MBROJTJA E T DREJTS PR T JETUARHyrjeCdokush sht n gjendje t bj nje analiz dhe te vleresoj se sa rendsi marrin pr nje shoqeri t emancipuar respektimi i te drejtave dhe lirive themelore t njeriut, t cilat sigurisht q e kane gjetur pasqyrimin e tyre n mnyrn m t plot n kushtetutat demokratike te cdo shteti. T gjith jemi te ndrgjegjshm dhe e kuptojm mjaft mir se kto t drejta dhe liri nuk mund t respektohen dhe t gzohen pa asnjlloj kufizimi. Nj mbrojtje absolute dhe e njllojt e t drejtave n t gjitha aspektet dhe n prgjithsi pr do shtetas, do t ishte praktikisht e pamundur. Prandaj ekzistojn kufizimet n t drejtat dhe lirit themelore t individit, q kushtetutat dhe aktet nderkombetare i kane klasifikuar si kufizime t lejueshme. Pavaresisht nga ky kuptim, ekzistojn disa te drejta, qe jane absolutisht t pacnueshme, pr t cilat as vet kushtetutat nuk e kan mundsin e lejimit t kufizimit t tyre. E drejta pr t jetuar, sht nj nga kto t drejta t rendsishme.

Jeta e personit mbrohet me ligj. N kt mnyr sht sanksionuar koncepti juridik i mbrojtjes s jets njerezore n Kushtetutn e Republiks s Shqiperis. Ky formulim shpreh qart dhe n mnyr t drejtprdrejt mbrojtjen e jets s njeriut, e cila prbn nj vler kushtetuese. E drejta pr jetn paraqitet n Kushtetut, si nj vler, nga e cila burojne t gjitha t drejtat e tjera. Parimet themelore t mbrojtjes s jets gjejn mbshtetje t plot n kto dispozita. Jeta sht nj e drejte, atribut fondamental i qnies njerzore dhe kur kjo jet hiqet, apo merret n cfardolloj mnyre, njeriu n t njjtn koh eleminohet si mbarts t drejtash dhe detyrimesh.N punimin n vazhdim do trajtojm historikun e vrasjeve n Shqipri, aktet juridike n mbrojtje t jets si dhe rolin q loz Konventa Europiane pr t Drejtat e Njeriut (KEDNJ) .

Historik dhe statistika

Problemi i mbrojtjes s jets s njeriut nga vrasjet, n prgjithsi, dhe ato pr hakmarrje e pr gjakmarrje, n veanti, paraqet rndsi t madhe historike, politike-shoqrore, juridike e praktike.Vrasjet jan krime t rnda q prekin t drejtn pr t jetuar, si e drejta m themelore e njeriut, e mbrojtur n Deklaratn Universale t Asambles s Prgjithshme t OKB (1948), me Konventn Europiane (1950) dhe me Kushtetutn e Republiks s Shqipris (neni 21). Pikrisht se vrasjet jan plag e rnd shoqrore, q nga lashtsia kan trhequr vmendjen e filozofve, t shkrimtarve, t sociologve, juristve e t mendimtarve t tjer. Pr gjakmarrjen n Shqipri, e cila n t kaluarn ka shuar familje t tra, kan shkruar shum autor t huaj, e sidomos albanologt e njohur J.G.Hahnn-i, F.B. Nopa, E. Durhani, S. Villari, G. Kasteletti, si dhe disa autor t tjer t kohs son.Me kt problem t rndsishm jan marr edhe rilindsit tan t mdhenj, si: S.Frashri, P.Vasa, Z. Jubani, J.Vreto, A.Drenova, At Gjergj Fishta e deri n ditt tona shkrimtari i shquar I.Kadare dhe mjaft studjues t tjer n Shqipri e n Kosov. Trajtimi i shtjes sht br nga kndvshtrime t ndryshme, sepse mbrojtja e jets s njeriut nuk ka qen e nuk sht kudo e kurdoher e njllojt. Studjuesit shqiptar n Shqipri e n Kosov nisen nga teza themelore se vrasjet pr gjakmarrja jan fenomen historiko-shoqror. Ligjsit e prgjithshme t lindjes dhe t evolucionit t tyre jan t prbashkta, pa mohuar veorit vendore. N koht e lashta, n formacionet parashtetrore, gjakmarrja ishte mjet i vetmbrojtjes. N rendin patriakal fisnor mori prhapje t gjer, ndrsa n Mesjet filloi t kufizohej sipas parimit t talionit sy pr sy, dhmb pr dhmb.

