diyalektik: bilim, felsefe ve sanat dergisi 1. sayısı

8/14/2019 Diyalektik: Bilim, Felsefe ve Sanat Dergisi 1. Says

1/55

diyalektikSay: 1

Mart 2010

cretsizdir

ODT Fizik Topluluunun TmDoa klarna Sunduu Bilim,

Felsefe ve Sanat Dergisi

ODT FZK TOPLULUU


2/55

indekiler

Editoryal Jack Yakup ARAZ......2

Prof. Dr. Sinan BLKMENle Rportaj..3

Biz Ne eYararz? M. Ali OLPAK ..............................................6

Trkiye-CERN likileri Mehmet T. ZEYREK8

Bilim Ve Teknolojinin Geliim Srecinde

Nanoteknolojinin Yeri akir ERKO...........................................................12

Yapay Uydu Gzlemi M. Raid TURAL...18

EPR Dnce Deneyi Sadi TURGUT...20

Ne Olacak Bu Bilimin Hali? Erman ETE...27

Dil ve Evrimi sa Kerem BAYIRLI30

Bir Felsefe retimi Yntemi Cemil GZEY..33

Postmodernizm; Nedir ve Ne Deildir? Sena Nur CANSIZ38

Trkiye Sanatsnda Nietzsche Yanlsamas Ahmet ANTMEN.40

Ksa Jazz Tarihi Hakan ADIR.44

- Mert DEMR.46

Son Hazal GLAN48

l Kuyusu Jack Yakup ARAZ. .49

DiyalektikODT Fizik Topluluunun Doa klarna Sunduu Bilim, Felsefe ve Sanat Dergisi

Mart 2010 Say: 1

Editr

Jack Yakup Araz

Tasarm, Sayfa veKapak DzeniODT Fizik Topluluu

Yaz KuruluM. Ali OLPAK, Mehmet T. Zeyrek, akir ERKO, M. Raid TURAL, Sadi TURGUT,

Erman ete, sa Kerem BAYIRLI, Cemil GZEY, Sena Nur CANSIZ, Ahmet ANTMEN,Hakan ADIR, Mert DEMR, Hazal GLAN, Jack Y. ARAZ

Dergi EkibiHakan Gndz, Yasin Atasoy, Grcan Demirci, Tuba Anda

letiim [email protected]

Felsefe

Sanat

Topluluklardan Inciler

1


3/55

EDITORYAL

BLG, insann varlnn ilk gnnden beri peinde koturduu tek olgu. Doay

anlamak, evresindekilere anlam vermek ve en nemlisi de neden demek. Kk ocuklargibi, akn birNeden?te insan hayvanlar leminden bir para farkl klan ve kendimizihayvan olarak saymama hatasn yapmamza neden olan tek kelime.

Tek bildiim hibir ey bilmediimdir. der Sokrates nk hibir zaman her eyibilme ans olamaz insann.

Ludwig Wittgensteinn da savunduu gibi dncelerimiz ne yazk ki kullandmzkelimelerle ve bu kelimeleri birletirip tretebilmemizle snrldr.

Bu yzden artk doay anlamann tek yolu matematik olmutur ve felsefe doayalglama bayran tamamen fizie devretmi ve neden, nasla dnmtr.Thalestengnmze uzanan sre her geen gn bize doann farkl bir yzn gstermitir. Ancakfizik tek bana tm bilinmeyenlere k tutamaz. Vizyonu dar bir toplum n parlaklnarttrmak yerine onu karanln perdeleri ardna saklar. Bu yzden felsefe ve sanat herzaman bilimin yannda hatta bilimden daha yksek basamaklarda koarak ilerlemelidir. Hersaniye omuzlarndan baktmz devlerin ayaklarnn altna bir basamak daha koymalyz kiyeni cevaplar ve yeni neden ve nasllar bulalm. te bu dergide soru sorma akylayanp tutuan insanlarn sorularna bir derece cevap bulmalar ve yeni nedenlereynelmeleri iin karlmaya balanmtr. Biliyoruz ki sadece fizik aydnlanmaya giden

yalnzca ok kk bir yoldur bu yzden dergide elimizden geldiince tm bilim dallarna,felsefeye ve sanata el uzatmaya alacaz. Gerek cevaplarn verdii esiz hazz aslakaybetmemeniz dileiyle

Peki, Ne e Yarar Bu Diyalektik? Yenir Mi?

