AT, iznosi svega desetak minuta. Relaksiran prakticiranjem AT-a, te time i

bolje adaptiran na uslove života tj. impulse koji pristižu iz njegove životne sredine, čovjek

je u prilici da manje stihijski i na kvalitetniji način uzme učešća u životnim tokovima.

3.2.3.1.6. Tjelesni položaji za praktikovanje AT-a

Autogeni trening se prakticira u onim tjelesnim položajima u kojima je tijelo maksimalno

relaksirano. Stanoviti tjelesni položaji kao facilitatori aktivacije pojedinih psiholoških

funkcija i aktivnosti poznati su još od davnina kao npr. u Indiji. Ti specifični položaji tijela

u literaturi koja se bavi hatha jogom (tjelesnom jogom) nazivaju se asane. Oni se opisuju

kao tjelesni položaji podesni za izvođenje kako tjelesnih vježbi, tako i različitih meditacija.

I jedne i druge sprovode se s ciljem poboljšanja kvaliteta koncentracije, relaksacije i sl.

Stoga se ne treba čuditi da je i za praktikovanje AT-a preporučeno nekoliko položaja tijela

kao najpodesnijh za njegovo izvođenje.

Ležeći položaj:

Osobe koje uče raditi autogeni trening, kao i one koje su njime ovladale

najradije biraju ležeći položaj. Osoba leži na leđima. Oči su zatvorene. Noge

treba da su opružene i razdvojene toliko da se ne dodiruju. Potrebno je da

sasvim opušteno leže oslonjene o podlogu (kauč) tako da stopala slobodno

padaju upolje. Ukoliko su stopala u položaju dorzalne fleksije klijentu treba

napomenuti da je potrebno opustiti ih, kako bi se moglo početi sa

uvježbavanjem autogenog treninga. Ruke je potrebno opružiti, opustiti,

blago poviti u laktovima, te lagano odvojiti od tijela. One također pasivno

leže oslonjene o podlogu. Podesno je da glava bude blago odignuta

korištenjem manjeg jastuka.

Početnicima ovaj položaj znatno olakšava ovladavanje relaksacijom zbog

njegove sličnosti sa položajem tijela i mogućnošću opuštanja kao što se čini

pred san.

Sjedeći položaj:

Od ovih položaja preporučuju se “kočijaški” i “kraljevski” položaj.

Kočijaški položaj ili aktivno sjedenje:

U sjedećem položaju potrebno je na kratko ispraviti leđa i istegnuti kičmeni

stub, pa potom tijelo vratiti ka početnom položaju vodeći računa da se ne

pritisne stomačni region. Trup se ne smije naginjati naprijed. Glava treba

labavo da visi prema naprijed, opuštena u predjelu zglobova vratne kičme.

Oči su zatvorene. Ruke su blago povijene u zglobu lakta, s dlanovima

položenim na butine blizu koljena i usmjerenim prema središnjoj liniji tijela.

Nije poželjno da se ruke dodiruju jer to otežava kako koncentrisanje, tako i

adekvatnu percepciju senzacija. Noge također treba rastaviti. Potkoljenice i

natkoljenice trebaju biti postavljene približno pod uglom od 90 stepeni kako

bi se cijela stopala oslanjala o tlo.

Prednost kočijaškog stava je ta što ga je moguće zauzeti prilično neovisno o

mjestu na kom se osoba nalazi. Iz ovog razloga se preporučuje i ovladavanje

ovim položajem nakon što klijent usvoji cio bazični AT. Potrebno je

spomenuti da u većini slučajeva ovaj položaj nije podesan za početnike i to

u inicijalnoj fazi terapije obzirom da koncentracija na tijelo u ovom stavu u

početku rada često ometa koncentrisanje na praćenje toka autogenog

treninga.

Kraljevski položaj - pasivno sjedenje:

Kod zauzimanja ovog položaja za AT-a klijent se leđima treba nasloniti na

naslon fotelje. Poželjno je, ako je to moguće, glavu nasloniti na naslon

natrag. Ruke trebaju opušteno ležati na ručicama stolice. Noge su stopalima

oslonjene o pod, nipošto prekrštene jedna preko druge (to ometa autogeni

trening), a ugao pregiba u koljenom zglobu ovom prilikom odabire se prema

stepenu udobnosti kako se ne bi ometala relaksacija.

Ukoliko ovakav položaj nije moguće postići predlaže se da klijent sjedne u kočijaški

položaj.

3.2.3.2. Suportivna psihoterapija

3.2.3.2.1. Istorijat

Najobuhvatnije rane doprinose u definisanju i sistematizaciji suportivne psihoterapije dali

su P. Schilder, M.Levine i F. Alexander tokom 1940-ih godina protekloga stoljeća. Schilder

je u svojim radovima opisao terapijske procedure poput davanja savjeta i ubjeđivanja,

apelujući na klijentovu snagu volje. S njima je diskutovao o prošlosti, te na koje se načine

ista reflektuje u sadašnjosti, kao i o potrebi da se u svrhu dosezanja zdravlja mijenja

pacijentovo životno okruženje. On je apelovao na analizu socijalne adaptacije. U svom

praktičnom radu koristio je i hipnozu i katarzu. One su se u to vrijeme praktikovale kao

sredstvo za razbistravanje amnezijom pogođenih zona sjećanja, za ponavljanje kao i

adekvatnije prorađivanje traumatične scene, i za sugestiju. Ovaj autor akcentirao je značaj

korištenja sugestije, tj. njen pozitivan terapijski efekat, u okviru suportivnih psihoterpijskih

tehnika.

Levine u svojoj knjizi “Psihoterapija u medicinskoj praksi” pokriva područje

psihoterapijskih tehnika i to vrlo slično onom kojim se bavio i Schilder. Ovaj autor se

fokusira se na one tehnike koje se danas ubrajaju u suportivni psihoterapijski tretman.

Alexander i njegovi bliski saradnici prevashodno su se bavili principima psihoanalitičke

terapije. No, oni su praktikovali i sugestivnu terapiju. Tako su došli do zaključka da je u

okviru primjene i ove potonje potrebno razmatrati i nerijetko intervenisati kako bi se

razriješila transferna situacija, osobito negativan transfer kod pacijenta. Ovo se i danas

pokazuje kao važan element u sprovođenju suportivnog terapeutskog rada. Neophodnost da

pacijent doživi “korektivno emocionalno iskustvo” koje su oni preporučivali i danas se

smatra vrlo značajnim elementom suportivne terapije.

Tokom ranih 50-ih američki ego psiholog Merton Gill u svojim publikacijama jasno

predočava da je cilj suportivne psihoterapije da se ojačaju pacijentove ego odbrane i tako

poboljša njegovo ukupno funkcionisanje.

3.2.3.2.2. Definicija

Obzirom da se u suportivnoj psihoterapiji koristi različitim tehničkim procedurama, kao i

da se njeni metodi provode u gotovo svakom psihoterapijskom radu u većoj ili manjoj

mjeri, smatra se potrebnim predočiti definiciju suportivne psihoterapije. Ovo će se učiniti

uzimajući u obzir one njene aspekte koji su se sprovodili prilikom ovog istraživanja.

Metka Flegar u svom članku “Korištenje snova u sugestivnim i suportivnim

psihoterapijama” navodi kako “suportivnu odnosno njoj slične tehnike predstavljaju onaj

oblik psihoterapije koji pomoću različitih, dinamski orijentisanih sredstava postiže

razrješenje onih aktuelnih psihičkih simptoma, koji ne indiciraju dublji, rekontrukcijski

terapijski pristup.” Isti autor navodi i kako “pri tome vrijedi načelo elastičnosti izbora

terapijskih sredstava. O indikacijama u svakom pojedinačnom slučaju ovisi u kolikoj mjeri

će biti naglasak na upotrebi sugestije, suporta, odnosa ili uvida, odnosno iznimno čak i

dubljih analitičkih pristupa ” (Flegar: 1982).

Otto Kernberg, imanentni savremenik poznat po svojim naučnim doprinosima osobito na

polju teorije objektnih odnosa i psihoterapije poremećaja ličnosti, definiše suportivnu

psihoterapiju u neku ruku poredeći je s analitičkim tehnikama: “Definisao bih suportivnu

psihoterapiju tehnički rekavši da se ona ne koristi interpretacijom, parcijalno se koristi

klarifikacijom i abreagiranjem, a uglavnom se koristi sugestijom i onim što ja nazivam

intervencijom u okruženju (jednako starijem konceptu manipulacije). Iako terapeut mora

ostati svjestan transfera... ... transfer se ne interpretira, a korištenje sugestije i intervencije u

sredini eliminišu tehničku neutralnost” (Kernberg: 1984).

3.2.3.2.3. Terapijski efekti

Terapijski efekti tokom sprovođenja suportivne psihoterapije fokusiraju se u prvom redu na

ojačavanje pacijentovih ego - odbrambenih snaga, kao i dosezanje zdravije integracije

ličnosti. Radeći ovim tehnikama po pravilu se ne dopire do dubljih slojeva ličnosti. U

žarište rada se ne postavlja nesvjesna dinamika, već pacijentova organizacija ličnosti tj.

pretežno područja ega i to njegov svjesni, eventualno i predsvjesni dio.

Kernberg eksplicitno precizira ključna područja dejstva suportivne psihoterapije navodeći

kako je cilj suportivne psihoterapije “izmjena simptomatologije putem boljeg

konfigurisanja adaptivnog ekvilibrijuma impuls/odbrana” (Kernberg: 2000).

Uvid koji se nudi tokom sprovođenja suportivne psihoterapije omogućava klijentu da

sagleda neke od svojih nezrelih osobina ili pak infantilnih načina reagovanja. Mada mu isti

na na prvi pogled nerijetko djeluju kao zdravi i najzgodniji u datoj situaciji, tokom

terapijskog tretmana suočava se sa spoznajom da su baš oni ti koji ga dovode do stanja

povišene napetosti i različitih konfliktnih situacija. Sugestija i savjetovanje koji se redovito

koriste u klasičnom suportivnom tretmanu usmjereni su na direktno jačanje pacijentovih

zdravih snaga ličnosti, te podršku ukupnog zdravijeg funkcionisanja kako u svakodnevnici

tako i u specifičnim životnim situacijama. Važno je da se prilikom sprovođenja istih vodi

računa o klijentovoj individualnosti, njegovim realnim kapacitetima i adaptibilnim

mogućnostima. Isto tako od esencijalnog je značaja da se tretman provodi na takav način da

se ne favoriziraju regresivni obrasci funkcionisanja.

3.2.3.2.4. Indikacije i kontraindikacije za primjenu suportivne psihoterapije

Indikacije za primjenu suportivne psihoterapije su dovoljno jasno ograničene. Ona se

koristi u tretmanu široke i raznolike patologije. Ovamo spadaju prije svega “relativno

zdrave strukture ličnosti u akutnoj situacijskoj ili drugoj krizi. S druge strena, pak,

obuhvaća ličnosti slabog ega, s labilnim i nezrelim osjećajnim nivoom, s manjkavom

adaptiranošću i neorganiziranim životnim stilom” (Flegar: 1982).

O.Kernberg, pak, navodi da je, kad se razmatra sprovođenje adekvatnog psihoterapijskog

tretmana, prvo potrebno procijeniti indikacije i kontraindikacije za psihoanalizu. Ukoliko

pacijent nije podesan za ovakav tretman, prema istom autoru, potrebno je procijeniti da li je

podesno sprovoditi ekspresivnu psihoterapiju tj. analitički orijentisan psihoterapijski

tretman. “Jedino ukoliko su svi ekspresivni modaliteti kontraindicirani treba se razmotriti

suportivna psihoterapija, i usvojiti striktno definisana suportivna tehnika.” (Kernberg:

1984). Prema istom autoru provođenje suportivne psihoterapije pokazuje se kao idealan

terapijski postupak za intervenciju u kriznim stanjima.

3.3. Psihofarmakološka terapija

U farmakološkom tretmanu generaliziranog anksioznog poremećaja i paničnog poremećaja

u savremenoj kliničkoj praksi ordiniraju se anksiolitici i/ili antidepresivi novije generacije

tj. serotoninski re-uptake inhibitori (SSRI ).

3.3.1. Anksiolitici

“Anksiolitici su lijekovi koji reduciraju anksioznost, unutrašnju napetost i agitiranost, a pri

tome bitno ne oštećuju spoznajne i perceptivne procese. Nazivaju se još i sedativi ili mali

trankvilizeri” (Logo et al.: 1999). Iako u ovu grupu lijekova spadaju četiri podgrupe

(derivati propanediola, benzodijazepini, barbiturati, ostali anksiolitici) benzodijazepini su

zapravo anksiolitici u strogom smislu riječi. U ovu grupu spada veliki broj lijekova koji se

danas “masovno upotrebljavaju ne samo u psihijatriji već i u ambulantno – polikliničkim

uslovima” (Logo et al.: 1999). Neki od najviše korištenih kod nas su sljedeći: Alprazolam,

Bromazepam, Diazepam, Hlordiazepoxid, Lorazepam, Oksazepam.