Ky proces vazhdoi n shekujt e mvonshm deri n zhdukjen e plot t saj. Vrasjet pr gjakmarrje nuk kan qen vetm fenomen shqiptar, por kan pasur karakter ndrkombtar. Ato kan ekzistuar, n koh t ndryshme n vende t tjera t bots, si: n Azi, n Arabi, te hebrejt, n Greqin e vjetr, n Romn e vjetr, te gjermant, te sllavt, n Kaukaz, n Korsik e gjetk. Diku ato jan zhdukur m hert e diku m von.Veoria e Shqipris qndron n faktin se vrasjet pr gjakmarrje vazhduan n disa zona m gjat, pr shkaqe t brendshme e t jashtme, objektive e subjektive.Ndr kto, m kryesoret jan: Ekzistenca pr shum shekuj e marrdhnieve patriakale-fisnore, organizimi vetqeveriss, krijimi me shum vones i shtetit t pavarur shqiptar (28 nntor 1912) dhe i s drejts pozitive; prapambetja e prgjithshme social-ekonomike, arsimore e kulturore, forca e madhe e mentaliteteve t s kaluars, si dhe pushtimet e gjata t huaja.Shkenca shqiptare, mbshtetur me prvojn shekullore t popullit shqiptar, kundrshton si t pabazuar pikpamjen e atyre autorve t huaj, tcilt shprehen se gjakmarrja, gjoja, sht veori biologjike, racore e shqiptarve.Gjakmarrja sht dukuri sociale q ka nj fillim e mbarim dhe nuk sht fatalisht e pashmangshme. Evolucioni i kufizimit t gjakmarrjes shihet qart n t drejtn zakonore penale t shqiptarve, n kanunet mesjetare. Kshtu psh, n Kanunin e Lek Dukagjinit parashikohet rregulli se vetm dorasi binte n gjak, (paragrafi 898) gjak pr gjak, gjaku shkon pr gisht. Ky rregull sht shprehur edhe n Kanunin e Sknderbeut, n Kanunin e Labris dhe n kanunet vendore. Gjithashtu, n kanune parashikohej n vend t vrasjes pr gjakmarrje, shprblimi i gjakut (compositio). N kundrshtim me realitetin objektiv, autor t ndryshm t huaj, kundrshtar t kombit shqiptar, jan shprehur se, gjoja, gjakmarrja buron nga psiqika e shqiptarit, se shqiptart jan komb barbar, etj. N parathnien e Kanunit t Lek Dukagjinit, At Gjergj Fishta thoshte se: Vrasja, sipas Kanunit, dnohej, por, duke mos pasur shtet e gjyqe, i lihej shteg vetgjyqsis, gjakmarrjes individuale, si mjet i vetmbrojtjes. Q ktej, Fishta nxjerr konkluzionin se asht gabim t thuhet q t marrunit e gjakut shnon barbarin e kombit shqiptar, por buron nga do mdorje q nuk varen prej shpirtit t ktij kombi, por prej organizimit shoqror t tij. Rol t madh n mbrojtjen e jets s njeriut dhe kufizimin e gjakmarrjes n t kaluarn ka luajtur instituti i bess dhe i ndorjes, si baz e ndrmjetsimit t pajtimit, beslidhjes kolektive n kuvendet tradicionale nga Jugu n Veri e deri n Kosov e n Mal t Zi.Faktet historike tregojn se gjakmarrja n Shqipri, n kushtet e ekzistencs s shtetit t s drejts pozitive, ka shkuar vazhdimisht drejt kufizimit dhe zhdukjes n pjesn m t madhe t vendit. Proesin e zhdukjes e provoi realiteti shqiptar nga vitet 60-90 t, si dhe prvoja e shqiptarve t Kosovs e n Mal t Zi. Pr kt dshmojn edhe t dhnat statistikore:N vitet 1930-1938 nga 1948 vrasje t gjykuara 42 % ishin pr hakmarrje e pr gjakmarrje.

1939 1944 nga 764 vrasje t gjykuara, 37 % ishin pr kto motive.