Diyalektik sizlere geliimin her rengini tattrabilmek iin Bilim, Felsefe ve Sanatntm dallarndan olumaktadr. Balklar ayr ayr ele almak gerekirse: Bilimde temel olarakfizik, matematik, kimya ve biyoloji dallar ek olarak ise tp, tarih, bilim tarihi, astronomi gibidallar iermektedir. Felsefe ise bilim felsefesi, ontoloji, siyaset felsefesi, din felsefesi, estetik

gibi konular; sanat: edebiyat (yk, iir, hikye), mzik, resim, tiyatro, dans, sinema vebunun gibi konular iermektedir. Konular yalnzca burada belirttiklerimle tabi ki kstldeildir sizlerin katklaryla gelitirebilir, diyalektii yenmesi daha zevkli bir tatl halinegetirebiliriz. Yeter ki unutmayalm, her ey bizim elimizde, kk bir kalem darbesi abalam kilitli dolaplarn yegne anahtardr

Jack Yakup ARAZODT Fizik Topluluu

2


4/55

Prof. Dr. Sinan Bilikmen le RportajGrcan Demirci

Hocam merhabalar, sizleri ODTFizik Blm Bakan olmanzn yan srarencilerle olan gl iletiiminiz, onlaraverdiiniz nemli destekler ile birliktetopluluumuza vizyon anlamnda kikatklarnz ile tanmaktayz. Bunedenlerle dergimizin ilk saysnda sizlerikonuk etmek istedik.

phesiz ki rencileriniztarafndan bu ekilde

tannmanzda ODT FizikBlmne vermi olduunuznemin etkisi byk. lk sorumuzda bu balamda olacak; Geriyednp baktnzda ODT FizikBlm sizin iin ne ifade ediyor?

1963-64 dneminde ODT snavnkazandm bilim adam olmaya kararvermitim ve dier niversite snavlarnagirmedim. O zamanlar her niversite

kendi snavn kendisi yapard. Sebebinibilmiyorum ama ODT kara delik misalibirok kiiyi kendine ekmitir ki ozamana kadar da ilk mezununu bilevermemiti. Ayrca kampsde mimarlkbinasndan baka da bina yoktu. Ancak 3.snfta S, l anfi ve ktphane binalarbitmiti. Ayrca Hazrlkta okurken amaalar dikilmesine balanmt, bende 40kadar fidan dikmitim. Dolaysyla bendebu kamps ile bydm saylr. Yurt

dnda geirdiim 7 yl dnda 1964ylndan beri ODT Fizik Blmnderenci ve retim yesi olarakbulunuyorum. Anlayacanz gibi ODTmrmn getii yer! Geriye baktmda,11 doktora 17 Master rencisi yetitirmiolmamda ODT Fizik Blmnnoynad rol ok byktr.

Peki, Sizce bir renci nedenODT Fizik Blmnde okumaysemeli?

Bilim, fizik nedir ne deildir konularnagirmeden bir renci merak, neden, niin,sebep, iliki, sorgulama ve problem zmegibi zelliklere nem veriyorsa bunlarkendisine salayacak eitim fizikeitimidir. Bunun iin neden ODT FizikBlmn semelidir sorusuna yantm;nk lkemizdeki en iyi, en kaliteli, batstandartlarnda olan bir blmdr. Sizlerbelki de bilmiyorsunuz geen ylblmmz niversitemizin tmblmlerinin (34 blm) eitim vearatrma performans deerlendirmesinde1. olmutur! Ayrca slam KalknmaBankas, IDB tarafndan sadece slamlkelerindeki kurumlara verilen Bilim veteknolojide stn baar dlnkazanmtr. Bu dl Trkiyeden sadece2004 ylnda Bilkent Elektrik Blmalmtr.

ODT Fizik Blm nn bazbaarlarna deinmiken; ODT Fizik Blmndeki almalar busene blmn 50. kuruluyldnm olduunu dadnrsek size gre istenilenseviyede mi?