Benzodijazepini se međusobno značajno ne razlikuju po kliničkim efektima koje ostvaruju.

Oni umanjuju ili pak ukidaju pacijentovo osjećanje anksioznosti. Izuzetak predstavlja

Alprazolam koji pored anksiolitičkog ispoljava i antidepresivni efekat. Ostali psihofarmaci

iz ove skupine u malim dozama djeluju anksiolitički, dok ordinirani u većim dozama

ispoljavaju hipnotski efekat. Glavne razlike među benzodiazepinima odnose se na srednju

terapeutsku dnevnu dozu koja se ordinira bolesniku i na poluživot raspada u tijelu.

3.3.1.1. Tranex (klorazepat dikalijum)

Kako se za potrebe ovog istraživanja odlučilo ordinirati medikament iz hemijske skupine

benzodijazepina, i to Tranex (klorazepat dikalijum), smatra se potrebnim predočiti i

osnovne osobine istog. Ovaj psihofarmak spada u grupu tzv. tipičnih benzodijazepina sa

dugim dejstvom. Njegovi terapijski efekti ogledaju se u tome što djeluje anksiolitički,

dovodi do ublažavanja ili ukidanja straha i napetosti, a ublažava i agresivnost. Isto tako

Tranex ublažava, ili pak ukida, nemir i nesanicu. Ispoljava i antikonvulzivno dejstvo.

Njegova značajna odlika je i ta da ima veliku terapijsku širinu. Upravo stoga je značajno

navesti da je opasnost od eventualnog predoziranja klorazepat dikalijumom svedena na

minimum.

Indikacije za primjenu Tranex-a postoje kako u psihijatriji, tako i u neurologiji. Odnose se

na sljedeća stanja:

Anksioznost, psihosomatske tegobe i nesanicu

Apstinencijalni sindrom u toku liječenja alkoholičara

Parcijalne epilepsije (kao adjuvantna terapija)

3.3.2. Nova generacija antidepresivnih farmaka (SSRI)

Antidepresivi su “farmaci koji liječe i poboljšavaju depresivna stanja. Kao i ostali

psihotropni lijekovi, antidepresivi mogu da postignu terapijski cilj uz primjenu

psihoterapije” (Logo et al.: 1999). Serotoninski re-uptake inhibitori (SSRI) su antidepresivi

koji se svrstavaju u tzv. novu generaciju ove vrste medikamenata. U ovoj hemijskoj grupi

nalazi se veliki broj farmaka, od kojih su na našem tržištu dostupni Oxetin (fluoksetin),

Seroxat (paroksetin), Zoloft (sertralin) i Asentra (sertralin). Sem u tretmanu depresivnih

stanja, ovi psihofarmaci sve se više koriste i u tretmanu opsesivno – kompulzivnog

poremećaja, anksioznih poremećaja, poremećaja hranjenja, alkoholizma, gojaznosti,

poremećaja spavanja i koriste se i u tretmanu suicidalnih pacijenata.

IV

- METOD ISTRAŽIVANJA -

4.1. Ciljevi istraživanja

Ciljeve istraživanja definisali smo na sljedeći način:

Eksplorativni cilj istraživanja je da se ispita efikasnost psihoterapijskog tretmana AT-om uz

suportivnu psihoterapiju u tretmanu klijenata koji pate od paničnog poremećaja (F 41.0),

kao i onih koji pate od generaliziranog anksioznog poremećaja (F 41.1).

Aplikativni cilj istraživanja odnosi se na to da bi dobijeni rezultati istraživanja mogli

obezbijediti smjernice za primjenu adekvatnijeg pristupa u tretmanu navedenih tipova

neurotskih poremećaja. Isto tako, bilo bi se u mogućnosti obezbijediti smjernice za

edukaciju stručnjaka na polju navedenih grana psihoterapije. Ovo se naročito smatra

potrebnim učiniti obzirom da se ovi metodi rada na mentalnom zdravlju populacije u našoj

zajednici rijetko praktikuju. Ovo se odnosi osobito na sprovođenje AT-a.

4.2. Hipoteze istraživanja

Hipoteze istraživanja definisali smo na sljedeći način:

Generalna hipoteza istraživanja pretpostavlja da tretman kako isključivo psihofarmacima,

tako i ovim medikamentima uz sprovođenje AT-a uz suportivnu psihoterapiju, dovodi do

značajnog poboljšanja kod klijenata koji pate od oba navedena tipa anksioznog poremećaja.

Hr1 – Prva radna hipoteza istraživanja pretpostavlja da psihofarmakološki tretman

pokazuje značajne rezultate, u smislu poboljšanja, u odnosu na inicijalno stanje ispitanika.

Hr2 – Druga radna hipoteza istraživanja pretpostavlja da tretman psihofarmacima uz

sprovođenje AT-a uz suportivnu psihoterapiju pokazuje značajne rezultate, u smislu

poboljšanja, a u odnosu na inicijalno stanje ispitanika.

Hr3 – Treća radna hipoteza istraživanja je da postoji statistički značajna razlika u stepenu

poboljšanja između grupe ispitanika tretiranih isključivo psihofarmakološki, i onih

tretiranih i odabranim psihoterapijskim tehnikama tj. AT-om uz suportivnu psihoterapiju.

4.3. Vrsta studije

Za potrebe ovog istraživanja odlučila se sprovesti eksplorativna studija.

4.4. Uzorak ispitivanja

Uzorak istraživanja sačinjava 80 ispitanika. Prilikom psihijatrijskog intervjua kod polovice

od ovog broja je postavljena dijagnoza paničnog poremećaja (F 41.0), a za drugu polovinu

ustanovljeno je da pate od generaliziranog anksioznog poremećaja (F 41.1). Ovo je

učinjeno u skladu s MKB 10 dijagnostičkim kriterijumima.

Ispitanici su podijeljeni u dvije osnovne grupe od po 40 osoba. Iste služe za međusobnu

komparaciju. U svakoj od ovih po 20 ih je oboljelo od paničnog poremećaja, odnosno od

generaliziranog anksioznog poremećaja. Različiti su po spolu, stepenu obrazovanja,

bračnom statusu, kao i po tome da li su zaposleni ili ne. Starosna dob kreće se u rasponu od

24 do 57 godina starosti.

Kako bi se omogućilo validnije poređenje terapijskog efekta između osnovne dvije dvije

grupe ispitanika, prilikom formiranja istih vodilo se računa i o tome da starost pacijenta iz

jedne grupe s određenim poremećajem ne odstupa više od 5 godina u odnosu na onog iz

druge grupe, s istim tipom poremećaja. Isto tako, vodilo se računa i da vremensko trajanje

glavnih tegoba svih pacijenata iz uzorka odstupa najviše za 5 mjeseci kod akutno oboljelih,

a 2 godine za one hronično oboljele.

Klijenti koji sačinjavaju uzorak ovog istraživanja tretirani su u Sarajevu u privatnoj

Neuropsihijatrijskoj ordinaciji "Prof. dr sci.med. Marijane Sandić". Vremenski okvir

istraživanja obuhvata period od juna 2004. god. do juna 2006. god.

4.5. Procedura rada

Ispitanici iz jedne osnovne grupe tretirani su isključivo medikamentozno i to Tranex

kapsulama od 10 miligrama, ordiniranim u tri dnevne doze. Ispitanicima iz druge grupe

također je ordinirana ista medikamentozna terapija po identičnom šablonu. Uz ovu, kod

ove grupe ispitanika sprovođen je i psihoterapijski tretman, tj. AT uz suportivnu

psihoterapiju.

Psihoterapijske seanse su se tokom prvih tri mjeseca tretmana sprovodile jednom u sedam

dana, a u vremenskom trajanju od 45 do 50 minuta. Prvi dio svake seanse obavljao se u

vidu sprovođenja AT-a i to u trajanju od 10 do 15 minuta. Tokom preostalog vremena

seanse sprovodila se suportivna psihoterapija. Tokom četvrtog i petog mjeseca tretmana

psihoterapijske seanse sprovodile su se jednom u četrnaest dana, a u istom vremenskom

trajanju. Prvi dio svake seanse obavljao se u vidu sprovođenja AT-a u trajanju od prosječno

5 minuta, dok se tokom preostalog vremena seanse sprovodila suportivna psihoterapija.

Kontrolni pregledi grupe ispitanika kojima je ordinirana isključivo medikamentozna

terapija (Tranex) obavljali su se jednom u četrnaest dana tokom prvih dva mjeseca

tretmana, a u vremenskom trajanju od prosječno 15 minuta. Tokom trećeg, četvrtog i petog

mjeseca tretmana Tranex-om kontrolni pregledi obavljali su se jednom u dvadeset i jedan

dan, a u istom vremenskom trajanju.

Obzirom da je povišena anksioznost zajednički i dominantan simptom kod oba poremećaja

od kojih pate klijenti tretirani tokom ovog istraživanja, da bi se ocijenila efikasnost

odabrana dva načina tretmana odlučilo se mjeriti anksioznost. Ovo se činilo obavljanjem

testa prilikom psihijatrijskog intervjua tj. neposredno prije započinjanja sprovođenja

tretmana, te činjenjem retesta nakon pet mjeseci sprovođenja istog. Kao mjerni instrument

putem koga su se obavljali i test i retest korišten je State - Trait Anxiety Inventory (STAI).

Observirani period efikasnosti sprovođenja oba navedena vida tretmana u ovom

istraživanju iznosi pet mjeseci, počevši od sprovođenja istog.

4.6. Instrument istraživanja

U istraživanju se koristio State - Trait Anxiety Inventory (STAI), instrument namijenjen za

mjerenje anksioznosti. Sačinjen je tokom 1960-ih godina proteklog stoljeća i revidiran

1983. godine u oblik u kome se primjenjuje i danas. Autori inventara su: Charles D.

Spielberg, Richard L. Gorusch Robert E. Lushene.

Instrument se sastoji od dvije četverostepene skale (STAI–S i STAI–T). Svaka se sastoji od

po 20 ajtema. STAI–S skala koristi se za mjerenje anksioznosti kao stanja, dok je STAI–T

skala u upotrebi za mjerenje anksioznosti kao crte ličnosti. Za potrebe ovog istraživanja

koristila se skala STAI-S.

Prema autorima instrumenta, stanje anksioznosti odnosi se na "tranzitorno emocionalno

stanje ili stanje ljudskog organizma koje je okarakterisano subjektivnim, svjesno

percipiranim osjećajima tenzije i strepnje da bi se nešto loše moglo dogoditi, i povišenom

aktivnošću autonomnog nervnog sistema" (Spielberg et. al., prema Sesti: 2000).

Generalna upotreba ovog instrumenta odnosi se na to da je namijenjen psihološkim

istraživanjima mentalnog zdravlja uopšte, potom u kliničkoj dijagnostici, kao i prilikom

diferenciranja stanja anksioznosti od depresivnih stanja. Rezultati na STAI skali

interpretiraju se direktno tj. visoki bodovni rezultati označavaju viši intenzitet anksioznosti,

dok niži rezultati, obratno, ukazuju na niži intenzitet anksioznosti. Rezultati se kreću u

opsegu od 20 do 80 bodova.

Norme za našu populaciju nisu utvrđene (Popov: 2004).

Pouzdanost instrumenta je računata test - retest metodom i bilježi sljedeće rezultate: STAI-

S = .33 i STAI-T = .695. Skala pokazuje visoku internu konzistentnost (a koeficijent za

STAI-S = 0.93, za STAI-T = .90). Konstruktna, konkurentna i kriterijska validnost je više

puta provjeravana (Spielberg et. al., prema Sesti: 2000).

4.7. Statistička evidencija i obrada podataka

Podaci dobijeni ovim istraživanjem predočeni su u vidu tabela i dijagrama. Obrada

podataka obavila se upotrebom kompjuterskog programa "Statistički paket za socijalne

nauke" (SPSS).

