PENGENALAN

Pada dasarnya unsur-unsur kebudayaaan seperti tarian, alat muzik,

permainan tradisional dan lagu-lagu asli merupakan sebahagian daripada warisan

kesenian bangsa Melayu. Kewujudan pelbagai unsur seni tanpa disedari bukan sahaja

telah memperkenalkan identiti bangsa bahkan negeri yang memilikinya.

Dondang Sayang dan negeri Melaka merupakan dua gabungan yang cukup

sinonim ibarat aur dan tebing/isi dan kuku di mana apabila kita menyebut tentang

Dondang Sayang sudah pastilah kita akan teringat tentang negeri Melaka. Oleh itu, tidak

mustahillah sekiranya dikatakan bahawa Dondang Sayang merupakan salah satu

khazanah budaya yang mencerminkan masyarakat negeri Melaka secara tidak langsung.

Umumnya, istilah Dondang Sayang berasal daripada gabungan dua perkataan

iaitu ‘Dondang’ dan juga ‘Sayang’. Perkataan dondang boleh diinterpretasikan sebagai

nyanyian atau lagu yang menghiburkan hati. Secara konseptualnya, istilah dondang juga

mempunyai pengertian yang hampir sama dengan istilah ‘dindang’ atau ‘dendang’. Hal

ini berikutan kerana dendang membawa maksud nyayian untuk bersuka-suka manakala

berdendang pula bermaksud bernyanyi dan berlagu.

Manakala perkataan sayang dalam istilah Dondang Sayang pula bermaksud

kasih. Namun begitu, dalam konteks Dondang Sayang, perkataan sayang cenderung

merujuk kepada pelakuan iaitu melakukan perbuatan yang lembut dan penuh mesra.

Oleh itu, tidak mustahillah sekiranya pemantun-penyanyi yang menyanyikan serta

mendendangkan lagu Dondang Sayang boleh diibaratkan seperti orang yang sedang

bersayang-sayang dan berkasih-kasih bersesuaian dengan rentak muzik yang dialunkan

oleh pemuzik.

Contohnya, di negeri Melaka, sekiranya terdapat seseorang atau kumpulan yang

sedang duduk bersenang-senang hati dan bersukaria seperti bersiul-siul atau

bernyanyian-nyanyian kecil mengalunkan lagu, situasi ini dikenali sebagai “sedang

berdendang sayang”. Pada dasarnya, situasi sedang berdendang sayang ini bukan sahaja

dapat diperhatikan pada individu-individu diperingkat muda malahan turut dapat dilihat

diperingkat tua. Pada peringkat tua, kebiasaannya, individu-individu tersebut akan

bersiul atau menyanyi lagu Dondang Sayang selepas mereka penat bekerja, semasa

bersendirian sambil melayan perasaan dan mengenang masa muda atau ketika meraut

rotan di anjung rumah atau hujung serambi.

Oleh itu, secara keseluruhannya Dondang Sayang boleh didefinisikan sebagai

lagu kasih atau nyanyian kasih. Berdasarkan pengertian tersebut, jelas menunjukkan

bahawa Dondang Sayang merupakan suatu seni yang bersifat lembut, indah serta

mempunyai kesan yang mendalam bertepatan dengan maksud Dondang Sayang itu

sendiri. Dalam konteks keindahan dan kelembutan seni Dondang Sayang terbukti jika

dilihat daripada beberapa aspek seperti rentak muzik, lagu dan intonasi yang beralun-

alun seolah-olah tidak boleh diceraikan atau dipisahkan sama sekali. Justeru, tidak

hairanlah sekiranya nyanyian Dondang Sayang mampu melahirkan seterusnya

membangkitkan suasana yang damai, segar serta membuai perasaan harmoni hasil

cetusan daripada penyampaian pemantun-penyanyi yang lazimnya dialun suarakan

menggunakan dua tekanan suara yang berbeza dan berlawanan oleh dua pihak iaitu

lelaki dan perempuan.

Tambahan lagi seni kata Dondang Sayang digubah serta diilhamkan dalam

bentuk pantun tanpa disedari turut menyerlahkan keindahan nyanyian Dondang Sayang.

Pada dasarnya, penyampaian lagu Dondang Sayang dalam bentuk pantun sebenarnya

bertujuan untuk melindungi pengucapan sekiranya keterlaluan. Justeru kelembutan yang

ditonjolkan dalam nyanyian Dondang Sayang sekaligus tanpa disedari telah

mencerminkan peribadi orang Melayi yang secara semulajadinya kaya dengan sifat-sifat

ketimuran seperti lemah-lembut, budi bahasa dan sopan-santun.

ASAL USUL DONDANG SAYANG

Seni Dondang Sayang merupakan salah satu khazanah budaya yang menjadi

sebahagian daripada warisan budaya Melayu di mana seni Dondang Sayang merupakan

lagu klasik yang diwarisi secara turun-temurun sejak dari dahulu lagi. Namun begitu,

asal usul terciptanya seni Dondang Sayang itu pada dasarnya masih menjadi tanda tanya

berikutan pencipta serta pengubah asal lagu Dondang Sayang masih belum diketahui

mahupun dikenalpasti sehingga ke hari ini.

Walaubagaimana pun, terdapat tiga fakta pendapat yang telah dikemukakan

berhubung dengan sejarah awal kewujudan Dondang Sayang yang diklasifikasikan

sebagai hampir tepat serta boleh diterima akan kebenarannya. Hal ini berikutan fakta

pendapat-pendapat yang dikemukakan adalah berlandaskan kepada beberapa aspek

seperti bentuk, struktur dan unsur Dondang Sayang itu sendiri yang kemudiannya

dihubungkaitkan dengan faktor-faktor sekeliling seperti alam, manusia dan

kepentingan-kepentingan yang wujud dalam seni Dondang Sayang bagi menyokong

pendapat masing-masing.