Fizikte almalar hi bir zaman istenilenseviyede olamaz. Ama diyebiliriz ki Geen50 ylda gelime seviyemiz devamlartmtr. lk 10 ylda hocalarmz Erdalnn, Feza Grsey, Perihan Tolun, Feritktem, Adnan aplakolu, nderTznalp, Mehmet Rona, Cavid Erginsoy,Hakk gelman, Dilhan Ezer, CengizYaln ve dierleri Blmn temellerinisalam bir zemine oturtarak daha sonraki68 kuan yetitirmilerdir. Bunlararasnda Mehmet Tomak, Halil Krbyk,Hsn zkan, Ahmet Gkalp, Esenzsan, Ordal Demokan, Glay ke,

Tuncay ncesu, Aymelek zer, MeralSerdarolu, Mehmet Koca, Hseyin

3


5/55

Akay, Ahmet Ecevit, Glsennengt,mit Kzlolu, ErdoanApaydn, mre Usseli, Ylmaz Akyldz,Metin Durgut, Namk Kemal Pak ve SinanBilikmen saylabilir.

Fizik Blm lkemizin dier fizikblmlerine ok sayda retim elemanyetitirmitir. niversitemizde en fazladoktora derecesi veren bir blmz.Mezunlarmz d lkelerde st dzeykurumlarda baarsahibi olmulardr. Son15 ylda aratrma makalesi yayn saymz40 l saylardan 150 ye ulamtr ki buhem niversitemizde hem de lkemizdeblm olarak en fazla yayn yapan birblm gstermektedir. Dier nemli bir

seviye gstergesi de son 10 yldaniversite dndan alnan aratrmaprojeleri toplamnn yaklak 25 milyonTL civarnda olmasdr. Bu gstergelerhibir zaman yeterli olmayp daha stseviyelere ulamak hedefimizdir.Aratrmalarmzn bir ksmnn lkemizinteknoloji ve sanayisine nemli bir katmadeer salamas durumunda daha ileri birseviyeyi yakalam oluruz.Bunu da, yaknda savunma sanayi ve

gne enerjisi aratrmalar ileprototiplerin yaplmasyla salanacandnyorum.

ODT Fizik Blm nnkilometre talar olan deerlimezunlarmzdan bahsettiniz;Sizce ODT Fizik Blmndenmezun olmu bir renci ne gibitemel zellikleri kazanarak bublmden mezun olur?

Bu soruya yant olarak sizlerle u anmpaylaaym: 4-5 yl nce Mezunlargnnde eski mezunlarmzla blmdetoplandmzda zel bir irkette alanbir mezunumuz yanma gelerek hocamsizlere ok teekkr ederim, bizlereproblem zmeyi ok iyi retmisinizdedi. Bunu biraz amasn istedim, banairkette herhangi nemli bir problemlekarlatklarnda hep bana zm

retmek iin danyorlar, problemlerehep bir fiziki mantalitesi ile

yaklamamdan dolay galiba dedi. unuunutmayn ki problemin her trlsnesizlerin yaklam bir mhendis, biriletmeci, bir eiticinin yaklamndan okdaha fakl olacaktr. Fiziki olmann

lkemiz dna ktnzda ne kadarayrcalkl olduuna ahit olacanzainannz. Ben buna bizzat ahit oldum.Buradan mezun olduunuzda ok alp 4yln hakkn verdiinizde Fizikkavramlarn iyice renmi, iyimatematik bilen, bilgisayar kullanmaktakendini yetitirmi, topluluklarda aktifgrev alm ve Trke ile ngilizcenizi okst dzeyde gelitirmi bir mezun olmanzher kapy aacaktr. Ksaca amzn

gerektirdii donanmlara sahip birmezunumuz olacaksnz.

Biraz da lkemiz snrlar dna

ynelerek Dnyadaki Fizikalmalarn dnrsek ODTFizik Blmnn bu alandaki yerine durumda?

Bu ok zor bir soru. Fizik aratrmakonular ok geni bir spektrum arz eder.Blmde bu spektrumun tm blgelerinihem insan gc hem de mali olanaklardandolay kapsamamz imknsz. lk nce iyiolduumuz alanlar arasnda Yksek

enerji, Youn madde, Nanobilim, Lazer veOptoelektronik ve Astrofizii sayabiliriz.