1945-1955 153 vrasje ose 13 %

1956-1960 1.11 % pr hakmarrje e gjakmarrje

1960-1990 u zhdukn krejtsisht

Me kalimin nga shteti totalitar n demokracin pluraliste, n vitet90-t u rishfaqn vrasjet pr gjakmarrje n disa zona t Shqipris Veriore e Verilindore.N vitet 1991-1995, sipas t dhnave n Kuvendin e Republiks sShqipris (mars 1996) ishin kryer gjithsej 953 vrasje. Nga kto 91 ose 9.5 % ishin pr motive gjakmarrjeje. Sipas mendimit ton, kto shifra duhen marr me rezerv, sepse n praktikn gjyqsore e sidomos n shtyp nuk bhet dhe tani dallimi midis vrasjes pr gjakmarrje, q kryhet pr t marr gjakun pr vrasjen e mparshme t babait, t djalit, t vllait, t xhaxhait, nga vrasja pr hakmarrje, n kuptimin e gjer t fjals, si shpagim pr dhunn e prdorur m par (rrahjen), pr fyerjen, pr shpifjen midis pjesmarrsve t bandave t armatosura pr larje hesapesh. Nga nj anketim i br nga Fondacioni pr Zgjidhjen e Konflikteve n Veri t Shqipris n shkurt-qershor 2001, 65 % e t anketuarve u shprehn se nuk ka ose ka pak dallime midis ktyre vrasjeve.Duke mos br dallim shpeshher raportohen shifra t larta t vrasjeve pr gjakmarrje, duke prfshir ato pr motive pasurore ose pr larje hesapesh midis bandave etj., q nuk i prgjigjen realitetit dhe prishin imazhin e demokracis e at kombtar.Rishfaqja e vrasjeve pr gjakmarrje n dhjetvjearin e fundit krkon nj analiz t thell t shkaqeve e t kushteve favorizuese, objektive e subjektive, pr t organizuar nj sistem masash parandaluese dhe luftn kundr tyre.Kalimi i Shqipris n pluralizm u shoqrua me shndrrime politike, shoqrore, ekonomike, institucionale, juridike e psikologjike, q solln pasoja edhe n mbrojtjen e jets s njeriut. U krijua nj vakum i autoritetit t shtetit e t ligjit, duke u shtuar ktyre varfrin dhe konfliktet pronsore nga ndarja jo e studjuar e toks, si dhe konfliktet familjare, q shpun n ringjalljen e mendsive e t praktikave kanunore t s kaluars pr sigurin e jets s njeriut.N Shqipri ndodhi ashtu, si ka thn kriminologu i njohur amerikan Edvin Sutherland, q organizimi shoqror shpuri n organizimin individual, sepse demokracia u keqkuptua si anarki, si vetgjyqsi dhe u tronditn vlerat pozitive t popullit shqiptar.Dinamika e vrasjeve, n prgjithsi, dhe pr motive hakmarrjeje e gjakmarrjeje, n veanti, shnoi rritje, veanrisht n vitin 1997 pr shkaqet q dihen. N kt vit u shfaq nj dukuri e re sociale, sepse vrasje pr gjakmarrje u kryen jo vetm n Shqiprin Veriore e Verilindore, por edhe n Fier, Berat e n Vlor, etj., ku ato ishin zhdukur para disa dekadash. Ngjarjet e vitit 1997 i thelluan m tej shkaqet e vrasjeve pr gjakmarrje, si rrjedhoj e mosfunksionimit t aparatit shtetror (t policis, t prokuroris, t gjykatave e t ushtris), t prhapjes s anarkis dhe t kaosit, t largimit nga burgjet t shum kriminelve q vazhduan vrasjet n bandat e armatosura, t armatimit n mas t popullsis, q shkaktoi pasoja tragjike, shtimin e vrasjeve, prfshir ato pr gjakmarrje. Kusht tjetr favorizues ishte moszbulimi dhe moskapja n koh e t gjith fajtorve nga policia, hetimi i mangt dhe jo objektiv i shtjeve nga prokuroria, dhnia e dnimeve t buta ose e pafajsive, si dhe lirimi para kohe, me kusht, jasht kritereve ligjore nga gjykata. Aty, ku nuk funksionon shteti e ligji, vepron vetgjyqsia e kanuni. Natyrisht, nuk mund t mos prmenden edhe faktort psikologjik si