Pendapat pertama menyatakan seni Dondang Sayang dipercayai mula bertapak

pada akhir tahun kurun ke-15 Masihi ketika zaman kegemilangan Kerajaan Melayu

Melaka. Pendapat yang dikemukan merupakan andaian yang telah dibuat berdasarkan

kepada dua sebab utama iaitu kepentingan runtunan kemahuan manusia serta peranan

Kerajaan Melayu Melaka pada ketika itu. Pada akhir tahun ke-15 Masihi, negeri Melaka

merupakan sebuah kerajaan Melayu yang maju serta pesat di mana Melaka bukan sahaja

mempunyai jumlah penduduk yang ramai malahan pada masa yang sama turut

mempunyai perhubungan luar yang luas meliputi perhubungan diplomatik, perhubungan

dagang dan perhubungan peribadi. Lantaran wujudnya perhubungan luar, maka negeri

Melaka bukan sahaja selalu dikunjungi oleh pemerintah dan pedagang dari luar tetapi

pada masa yang sama Sultan Melaka juga sering melakukan kunjungan ke negeri-negeri

lain. Perhubungan luar yang wujud tanpa disedari telah melahirkan unsur-unsur seni

bercorak hiburan iaitu Dondang Sayang yang bertindak sebagai halwa telinga dan

santapan mata yang menyenangkan. Hal ini terbukti apabila para pedagang yang

singgah ke pelabuhan negeri Melaka sebagai pusat tumpuan sering menyanyikan

rangkaian lagu seperti :

Bandar Melaka, pisang jarum

air Bukit China

Bendahara Seri Maharaja.

Bukan itu sahaja, bukti kemunculan serta kewujudan seni Dondang Sayang pada

zaman Kesultanan Melayu Melaka pada akhir kurun ke-15 Masihi turut disokong

menerusi penciptaan beberapa rangkap pantun yang tersisip dalam buku-buku lama

tentang negeri Melaka seperti Sejarah Melayu dan Hikayat Hang Tuah. Di antara

pantun-pantun yang menyokong akan bukti kewujudan Dondang Sayang di Melaka

pada tahun tersebut ialah sebagaimana yang terkandung dalam Hikayat Hang Tuah

iaitu :

Hang Jebat Hang Kasturi,

Budak-budak raja Melaka,

Jika hendak jangan dicuri,

Mari kita bertentang mata.

Pendapat kedua pula menyatakan bahawa Dondang Sayang berasal dari Pulau

Sebang, Tampin, Melaka yang wujud sekitar akhir tahun 1400 Masihi hingga tahun

1510 Masihi hasil daripada tinjauan keterangan berdasarkan andaian. Seni Dondang

sayang dikatakan wujud ekoran daripada lawatan Datuk Temenggung ke Pulau Sebang,

Tampin Melaka. Oleh itu, seni Dondang Sayang dipercayai diciptakan khas sebagai

tanda mengalu-alukan seterusnya menghargai kedatangan Datuk Temenggung

memandangkan lawatan tersebut merupakan salah satu lawatan pembesar negeri ke luar

daripada pusat pemerintahan negeri Melaka. Justeru itu, pelbagai persiapan yang telah

dijalankan bagi memastikan bahawa sambutan adalah meriah. Maka seni Dondang

Sayang dipercayai tercipta hasil daripada penciptaan alat-alat muzik berbentuk paluan

daripada pokok laka seperti rebana dan gendang bertujuan untuk mengiringi nyanyian

oleh penduduk kampung. Walau bagaimanapun, bentuk lagu yang dipersembahkan

adalah bercorak lagu-lagu yang lahir dari khayalan yang mempunyai struktur lagu yang

tidak tetap sama sekali sekadar untuk menjadikan majlis sambutan itu meriah semata-

mata.

Pendapat ketiga pula berbeza jika dibandingkan dengan dua pendapat yang

terdahulu yang pada dasarnya menyatakan bahawa Dondang Sayang berasal daripada

negeri Melaka. Hal ini kerana pendapat ketiga pula menyatakan bahawa Dondang

Sayang tercipta ekoran daripada kedatangan Portugis ke Melaka pada sekitar tahun

1500 Masihi. Pengaruh Portugis yang dibawa masuk oleh bangsa Eropah ke Melaka

dipercayai telah melahirkan seni Dondang Sayang berdasarkan kepada dua faktor utama

iaitu kegemaran bersuka-suka dan berhibur mesra merupakan hobi orang-orang Portugis

yang kemudiannya diperkenalkan kepada orang-orang tempatan dan alat muzik biola

yang dibawa masuk oleh orang Eropah ke Melaka.

Tidak dapat dinafikan wujudnya kebenaran bahawa Portugis yang

memperkenalkan Dondang Sayang. Ini kerana sebelum Portugis menjajah Melaka,

orang-orang Portugis telah datang terlebih dahulu untuk berdagang di Melaka. Oleh itu,

dalam memastikan barang dagangannya mendapat sambutan serta tidak berlakunya

sebarang kekacauan sepanjang mereka singgah untuk berniaga, justeru orang Portugis

telah memperkenalkan kegemaran bersuka-suka dan berhibur mesra yang mana pada

dasarnya merupakan hobi orang-orang Portugis. Kebijaksanaan orang Portugis dalam

menggunakan ruang serta peluang yang ada dengan sebaik mungkin menyebabkan

penduduk tempatan berminat dengan kegemaran bersuka-suka yang bukan sahaja

melekakan bahkan mengkhayalkan penduduk-penduduk tempatan. Kegemaran yang

diperkenalkan oleh orang Portugis tanpa disedari telah menyebabkan mereka terselamat

daripada sikap benci penduduk-penduduk tempatan terhadap orang luar.