4


6/55

Gelimeye ak alanlar arasndaMatematiksel Fizik, Plazma Fizii,Nkleer ve Atom fiziini syliyebiliriz.Hemen gelitirilmesi gereken alanlararasnda enerji, evre, biyofizik ve nkleer

teknolo jiler olmaldr. Bu amala eitimprogramlarmzn tekrar gzdengeirilmesi bunun iinde gerekli retimyesi ile mali kaynaklarn salanmasgerekmektedir ki bu gnk artlar altndazorlanmaktayz. 2009-2014 yllar arasndaemekli olmu ve olacak retim yesisays 14 olup bunlarn yerinidoldurmamz imknszgzkmektedir.

Peki, Fizik bilimi alannda Trkiyede yaplan almalar yeterlibuluyor musunuz?

Yetimi insan gc ve bilime ayrlankaynaklar gz nne alndndaalmalarn yeterli olmadndnyorum. rnein Kaliforniya dabulunan silikon vadisinde yer alanirketlerde binlerce doktoral, ayn ekildelazer teknoloji irketlerinde binlerce

doktoral aratrmac ve milyar dolarlkAR-GE yatrmlar yaplyor ve o lkeninbilim ve teknolojide ilerlemesini salyor.Son 5 yldr lkemizde bu konuda baziyiletirmeler balad diyebiliriz. Amayeterli deil. Bilhassa fizikte kalitelirenci ve iyi eitim veren kurum saysok az. Bu konuda Blmmz retimyeleri 1989 ylndan beri ulusal veuluslararas Fizik Olimpiyatlarna renciyetitirmektedir. Yetitirilen yaklak 200

renci (bunun 100 kadar milli takma

girmeyi baarmtr) arasndan fizikiolmay seenlerin says %30 kadardr.

Fizik Biliminin geleceini daha okhangi fizik alanlarnda

gryorsunuz?

Alternatif Enerji Kaynaklar, evreyiKoruma, Global Isnma, Nanoteknoloji,Youn madde, Nkleer teknoloji(hzlandrclar dhil), Biyofizik, UzayAratrmalar ve Ultraksa-Atml LazerTeknolojileri ile Fotonik alanlar nekmaktadr.

Sizce Fizik Bilimi Trkiye de hak

ettii yere sahip mi?

Hak ettii yerde deil. nk lkemizdeAR-GE ve buna dayal yksek teknoloji vesanayi rn gelitirilmesi emeklemeaamasnda. Yksek teknoloji rnleriancak temel bilimlerde iyi yetimi elemangc ve aratrmalarnn desteklenmesiyoluyla ortaya kar. Ayrca bilim veteknolojide devletin yrtt politikalarda nemli rol oynar.

Son olarak, Fizik bilimindekialmalar daha da gelitirmekadna ne gibi hamleler gereklidir?

Tekrar edeceim; eitimin iyiletirilmesi,Ar-Geye devlet ve irketler tarafndanayrlan mali kaynak, st dzeyde bilimpolitikalar, sanayici iin know howretilmesi gibi hamleler yapldnda veyasiyasiler ve sanayiciler tarafndanyeterince desteklendiinde Fizik ve diertemel bilimler hzla geliecektir.

5


7/55

Biz Ne e Yararz?M. Ali OLPAK

nsanlarn fazlasyla younyaad bir adayz (tabi i sahibiolanlarn). Genelde evremizde ya damedya araclyla bize sunulanyaamlarda bir kouturma, ne yaptnbilememe, ne yapacan hi bilememehali var. Bu koullar altnda, insanlarnyaadklar srelerle ilgili farkndalklarmerak konusu haline geliyor. zellikle de,yaptklaryla bir ekilde topluma ynveren, yn verme misyonunu zerinde

hisseden ya da gemiten kalan kimitoplumsal ltlere gre, insanlara yolgsterici olmas beklenen kiilerin tecrbeettikleri toplumsal sreler, ayr birgerilim bal oluyor. Tabi pek okalandan buna rnekler vermek mmkn,ancak nce kendi mntkamza bakmaktafayda var.