temperamenti, karakteri, emocionet, mendsia e s kaluars etj.Pavarsisht nga pasojat e vitit 1997, me masat pr forcimin e rendit e t siguris publike vrehet prirja e prgjithshme e uljes s vrasjeve.N vitin 1998 u kryen 573 vrasje, prej t cilave 13 % pr hakmarrje,19 % pr gjakmarrje.N vitin 1999 u kryen 496 vrasje, prej t cilave 13 % pr hakmarrje e 18 % pr gjakmarrje. N vitin 2000 u kryen 275 vrasje ose 200 m pak se n vitin 1999.Rreth 19 % ishin pr hakmarrje dhe rreth 7 % pr gjakmarrje. N janar shtator 2001 u kryen 164 vrasje, nga t cilat 10 % pr hakmarrje,19% pr gjakmarrje. Edhe prqindjet e siprme duhen marr me shum rezerv, sepse ndryshon cilsimi juridik i vuajtjeve nga policia n prokurori e n gjykat.N uljen e numrit t vrasjeve kan ndikuar nj varg faktorsh. Ndr ta, krahas masave parandaluese t policis, t prokuroris e t organeve t tjera shtetrore, ka qen edhe veprimtaria gjashtvjeare e Fondacionit pr Zgjidhjen e Konflikteve, i cili ka dhn ndihmes t muar, duke ndrmjetsuar pr tu zgjidhur nga viti 1998 - gusht 2001 mbi 2851 konflikte familjare, pronsie e 594 penale, q mund t shpinin n vrasje, si dhe pajtimin e 46 gjaqeve, ve atyre, q ka realizuar Komitet Mbarkombtar i Pajtimit dhe Misionart e Pajtimit. Nga anketimi i br n shkurt qershor 2001, n Veri 68 % u prgjigjn se gjakmarrja sht dukuri e rrall. Megjithat, vrasjet pr gjakmarrje, sidomos n rrethet Shkodr, Malsi e Madhe, Tropoj, Lezh, Kurbin, Mirdit, Puk etj., mbeten problem shqetsues, ndrsa ato pr hakmarrje n rrethet Tiran, Berat, Fier, Vlor etj.Sipas grupmoshave, rezulton se mosha mesatare e autorve t vrasjeve pr gjakmarrje sht 26-40 vje, pa prjashtuar ndonj rast si ai i minorenes 13-vjeare nga Lai, q vrau gjaksin e babs. Edhe viktimat jan t moshave t reja. Pikrisht, se shumica e madhe e autorve t vrasjeve jan t moshave t reja, nuk i njohin dhe nuk i kryejn vrasjet nn ndikimin e kanunit, por nxiten nga t tjert, ndonse opinioni i referohet atij kanuni. N praktik vrehen shmangie t mdha nga kanuni, sepse vriten t mitur, si ndodhi n Barbullush n Shkodr, ku u vra pr gjakmarrje nj djal 11-vjear, vriten pleq ose krejt familja, duke prdorur bomba, tritol, etj, ose digjet trupi i viktims, si ndodhi n Berat, kryhen vrasje n fshehtsi e n befasi. Shmangie t mdha t kanunit ka sidomos n ngujimin, deri t fmijve q detyrohen t braktisin shkolln.Pasoj tjetr e gjakmarrjes sht migrimi, brenda vendit ose emigracioni jasht shtetit i shum familjeve t vrassve t ktyre. Pasojat e ktyre vrasjeve jan tepr t rnda pr viktimat e pr familjet dhe shqetsuese pr shoqrin. Prball gjendjes ekzistuese, ve lufts kundr krimit t organizuar, trafiqeve t paligjshme dhe terrorizmit, q ka dal n plan t par, meriton vmendje t veant edhe mbrojtja e jets s njeriut nga vrasjet pr motive gjakmarrjeje, pavarsisht se kto jan dukuri kalimtare e nuk kan t ardhme.N Shqipri ndodhin ndryshime t mdha ekonomiko-shoqrore, arsimore e kulturore dhe psikologjike, lvizje t mdha demografike dhe emigracioni jasht shtetit, prpjekjet e shtetit pr forcimin e rendit e t siguris pr shtetasit, pr mbrojtjen e t drejtave dhe t lirive t njeriut, si dhe faktor t tjer, q ndikojn pozitivisht pr zhdukjen e ktyre lloj vrasjeve, ndrsa vrasjet pr hakmarrje, n kuptimin e gjer t fjals, jan m t qndrueshme. Megjithat, ato nuk zhduken vetvetiu, pa marrjen e masave t shumanshme pr parandalimin