Selain itu, faktor yang menyatakan alat muzik biola dibawa masuk ke Melaka

dari Eropah turut menyumbang kebenaran yang Dondang Sayang lahir hasil daripada

pengaruh Portugis. Hal ini berikutan kerana orang Portugis merupakan satu bangsa yang

berjiwa seni iaitu menggemari seni muzik dan nyanyian. Pada masa yang sama, bangsa

Portugis dipercayai memiliki daya kreatif seni jika dibandingkan dengan bangsa Eropah

yang lain seperti bangsa Inggeris dan Belanda. Justeru tidak mustahil sekiranya bangsa

Portugis dikatakan bangsa yang bertanggungjawab membawa masuk alat muzik biola ke

Melaka. Kemasukkan alat muzik biola tidak dapat disangkal bahawa seni Dondang

Sayang telah diperkemaskan dengan lebih sempurna di mana bentuk asalnya yang tidak

teratur dan menentu disusun dengan menggunakan melodi biola.

Namun begitu, terdapat beberapa kepincangan yang boleh dilihat sebelum

bersetuju untuk menyatakan bahawa orang Portugis yang mencipta seterusnya

memperkenalkan Dondang Sayang ini. Ini terbukti terutamanya jika diteliti dari aspek

sifat semulajadi bangsa Eropah itu sendiri seperti iklim negeri asal dan bentuk lagu

klasik Barat. Pada dasarnya kedudukan Negara Portugal yang terletak dalam lingkungan

kawasan sederhana dunia telah mempengaruhi dengan gaya hidup masyarakatnya yang

kebiasaannya sentiasa bergerak cergas dan pantas.

Situasi ini sama sekali menyangkal bahawa bangsa Portugis yang

bertanggungjawab untuk mencipta Dondang Sayang yang bersifat lemah-lembut serta

melintuk-liuk sedangkan bangsa Portugis terkenal dengan sifat semulajadinya yang

sentiasa bertenaga, ligat dan aktif. Bukan itu sahaja, bentuk lagu klasik Barat yang

cenderung bersifat melankolik langsung tidak mencerminkan bahawa seni Dondang

Sayang merupakan hak milik kepunyaan bangsa Eropah sama sekali memandangkan

lagu Dondang Sayang bersifat lembut.

Walau bagaimanapun, tidak dapat disangkal bahawa terdapat lagu lama yang

diwarisi oleh orang-orang Portugis yang menetap di Melaka mempunyai persamaan

dengan beberapa buah lagu klasik milik orang Melayu. Persamaan kedua-dua buah lagu

boleh dilihat dengan jelas khususnya dari segi rentak dan nyanyiannya. Contohnya, dua

buah lagu lama Melayu iaitu ‘Serampang Laut’ dan ‘Serampang Pantai’ dikatakan

mempunyai persamaan dengan sebuah lagu lama orang Portugus yang dikenali sebagai

Branyo. Lagu Branyo merupakan lagu yang berentak joget sama seperti lagu Serampang

Pantai dan Serampang Laut.

Secara keseluruhannya, seni Dondang Sayang boleh dikatakan lahir melalui

gabungan serta adunan dua buah negara iaitu Barat dan Timur berdasarkan kepada

unsur-unsur yang wujud dalam seni Dondang Sayang itu sendiri. Walau bagaimanapun,

kebenaran tentang dari mana asal usul Dondang Sayang masih belum menemui

jawapannya memandangkan ketiadaan bukti-bukti yang kukuh seperti pengasas serta

pencipta sebenar lagu Dondang Sayang. Oleh itu, terdapat tiga pendapat yang telah

dikemukakan berdasarkan kepada andaian setelah kajian serta tinjauan keterangan

dijalankan dengan mengambil kira beberapa aspek penting seperti unsur, bentuk dan

struktur Dondang Sayang serta perkaitannya dengan faktor sekeliling.

Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga, pantun boleh diinterpretasikan sebagai

puisi lama yang biasanya terdiri daripada empat baris dalam tiap-tiap rangkap. Selain

itu, pantun juga boleh didefinisikan sebagai puisi atau karangan berangkap kepunyaan

bangsa Melayu yang diwarisi turun-temurun. Pernyataan yang menyatakan bahawa

pantun merupakan hak milik serta warisan turun-temurun orang Melayu turut disokong

oleh beberapa orang tokoh sarjana dari Timur dan juga Barat. Antara tokoh yang

menyokong bahawa pantun merupakan warisan orang Melayu ialah Zuber Usman,

seorang pengarang terkenal Indonesia, dalam bukunya KESUSASTERAAN LAMA

INDONESIA telah menekankan bahawa :

“Pantun ialah puisi Melayu lama, sebab dia boleh terus kekal bentuknya kerana

diciptakan oleh masyarakat lama yang kukuh dan padu. Masyarakat lama itu

mempunyai persatuan yang lebih rapat, lebih padu tidak pecah-belah berderai-

derai seperti masyarakat moden.”

Pendapat yang dikemukan oleh Zuber Usman turut disokong oleh ramai pengarang

terkenal Indonesia yang lain. Selain itu, menurut Harun Aminurrashid dalam bukunya

KAJIAN PUISI MELAYU pula menyatakan bahawa :

“Memang pantun menjadi puisi Melayu yang sangat terkenal di Tanah Melayu dan

kepada persuratan Melayu serta kepada masyarakat Melayu. Boleh dikatakan tiap-tiap

anak Melayu dari kanak-kanaknya hingga kepada orang tua-nya, dari orang

kebanyakan hinggalah kepada orang-orang besarnya semua tahukan pantun dan boleh

berpantun.”