Bu farkndalk meselesi, yaamnbelli paras ile snrl olarakdnlmemeli. rnein, basite"Fizikiler bilimsel dnya grnntoplumda kabul grmediinin farkndaolmaldrlar" gibi bir tez ne srmyoruz.Kimi olgular gz nne alarak, kendialanmza yansmalar zerinden bunlaranlamaya ve tam olarak ne olup bittiininfarkna varmaya alyoruz. rnein,liseden mezun oluyor, SS'ye giripniversite kazanyor, bizim gibi baka

insanlar gzlemliyor ve onlarlapaylatmz alanlardaki tecrbelerimizideerlendiriyoruz. Nihayet, houmuzagiden/gitmeyen eyler olduunu gryor

ve dikkatimizi bunlara yneltiyoruz. Buanlamda, yaamn btnnde sreklibireyleri gzlemlediimiz sylenebilir.Ama tabi ki, hereyi doru anladmz vesreleri mkemmel ekildeynlendirdiimiz sylenemez.

imdi, u soruyu sormak gerek:yaammza dair gzlemlerimiz ile,toplumsal sorumluluk stlenme meselesinerede kesiiyor? Yine farkl yantlar

retmek mmkn ve bu yantlar aynanda geerli de olabilir, ancak ncelikliolan ey, yaptmz "i"in tam olarak neolduunu/olmadn sorgulamamzgerek.

Tabi ki, ekonomik anlamda "i"olarak tanmlanabilecek etkinliimiz,derslere/uygulamalara (lab) girmek, snavyapmak, gzetmenlik yapmak, snavokumak, vs. Bunun dnda bir ekildeiinde yer aldmz bilimsel etkinlik, buanlamda "i" saylamaz. Ne var ki,akademinin pek ok bileeni iin(aratrma grevlisi, retim yesi farkgzetmeksizin), bu etkinlik de bir nevi"mesai"ye indirgenmi durumda. Bunu ikifarkl gzlemle destekleyebiliriz. Birincisi,bilimsel etkinliin yapl ekline bakalm(tabi ki lkemiz koullarnda). Burada, iiniine renci bileenini de katarak, unu

gzlemleyebiliriz: ne bilgi retimi, ne bilgiaktarm, allagelmi bilim geleneklerinin(aydnlanmayla beraber ortaya kan vezellikle aydnlanmann "taraf" olangelenekleri kastediyoruz) kendine zgmotivasyonuyla yrmemektedir. Srekliolarak, retilen ya da aktarlan bilginin "neie yarayaca", gndelik anlamdaekonomik/pragmatik bir baklasorgulanmaktadr. kinci olarak, bilimseletkinliin de, kendinden menkul bir yap

olarak iledii algsn yaratan ve hatta buyapnn kendinden menkul bir brokrasi

M. Ali Olpak 2004 senesinde Eskiehir Fatih FenLisesi'nden mezun oldu. 2004-2008 seneleri arasndaODT Fizik Blm'nde lisans eitimini tamamlad.Bu srete ODT Fizik Topluluu'nun daimi yesiolan M. Ali Olpak 2007-2008 dneminde ODT FizikTopluluu Ynetim Kurulu Bakanl yapmtr.2008 ylndan itibaren ODT Fizik BlmndeAratrma Grevlisi olan M. Ali Olpak , ''YksekEnerji Fizii'' konusunda almalarn

srdrmektedir.

6


8/55

olduunu dndren bir alma tarzngzlemlemek mmkndr. Bu ikincibalk, aslnda birincisini de kapsar; ancakbirincisi, ayrca deerlendirilebilecekkadar grnr durumdadr ve ikinci

baln harici ieriinde, renci bileenineredeyse yoktur. Bahsettiimiz almatarz, srece tam anlamyla yabanclamaile tanmlanabilir: bilimsel etkinlik,ktlarndan bamsz bir program olarakyrtlmektedir ve ne bu ktlarn nasldeerlendirileceine, ne de etkinliekimlerin dahil olacana ilikin, birkayetkili insan dnda, hibir mavi ya dabeyaz yakal personelin etkisi yoktur.Dahas, etkinliin dier

toplumsal/ekonomik/siyasal unsurlarlakurduu balar da olas en doalbalarm gibi alglanmaktadr.