dhe pr luftn kundr ksaj relike t historis.N kuadr t mbrojtjes s jets nga vrasjet pr gjakmarrje, mendojm se lind nevoja pr hartimin e nj programi strategjik me afat t shkurtr (1- vjear) dhe me afat t gjat (2-5 vjear) pr parandalimin e vrasjeve pr gjakmarrje n radh t par nga policia, prokuroria, gjykata, si dhe nga organet e tjera shtetrore qndrore e vendore.Nga pikpamja ligjore, Kodi Penal sht i plot, sepse parashikon shprehimisht vrasjen pr hakmarrje e pr gjakmarrje, si vrasje n rrethana t cilsuara, si dhe kanosjen pr hakmarrje e gjakmarrje pr tu nguluar. Por me rndsi t veant sht angazhimi i organizatave joqeveritare pr parandalimin e prgjithshm social t gjakmarrjes, duke filluar me edukimin e fmijve n familje, n shkoll e n mjedisin shoqror e t komunitetit me ndjenjat e solidaritetit, t mirkuptimit e tolerancs, t respektimit t ligjeve e t institucioneve shtetrore, kundr vetgjyqsis, hakmarrjes e gjakmarrjes, pr forcimin e stabilitetit politik, pr reformat ekonomike, shoqrore, pr armatimin e prgjithshm t popullsis, pr forcimin e shtetit t s drejts, pr zbatimin e rregullt t Kodit Penal n vend t kanunit etj. Kuptohet, se realizimi i programit strategjik afatshkurtr e afatgjat kushtzohet nga bashkveprimi n nj front t prbashkt t organeve shtetrore me organizatat joqeveritare, q nga Fondacioni pr Zgjidhjen e Konflikteve e deri tek kleri i besimeve fetare, Qendra e t Drejtave t Njeriut e, posarisht, masmedia, radioja, televizioni, shtypi, etj., zbatimi i tradits shekullore t kuvendeve, si ai i Puks (2001) etj. Me rndsi sht sqarimi i opinionit publik se dnimi me vdekje nuk ka qen mjeti kryesor kundr vrasjeve pr gjakmarrje, nuk duhet t dobsohet lufta pr mbrojtjen e jets s njeriut nga vrasjet pr gjakmarrje, pas heqjes s tij, mbasi dnimi penal, n prgjithsi dhe ai me vdekje, n veanti, luan rol ndihms dytsor e ve asaj, Kodi Penal parashikon pr vrasjen pr hakmarrje e gjakmarrje dnim deri n burgim t prjetshm dhe pr kanosjen pr hakmarrje e pr gjakmarrje pr tu ngujuar deri tre vjet burgim. Kryesorja sht rritja e besimit ndaj autoritetit t shtetit dhe t ligjit n vend t Kanunit kundr gjakmarrjes, e cila sht e papajtueshme me parimet e shtetit t s drejts, me tr zhvillimin ekonomiko-shoqror q bazohet n ekonomin e tregut t lir, sht ndjenj anticivilizuese e antinjerzore. Integrimi i popullit shqiptar me popujt e tjer t qytetruar, mbrojtja e t drejtave dhe i lirive t njeriut dhe, veanrisht, e s drejts pr t jetuar, emancipimi i shoqris nga mendsit e s kaluars, krkojn parandalimin dhe luftn pr zhdukjen e plot t vrasjeve pr gjakmarrje.Konventa Europiane pr t Drejtat e NjeriutVendi q z KEDNJ n legjislacionin e brendshm shqiptar, prcaktohet qart dhe si asnjher tjetr nga Kushtetuta e Shqipris. Pr kt mjafton tu referohemi disa neneve t Kushtetuts. N nenin 5, Kushtetuta prcakton se Republika e Shqipris zbaton t drejtn ndrkombtare t detyrueshme pr t. Ndrsa, n nenin 116, paragrafi 1, marrveshjet ndrkombtare t ratifkuara renditen pas Kushtetuts, n grmn b, si akte normative, q kan fuqi n t gjith territorin e Republiks s Shqipris. Ndrsa n nenin 17, ku flitet pr kufizimin e t drejtave dhe lirive t parashikuara n Kushtetut, prcaktohet qart se kto kufizime nuk mund t cnojn thelbin e lirive dhe t drejtave dhe n asnj rast nuk mund t tejkalojn kufizimet e parashikuara n KEDNJ.