Pemilikan puisi pantun sebagai hak orang Melayu turut diperakui oleh seorang

Sarjana Barat iaitu R.O. Winstedt berdasarkan kajian beliau tentang kesusasteraan

Melayu. Beliau telah menegaskan dalam bukunya PANTUN MELAYU bahawa :

“Orang asing yang belum mengenal pantun, boleh dikatakan orang itu belum mengenal

rohani dan jalan fikiran orang Melayu yang sebenar.”

Secara keseluruhannya, tidak dapat dinafikan bahawa pantun serta seni Dondang

Sayang mempunyai perkaitan yang sangat kuat di mana kedua-duanya saling lengkap-

melengkapi antara satu sama lain. Pantun sebagai unsur yang terpenting dalam seni

Dondang Sayang turut diperakui oleh seorang pengarang Indonesia iaitu Harun

Aminurrashid dalam bukunya yang bertajuk KAJIAN PUISI MELAYU. Dalam buku

tersebut, beliau telah menegaskan bahawa :

“ Dalam buku-buku Melayu, pengarang-pengarang Melayu selalu menyelitkan

pantun untuk menjadi perhiasan karangannya. Cuba lihat buku-buku Sejarah Melayu

dan Hikayat Abdullah yang telah terkarang berabad lamanya ada terdapat pantun di

dalamnya. Begitu juga dalam majlis-majlis jamuan yang diadakan oleh masyarakat

Melayu selalu kita dengar pantun menjadi perhiasan ucapan yang dihamburkan dalam

majlis itu. Hampir tiap-tiap nyanyian Melayu, senikatanya berbentuk puisi pantun,

terutamanya dalam nyanyian Dondang Sayang.”

CIRI-CIRI DONDANG SAYANG

3.1 Kumpulan Pemuzik

Dalam konteks seni Dondang Sayang, jumlah ahli dalam sebuah kumpulan

pemuzik adalah tidak tetap sebaliknya bergantung kepada bilangan alat muzik yang

digunakan. Pada asasnya, kumpulan pemuzik Dondang Sayang boleh ditubuhkan

dengan hanya terdiri daripada empat orang ahli pemuzik sahaja iaitu seorang penggesek

biola, dua orang pemukul rebana dan seorang pemalu gong atau tetawak.

Namun begitu kebiasaannya, dalam sebuah kumpulan pemuzik Dondang Sayang

akan mempunyai lebih daripada empat orang ahli pemuzik. Jumlah ahlinya yang ramai

adalah bertujuan membolehkan pemuzik yang kepenatan bertukar ganti antara satu sama

lain. Contohnya, sesuatu persembahan Dondang Sayang akan mengambil tempoh

masa yang agak lama, oleh itu, proses pertukaran pemain akan sering berlaku khususnya

kepada pemain-pemain alat palu seperti rebana dan gong atau tetawak.

kumpulan pemuzik Dondang Sayang diketuai oleh seorang ketua yang

bertanggungjawab untuk memastikan setiap ahli kumpulan sentiasa bekerjasama,

sepakat serta komited dengan tugas masing-masing bagi mengelakkan berlakunya

sebarang masalah yang dipercayai mampu menguggat kredibiliti mereka sebagai sebuah

kumpulan pemuzik Dondang Sayang. Umumnya, kumpulan pemuzik Dondang Sayang

sering diketuai oleh pemain biolanya. Meskipun begitu, tidak mustahil sekiranya

kumpulan pemuzik Dondang Sayang ini diketuai oleh pemain alat-alat muzik yang lain

ataupun diketuai oleh pemantun-penyanyi itu sendiri bergantung kepada suara majoriti

ahli yang memilih siapa yang layak untuk mengetuai atau memimpin mereka.

3.2 Peralatan Muzik

Dari aspek peralatan muzik, lazimnya peralatan muzik yang asas yang akan

digunakan untuk mengiringi sebuah persembahan Dondang Sayang terdiri daripada

sebuah biola, dua buah rebana serta sebuah gong atau sebuah tetawak. Walau

bagaimanapun, bukanlah kesemua alat muzik yang digunakan untuk mengiringi seni

persembahan Dondang Sayang merupakan alat muzik tradisional (tempatan). Alat

muzik tradisional yang digunakan hanyalah rebana, gong dan tetawak. Manakala alat

muzik lain seperti biola dan tabur pula dipercayai merupakan alat muzik yang dibawa

masuk oleh negara Barat ke Kepulauan Melayu.

Pada zaman Kesultanan Melayu Melaka, persembahan Dondang Sayang hanya

diiringi dengan paluan gendang dan juga rebana berikutan ketiadaan alat-alat melodi

pada ketika itu. Namun begitu, kegemilangan negeri Melaka serta fungsinya sebagai

pelabuhan entrepot telah menyebabkan orang-orang Barat mula membawa masuk

seterusnya memperkenalkan alat-alat melodi seperti biola yang tanpa disedari akhirnya

biola telah menjadi alat muzik yang paling penting untuk memelodikan lagu Dondang

Sayang. Oleh itu, tidak mustahillah sekiranya dikatakan bahawa biola merupakan nadi

kepada Dondang Sayang memandangkan tanpa biola maka pincanglah persembahan

Dondang Sayang sama sekali.