V

- REZULTATI ISTRAŽIVANJA –

Da bi se rezultati istraživanja predočili u preglednijem obliku ovaj dio istraživanja

podijeljen je u pet dijelova:

5.1. Distribucija rezultata

5.2. Prikaz nekih od osnovnih socio – demografskih odlika ispitanika

5.3. Uticaj sprovedenih vidova tretmana na intenzitet anksioznosti kao stanja

5.4. Uticaj socio – demografskih odlika ispitanika na efekte tretmana

5.5. Ajtem analiza

5.1. Distribucija rezultata

Tabela br. 1 - Deskriptivne vrijednosti rezultata testa na STAI-S skali

STAI-S

Aritmetička sredina 66,34

Standardna devijacija 5,041

Asimetrija -,228

Spljoštenost -,467

807570656055

TEST

15

12

9

6

3

0

Frek

venc

ija

Dijagram br. 1 - Distribucija rezultata testa na STAI-S skali

Tabela br. 2 - Deskriptivne vrijednosti rezultata retesta na STAI-S skali

Retest STAI-S

Aritmetička sredina 45,49

Standardna devijacija 7,085

Asimetrija -,047

Spljoštenost -,431

60504030

RETEST

14

12

10

8

6

4

2

0

Frek

venc

ija

Dijagram br. 2 - Distribucija rezultata retesta na STAI-S skali

Tabela br. 3 - Testiranje normalnih distribucija

STAI-S Retest STAI-S

Kolmogorov-Smirnov Z ,704 ,786

p ,704 ,567

Distribucija rezultata na testu i retestu na STAI-S skali se statistički značajno ne razlikuje

od normalne raspodjele.

5.2. Prikaz nekih od osnovnih socio – demografskih odlika ispitanika

Osnovni socio – demografski podaci o klijentima koji sačinjavaju uzorak ovog istraživanja

odnose se na sljedeće kategorije: starosnu dob ispitanika, njihov spol, stepen obrazovanja,

bračni status, te da li su zaposleni ili pak nisu. Podaci su predočeni u vidu tabela koje

slijede.

Tabela br. 4 – Broj ispitanika u odnosu na starosnu dob

STAROSNA DOB Frekvencija Procenat

24-30 33 41,2

31-40 23 28,8

41-50 16 20,0

51-57 8 10,0

Ukupno 80 100,0

Tabela br. 5 – Broj ispitanika u odnosu na spol

SPOL Frekvencija Procenat

Muški 37 46,2

Ženski 43 53,8

Ukupno 80 100,0

Tabela br. 6 - Broj ispitanika u odnosu na stepen obrazovanja

STEPEN OBRAZOVANJA Frekvencija Procenat

Student 7 8,8

Srednja stručna sprema 37 46,2

Viša i visoka stručna sprema 36 45,0

Ukupno 80 100,0

Tabela br. 7 - Broj ispitanika u odnosu na bračni status

BRAČNI STATUS Frekvencija Procenat

Neudata/neoženjen 20 25,0

U braku 47 58,8

Udovac/udovica 3 3,7

Rastavljeni 10 12,5

Ukupno 80 100,0

Tabela br. 8 – Broj ispitanika u odnosu na zaposlenost

ZAPOSLENOST Frekvencija Procenat

Da 66 82,5

Ne 14 17,5

Ukupno 80 100,0

5.3. Uticaj sprovedenih vidova tretmana na intenzitet anksioznosti kao stanja

Tabela br. 9 - Broj ispitanika u odnosu na tip poremećaja i sprovedeni tretman

20 20 40

25,0% 25,0% 50,0%

20 20 40

25,0% 25,0% 50,0%

40 40 80

50,0% 50,0% 100,0%

Broj

Procenat

Broj

Procenat

Broj

Procenat

Panični poremećaj

Generaliziranianksiozniporemećaj

TIP POREMEĆAJA

Ukupno

AT/Suport/Tranex Tranex

TRETMAN

Ukupno

U tabeli br. 9 dat je prikaz raspodjele ispitanika kako u odnosu na tip anksioznog

poremećaja od kojeg su oboljeli (generalizirani anksiozni poremećaj ili panični poremećaj),

tako i u odnosu na sprovedeni terapijski pristup. Tretman se odnosio ili na sprovođenje

autogenog treninga uz suportivnu psihoterapiju i uz ordiniranje Tranex-a, ili pak na

ordiniranje isključivo medikamentozne terapije tj. Tranex-a.

Tabela br. 10 - Testiranje statističke značajnosti razlike rezultata testa i retesta na STAI-S skali uodnosu na sprovedeni tretman i tip anksioznog poremećaja

Suma

kvadrata df

Prosječna suma

kvadrata F p

test/retest 17388,900 1 17388,900 509,978 ,000

test/retest * TIP POREMEĆAJA 16,900 1 16,900 ,496 ,484

test/retest * TRETMAN 532,900 1 532,900 15,629 ,000

test/retest * TIP POREMEĆAJA * TRETMAN 16,900 1 16,900 ,496 ,484

Pogreška 2591,400 76 34,097

Postoji statistički značajna razlika u promjeni rezultata između testa i retesta na STAI-S

skali.

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

Arit

met

ička

sre

dina

Dijagram br. 3 - Prosječni rezultati ispitanika na testu i retestu na STAI-S skali

Kao posljedica sprovođenja oba vida tretmana kod ispitanika je došlo do statistički

značajnog smanjenja inzenziteta anksioznosti kao stanja.

Intenzitet anksioznosti kao stanja kod ispitanika umanjio se za prosječno 31,43%.

Ne postoji statistički značajna razlika u promjeni rezultata na testu i retestu na STAI-S skali

između ispitanika koji pate od generaliziranog anksioznog poremećaja i onih koji pate od

paničnog poremećaja.

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

Arit

met

ička

sre

dina

Generaliziranianksiozni poremećaj

Panični poremećajTIP POREMEĆAJA

Dijagram br. 4 - Prosječni rezultati ispitanika na testu i retestu na STAI-S skaliu odnosu na tip poremećaja

Nakon sprovođenja oba vida tretmana intenzitet anksioznosti kao stanja prosječno je opao

u podjednakoj mjeri kod ispitanika kojima je dijagnosticiran generalizirani anksiozni

poremećaj i kod ispitanika kojima je dijagnosticiran panični poremećaj.

Ipak, uočava se da je skor na testu na STAI-S skali kod oboljelih od paničnog poremećaja

veći no kod onih koji pate od generaliziranog anksioznog poremećaja i to za, u prosjeku,

2,35 %. Na rezultatima retesta na STAI-S skali ova razlika je znatno manja tj. ispitanici sa

paničnim poremećajem postigli su ukupan skor za prosječno 0,61% viši u odnosu na

ispitanike s generaliziranim anksioznim poremećajem.

Tabela br. 11 - Testiranje statističke značajnosti razlike u rezultatima testa i retesta na skali STAI-Sizmeđu ispitanika sa generaliziranim anksioznim poremećajem i ispitanika sa paničnim poremećajem

Zavisne varijable Suma kvadrata df

Prosječna

suma kvadrata F p

TIP POREMEĆAJA STAI-S test 49,613 1 49,613 1,976 ,164

STAI-S retest 1,513 1 1,513 ,030 ,863

Pogreška STAI-S test 1958,275 78 25,106

STAI-S retest 3964,475 78 50,827

Ukupno STAI-S test 2007,888 79

STAI-S retest 3965,988 79

I prilikom testa i prilikom retesta na STAI-S skali nije postojala statitički značajna razlika u

intenzitetu anksioznosti kao stanja između ispitanika kojima je dijagnosticiran panični

poremećaj i ispitanika kojima je dijagnosticiran generalizirani anksiozni poremećaj.

Postoji statistički značajna razlika u promjeni rezultata tokom testa i retesta na STAI-S

skali u odnosu na vrstu tremana koji je sproveden.

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

40

Arit

met

ička

sre

dina

TranexAT/Suport/TranexTRETMAN

Dijagram br. 5 - Prosječni rezultati ispitanika na testu i retestu na STAI-S skaliu odnosu na vrstu sprovedenog tretmana

Opadanje intenziteta anksioznosti kao stanja kod ispitanika nije se pokazalo podjednakim u

odnosu na sprovedenu vrstu tretmana. Kod ispitanika tretiranih AT-om uz suportivnu

terapiju i uz ordiniran Tranex intenzitet anksioznosti kao stanja je u prosjeku opao za 36,24

%, dok je kod onih tretiranih isključivo Tranex-om isti opao u prosjeku za 26,43 %.

Uočava se i da je grupa ispitanika tretirana odabranim multidimenzionalnim pristupom na

testu na STAI-S skali pokazala rezultate za prosječno 3,73 % veće u odnosu na ispitanike

tretirane isključivo odabranim psihofarmakom. S druge strane, na retestu na STAI-S skali

ispitanici tretirani AT-om uz suportivnu psihoterapiju i ordinirani Tranex pokazali su

rezultate za prosječno 9,98 % niže u odnosu na grupu ispitanika tretiranih isključivo

Tranex-om.

Ne postoji statistički značajna razlika u profilu djelovanja tretmana odabranim

psihofarmakom i tretmana u vidu odabranog multidimenzionalnog pristupa kod ispitanika

sa dijagnosticiranim generaliziranim anksioznim poremećajem i ispitanika sa

dijagnosticiranim paničnim poremećajem

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

40

Arit

met

ička

sre

dina

TranexAT/Suport/TranexTRETMAN

Dijagram br. 6 - Prosječni rezultati ispitanika s paničnim poremećajem natestu i retestu na STAI-S skali u odnosu na sprovedeni tip tretmana

Kao posljedica sprovođenja oba vida tretmana došlo je do opadanja intenziteta anksioznosti

kao stanja, s tim da je psihoterapija AT-om uz suportivni tretman i ordinirani Tranex u

većoj mjeri djelovala na opadanje anksioznosti kao stanja kod ispitanika, nego tretman

sproveden isključivo orniniranjem Tranex-a.

Iako je na testu na skali STAI-S grupa ispitanika tretirana u okviru gore navedenog

multidimenzionalnog modela postigla u prosjeku više rezultate tj. ispoljila stepen

anksioznosti viši za prosječno 4,44% u odnosu na grupu ispitanika tretiranih isključivo

Tranex-om, nakon sprovođenja terapije grupa ispitanika tretitana u okviru

multidimenzionalnog pristupa pokazala je u prosjeku niži stepen anksioznosti kao stanja za

11,47 % u odnosu na ispitanike tretirane Tranex-om. Ovo upućuje na to da bi razlika

između ovih grupa mogla biti i veća da su u samom početku grupe bile izjednačene po

stepenu anksioznosti.

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

40

Arit

met

ička

sre

dina

TranexAT/Suport/TranexTRETMAN

Dijagram br. 7 - Prosječni rezultati ispitanika s generaliziranim anksioznimporemećajem na testu i retestu na STAI-S skali u odnosu na sprovedeni tip

tretmana

I kod klijenata koji pate od generaliziranog anksioznog poremećaja, kao i onih koji pate od

paničnog poremećaja slično je djelovanje dva odabrana tipa terapije. Iako su rezultati na

testu na STAI-S skali kod klijenata tretiranh odabranim multidimenzionalnim pristupom

ukazali na to da je stepen anksioznosti kod njih bio prosječno za 3,00 % viši u odnosu na

ispitanike tretirane isključivo odabranim psihofarmakom, rezultati retesta na STAI-S skali

pokazali su da je intenzitet anksioznosti kao stanja kod klijenata tretiranih u skladu s

odabranim multidimenzionalnim smjernicama opao u većoj mjeri nego kod onih kojima je

ordiniran samo medikament (Tranex) i to za prosječno 8,45%.

Odnosno, tretman AT-om uz suportivnu psihoterapiju i uz ordiniranje Tranex-a dovodi do

većeg smanjenja intenziteta anksiozonosti kao stanja u odnosu na tretman isključivo

Tranex-om i kod oboljelih od generaliziranog anksioznog poremećaja. Ovo se pokazalo

takvim iako su inicijalno veći rezultati na STAI-S skali, dakle povišen stepen anksioznosti

kao stanja, u prosjeku registrovani u onoj grupi ispitanika u kojoj se sprovodila

psihoterapija uz ordiniranje psihofarmaka.

5.4. Uticaj socio – demografskih odlika ispitanika na efekte tretmana

Obzirom na strukturu uzorka, a kako bi se obavile statističke analize u odnosu na neke od

osnovnih socio – demografskih odlika ispitanika istraživanja, ukazalo se neophodnim

učiniti rekodiranje pojedinih kategorija. Ovo se odnosi na stepen obrazovanja, na bračni

status i starosnu dob ispitanika. Prikaz načina rekodiranja daje se u vidu Tabele br. 12,

Tabele br. 13 i Tabele br. 14.