T flassh pr t drejtn e jets sipas KEDNJ, sht sa e leht, aq edhe e vshtir. sht e leht, sepse tashm pr t gjith njerzit, q banojn ose jo n territoret, mbi t cilt i shtrin efektet kjo Konvent, sht m se e qart se sht jeta dhe si mbrohet ajo, por nuk sht as vendi dhe as detyra e ksaj teme q ta shoh dhe ta trajtoj jetn n aspektin njerzor, human, social, moral apo edhe fetar. Njkohsisht, sht e vshtir, sepse sht e nevojshme q t trajtohen ktu t gjitha aspektet e jets nga kndvshtrimi i ksaj Konvente, i cili, prvese sht, padyshim, juridiko- profesional, prfshin edhe prmbledhjen e nj mendimi juridik ndrkombtar, t paktn mbareuropian.

Po ti referohemi KEDNJ, jo m kot e drejta e jets trajtohet e para ndr t drejtat e njeriut dhe ktu prsri nuk ka vend pr dyshime apo pr diskutime, nse sht apo jo e drejta e jets parsore ndr t drejtat e tjera t njeriut, t cilat i prfshin edhe vet kjo Konvent.

sht pikrisht neni 2 i KEDNJ, i cili parashikon n paragrafin e par se e drejta e do njeriu pr jetn mbrohet me ligj. Askujt nuk mund ti shkaktohet vdekja me qllim, me prjashtim t rastit, kur zbatohet nj vendim me vdekje, i dhn nga nj gjykat, kur krimi ndshkohet me kt dnim nga ligji.

M posht, neni 2 i KEDNJ, n paragrafin e dyt t tij, parashikon se vdekja nuk quhet e shkaktuar n kundrshtim me kt nen, n rastet kur ajo vjen nga prdorimi i forcs, i br absolutisht i domosdoshm. M pas, ky paragraf jep t specifikuara rastet se kur prdorimi i forcs q shkakton vdekjen sht absolutisht i domosdoshm dhe konkretisht: a) pr t siguruar mbrojtjen e do personi kundr dhuns s paligjshme; b) pr t kryer nj arrestim t rregullt, ose pr t penguar arratisjen e nj personi t burgosur ligjrisht; c) pr t kundrshtuar, n prputhje me ligjin, nj trazir ose nj kryengritje.

M konkretisht, m posht le t shohim disa nga problemet, t cilat kan qen objekt diskutimi dhe q duhen trajtuar lidhur me kt tem, pra t para kto n trinomin: e drejta e jets; Konventa Europiane pr t Drejtat e Njeriut; Legjislacioni i Republiks s Shqipris.

N qoft se do t shtronim pyetjen se kujt i adresohet shprehja e KEDNJ se e drejta e do njeriut pr jetn mbrohet me ligji, sipas opinionit t Komisionit Europian t t Drejtave t Njeriut dhe praktiks s Gjykats Europiane rezulton se ajo nuk i adresohet n mnyr ekskluzive vetm ligjvnsit, por i referohet nj detyrimi t prgjithshm t autoriteteve, pr t marr masa t prshtatshme pr mbrojtjen e jets s njerzve. Nga ana tjetr, qndron shprehja e njohur se kjo nuk do t thot q shtetet jan t detyruara tu vendosin nj polic ose roje personale personave, q krcnohen me vdekje.