Hal ini terbukti di mana antara banyak-banyak alat muzik melodi, hanya biola

sahaja yang paling sesuai digunakan dalam seni Dondang Sayang. Contohnya menerusi

gesekan biola, keaslian lagu Dondang Sayang yang dimelodikan lebih menyerlah kerana

gesekan biola mempunyai ketepatan bunyi yang gemersik yang bukan sahaja mampu

untuk menimbulkan dan membangkitkan kesegaran lagu Dondang Sayang bahkan pada

masa yang sama berupaya untuk menghidupkan persembahan sehinggakan penonton

berasa ghairah, teruja serta seronok untuk terus menikmati persembahan tersebut.

Selain itu ketiadaan alat muzik lain sama ada alat muzik melodi mahupun alat

muzik paluan yang mampu untuk mengatasi biola dalam memelodikan lagu Dondang

Sayang dengan sempurna menyebabkan biola dilihat sebagai alat muzik yang istimewa

di mana biola dan Dondang Sayang merupakan dua unsur yang bukan sahaja tidak dapat

dipisahkan malah saling lengkap-melengkapi antara satu sama lain. Buktinya, dengan

hanya menggesekan alat melodi biola bukan sahaja dipercayai sudah berupaya untuk

membentuk dan menghasilkan lagu Dondang Sayang yang cukup sempurna tetapi pada

masa yang sama juga mampu untuk menyerlahkan persembahan jika dibandingkan

dengan alat-alat muzik yang lain yang turut sama digunakan dalam persembahan

Dondang Sayang seperti rebana, gong dan tetawak.

Kegagalan alat-alat muzik lain sama ada yang dipetik, ditiup dan dipalu bukan

sahaja dipercayai tidak mampu untuk menjiwai lagu Dondang Sayang sebaliknya turut

menampakkan unsur-unsur kehambaran seolah-olah persembahan Dondang Sayang

telah hilang keasliannya serta nilai seninya. Walau bagaimanapun, secara

keseluruhannya, tidak dapat dinafikan bahawa alat-alat muzik lain seperti rebana, gong

dan tetawak masih tetap diperlukan berdasarkan kepada keperluan serta kemampuannya

untuk mengiringi gesekkan biola bagi menjadikan persembahan Dondang Sayang lebih

menarik.

3.3 Persembahan

Setiap peralatan muzik yang digunakan dalam Dondang Sayang sama ada biola,

rebana, tetawak atau gong adalah saling bergantungan antara satu sama lain kerana

kesemua alat muzik yang digunakan masing-masing mempunyai pernan serta fungsinya

yang tersendiri. Dalam sebuah persembahan Dondang Sayang, lazimnya persembahan

akan dimulakan dengan gesekan biola bagi melahirkan melodi lagunya seterusnya

sebagai tanda menyulungi alunan pembukaan lagunya. Gesekan biola kemudiannya

diikuti pula dengan paluan rebana bertujuan untuk menyusun serta memulakan rentak

disamping paluan gong atau tetawak pula adalah bertujuan untuk meningkah rentak

tersebut.

3.4 Tema Pantun

Dalam nyanyian Dondang Sayang, tidak terdapatnya penekanan mahupun

pengkhususan terhadap satu tema sahaja. Tema pantun bagi nyanyian Dondang Sayang

adalah bergantung kepada pernyataan-pernyataan yang terkandung dalam isi

maksudnya. Antara tema pantun yang terdapat dalam nyanyian Dondang Sayang ialah

kasih, budi, kias-ibarat, jenaka, burung, ayam, harimau, pokok, gajah, sejarah, laut dan

sebagainya.

Kebiasaannya, pemilihan tema atau tajuk pantun akan dibuat oleh pemantun-

penyanyi yang memulakan nyanyian. Apabila pemantun-penyanyi lelaki telah

mengemukakan sesuatu tema, maka secara automatiknya, pemantun-penyanyi wanita

akan menjawab berdasarkan kepada tema pantun tersebut. Contohnya, jika pemantun-

penyanyi memulakan persembahan Dondang Sayang dengan pantun kasih maka pantun

kasih jugalah yang akan dibalaskan. Oleh itu, pada dasarnya, pemantun-penyanyi

mempunyai peluang iaitu bebas untuk memilih tema yang akan didendangkan

dipersembahan Dondang Sayang. Contoh pantun budi yang dinyanyikan pada

permulaan persembahan Dondang Sayang ialah :

Tukar baju tukar seluar,

Turun ke sawah menanam padi,

Saya seorang dagang di luar,

Cuba-cuba menabur budi.

Walau bagaimanapun, penukaran tema pantun disaat persembahan Dondang

Sayang dijalankan merupakan perkara yang biasa. Namun begitu, penukaran tema

dibuat dengan cara hormat di mana pemantun-penyanyi sama ada lelaki atau wanita

terlebih dahulu meminta persetujuan antara satu sama lain sebelum penukaran tema

pantun dibuat bagi mengelakkan berlakunya perbalahan

3.5 Tempat

Pada dasarnya persembahan Dondang Sayang bukanlah suatu bentuk

persembahan yang bersifat formal yang mana persembahan Dondang Sayang tidak

memerlukan sama sekali tempat serta masa yang khusus mahupun majlis-majlis

tertentu. Sebaliknya Dondang Sayang boleh dipersembahkan pada bila-bila masa tanpa

mengira tempat serta jenis majlis. Hal ini bertepatan dengan tujuan sebenar Dondang

Sayang diperkenalkan iaitu untuk menghiburkan orang ramai seterusnya memeriahkan

sesuatu majlis.