Tabela br. 12 - Broj ispitanika u odnosu na starosnu dob (rekodirano)

STAROSNA DOB

(rekodirano)

Frekvencija Procenat

24-30 33 41,2

31-40 23 28,8

41-57 24 30,0

Ukupno 80 100,0

Tabela br.13 – Broj ispitanika u odnosu na stepen obrazovanja (rekodirano)

STEPEN OBRAZOVANJA

(rekodirano)

Frekvencija Procenat

Studenti i srednja stručna sprema 44 55,0

Viša i visoka stručna sprema 36 45,0

Ukupno 80 100,0

Tabela br. 14 – Broj ispitanika u odnosu na bračni status (rekodirano)

BRAČNI STATUS

(rekodirano)

Frekvencija Procenat

Neudata/ Neoženjen 33 41,2

U braku 47 58,8

Ukupno 80 100,0

Tabela br. 15 - Testiranje statističke značajnosti razlike rezultata testa i retesta na STAI-S skali uodnosu na starosnu dob ispitanika, tip poremećaja i sprovedeni tretman

Suma

kvadrata df

Prosječna

suma kvadrata F p

test/retest * obrazovanje (rekodirano) 3,643 1 3,643 ,099 ,754

test/retest * bračni status (rekodirano) ,602 1 ,602 ,016 ,899

test/retest * ZAPOSLENOST 100,980 1 100,980 2,751 ,013

Ne postoji statistički značajna razlika u promjeni rezultata između testa i retesta na STAI-S

skali između ispitanika s različitim stepenom obrazovanja.

Ne postoji statistički značajna razlika u promjeni rezultata između testa i retesta na STAI-S

skali između ispitanika različitog bračnog statusa.

Ne postoji statistički značajna razlika u promjeni rezultata između testa i retesta na STAI-S

skali između ispitanika u odnosu na to da li su isti zaposleni ili nisu.

Tabela br. 16 - Testiranje statističke značajnosti razlike rezultata testa i retesta na STAI-s skali uodnosu na starosnu dob ispitanika, tip poremećaja i sprovedeni vid tretmana

Suma

kvadrata

df

Prosječna

suma

kvadrata

F p

test/retest * starosna dob (rekodirano) 361,603 2 180,802 5,937 ,004

test/retest *starosna dob (rekodirano) * TIP POREMEĆAJA 42,827 2 21,413 ,703 ,499

test/retest * starosna dob (rekodirano) * TRETMAN 175,794 2 87,897 2,886 ,063

test/retest * starosna dob (rekodirano) * TIP POREMEĆAJA *

TRETMAN

26,382 2 13,191 ,433 ,650

Pogreška 2070,791 68 30,453

Postoji značajna statistička razlika u promjeni rezultata prilikom testa i retesta na STAI-S

skali između ispitanika u odnosu na njihovu starosnu dob.

RSTAISTAI

70

65

60

55

50

45

40

Arit

met

ička

sre

dina

41-5731-4024-30

STAROSNA DOB.rec

Dijagram br. 8 - Prosječni rezultati ispitanika na STAI skali na testu i retestu uodnosu na starosnu dob

Nakon sprovođenja tretmana nije došlo do ravnomjernog opadanja intenziteta anksioznosti

kao stanja kod ispitanika različite starosne dobi. Kod ispitanika koji pripadaju najmlađoj

uzrasnoj skupini, tj. od 24 do 30 godina starosti, intenzitet anksioznosti kao stanja u

prosjeku je opao u najvišem stepenu iako se prilikom testa na STAI-S skali prosječan

intenzitet anksioznosti kod ove uzrasne skupine pokazao povišenim u odnosu na druge

dvije grupe ispitanika. Isto tako, uočava se da je na retestu na STAI-S skali najmlađa grupa

ispitanika postigla najniže rezultate.

Intenzitet anksioznosti kao stanja je kod uzrasne grupe od 24 do 30 godina starosti opao za

prosječno 34,72 %, kod uzrasne grupe od 31 do 40 godina za prosječno 32,32 %, a kod

najstarije uzrasne grupe tj. one od 41 do 57 godina u najmanjoj mjeri tj. u prosjeku za 25,91

%.

Ne postoji statistički značajna razlika u promjeni rezultata prilikom testa i retesta na STAI-

S skali između ispitanika u odnosu na njihovu starosnu dob i tip poremećaja.

Ne postoji značajna statistička razlika u promjeni rezultata prilikom testa i retesta na STAI-

S skali između ispitanika u odnosu na starosnu dob i vrstu sprovedenog tretmana. Ipak,

obzirom da je ovaj rezultat na granici (p=0.063) ovo nas je podstaklo da i ove rezultate

prikažemo dijagramima.

RETESTTEST

70

60

50

40

Arit

met

ička

sre

dina

41-5731-4024-30

STAROSNA DOB.rec

Dijagram br. 9 - Prosječni rezultati ispitanika tretiranih multidimenzionalnimpristupom (AT/Suport/Tranex) na testu i retestu na STAI-S skali u odnosu na

starosnu dob

Kod najmlađe grupe ispitanika, one starosne dobi od 24 do 30 godina, tretman AT-om uz

suportivnu psihoterapiju uz ordinirani Tranex doveo je do sniženja intenziteta anksioznosti

kao stanja za u prosjeku 41,16 %.

Kod grupe ispitanika starosne dobi od 31 do 40 godina tretman sprovođenjem AT-a uz

suportivnu psihoterapiju uz ordinirani Tranex doveo je do umanjenja intenziteta

anksioznosti kao stanja za u prosjeku 37,89 %.

Kod ispitanika starosne dobi od 41 do godina starosti tretman AT-om uz suportivnu

psihoterapiju uz ordinirani Tranex doveo je do opadanja intenziteta anksioznosti kao stanja

za u prosjeku 27,20 %.

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

Arit

met

ička

sre

dina

41-5731-4024-30

STAROSNA DOB.rec

Dijagram br. 10 - Prosječni rezultati ispitanika tretiranih isključivopsihofarmakom (Tranex) na testu i retestu na STAI-S skali u odnosu na

starosnu dob

Kod najmlađe grupe ispitanika, one starosne dobi od 24 do 30 godina, tretman

proveden isključivo ordiniranjem Tranex-a doveo je do opadanja anksioznosti kao

stanja za prosječno 29,61 %.

Kod grupe ispitanika starosne dobi od 31 do 40 godina tretman proveden isključivo

ordiniranjem Tranex-a doveo je do opadanja anksioznosti kao stanja za prosječno 21,44

%.

Kod ispitanika starosne dobi od 41 do godina starosti tretman proveden isključivo

ordiniranjem Tranex-a doveo je do opadanja anksioznosti kao stanja za prosječno 24,83

%.

Ne postoji statistički značajna razlika u profilu djelovanja tretmana odabranim

psihofarmakom i tretmana u vidu sprovedenog odabranog multidimenzionalnog pristupa

kod ispitanika sa dijagnosticiranim paničnim poremećajem i onih sa dijagnosticiranim

generaliziranim anksioznim poremećajem u odnosu na starosnu dob.

Tabela br. 17 - Testiranje statističke značajnosti razlike rezultata testa i retesta na STAI-S skali uodnosu na spol, tip poremećaja i tretman

Suma

kvadrata

df

Prosječna

suma

kvadrata

F p

test/retest * SPOL 75,336 1 75,336 2,348 ,130

test/retest * TIP POREMEĆAJA * SPOL 173,461 1 173,461 5,406 ,023

test/retest * TRETMAN * SPOL 25,012 1 25,012 ,780 ,380

test/retest * TIP POREMEĆAJA* TRETMAN * SPOL 13,340 1 13,340 ,416 ,521

Pogreška 2310,046 72 32,084

Ne postoji statistčki značajna razlika u promjeni intenziteta anksioznosti kao stanja tokom

testa i retesta na skali STAI-S između ispitanika muškog spola i ispitanika ženskog spola.

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

Arit

met

ička

sre

dina

ŽenskiMuški

SPOL

Dijagram br. 11 - Prosječni rezultati ispitanika na testu i retestu na STAI-S skaliu odnosu na spol

Kod ispitanika oba spola u prosjeku je došlo do podjednakog smanjenja intenziteta

anksioznosti kao stanja. Kod ispitanika muškog spola isti je opao prosječno za 29,78%, a

kod ispitanika ženskog spola u prosjeku za 32,78%.

Postoji statistički značajna razlika u promjeni rezultata između testa i retesta na skali STAI-

S između ispitanika muškog spola i ispitanika ženskog spola u odnosu na tip poremećaja

koji je dijagnosticiran.

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

40

Arit

met

ička

sre

dina

ŽenskiMuški

SPOL

Dijagram br. 12 - Prosječni rezultati ispitanika s paničnim poremećajem natestu i retestu na STAI-S skali u odnosu na spol

Nakon sprovođenja tretmana u grupi ispitanika koji pate od paničnog poremećaja intenzitet

anksioznosti kao stanja opao je u prosjeku podjednako kod oba spola i to kod ispitanika

muškog spola za prosječno 33,50%, a ispitanika ženskog spola u prosjeku za 30.71%.

RETESTTEST

70

65

60

55

50

45

40

Arit

met

ička

sre

dina

ŽenskiMuški

SPOL

Dijagram br. 13 - Prosječni rezultati ispitanika s generaliziranim anksioznimporemećajem na testu i retestu na STAI-S skali u odnosu na spol

Nakon sprovođenja tretmana u grupi ispitanika koji pate od generaliziranog anksioznog

poremećaja intenzitet anksioznosti kao stanja nije u prosjeku opao u podjednakoj mjeri kod

osoba muškog i osoba ženskog spola. Pad anksioznosti pokazao se statistički signifikantno

većim kod osoba ženskog spola iako su iste prilikom testa na STAI-S skali ispoljile viši

stepen anksioznosti u odnosu na osobe muškog spola i to u prosjeku za 7.15%.

Pad intenziteta anksioznosti kao stanja kod ispitanika ženskog spola koji pate od

generaliziranog anksioznog poremećaja u prosjeku iznosi 34,78%, dok kod ispitanika

muškog spola isti iznosi u prosjeku 25,62 %.

Ne postoji statistički značajna razlika u promjeni intenziteta anksioznosti kao stanja kod

ispitanika muškog i ispitanika ženskog spola s obzirom na vrstu sprovedenog tretmana.

Ne postoji statistički značajna razlika u profilu djelovanja vrste sprovedenog tretmana kod

ispitanika muškog i ispitanika ženskog spola sa dijagnosticiranim generaliziranim

anksioznim poremećajem i dijagnosticiranim paničnim poremećajem.

Tabela br. 18 - Broj ispitanika s generaliziranim anksioznim poremećajem uodnosu na spol i starosnu dob

9 4 6 1947,4% 21,1% 31,6% 100,0%

10 4 7 2147,6% 19,0% 33,3% 100,0%

19 8 13 4047,5% 20,0% 32,5% 100,0%

BrojProcenatBrojProcenatBrojProcenat

Muški

Ženski

SPOL

Ukupno

24-30 31-40 41-57STAROSNA DOB (rekodirano)

Ukupno

Tabela br. 19 - Testiranje statističke značajnosti razlike u broju ispitanika i ispitanicarazličite starosne dobi koji pate od generaliziranog anksioznog poremećaja

Vrijednost df p

Hi kvadrat ,030 2 ,985

N 40

U grupi ispitanika oboljelih od generaliziranog anksioznog poremećaja nema statistički

značajne razlike u broju ispitanika u odnosu na spol i starosnu dob.

Tabela br. 20 - Broj ispitanika oboljelih od generaliziranog anksioznogporemećaja u odnosu na spol i bračni status

6 13 1931,6% 68,4% 100,0%

7 14 2133,3% 66,7% 100,0%

13 27 4032,5% 67,5% 100,0%

BrojProcenatBrojProcenatBrojProcenat

Muški

Ženski

SPOL

Ukupno

Neudata/Neoženjen U braku

BRAČNI STATUS (rekodirano)

Ukupno

Tabela br. 21 - Testiranje statističke značajnosti razlike u broju ispitanika i ispitanica različitog bračnogstatusa koji pate od generaliziranog anksioznog poremećaja

Vrijednost df p

Hi kvadrat ,014 1 ,906

N 40

U grupi ispitanika oboljelih od generaliziranog anksioznog poremećaja nema statistički

značajne razlike u broju ispitanika u odnosu na spol i bračni status.

Tabela br. 22 - Broj i spol ispitanika oboljelih od generaliziranog anksioznogporemećaja u odnosu na stepen obrazovanja

12 7 1963,2% 36,8% 100,0%

17 4 2181,0% 19,0% 100,0%

29 11 4072,5% 27,5% 100,0%

BrojProcenatBrojProcenatBrojProcenat

Muški

Ženski

SPOL

Ukupno

Studenti i srednjastručna sprema

Viša i visokastručna sprema

STEPEN OBRAZOVANJA (rekodirano)

Ukupno

Tabela br. 23 - Testiranje statističke značajnosti razlike u broju ispitanika i ispitanica različitog stepenaobrazovanja koji pate od generaliziranog anksioznog poremećaja

Vrijednost df p

Hi kvadrat 1,584 1 ,208

N 40

U grupi ispitanika oboljelih od generaliziranog anksioznog poremećaja nema statistički

značajne razlike u broju ispitanika u odnosu na spol i stepen obrazovanja.