Nj problem tjetr q lidhet me t drejtn e jets ka t bj me fillimin dhe me mbarimin e jets fizike t qenies njerzore. Pra dalim tek termi do njeri, i prdorur n nenin 2 t KEDNJ. A do t kuptohet edhe fetusi me kt term apo jo? N qoft se po, kjo do t sillte q aborti, n parim, t ndalohej nga ligjvnsi dhe t kishte ndjekje penale nga organet prkatse. S pari, duhet thn dhe pr t gjith sht m se e qart, se n kt shtje ndrthuren pikpamje sociale, morale, fetare, politike, juridike, shndetsore etj. S dyti, duhet thn se si n rrafshin kombtar, ashtu edhe n at ndrkombtar, nuk ka nj konsensus. Megjithat, duke iu referuar Komisionit Europian t t Drejtave t Njeriut, me termin do njeri, t prdorur n KEDNJ, nuk i sht njohur fetusit e drejta absolute pr jet, por edhe n gjykat, me sa di un, nuk sht paraqitur pr gjykim ndonj shtje q t krkoj nj zgjidhje t qart dhe t prer lidhur me abortin. Duke ardhur n legjislacionin shqiptar, kemi parasysh legjislacionin prkats n kt fush, ku Ligji nr. 8045, dat 07.12.1995 Pr ndrprerjen e shtatzanis, njeh t drejtn e ndrprerjes s vullnetshme t shtatzanis, vetm n disa kushte t caktuara.

Interesant paraqitet momenti i mbarimit t jets. Ktu ngrihet problemi i eutanazis. Disa e shohin kt si nj raport midis mbrojtjes t s drejts pr t jetuar dhe moslejimit t torturs dhe t vuajtjes. Edhe n kt shtje nuk ka nj qndrim t njjt nga shtetet, q ndodhen nn juridiksionin e KEDNJ. Me sa kam dijeni un, koht e fundit, n Holland, apo edhe n ndonj vend tjetr, sht lejuar eutanazia. Ndoshta ktu duhet t kemi parasysh q Holanda sht nj shtet disi liberal n mjaft drejtime. Kam parasysh ktu edhe lejimin e drogave t lehta, prostitucionit etj.

Moment tjetr, q lidhet me t drejtn e jets, sht edhe vrasja n kushtet e mbrojtjes s nevojshme dhe t nevojs ekstreme. T gjith ne e kemi parasysh prcaktimin q i bn Kodi Penal shkaktimit t vdekjes s tjetrit n rrethanat e msiprme. Sigurisht, q ktu duhet t kihen parasysh t gjitha rrethanat dhe kushtet, q duhet t ekzistojn, n mnyr q shkaktimi i vdekjes s nj njeriu t mos jet i ndshkueshm nga ligji dhe autoritetet.

Nj rndsi t veant dhe vlera aktuale merr shkaktimi i vdekjes nprmjet prdorimit t ligjshm t forcs nga organet e rendit. N Republikn e Shqipris sht n fuqi ligji nr.8290, dat 24.02.1998 Pr prdorimin e armve t zjarrit. Ky ligj rregullon mnyrn, rrethanat dhe kushtet e prdorimit t armve t zjarrit. Ai prcakton, gjithashtu, edhe subjektet, t cilat kan t drejt ti prdorin ato dhe q jan Forcat e Armatosura t Republiks s Shqipris, Policit e tjera t Armatosura, t krijuara me ligj, t cilat nuk jan n prbrje t Forcave t Armatosura si dhe Rojet Civile t Armatosura. Kriteret themelore t prdorimit t armve t zjarrit jan ato, sipas kushteve t mbrojtjes s nevojshme dhe t nevojs ekstreme. Vlen t diskutohet lidhur me rrethanat e prcaktuara n kt ligj, n t cilat lejohet prdorimi i armve t zjarrit nga Forcat e Policis s Rendit, Policis s Kufirit, Forcat e Ministris s Mbrojtjes dhe Rojat Civile. Nj rndsi mjaft t madhe merr vlersimi i situatave konkrete, me qllim q armt t mos prdoren n asnj situat tjetr prvese n ato, n t cilat prdorimi i tyre sht absolutisht i nevojshm.

Nj moment mjaft i rndsishm dhe interesant, pr kushtet konkrete t Shqipris, sht problemi i dnimit me vdekje, i cili lidhet me Protokollin nr. 6 t Konvents, br me 28 prill 1983, lidhur me heqjen e dnimit me vdekje, i cili sht pjes integrale e KEDNJ. Po aq interesante sht edhe zgjidhja, q iu dha ktij problemi nga autoritetet shqiptare.