Dondang Sayang juga turut diklasifikasikan sebagai seni persembahan yang

bersifat fleksibel kerana boleh dipersembahkan di mana-mana sahaja sama ada di

halaman rumah, di atas rumah, di dalam balai serta di majlis-majlis terbuka. Namun

begitu, lokasi yang sering dijadikan pilihan yang sesuai untuk mengadakan

persembahan Dondang Sayang ialah rumah. Persembahan Dondang Sayang ini boleh

diadakan di mana-mana bahagian rumah seperti di ruang dapur dan anjung rumah.

Walau bagaimanapun ruang rumah yang sering menjadi pilihan utama untuk diadakan

persembahan Dondang Sayang ialah di serambi dan sengkuap. Persembahan Dondang

Sayang cenderung untuk diadakan sama ada di serambi, anjung rumah dan sengkuap

memandangkan pada zaman dahulu hanya ahli-ahli kumpulan pemuzik serta pemantun-

penyanyi lelaki sahaja yang dapat ditonton oleh orang ramai. Manakala pemantun-

penyanyi wanita pula sekadar dapat didengari suaranya sahaja.

Pada dasarnya, pemantun-penyanyi iaitu lelaki dan wanita yang terlibat dalam

persembahan Dondang sama ada secara langsung atau tidak langsung sebenarnya tidak

saling mengenali antara satu sama lain. Meskipun begitu, kerancakkan sesi berbalas

pantun tanpa disedari tetap wujud iaitu proses tanya-menaya serta jawab-berjawab

antara kedua-dua belah pihak. Menerusi proses jualbeli pantun akhirnya pemantun-

penyanyi lelaki dan wanita yang pada mulanya tidak mengenali akan saling berkenalan

seterusnya akan mengenali antara satu sama lain.

3.6 Pakaian

Pada dasarnya, pakaian mencerminkan bangsa yang mewarisi bidang seni

tersebut lantaran akan wujudnya penyesuaian antara pewaris dan bentuk persembahan

seni dan kebudayaan. Justeru itu, pakaian yang cenderung digunakan dalam

persembahan Dondang Sayang oleh kebanyakkan ahli kumpulan pemuzik dan juga

pemantun-penyanyi ialah pakaian tradisi orang-orang Melayu Melaka.

Pemakaian pakaian tradisi dalam persembahan Dondang Sayang bukan sahaja

disifatkan sebagai pakaian yang sopan dan lengkap bahkan sedap mata memandang

memandangkan pakaian tradisi ini adalah bersesuian untuk semua tempat, majlis serta

suasana. Pemakaian pakaian tradisi juga dalam seni persembahan Dondang Sayang

sekaligus memberikan gambaran yang tepat tentang ciri-ciri peribadi orang Melayu itu

sendiri yang lemah-lembut, berperkerti tinggi serta kaya dengan nilai-nilai ketimuran.

Dalam konteks seni persembahan Dondang Sayang, pakaian yang sering dipakai

oleh orang lelaki terdiri daripada baju Melayu leher Teluk Belanga, seluar Melayu sama

ada potongan pantelun atau potongan Cina, kain samping, songkok dan juga capal

sebagai alas kaki iaitu kasut. Manakala pakaian yang sering dipakai oleh wanita pula

ialah baju kurung leher Teluk Belanga atau baju kebaya, kain sarung iaitu sama ada kain

batik sarung atau kain batik lepas, selendang dan juga kasut seret sebagai alas kaki iaitu

kasut. Lazimnya, orang-orang yang terlibat dalam persembahan Dondang Sayang lebih

gemar untuk mengenakan pakaian tradisi memandangkan pemakaian pakaian tradisi

tidak menghalang sama sekali pemantun-penyanyi serta ahli pemuzik untuk bergerak

bebas.

Meskipun ketiadaan pemilihan serta penetapan yang khusus berhubung dengan

aspek pakaian dalam seni persembahan Dondang Sayang, namun kekemasan pakaian

adalah diutamakan bergantung kepada keadaan majlisnya.

3.7 Rentak lagu

Secara umumnya, jenis lagu yang didendangkan oleh pemantun-penyanyi serta

kumpulan pemuzik Dondang Sayang adalah bersifat universal. Ini bermaksud bahawa

jenis lagu yang didendangkan atau dimainkan oleh kumpulan pemuzik Dondang Sayang

bukanlah terhad kepada satu jenis lagu sahaja tetapi pada masa yang sama pemantun-

penyanyi serta kumpulan pemuzik Dondang Sayang mempunyai bakat serta kemahiran

dalam mempersembahkan pelbagai jenis lagu seperti lagu joget, lagu asli dan lagu

nasib. Oleh itu, tidak dapat dinafikan bahawa pemantun-penyanyi dan kumpulan

pemuzik merupakan dua gabungan yang unik serta istimewa kerana berupaya serta

berkemampuan dalam memenuhi kehendak dan juga selera para pendengar dan

penggemar yang menggemari seni persembahan Dondang Sayang.

Bukan itu sahaja, bakat serta kemampuan kumpulan pemuzik Dondang Sayang

boleh dilihat menerusi kebolehan mereka dalam mempersembahkan lagu-lagu yang

terdiri daripada pelbagai rentak terutamanya rentak-rentak yang terdapat dalam lagu

Melayu seperti inang, zapin, masri dan ghazal. Pada dasarnya, rentak lagu Dondang

Sayang adalah bercorak rentak lagu Melayu asli. Namun begitu, kepelbagaian rentak

muzik dalam lagu-lagu Melayu serta kesediaan dan kesesuaian rentak-rentak ini tanpa

disedari telah memberikan nafas baru kepada seni Dondang Sayang di mana rentak-

rentak seperti zapin, ghazal dan inang ini telah dipadankan serta diserap masuk ke

dalam lagu Dondang Sayang.