Tabela br. 24 - Broj ispitanika oboljelih od generaliziranog anksioznogporemećaja u odnosu na spol i zaposlenost

16 3 1984,2% 15,8% 100,0%

18 3 2185,7% 14,3% 100,0%

34 6 4085,0% 15,0% 100,0%

BrojProcenatBrojProcenatBrojProcenat

Muški

Ženski

SPOL

Ukupno

Da NeZAPOSLENOST

Ukupno

Tabela br. 25 - Testiranje statističke značajnosti razlike u broju ispitanika i ispitanica koji pate odgeneraliziranog anksioznog poiremećaja u odnosu na zaposlenost

Vrijednost df p

Hi kvadrat ,018 1 ,894

N 40

U grupi ispitanika oboljelih od generaliziranog anksioznog poremećaja nema statistički

značajne razlike u broju ispitanika u odnosu na spol i zaposlenost.

5.5. Ajtem analiza nekih od osnovnih rezultata testa i retesta na STAI-S skali

2019181716151413121110987654321

TEST

3,6

3,5

3,4

3,3

3,2

3,1

3,0

2,9

Arit

met

ička

sre

dina

Dijagram br. 15 - Prosječne vrijednosti ajtema na testu na STAI-S skali

Uočavamo da su prilikom testa na STAI-S skali na ajteme koji su označeni brojčanim

vrijednostima 1, 19 i 20 ispitanici u prosjeku postigli povišene bodovne vrijednosti u

odnosu na prosječne vrijednosti na preostalim ajtemima skale.

Dakle, na testu na STAI-S skali ispitanici su, u prosjeku, ispoljili osobito nizak subjektivni

osjećaj:

smirenosti (ajtem 1 – osjećam se smireno)

staloženosti (ajtem 19 – osjećam se staloženo)

prijatnosti (ajtem 20 – osjećam se prijatno).

2019181716151413121110987654321

RETEST

2,7

2,6

2,5

2,4

2,3

2,2

2,1

2,0

Arit

met

ičke

sre

dine

Dijagram br. 16 - Prosječne vrijednosti ajtema na retestu na STAI-S skali

Uočavamo da su prilikom retesta na STAI-S skali na sve ajteme od strane ispitanika u

prosjeku dobijene bodovno niže vrijednosti u odnosu na prosječne rezultate koje su postigli

na testu.

Dakle, nakon sprovedenog tretmana, intenzitet anksioznosti kao stanja kod ispitanika je u

prosjeku opao i to razmatrano u odnosu na sve pojedinačne ajteme STAI-S skale.

Ipak, potrebno je izdvojiti prosječan rezultat koji su ispitanici postigli na retestu u odnosu

na ajtem označen brojčanom vrijednošću 7. Prosječna bodovna vrijednost istog prilikom

retesta gotovo da nije pokazala pad u odnosu na prosječnu vrijednost dobijenu na testu.

Dakle, nakon sprovedenog tretmana kod ispitanika se, u prosjeku, nije osobito umanjio

subjektivni osjećaj brige zbog mogućih nevolja (ajtem 7 – brinem zbog mogućih nevolja).

2019181716151413121110987654321

RETEST

3

2,8

2,6

2,4

2,2

2

1,8

Arit

met

ička

sre

dina

TranexAT/Suport/TranexTRETMAN

Dijagram br. 17 - Prosječne vrijednosti ajtema na retestu na STAI-S skali uodnosu na sprovedeni vid tretmana

Oba vida sprovedene terapije kod ispitanika rezultirale su u prosjeku sličnim profilom

sniženja prosječnih bodovnih vrijednosti odgovora na ajteme na retestu na STAI-S skali.

Izuzetak od gore navedenog pokazuje se u odnosu na ajteme označene brojčanom

vrijednošću 7 i 18.

Dakle, tretman ispitanika sproveden AT-om uz suportivnu psihoterapiju i uz ordinirani

Tranex, u odnosu na tretman isključivo ordiniranim Tranex-om, pokazao je u prosjeku

evidentno efikasnije rezultate u umanjenju subjektivnog osjećaja:

brige zbog mogućih nevolja (ajtem 7 – brinem zbog mogućih nevolja)

zbunjenosti (ajtem 18 – osjećam se zbunjeno)

VI

- DISKUSIJA –

6.1. Osvrt o načinu selekcioniranja uzorka i o odabiru tretmana koji se sprovodio

Ispitanici koji sačinjavaju uzorak ovog istraživanja pate od neurotskog poremećaja iz

kategorije anksioznih poremećaja, i to paničnog poremećaja ili pak generaliziranog

anksioznog poremećaja. Za ispitivanje efikasnosti tretmana (psihoterapijskog AT-om uz

suportivnu psihoterapiju i uz ordiniranje Tranex-a, ili isključivo ordiniranjem Tranex-a)

ovako oboljele populacije odlučili smo se prevashodno zato što epidemiloške studije

upućuju na to da su ona veoma česta. Npr. "individualni neurotski simptomi veoma česti pa

se tako tvrdi da u opštoj populaciji Njujorka na svakih 1000 stanovnika ima 815 koji

ispoljavaju ove simptome. Procjene učestalosti "minor" neurotskih poremećaja pokazuju

vrlo velike varijacije. Životna prevalencija u danskom pregledu iznosi 18/1000 za

muškarce i 27/1000 za žene ili u švedskom pregledu 79/1000 muških i 165/1000 ženskih

pacijenata" (Logo et. al.: 1999). Precizni epidemiološki podaci o učestalosti ovih

poremećaja na našem podneblju nisu utvrđeni, no iz praktičnog rada s oboljelima da se

zaključiti da su ovi poremećaji česti i u našoj populaciji.

Indikacije za sprovođenje a) AT-a, suportivne uz medikamentoznu terapiju Tranex-om ili

b) samo medikamentozne terapije Tranex-om, u slučaju navedenih tipova anksioznog

poremećaja, ne isključuju sprovođenje ovih vidova tretmana kako u odnosu na tip

poremećaja, tako i u odnosu na različitost socio – demografskih odlika klijenata. Stoga se

odabir određenog tretmana sprovodio prevashodno uzimajući u obzir stepen motivacije

klijenta za isti, a koji se procjenjivao već prilikom psihijatrijskog intervjua. Ovo se

procjenjivalo tako što se obraćala posebna pažnja na klijentovu spremnost da se, uz

terapeutovu pomoć, može konfrontirati s neadekvatnim tipom ponašanja u svakodnevnici,

te da tokom sprovođenja psihoterapijskog tretmana posjeduje kapacitet da ih mijenja. Isto

tako, stepen motivacije za aktivno zalaganje u cilju poboljšanja vlastitog psihičkog stanja

jasno se ogledao i u tome kako je klijent reagovao na činjenicu da je bio upoznat s

neophodnošću da, barem tokom prvih nekoliko mjeseci, samostalno i svakodnevno

sprovodi AT. Klijent s ovim biva upoznat već tokom psihijatrijskog intervjua.

Objema grupama ispitanika je ordiniran isti medikament, psihofarmak iz grupe

benzodijazepina – Tranex. Kod ispitanika kod kojih su se odlučili sprovoditi i navedeni

psihoterapijski tretmani ovo je učinjeno stoga što dejstvom ordiniranog psihofarmaka isti

biva opušteniji u svakodnevnom funkcionisanju, kao i zato što kao takav tokom seanse

lakše i brže ovladava materijalom koji se obrađuje.

Procjena efikasnosti odabranih vidova terapije odnosila se na period od 5 mjeseci, a od

početka sprovođenja iste. Ovim se željelo dati vremena da se ustabile dosegnute promjene

psihičkog statusa klijenata. Isto tako vršena je evaluacija stanja stepena anksioznosti prije

no što je započet tretman, kao i nakon pet mjeseci sprovođenja istog.

6.2. Osvrt na rezultate istraživanja s akcentom na uticaj sprovedenog vida tretmana

na intenzitet anksioznosti kao stanja

Rezultati istraživanja pokazali su da su oba tipa tretmana koji su se sprovodili, tj. i tretman

AT-om uz suportivnu psihoterapiju i uz ordinirani Tranex, kao i tretman isključivo

ordiniranjem Tranex-a, doveli do statistički značajnog opadanja anksioznosti kao stanja.

Ovo se pokazalo takvim kako kod ispitanika kod kojih je dijagnosticiran generalizirani

anksiozni poremećaj, tako i kod onih kod kojih je uspostavljena dijagnoza paničnog

poremećaja. Efekat se ogleda u tome što je nakon pet mjeseci sprovođenja tretmana

intenzitet anksioznosti kao stanja kod ispitanika, mjeren na STAI-S skali, opao u prosjeku

za 31,43%.

Ovaj podatak pokazuje da se primjenom oba vida tretmana ostvarilo klinički značajno

poboljšanje. Napomenut ćemo da klinička značajnost podrazumijeva "zaključivanje o

važnosti postignutih efekata za klijenta u njegovom svakodnevnom životu ili u odnosu na

neki kriterijum" (Jacobson i Turax: 1991, prema Popov: 2004). U ovom istraživanju mi

smo se opredijelili za kriterijum po kom je klinički značajna promjena postignuta ukliko

rezultati retesta načinjeni na STAI-S skali pokažu statistički značajno poboljšanje kod

ispitanika u odnosu na iste dobijene prilikom testa na istom instrumentu. Tako se uočava da

je kod ispitanika dosegnut statistički značajan prosječan pad intenziteta anksioznosti kao

stanja i to za gotovo trećinu u odnosu na intenzitet istog prije no što je tretman započet.

Ovaj podatak ukazuje na to u kojoj su mjeri, u prosjeku, ublažene glavne tegobe ovim

klijentima. Nepotrebno je naglašavati do koje se mjere reducirala simptomatologija

provocirana povišenim osjećanjima anksioznost u slučaju ovih poremećaja.

Rezultati istraživanja pokazali su da u tretmanu navedenih tipova anksioznog poremećaja

postoji podjednako statistički signifikantna razlika u postignutim efektima u odnosu na to

da li se isti provodio AT-om uz suportivnu psihoterapiju i uz ordinirani Tranex, ili pak

isključivo ordiniranjem Tranex-a.

Kod grupe ispitanika tretirane AT-om uz suportivnu psihoterapiju i uz ordinirani

Tranex intenzitet anksioznosti kao stanja umanjio se u prosjeku za 36,24%.

Kod grupe ispitanika tretirane isključivo ordiniranjem Tranex-a intenzitet

anksioznosti kao stanja umanjio se u prosjeku za 26,43%.

Ovaj podatak, s kliničkog stanovišta, jasno ukazuje na to da tretman osoba koje pate od

navedenih tipova anskioznog poremećaja, ukoliko se sprovodi AT-om uz suportivnu

psihoterapiju i uz ordiniranje Tranex-a, znatno efikasnije utiče na ublažavanje i povlačenje

psihopatološke simptomatologije nego tretman isključivo ordiniranjem Tranex-a. Drugim

riječima, sprovedeni vid psihoterapijskog tretmana rezultirao je klinički značajnim

poboljšanjem kod ispitanika koji su bili podvrgnuti i psihoterapijskim tretmanima, a u

odnosu na psihoterapijski netretiranu grupu ispitanika. Posljedično tome, ovaj rezultat

istraživanja pokazuje da psihoterapijski tretman AT-om uz suportivne intervencije i uz

ordiniranje navedenog farmaka u signifikatno većoj mjeri omogućava klijentima da se

efikasnije uključe u svakodnevni život, u odnosu na terapiju sprovedenu isključivo

ordiniranjem pomenutog medikamenta.

Ovaj rezultat sprovedenog istraživanja spada u domen jednog od osnovnih pitanja u oblasti

istraživačkog rada, a koji se bavi procjenom efikasnosti sprovođenja psihoterapijskog

tretmana (Hašimbegović: 1990; Milenković:1997). To pitanje se može uobličiti na sljedeći

način: "Da li je sprovođenje psihoterapijskog tretmana efikasno?"

H.J.Eysenck 1952. godine je publicirao članak "The Effects of Psychotherapy: An

Evaluation" u časopisu "Journal of Consulting Psychology". Ovaj autor iznio je niz

činjenica kojima je nastojao potkrijepiti krajnje negativan stav o efikasnosti sprovođenja

psihoterapijskog tretmana kod klijenata iz dijagnostičke kategorije neurotskih poremećaja.