Me hyrjen n Kshillin e Europs, Republika e Shqipris mori edhe disa zotime t karakterit juridik ndrkombtar. Sipas ktyre zotimeve ndrkombtare, ajo detyrohej t ratifikonte KEDNJ s bashku me Protokollet Nr. 1, 2, 3, 4, 7 dhe 11 t saj brenda afatit prej nj viti, si dhe t nnshkruante, ratifikonte dhe t zbatonte Protokollin Nr.6 t ksaj Konvente, lidhur me heqjen e dnimit me vdekje, n koh paqeje, brenda nj afati prej tre vjetsh nga koha e pranimit t saj n Kshillin e Europs, duke zbatuar nj moratorium mbi ekzekutimet deri n heqjen e dnimit me vdekje.

Ndrkoh, Rezoluta Nr.1044, dat 04.10.1994 e Asambles Parlamentare t Kshillit t Europs, n pikn 6 t saj, parashikon se zbatimi adekuat i Protokollit shtes t KEDNJ mbetej nj nga shqetsimet e Asambles dhe se vullneti pr ta ratifikuar kt protokoll duhet t prbnte nj kusht pr antarsimin n Kshillin e Europs.

Koha kaloi shpejt dhe pragu i provs pr Shqiprin po vinte. far do t ndodhte me dnimin me vdekje. Politika shqiptare edhe vet ishte akoma e paprgatitur pr kt shtje dhe jo m t bhej fjal q t kishte prgatitur edhe opinionin publik. N kt moment mund t themi se, me mjaft profesionalizm u shfaqn n skenn e jets institucionale dhe shoqrore shqiptare gjyqtart. Ishin gjyqtart e Gjykats s Lart, q e inicuan kt proces nprmjet vendimit t Kolegjit Penal t dates 22.09.1999 dhe, prfundimisht, gjyqtart e Gjykats Kushtetuese t cilt, nprmjet vendimit nr.65, dat 10.12.1999, i dhan edhe zgjidhjen prfundimtare ktij problemi, duke vendosur se dnimi me vdekje sht i papajtueshm me Kushtetutn, duke dhn edhe arsyetimin prkats. Me zgjidhjen e br, gjyqtart shqiptar i hoqn nj barr, mjaft t rnd politiks dhe politikanve shqiptar, barr t ciln zor se do ta kishin hequr vet pa mundime, pa kosto dhe pa pasoja.

Nj rast tjetr, i fundit, por nga rradha dhe jo nga rndsia, q lidhet me t drejtn e jets, sipas KEDNJ sht edhe praktika e Gjykats s t Drejtave t Njeriut ose, si sht br zakon t quhet, Gjykata e Strasburgut. Kjo Gjykat, nprmjet numrit dhe gams shum t madhe t shtjeve, q ka trajtuar dhe q ka zgjidhur, i ka dhn vet Konvents nj hapsir dhe shtrirje, me t vrtet t madhe pr nga pikpamja e zbatimit t neneve t saj. Mjaft vendime t Gjykats s Strasburgut kan dhn sanksione ndaj shteteve, q jan gjetur n shkelje t t drejtave t njeriut dhe lirive themelore dhe veanrisht t s drejts s jets. Gjykata, nprmjet vendimeve, ka arritur deri aty, sa t shprehet se shtetet pal jan t detyruara q t ndrmarrin veprime efektive kur paraqitet nevoja pr t kryer hetime, kur zhduken persona t ndryshm. Madje, kur shteti nuk ndrmerr nj hetim prkats, pr t gjetur njeriun e zhdukur, kjo prbn nj trajtim njerzor dhe degradues pr t afrmit e tyre.

Kto ishin disa nga rastet, nprmjet t cilave e drejta e jets lidhet me KEDNJ, si nj nga aktet ndrkombtare me nj rndsi t till pr Shqiprin.Bibliografia

1-Mbrojtja Nderkombetare per te Drejtat e Njeriut, Fakulteti I Drejtesise-Universiteti I Prishtines

2 Xhezair Zaganjori Demokracia dhe Shteti I se Drejtes, Shtepia Botuese Luarasi, Tirane 2002, fq 76

3- Xhezair Zaganjori Demokracia dhe Shteti I se Drejtes, Shtepia Botuese Luarasi,Tirane2002, fq.89

4- Konventa Europiane per te Drejtat e Njeriut

5-Kushtetuta e Republikes se Shqiperise, 19986- Statistikat e Ministris s Brendshme t vitit 200112