Umumnya, lagu Dondang Sayang bukan sahaja boleh dipadankan serta

disesuaikan dengan rentak lagu Melayu sahaja tetapi pada masa yang sama lagu

Dondang Sayang boleh dipadankan dengan rentak lagu yang berasal daripada negara

Barat seperti rentak mambo. Walau bagaimanapun, lagu Dondang Sayang yang

berentak mambo dikatakan mempunyai rentak lagu yang lebih moden jika dibandingkan

rentak asal lagu Dondang Sayang itu sendiri. Sebagai contohnya, penyerapan masuk

rentak muzik daripada negara Barat ke dalam lagu Dondang Sayang iaitu rentak mambo

telah menghasilkan Dondang Sayang yang berentak lebih moden yang dikenali sebagai

“Dondang Sayang Mambo” sekitar tahun 50-an. Penggabungjalinan pelbagai rentak

lagu ke dalam seni Dondang Sayang tidak dapat dinafikan bukan sahaja telah memberi

nafas baru bahkan turut mendapat tempat dihati pendengar serta peminat lagu Dondang

Sayang. Pada masa yang sama kepelbagaian rentak muzik dalam lagu Dondang Sayang

juga dipercayai telah berjaya mengubah suasana persembahan supaya bersifat lebih

segar, meriah dan tidak membosankan.

3.8 Proses Penyampaian Lagu Dondang Sayang

Lazimnya persembahan akan dimulakan dengan pantun-pantun yang bersifat

merendahkan diri. Pada ketika ini, pemantun-penyanyi masing-masing merasakan

dirinya serba kekurangan iaitu tidak tahu apa-apa seolah-olah mereka belum pernah atau

baru kali pertama masuk gelanggang, mahu mencuba nasib dan

sebagainya.Memandangkan kebiasaannya pemantun-penyanyi lelaki merupakan pihak

yang datang bertandang maka secara automatiknya pihak pemantun-penyanyi lelaki

yang akan memulakan nyanyian pantun terlebih dahulu.

Dalam persembahan Dondang Sayang, pantun-pantun yang dinyanyikan

dipercayai berlaku dalam bentuk yang spontan iaitu lahir hasil daripada cetusan idea dan

ilham pemantun-penyanyi secara serta-merta. Nyanyian pantun ini berlaku secara dua

hala dalam bentuk berbalas-balas pantun antara satu pihak dengan pihak yang lain

melibatkan pihak lelaki dan juga pihak wanita. Kebolehan serta bakat pemantun-

penyanyi dalam menyanyikan pantun soal dan pantun jawab seolah-olah bersahaja dan

bukaannya secara paksaan telah menjadikan persembahan Dondang Sayang menjadi

lebih menarik serta meriah.

Menerusi kebolehan serta bakat berbalas pantun yang dimiliki oleh pemantun-

penyanyi, tidak dapat dinafikan sama sekali bahawa mereka yang terlibat terdiri

daripada orang-orang yang mempunyai bakat semulajadi, handal serta bijak dalam

berpantun. Situasi ini dapat dilihat menerusi cara mereka menyampaikan dan

menyanyikan lagu

Walaupun proses jualbeli pantun berlaku secara bersambung-sambung, namun

kedua-dua pihak sama ada penjual pantun dan pembeli pantun haruslah terlebih dahulu

memahami maksud pantun yang dijual sebelum membeli atau membalas pantun

tersebut. Ini bertujuan untuk menggelakkan pemantun-penyanyi sama sekali membeli

pantun yang dijual dengan membalas pantun yang tidak kena maksudnya. Kesilapan

pemantun-penyanyi dalam memahami pantun yang dijual akan mengakibatkan

pemantun-penyanyi tersebut akan menerima pantun balasan yang bersifat seperti

memukul teruk.

Kepelbagaian gaya, bentuk serta lenggok yang berbeza hasil daripada kebolehan

seorang pemantun-penyanyi akan menimbulkan berbagai-bagai rencam bentuk

nyanyian. Meskipun begitu, kepelbagaian jenis gaya nyanyian yang wujud dipercayai

tidak sama sekali mampu untuk menguggat keistimewaan dan keunggulan seni

Dondang Sayang. Sebagai contoh, di Melaka terdpat berbagai-bagai gaya nyanyian

Dondang Sayang seperti mengikut terus kehendak lagunya seperti alunan melodi,

menggantung lagunya dengan menyingkatkan sebutan perkataan dalam pantun,

perkataan ketiga baris pertama pantun dipanjangkan sebutannya, perkataan keempat

baris pertama dipanjangkan sebutannya, meleret-leretkan nyanyian maksud pantun dan

berbagai-bagai lagi.

Ketatatertiban dalam persembahan Dondang Sayang turut dapat diperhatikan

tatkala pemantun-penyanyi yang bukan terdiri daripada golongan pemain atau pemuzik

yang sedia ada atau berasal dari luar kawasan tetapi berhajat ingin tumpang menyanyi

bersama-sama terlebih dahulu akan berpantun dengan pantun-pantun yang berbunyi

memohon izin sebagai tanda meminta kebenaran untuk tumpang bermain.

SAMBUTAN MASYARAKAT

Hingga kini umum menganggap bahawa oleh kerana lagu Dondang Sayang

berasal di Melaka maka pastilah kebanyakan daripada orang Melaka pandai atau tahu

menyanyi lagu tersebut. Sebenarnya terlalu sedikit bilangan orang Melaka yang tahu

menyanyikan lagu Dondang Sayang. Bukan mudah menyanyikan lagu ini. Ia tidak

boleh ditiru-tiru atau dipelajari melalui pendengaran seperti mempelajari lagu-lagu lain.