Sprovođenje psihoterapijskog tretmana Eysenck je predočio kao postupak kojim se ne

postižu ništa značajnije promjene kod ovih osoba nego što bi se iste zbivale u odnosu na

njihovo spontano životno iskustvo. Drugim riječima, Eysenck je tvrdio da ne postoji

nikakva značajna razlika u stepenu poboljšanja psihičkog statusa kod osoba sa

dijagnosticiranim neurotskim poremećajima bilo da se u sklopu njihovog tretmana provodi

psihoterapijski tretman, bilo da se isti u potpunosti izostavlja iz terapijske procedure.

Eysenckova tvrdnja podstakla je mnogobrojne istraživače da pokušaju ustanoviti

vjerodojstojnost iste. Tako su npr. na osnovu rezultata dvadesetpetogodišnjeg istraživanja

efikasnosti psihoterapije Luborsky, Singer i Luborsky 1975. godine publicirali rezultate

komparativnih studija. Došli su do podataka da većina psihoterapijskih postupaka dovodi

do značajnog poboljšanja kod klijenata podvrgnutih ovakvom tretmanu, nego kod klijenata

koji nisu bili podvrgnuti istom (Hašimbegović: 1990; Milenković: 1997). Među

najznačajnijim studijama iz ove oblasti svakako je ona koju su obavili Smith i Glass 1976.

godine. Poznata je i kao Grand Prix studija. Autori iste obavili su meta - studiju efekata

psihoterapije. Pregledali su sve objavljene radove, kao i disertacije, iz oblasti procjene

efikasnosti psihoterapijskog tretmana. Za konačnu analizu odabrali su 375 kontrolisanih

studija. Svaku studiju uzeli su kao element meta-analize, te je svaka studija kodirana kao

skup karakteristika. Prilikom ovog vodilo se računa o njihovom pojedinačnom udjelu u

veličini efekta tretmana. Njihov rad se sastojao iz složenog pristupa poređenja studija koje

su se međusobno razlikovale prema sprovedenim psihoterapijskim tehnikama, dizajnu

studije, načinu mjerenja, kao i karakteristikama terapeuta i pacijenata, itd. Autori su došli

do sljedećeg zaključka: "Prosječni klijent koji je učestvovao u terapiji bio je znatno bolji od

75% netretiranih pacjenata kontrolne grupe" (Hašimbegović: 1990; Milenković 1997).

Pomenuta istraživanja, kao i niz drugih koja su obavljena s ciljem procjene efikasnosti

psihoterapijskog tretmana, "pokazala su da je Eysenckov pesimistički stav u pogledu

uspješnosti psihoterapije, ipak neodrživ" (Hašimbegović: 1990). Istraživački rad u ovoj

oblasti se i dalje nastavlja. Tako i u naučno - istraživačkim radovima koji se odnose na ovu

temu, a svježijeg su datuma (Nietzel, Bernstein i Millich: 2001; Gavrilov – Jerković: 2003;

prema Popov: 2004) nalazimo isti zaključak. Naime, na osnovu meta – analitičkih studija o

efektima različitih psihoterapijeskih pravaca neki od značajnijih zaključaka odnose se na

sljedeće:

Sprovođenje psihoterapijskog tretmana je efikasno.

U poređenju s psihoterapijski netretiranim grupama ispitanika i placebo kontrolnim

grupama, klijenti iz grupa u kojima se sprovodi psihoterapijski tretman značajno

više napreduju.

U prosjeku 5-10% klijenata tokom sprovođenja psihoterapijskog tretmana nazaduje

u odnosu na inicijalno stanje, dok ih 15-25 % stagnira.

Među ispitivanim psihoterapijskim pravcima, u pogledu efikasnosti, nije nađena

značajna razlika.

Pozitivni efekti psihoterapijskog tretmana održavaju se i nakon završetka terapije

itd.

6.3. Osvrt na rezultate istraživanja s akcentom na uticaj razmatranih socio –

demografskih odlika ispitanika na efekte sprovedenog tretmana

Od socio – demografskih odlika ispitanika koje su razmatrane prilikom ovog istraživanja

(tj. spol, starosna dob, stepen obrazovanja, bračni status i zaposlenost ispitanika) pokazalo

se da stepen obrazovanja, bračni status i zaposlenost ne igraju značajnu ulogu u

dostignutim rezultatima tretmana tj. prosječnom padu intenziteta anksioznosti kao stanja.

Ovo se pokazalo takvim kako kod ispitanika kod kojih je dijagnosticiran generalizirani

anksiozni poremećaj, tako i kod onih kod kojih je uspostavljena dijagnoza paničnog

poremećaja. Rezultate istraživanja u odnosu na starosnu dob, stepen obrazovanja kao i

bračni status potrebno je razmatrati s kritičke distance. Prilikom ispitivanja ovih parametara

susreli smo se s određenim poteškoćama. Naime, zbog malog broja ispitanika u uzorku

istraživanja bilo je neophodno načiniti rekodiranje pomenutih socio – demografskih

kategorija. Tako se mogla obaviti statistička analiza podataka. Istovremeno ovo predstavlja

jedno od ograničenja na koje se naišlo prilikom istraživanja.

Rezultati istraživanja pokazali su da starosna dob signifikantno utiče na efekte postignute u

terapijskom radu i to kod oba navedena tipa anksioznog poremećaja. Za spol ispitanika

pokazalo se da igra signifikantnu ulogu u efektima tretmana samo kod ispitanika koji pate

od generaliziranog anksioznog poremećaja.

Tako se prosječno opadanje intenziteta anksioznosti kao stanja, nakon sprovođenja oba

vida tretmana, pokazalo statistički signifikantno različitim u odnosu na starosnu dob

tretiranih ispitanika.

Kod ispitanika iz najmlađe uzrasne skupine tj. onih od 24 do 30 godina starosti

intenzitet anksioznosti kao stanja opao je za prosječno 34,72%.

Kod ispitanika starosne dobi od 31 do 40 godina intenzitet anksioznosti kao stanja

opao je za prosječno 32,32%.

Kod grupe ispitanika starosne dobi od 41 do 57 godina intenzitet anksioznosti kao

stanja opao je u prosjeku za 25,91%.

Statistički značajna razlika u prosječnom intenzitetu opadanja anksioznosti kao stanja, a u

odnosu na to koji vid tretmana je sprovođen, nije utvrđena. Ipak, obzirom da je ovaj

rezultat na granici (p=0.063) da se razilka pokaže statistički značajnom, očekujemo da bi

istraživanje na većem uzorku pokazalo statistički signifikantnu razliku. Stoga smatramo za

shodno predočiti i ove rezultate. Obzirom na očekivani rezultat na većem uzorku, potporu

za dobijene rezultate u odnosu na starosnu dob povezaćemo s mogućnošću različite

efikasnosti sprovođenja vidova tretmana.

Kod najmlađe grupe ispitanika, one starosne dobi od 24 do 30 godina, tretman AT-

om uz suportivnu psihoterapiju uz ordinirani Tranex doveo je do sniženja

intenziteta anksioznosti kao stanja za u prosjeku 41,16%, dok je tretman isključivo

Tranex-om doveo do opadanja istog za prosječno 29,61%.

Kod grupe ispitanika starosne dobi od 31 do 40 godina tretman sprovođenjem AT-a

uz suportivnu psihoterapiju uz ordinirani Tranex doveo je do umanjenja intenziteta

anksioznosti kao stanja za u prosjeku 37,89%, dok je tretman isključivo Tranex-om

doveo do opadanja istog za u prosjeku 21,44%.

Kod ispitanika starosne dobi od 41 do 57 godina starosti tretman AT-om uz

suportivnu psihoterapiju uz ordinirani Tranex doveo je do opadanja intenziteta

anksioznosti kao stanja za u prosjeku 27,20%, a tretman isključivo ordiniranjem

Tranex-a za u prosjeku 24,83%.

Uočava se da su ispitanici mlađe uzrasne dobi, tj. iz starosnih skupina od 24 do 30 godina i

od 31 do 40 godina starosti, na sprovedeni psihoterapijski tretman i uz ordiniranje

medikamenta, a u odnosu na isključivo medikamentozni tretman, dostigli znatno bolje

rezultate u odnosu na ispitanike najstarije uzrasne dobi tj. od 41 do 57 godine starosti.

Postoji više mogućih objašnjenja za ovaj rezultat. Pretpostavka je da ovakav rezultat slijedi

stoga što su ispitanici mlađih uzrasnih skupina posjedovali veće kapacitete za aktivno

sudjelovanje u terapijskom radu. Naime, AT, da bi održavao svoj pozitivan terapijski

efekat, podrazumijeva uvođenje praktikovanja sasvim nove aktivnosti u svakodnevnicu, a

što su oni rado prihvatili. S druge strane, vid suportivne psihoterapije sprovođen u ovom

istraživanju zahtijeva i spremnost ličnosti da se suočava sa pojedinim odlikama nezrelog

ponašanja. Isto tako podrazumijeva se da mlađe ličnosti posjeduju veće sposobnosti da ova

ponašanja zamjenjuju zrelijim. Pretpostavlja se da ispitanici starosne dobi do 40 godina

ispoljavaju i veće kapacitete kako za suočavanje s problematikom, tako i veće sposobnosti

da aktivno učestvuju u rješavanju iste. Obzirom da se dvije gore pomenute lakše i potpunije

suočavaju s problematikom koja ih dovodi na tretman (tj. znatno brže i efikasnije reaguju

na klarifikaciju), pokazuju se i znatno spremnijim da bolje prihvate sugestivne intervencije.

Konsekventno navedenom, od osoba uve uzrasne dobi očekuje se i veća spremnost da

tokom sprovođenja terapijskog procesa dosegnu zrelije obrasce ponašanja.

Ovakva tumačenja dobijenog rezultata podržavaju se teorijom o razvoju ličnosti Edith

Jacobson (Blanck i Blanck: 1985). Prema ovoj autorici ličnost se formira tek u trideset i

petoj godini života. Stoga se u skladu s ovom teoretskom postavkom smatra da osobe do

ove uzrasne dobi posjeduju znatno plastičniju strukturu ličnosti, te da se na promjene iste

može efikasnije uticati različitim terapijskim procedurama.

Druga od socio - demografskih odlika ispitanika za koju se pokazalo da signifikantno utiče

na efekte u postignutom radu odnosi se na spol ispitanika. Naime, kod klijenata koji pate od

paničnog poremećaja nije se pokazala signifikantna razlika u prosječnom stepenu

umanjenja anksioznosti kao stanja nakon tretmana u odnosu na njihov spol. S druge strane,

rezultati istraživanja su pokazali signifikantnu razliku u intenzitetu pada anksioznosti u

odnosu na spol ispitanika kojima je dijagnosticiran generalizirani anksiozni poremećaj. Ova

razlika se odnosila u korist ispitanika ženskog spola i to u slučaju sprovođenja oba vida

tretmana.

Kod ispitanika ženskog spola intenzitet anksioznosti kao stanja opao je za prosječno

34,78%.

Kod ispitanika muškog spola intenzitet anksioznosti kao stanja opao je za prosječno

25,62%.

Pretpostavlja se da su statistički signifikantno bolji rezultati koje su postigle osobe ženskog

spola, a u odnosu na ispitanike muškog spola, najvećim dijelom rezultirale iz toga što su

one ispoljavale prema terapeutu znatno pozitivniji transfer. Ovu pretpostavku potkrepljuje

podatak da je prilikom ovog istraživanja statistički značajniji efekat postignut kako kod

klijentica tretiranih isključivo medikamentom, tako i kod onih koje su bile podvrgnute i

navedenom vidu psihoterapijskog tretmana.

Statistička analiza u okviru domena socio – demografskih odlika (starosna dob, bračni

status, stepen obrazovanja, zaposlenost) ispitanika iz dijagnostičke kategorije

generaliziranog anksioznog poremećaja nije pokazala postojanje signifikantnih statističkih

razlika u pogledu ovih odlika između ispitanika muškog i onih ženskog spola. Stoga

eventualne uzročnike ovakvog prosječnog pada anksioznosti kao stanja kod osoba ženskog

spola, a u odnosu na ispitanike muškog spola, nismo uspjeli rasvijetliti iz okvira socio –

demografskih odlika. Kako je i u ovom slučaju bilo načinjeno rekodiranje pojedinih

kategorija tj. starosne dobi i bračnog statusa, i ovo se ispostavilo kao jedno od ograničenja

na koje se naišlo prilikom sprovođenja istraživanja.