Lagu Dondang Sayang mesti dipelajari dengan sungguh-sungguh kerana ia mempunyai

bentuk dan cara yang tertentu untuk menyanyikannya. Bagaimanapun lagu ini bukan

sahaja diminati oleh orang Melayu bahkan diminta juga golongan masyarakat bukan

Melayu iaitu masyarakat Cina Peranakan yang dikenali dengan panggilan Baba dan

Nyonya dan juga masyarakat Serani atau yang dikenali sebagai orang Portugis.

Beberapa orang penyanyi lagu Dondang Sayang yang terkemuka di Melaka

pada masa ini adalah terdiri daripada golongan tua. Hampir tidak ada golongan

muda yang meminati lagu ini. Kurangnya minat golongan muda menyanyikan lagu

Dondang Sayang, bukan sahaja kerana sukarnya menyanyikan lagu tersebut, tetapi

aspek yang lainnya adalah kerana mereka tidak pandai berpantun. 

Seorang penyanyi yang baik suaranya boleh menyanyikan lagu Dondang

Sayang jika disediakan pantun terlebih dahulu. Yang menjadi kesulitan kepada si

penyanyi adalah jika dia perlu menjawab pantun orang yang menjadi lawannya

menyanyi. Masa untuk menjawab pantun orang lain dalam Dondang Sayang agak

singkat ,hanya orang yang cekap mencipta pantun sahaja yang dapat mencipta dengan

sempurna.

Hingga kini masih belum ada ahli-ahli sejarah budaya atau ahli-ahli kesenian

kita yang telah membuat kajian tentang asal usul lagu Dondang Sayang secara

mendalam. Bagaimanapun ada juga pendapat-pendapat ringkas yang menyatakan lagu

tersebut berasal dari daerah Riau, Indonesia. Beberapa tulisan mengenainya lebih

menekankan kepada aspek pantun yang dinyanyikan dalam lagu ini, kurang atau tidak

langsung memperkatakan tentang asal usul lagu Dondang Sayang.

KESIMPULAN

Dengan itu jelaslah bahawa Dondang Sayang adalah seni tradisi negeri Melaka,

bukan ciptaan atau pengaruh daripada seni lagu Portugis. Namun demikian dapat pula

diyakinkan lagu ini sudah mula berkembang di zaman pemerintahan Portugis di Melaka.

Suatu hakikat yang harus diakui bahawa seni lagu Dondang Sayang lebih

diperkemas lagi dengan adanya alat muzik dari Barat iaitu biola. Alat-alat muzik

tradisional yang digunakan ialah rebana, gendang dan gong. Dengan demikian dapatlah

dibuat kesimpulan bahawa lagu Dondang Sayang serta dengan alat-alat muziknya

adalah hasil daripada ciptaan ahli-ahli seni lagu di Melaka. Ini bererti lagu ini telah

wujud dalam kesenian Melayu di Malaysia sejak abad yang ke 15 Masihi.

Sejak wujudnya, lagu ini terus berkembang dari utara hingga ke selatan

Selat Melaka. Yang dimaksudkan kawasan budaya atau dunia Melayu ialah di

Sumatera dan Riau, Indonesia. Demikianlah kesan-kesan sejarah tentang lagu

Dondang Sayang yang dapat diteroka oleh ahli-ahli seni lagu di Malaysia.

Pengaruh alam setempat menimbulkan beberapa ciri perbezaan yang

menambahkan lagi gaya dan corak atau langgam orang menyanyikan lagu ini.

Itulah sebabnya timbul kumpulan atau kelompok-kelompok ahli-ahli Dondang

Sayang yang terkenal hingga melahirkan nama-nama seperti Dondang Sayang

Melaka, Dondang Sayang Tanjung Surat, Dondang Sayang Temasik dan Dondang

Sayang Baba dan Nyonya. Perbezaannya bukan pada dasar dan bentuk lagu

ataupun alat muzik tetapi pada cara persembahan nyanyian.

Jikalau didengar pada cara menyanyi akan dapat dirasakan kelainannya

yang nyata. Nyanyian Dondang Sayang Tanjung Surat dan Temasik, sebutan patah

lagunya pada suara pertengahan, dan kadang-kadang tinggi, diikuti oleh nyanyian

baris dua maksud pantun. Sedangkan bagi Dondang Sayang Melaka sebutan itu

rendah dan berakhir dengan kelembutan suara yang lunak dan beralun.

Keistimewaan dan keutamaan menyanyikan lagu Dondang Sayang ialah

nyanyian pantunnya. Tanpa dinyanyikan dengan pantun lagu ini kurang meninggalkan

kesan kerana belum lengkap sebagai suatu persembahan lagu. Bagi orang-orang yang

ahli dalam nyanyian lagu ini secara bersendirian akan menyanyikan secara perlahan

atau dalam hatinya apabila mendengarkan lagu Dondang Sayang dimainkan. Di sinilah

letaknya keistimewaan atau bentuk yang tersendiri lagu Dondang Sayang. Inti pada

lagu ini ialah pantun yang dinyanyikan.

Demikianlah kepelbagaian corak atau gaya orang menyanyikan lagu

Dondang Sayang mengikut pendapat orang-orang yang ahli dalam seni lagu

tersebut. Bagaimanapun pada dasarnya pantun dan suara serta gaya menyanyi

menentukan nilai atau mutu nyanyian Dondang Sayang. Jikalau tidak demikian

akan terasalah kepincangan pada pendengaran dan citarasa seninya.