Problem procjenjivanja i istraživanja "psihoterapijskog ishoda (efekta) krajnje je

kompleksan i ne vodi jednostavnim odgovorima" (Milenković: 1997). Stoga smatramo

podesnim napomenuti kako istraživački rad na polju efikasnosti sprovođenja

psihoterapijskog tretmana još uvijek nije uspio dati precizne odgovore u pogledu sljedećeg:

"Koji je tretman i od strane koje osobe (profesionalca), a koja obavlja terapiju, najuspešniji,

za koju osobu (klijenta/pacijenta), sa kojim specifičnim problemima i pod kojim

specifičnim uslovima?" (Pol: 1969; prema Milenković: 1997). Razlozi za ovo su

mnogobrojni. Navest ćemo samo neke od njih: porast broja psihoterapijskih tehnika

nameće pitanje za koju tehniku se opredijeliti u tretmanu određenog problema i to sa kojim

klijentima; u savremenim klasifikacijama prisutan je i porast broja kliničkih dijagnostičkih

kategorija što zahtijeva diferentniji pristup; metode procjene efekta psihoterapijskog

tretmana također pokazuju sličnu tendencu povećanja; prisutna je neuniformna definicija

terapijske promjene; terapeuti se međusobno razlikuju u odnosu na osobine ličnosti;

prisutna nedefinisanost odgovora na pitanje da li prednost treba dati tehnikama

psihoterapijskog rada ili pak odnosu terapeut – klijent (Milenković: 1997), itd.

6.4. Osvrt na rezultate istraživanja s akcentom na ajtem analizu nekih od osnovnih

rezultata testa i retesta na STAI-S skali

Ajtem analiza nekih od osnovnih rezultata dobijenih prilikom testa i kasnije načinjenog

retesta na STAI-S skali pokazala je sljedeće rezultate:

Ispitanici su prije započetog tretmana u prosjeku ispoljili osobito nizak subjektivni

osjećaj smirenosti, staloženosti i prijatnosti.

Ovaj podatak govori sam za sebe. Naime, u prosjeku povišeni odgovori ispitanika prilikom

testa koji upućuju na intenzivno prisustvo nemira i neugode gotovo su sinonim za ono što

se stručnom terminologijom označava kao povišena anksioznost.

Nakon sprovedenog tretmana kod ispitanika se, u prosjeku, neznatno umanjio

jedino subjektivni osjećaj brige zbog mogućih nevolja.

Ovaj podatak moguće je interpretirati s više različitih stanovišta. Poteškoće pri mjerenju

efekata psihoterapijskog tretmana iskrsavaju i zato što su klijenti tretirani ambulantno, te

borave u svom socio – kulturnom miljeu. Ne može se zanemariti činjenica da je današnji

socio – kulturelni milje obilježen i te kako velikom psihopatogenošću. Odlike naše

današnje kulture življenja najbolje je sagledao C.Lasch 1979. godine. Tada je publikovao

knjigu pod naslovom "Narcistička kultura". Mada je Lasch publikujući ovu studiju opisao

tadašnju socio – kulturnu klimu u Sjedinjenim Američkim Državama, ista se danas

ustoločila i na našem podneblju. "Političko-ekonomski giganti kreirali su narcističku

kulturu. Ovaj oblik društvenog uređenja čini da čovjek gaji neprijateljska osjećanja prema

drugom čovjeku. Živimo u vremenu boreći se s osjećanjima proganjanja, ugroženosti. Zato

je dosezanje osjećanja sigurnosti povezano sa nezajažljivom potrebom za moći i

nezaustavljivom kumulacijom novca. Obuzeti pohlepom, političko - ekonomski giganti

izranjaju kao artefakti društva. Nepovezani sa tokovima prošlosti ne koračaju niti prema

ovozemaljskoj budućnosti. U sadašnjem vremenu neprestano bezdušno crpe snagu

uništavajući druge, te tako sami sebi dokazuju da su omnipotentni" (Sandić i Sandić: 2006).

Ovakvi društveni sistemi neminovno podrivaju psihološku stabilnost pojedinca.

Konsekventno tome čine ga dodatno vulnerabilnim, te podložnim da koristi različite

maladaptivne obrasce funkcionisanja. Jedan od mogućih ishoda ovakve adaptacije na

ovakav socio-kulturni milje je i potencijalno deklanširanje kliničke slike neurotskih

poremećaja, te i njihovih podtipova kojima se bavi ovo istraživanje.

Drugo tumačenje za perzistentnost subjektivnog osjećanja brige zbog mogućih nevolja

svakako mora uključiti i činjenicu da je nemali broj ispitanika, osobito oni tretirani

isključivo psihofarmakološki, otvoreno verbalno izražavao zabrinutost oko toga da li će se

njihovi psihopatološki simptomi nanovo pojaviti kad se bude umanjivala, odnosno sasvim

isključila medikamentozna terapija.

Oba vida tretmana rezultirala su, u prosjeku, sličnim profilom sniženja intenziteta

anksioznosti po svim pitanjima (ajtemima) na skali, s tim da je tretman AT-om uz

suportivne intervencije i uz ordinirani Tranex, a u odnosu na tretman isključivo

odriniranjem Tranex-a, pokazao posebno efikasnije rezultate u umanjenju

subjektivnog osjećanja brige zbog mogućih nevolja, kao i subjektivnog osjećaja

zbunjenosti kod ispitanika.

Pretpostavlja se da su psihoterapijske procedure bile odgovarajuće za populaciju na kojoj

su provedene. Također, smatra se da je holding iz pozitivnog transfernog odnosa čiji se

uticaj ne smije zanemariti uz naprijed pomenuto, potpomogao da se dobije ovakav rezultat.

S jedne strane, naučivši, te kasnije i prakticirajući AT samostalno, klijenti su iskusili da

lično posjeduju vještinu kako da se opuste i kako da ublaže svoje simptome. Ovo ih je

učinilo manje ovisnim o terapeutu, te istovremeno ubrzavalo njihov proces dosezanja

zrelijeg načina funkcionisanja. Tako su vremenom bivali naučeni da sasvim otklone

osjećanje povišene napetosti. S druge strane, suportivne intervencije imajući za cilj

klarifikaciju, te jačanje zdravijih obrazaca funkcionisanja prevashodno putem sugestije,

omogućile su klijentima da shvate svoje ponašanje, te da sagledaju pojavu povišene

anksioznosti kao rezultat istog. Isto tako, kroz terapijski pristup omogućavano im je da

prepoznaju vlastite snage i mogućnosti kojima će dosegnuti zdravije funkcionisanje.

6.5. Nedostaci i ograničenja istraživanja

Sem ograničenja na koja se naišlo prilikom razmatranja pojedinih socio – demografskih

odlika ispitanika iz uzorka, a što je navedeno ranije u diskusiji rezultata, smatramo da je

potrebno skrenuti pažnju na još neke slabosti sprovedenog istraživanja.

U odnosu na metod istraživanja efekata psihoterapije u prirodnim uslovima:

Nismo u prilici precizirati da li je uzorak reprezentativan za populaciju koja pati od

pomenutih tipova anksioznog poremećaja. Ispitanici su tretirani u privatnoj

neuropsihijatrijskoj ordinaciji u Sarajevu, što podrazumijeva više činioca koji ih

čine u neku ruku specifičnima. Ne smije se zanemariti niti da su klijenti veliki dio

svog vremena provodili funkcionišući u svojoj svakodnevnici, u porodici, na

radnom mjestu, široj socijalnoj zajednici. Isto tako značajna je i činjenica da su oni

prethodno morali bili informisani o postojanju ordinacije, kao i uslugama koje se u

istoj pružaju (pratili su određenu štampu i medije u kojima se ista oglašava u

javnosti). Dolazak na tretman omogućavalo im je to što su posjedovali određenu

finansijsku potporu. U odnosu na naprijed navedeno posjedovali su dovoljno

pozitivnu motivaciju za primjenu navedenih tretmana.

Obzirom na nacrt studije:

Nismo u prilici razgraničiti efekte sprovođenja AT-a od efekata do kojih je dovelo

sprovođenje suportivne psihoterapije. Pretpostavlja se da su oba sinergičkim

dejstvom doveli do statistički signifikantnog poboljšanja.

Mjerenje efekata tretmana je izvršeno tehnikom samoprocjene. Ovakvom mjerenju

nedostaje objektivnost. Ipak, na osnovu meta – analize istraživačkih rezultata koju

su objavili Lambert, De Julio i Christensen u periodu između 1976. i 1980. godine

(Hašimbegović: 1990) utvrdilo se da je mjerenje ovom tehnikom najčešći korišteni

izvor podataka o efikasnosti psihoterapijskog tretmana.

Nedostaju tzv. follow-up podaci. Stoga nismo u mogućnosti procijeniti do koje su

mjere klijenti dosegli psihičko zdravlje nakon istraživanja.

VII

- ZAKLJUČAK -

U ovom istraživanju nastojalo se procjeniti efikasnost psihoterapijskog tretmana

sprovođenjem autogenog treninga uz suportivno - verbalne intervencije i uz primjenu

medikamenta, u odnosu na isključivo psihofarmakološki tretman osoba koje pate od

sljedeća dva tipa anksioznog poremećaja: generaliziranog anksioznog poremećaja (F 41.1) i

paničnog poremećaja (F 41.0).

U savremenoj psihijatrijskoj praksi preporučuje se multidimenzionalni pristup (tj.

psihoterapijski i psihofarmakološki) u tretiranju navedenih tipova anskioznog poremećaja.

Zato se klijentima kod kojih je sprovođena psihoterapija ordinirao isti medikament, i to u

istoj dozi, kao i onima tretiranim isključivo farmakom. Ordiniran je medikament Tranex

kapsule od 10mg tri puta dnevno, odnosno u jutarnjim časovima, tokom podneva i u

večernjim satima. Ordiniranje istovjetnog psihofarmaka objema skupinama ispitanika, i to

u istoj dozi, omogućilo je da se jasnije sagledaju različiti efekti tretmana koji su

sprovođeni.

Rezultati istraživanja i diskusija u odnosu na iste doveli su nas do sljedećih zaključaka:

1. Oba vida terapije, tj. i psihoterapijski tretman sprovođenjem autogenog treninga uz

suportivnu psihoterapiju i uz ordinirani Tranex, kao i tretman sproveden isključivo

ordiniranjem Tranex-a, pokazuju signifikantne efekte u tretmanu kako osoba koje

pate od generaliziranog anskioznog poremećaja, tako i onih koje pate od paničnog

poremećaja. Navedeno se pokazalo kroz prosječni signifikantan pad intenziteta

anskioznosti kao stanja kod ispitanika. Intenzitet anksioznosti kod ispitanika

ispitivao se prilikom sprovođenja psihijatrijskog intervjua. Isti se procjenjivao i

nakon pet mjeseci od početka tretmana.

2. Psihoterapijski tretman sprovođenjem autogenog treninga uz suportivnu

psihoterapiju i uz ordiniranje Tranex-a pokazao se signifikantno efikasnijim u

tretmanu generaliziranog anksioznog poremećaja i paničnog poremećaja, u odnosu

na terapiju sprovedenu isključivo ordiniranjem Tranex-a. Navedeno se u

istraživanju iskazuje kroz signifikantno veći prosječni pad intenziteta anksioznosti

kao stanja kod ispitanika tretiranih i pomenutim vidom psihoterapijskog tretmana, a

u odnosu na one tretirane isključivo odabranim psihofarmakom.

VIII

- PRIJEDLOZI ZA BUDUĆA ISTRAŽIVANJA -

Statistička obrada podataka obavljena u odnosu na starosnu dob ispitanika i vrstu tretmana

pokazala je rezultat koji je na granici da pokaže statistički značajnu razliku. Stoga se smatra

podesnim preporučiti istraživanje ovih relacija tokom budućih istraživanja, i to na većem

uzorku.

Analiza socio – demografskih odlika ispitanika koji pate od generaliziranog anksioznog

poremećaja nije pokazala postojanje signifikantnih statističkih razlika između ispitanika

muškog i onih ženskog spola. Ipak, pokazalo se da je prosječno sniženje intenziteta

anksioznosti kao stanja signifikantno veće kod osoba ženskog spola u odnosu na osobe

muškog spola, i to u slučaju oba vida sprovedenog tretmana. Stoga se istraživanje

uzročnika ovakvog pada anksioznosti kao stanja kod osoba ženskog spola predlaže kao

jedan od predmeta budućih istraživanja. I u ovom slučaju preporučuje se obaviti

istraživanje na većem uzorku.

Kao prijedlog za buduća istraživanja iznosimo i potrebu da se prate dugoročni efekti

tretmana. Preporučuje se da se to radi kako u periodu kad je potrebno isključiti

medikamenoznu terapiju, kao i šest mjeseci nakon što je i psihoterapijski tretman okončan.

Bilo bi poželjno obaviti i istraživanje efikasnosti neke od drugačijih psihoterapijskih

tehnika u tretmanu navedenih poremećaja, u odnosu na one koje su se koristile u ovom

istraživanju.

Literatura:

Adler, A., (1977), O nervoznom karakteru. Beograd: Prosveta.

Alexander, F., (1930), The Neurotic Character. International Journal of Psychoanalysis no

II.

Alexander, F., et al. (1946), Psychoanalytic Therapy. New York: Ronald Press.

Balint, A., (1954), The Early Years of Life. New York: Basic Books.

Basaglia, F., (1981), Negacija institucije. Vidici br.5: Beograd.

Berger, J. et al., (1990), Klinička psihologija: individualna i socijalna, Beograd: Naučna

knjiga.

Blanck, G. i Blanck, R., (1985), Ego psihologija. Zagreb: Naprijed.

Buzov, I., (1989), Psihoanaliza žalovanja. Zagreb: Jugoslavenska medicinska knjiga.

Caruso, I., (1969), Socijalni aspekti psihoanalize. Beograd: Kultura.

Caplan, G., (1964) Principles of preventive psychiatry. New York: Basic Books.

Conger, J.P., (1988), Jung&Reich: The Body As Shadow. Berkeley: North Atlantic Books.

Ćeranić, S., (2005), Normalni razvoj ličnosti i patološka uplitanja. Istočno Sarajevo: Zavod

za udžbenike i nastavna sredstva.

De Rivera, G., (1998), Autogenic Psychotherapy and Psychoanalysis.

http://www.autogenic-therapy.org.uk/D304.htm

Ekermen, N.V., (1966), Psihodinamika porodičnog života. Titograd: Biblioteka Psiha.

Emery, M., et al., (2003), Results from a prospective, randomized, controlled study

evaluating the acceptability and effects of routine pre-IVF counseling. Human

Reproduction, Vol. XVIII, No.12, 2647-2653.

English, H.B. i English, A.C., (1972), Obuhvatni rječnik psiholoških i psihoanalitičkih

pojmova. Beograd: Savremena administracija.

Fairbrain, W.R.D., (1982), Psihoanalitička studija ličnosti, Zagreb: Naprijed.

Fenichel, O., (1961), Psihoanalitička teorija neuroza. Beograd: Medicinska knjiga Beograd

– Zagreb.

Flegar, M., (1982), Korištenje snova u sugestivnim i suportivnim psihoterapijama.

Psihoterapija, Vol. XII, No:1-2, 65-68.

Foucault, M., (1980), Istorija ludila u doba klasicizma. Beograd: Nolit.

Fraser, J.T., (1981), Temporal Levels and Reality Testing, The international Journal of

Psycho – Analysis, Vol. 62, Part 1. London and Colchester: Spottiswoode Ballantyne Ltd.

Freud, A., (1946), The Ego and the Mechanisms of Defence. New York: International

Universities Press.

Freud, S., (1969), Dosetka i njen odnos prema nesvesnom. Beograd: Matica Srpska.

- - - - (1969), Uvod u psihoanalizu. Beograd: Matica Srpska.

- - - - (1989), Inhibitions, Symptoms and Anxiety. New York-London: W.W.Norton &

Company.

- - - - (1989), The Ego and The Id. New York - London: W.W.Norton & Company.

- - - - (1989), Group Psychology and the Analysis of the Ego. New York – London:

W.W.Norton & Company.

Freud, S. et Jung, C.G., (1979), The Freud/Jung Letters, UK: Clays Ltd, St Ives plc.

Fromm, E., (1964), Bekstvo od slobode. Beograd: Nolit.

- - - - (1978), Misija Sigmunda Frojda. Beograd: Grafos.

- - - - (1979), Imati ili biti. Zagreb: Naprijed.

- - - - (1980), S onu stranu okova iluzije. Zagreb: Naprijed.

- - - - (1980), Veličina i granice Freudove misli. Zagreb: Naprijed.

Garfinkel, H., (1967), Studies in Ethnometodology. Englewood Cliffs: Prentice Hall.

Goffman, E., (1983), Stigma. NewYork: Touchstone.

- - - - (1961), Asylums. New York: The Anchor Books.

Gruden, V., (1985), Vježbom do sreće – autogeni trening. Zagreb: SNL.

Greenson, R.R., (1967), The Technique and Practice of Psychoanalysis. New York: Int.

Univ. Press.

Hacker, F.J., (1972), Sublimation revisited. The international Journal of Psycho – Analysis,

Vol. 53, Part 2. London and Tonbridge: The Whitefriars Press Ltd.

Hammond, D.C., (1990), Handbook of Hypnotic Suggestions and Metaphors. New York:

W. W. Norton & Company.

Hartmann, H., (1958), Ego Psychology and the Problem of Adaptation. New York:

International Universities Press.

Hašimbegović, A., (1990), Procjena djelotvornosti psihoterapije. Sarajevo: Svjetlost.

Havelka, N. et al., (1998), Metode i tehnike socijalnopsiholoških istraživanja. Beograd:

Centar za primenjenu psihologiju Društva psihologa Srbije.

Holmes, J., (1995), Supportive psychotherapy - The search for positive meanings. The

British Journal of Psychiatry 167: 439-445.

Horney, K., (1965), Novi putevi psihoanalize. Beograd: Kosmos.

- - - - (1976), Neuroza i razvoj ličnosti. Titograd: Biblioteka Psiha.

Hrvatski liječnički zbor, (1999), Prijedlog kliničke smjernice: Dijagnostičke i terapijske

smjernice za liječenje depresije (skripta). Zagreb: Ministarstvo zdravstva.

Jacob, L.S., (1999), NMS Pharmacology. Maryland: Williams & Wilkins.

Jović, N., (1985), Narcistički poremećaji između intenzivne i suportivne psihoterapije.

Psihoterapija, Vol. XV, No. 1, 63-70.

Jung, C.G., (1996), Aion. Beograd: ATOS.

Jung, C.G., (2003), Arhetipovi i kolektivno nesvesno. Beograd: ATOS.

Kernberg, O. F. (1984), Severe Personality Disorders: Psychotherapeutic Strategies. New

Haven and London: Yale Univ. Press.

- - - - (2000), Psychoanalysis, psychoanalytic psychotherapy and supportive

psychotherapy: contemporary controversies. The International Journal of Psychoanalysis.

http://www.ijpa.org/kernberg.htm

Klein, M., (1983 ), Zavist i zahvalnost. Zagreb: Naprijed.

Kohut, H., (2001), Budućnost psihoanalize – izabrani eseji II. Beograd: Zavod za

udžbenike i nastavna sredstva.

Laing, R.D., (1965), The Divided Self. London: Pelican Books.

- - - - (1990), The Politics of Experience and The Bird of Paradise. London:

Penguin Books.

Lasch, K., (1986), Narcistička kultura. Zagreb: Naprijed.

Layland, R.L., (1981), In Search of a Loving Father. The international Journal of Psycho –

Analysis, Vol. 62, Part 2. London and Colchester: Spottiswoode Ballantyne Ltd.

Levine, M., (1942), Psychotherapy in Medical Practice. New York: Macmillan.

Lindemann, H., (1983), Autogeni trening. Zagreb: Prosjveta.

Loga, S. et al., (1999), Klinička psihijatrija. Sarajevo; Tuzla: Medicinski fakultet.

Luthe, W. i Schultz, J.H., (2001), Autogenic Therapy. London: The British Autogenic

Society.

Leff, J. i Vaughan, C., (1985), Expressed Emotion In Families, Its Significance for Mental

Illness. New York – London: The Guilford Press.

Marcuse, H., (1985), Eros i civilizacija. Zagreb: Naprijed.

Marić, J., (1995), Klinička psihijatrija. Beograd: SILMIR.

Milenković, S., (1997), Vrednosti savremene psihoterapije. Novi Sad: Prometej.

Mirković, Lj,. (1998), Autogeni trening - nova generacija. Beograd: NNK.

Mosher, R., i Burti, L., (1994), Community Mental Health - A Practical Guide. New York:

W. W Norton & Company, Inc.

Murray, A., (1997), More than a friend: the role of support workers in community mental

health services. UK: Sainsbury Centre for Mental Health.

Petz, B., (1981), Izabrana poglavlja iz osnova psihometrije – skripta. Zagreb: Društvo

psihologa Hrvatske.

Pinsker, H., (1998), The Supportive Component of Psychotherapy. Psychiatric times, Vol.

XV, Issue 11.

http://www.psychiatrictimes.com/p981160.html

Popov, B., (2004), Evaluacija Racionalno emotivno bihejvioralne terapije. Psihologija,

Vol. 37 (3), 375-388. UDC 159.9.019.43.072

Ramon, S. (1996), Mental Health In Europe, Ends, Beginings and Rediscoveries. New

York: St.Martin's press. Inc.

- - - - (1992), Psychiatric Hospital Closure, Myths And Realities. London:

Chapman&Hall.

Reich, W., (1982), Analiza karaktera. Zagreb: Naprijed.

Sandić, M., (1988), Fobični neurotik i njegov objekat. Sarajevo: Svjetlost.

Sandić, M. i Sandić, A., (2003), Kako pomoći sebi i svom djetetu. Banjaluka: Banjaluka

Company.

Sandić, M. i Sandić, A., (2006), The Archetypes Echoed In Collective Unconscious of The

People. Group Analysis, Vol. 39 (3): 411-420. London: The Group-Analytic Society. DOI:

10.1177/0533316406066608 http://gaq.sagepub.com

Sandler, J., (1983), Reflections on some relations between psychoanalytic concepts and

psychoanalytic practice. International Journal of Psychoanalysis, 64: 34-45.

Sandler, J. & Sandler, A.M. (1987). The past unconscious, the present unconscious and the

vicissitudes of guilt. International Journal of Psychoanalysis, 68: 331–41.

Sandler, J., et. al., (1991), An approach to conceptual research in psychoanalysis,

illustrated by a consideration of psychic trauma. International Review of Psycho-Analysis,

18: 133-141.

Scully, J.H., (2001), NMS Psychiatry. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins.

Sesti, A., (2000), State-Trait Anxiety Inventory (STAI) in Medication Clinical Trails.

http://www.mapi-research-inst.com/pdf/art/qol25_8.pdf.

Spitz, R.A., (1952), No and Yes – On the Genesis of Human Communication. New York:

International Universities Press.

Svjetska zdravstvena organizacija, (1998), Međunarodna klasifikacija bolesti i srodnih

zdravstvenih problema – 10. revizija: Duševni poremećaji i poremećaji ponašanja.

Regionalni ured za Evropu: Projekt – rehabilitacija žrtava rata

Šešić, B., (1974), Osnovi metodologije društvenih nauka. Beograd: Naučna knjiga.

Vlajković, J., (1992), Životne krize i njihovo prevazilaženje. Beograd: Nolit.

Wikipedia – The Free Encyclopedia

http://en.wikipedia.org/wiki/Main_Page

Winnicott, D.W. (1980), Dijete, obitelj i vanjski svijet. Zagreb: Naprijed.

ni malo malo umjereno mnogo

1 Osjećam se smireno 4 3 2 1

2 Osjećam se sigurno 4 3 2 1

3 Napet sam 1 2 3 4

4 Osjećam se napregnuto 1 2 3 4

5 Osjećam se rasterećeno 4 3 2 1

6 Osjećam se unzemireno 1 2 3 4

7 Brinem zbog mogućih nevolja 1 2 3 4

8 Osjećam se zadovoljeno 4 3 2 1

9 Osjećam se zastrašeno 1 2 3 4

10 Osjećam se ugodno 4 3 2 1

11 Osjećam se samopouzdano 4 3 2 1

12 Osjećam se nervozno 1 2 3 4

13 Imam tremu 1 2 3 4

14 Osjećam se neodlučno 1 2 3 4

15 Opušten sam 4 3 2 1

16 Osjećam se ispunjeno 4 3 2 1

Prilog:

State-Trait Anxiety Inventory (STAI)

(STAI-S forma instrumenta koja je korištena prilikom ovog istraživanja)

Uputa ispitaniku:

Pred Vama su napisane tvrdnje koje ljudi obično koriste da opišu kako se osjećaju.

Pročitajte svaku tvrdnju i zaokružite broj na skali pored tvrdnje koji najbolje pokazuje kako

ste se osjećali u posljednjih sedam dana.

17 Zabrinut sam 1 2 3 4

18 Osjećam se zbunjeno 1 2 3 4

19 Osjećam se staloženo 4 3 2 1

20 Osjećam se prijatno 4 3 2 1