Bizim mntkann durumu budur.Tabi ki sunulan dnceleri daha genibiimde rneklemek ve amak gerekirdi.Ancak, bu balklarn her biri, kendibana uzun uzun tartlmay hak ediyorve bunu hak eden baka konular damevcuttur. Bu konulardan biri, bilimsel

etkinlie raklk dzeyinde katlanrencilerin sreci ne ekilde tecrbeettikleridir. Aslnda bir ipucu vermiolduk; rencinin srete edilgen bir rolvardr. Tabi ki baka trlsnn naslolaca sorulabilir. Hatta baka trlsntasarlamann gayet uratrc olduu nesrlebilir; ancak bilimsel etkinliin,kiisel motivasyonu da ieren ve bununbilgi retimi asndan verimlideerlendirilmesini salayacak retici birilevinin olmas gerektiiunutulmamaldr. Bu yzden, raklarnda srecin ileyiine dair bir farkndalklasrece katlmalar mmkndr. Tekbana bu farkndalk bile, rencininrolnn btnyle edilgen olamayacangstermek iin yeterlidir. Bunun tesi,tartlmaya ak olmakla birlikte, kiiseltercihlerin de belirleniminde ekillenir. Nevar ki, bugn kendi evremizdenbalamak zere kuamz raklarnda,dhil olunan srece dair tam anlamyla birfarkndalk olduunu sylemek gtr.

Buna yukarda izdiimiz yabanclamatablosu kadar, toplumun dierkesimlerinin kendi pratiklerineyabanclamas ve toplumun genelinesirayet etmi bir rmenin de sebep

olduu sylenebilir: basite, ne yaptmzya da yapmadmz, belkiarkadalarmzn bileumurunda deildir.

imdi byle bir tablo izdiktensonra, sanrm fizikilerin gndelikpratiklerine ilikin zel bir ey sylemeyegerek yok. Mntkann genelinde durumneyse, bizim evremizde de aa yukarodur. Buradan sonra sylenecekler, budurum karsnda alnacak tavrlarla ilgiliolmaldr. Bu tavrlara dair tartmay, hak

ettii genilikte bir alana brakarak, birsoruyla bitirelim: her birimiz, bu srecinneresindeyiz, neresinde olmalyz? Busoruya, byle iyi eklinde bir cevabaindirgenebilecek tepkiler verenleresyleyecek ok fazla sz olduunusanmyorum. Ancak, baka trl yantverenlerin, iyice dnmeleri ve iebilimin ne ie yaradna ilikin elletutulur bir gr kazanmaya alarakbalamalar gerektii, benim grmdr.

Sayglarmla,

7


9/55

Trkiye CERN likileriMehmet T. Zeyrek

Trkiye CERNnin kuruluunun ilkyllarndan beri gzlemci lkestatsndedir. Ayrca UNESCO, AvrupaKomisyonu gibi kurulular, Hindistan,srail, Japonya, Rusya ve ABD gibi bazlkeler de CERNde ayn statde yeralmaktadr.

Trkiye-CERN ilikilerinbalamas, ODT Fizik Blmndeki

almalarla 60l yllarn ikinci yarsnarastlar. ODTnn CERNde ilk katlddeney Lambda paracnn manyetikmoment lmleriydi (1966-1971). 1976-77yllarndan balayarak CERNdeki WA17numaral deneye katlan ODTlfizikiler, bu deneyde ntrinoetkileimlerinden olumu ksa mrlyeni paracklarn aratrlmasna katkdabulundular.

80li yllarn sonuna doru ODTve ukurova niversitesinden doktorarencileri, CERNdeki SPShzlandrcsnda proton demetlerininkarlkl arptrlp jet yaplarnnincelendii UA8 numaral deneydeTrkiyeyi temsil ettiler.

1990l yllarda CERN ilikilerimizWA79 numaral ntrino elektronsalmalarnn incelendii CHARM-II

deneyinin son aamasna katlm ve dahasonraki WA95 numaral ntrinosalnmlarnn incelendii CHORUSdeneyine katlmla devam etmitir. Bu soniki deneye ODTnn yannda Boazii veukurova niversiteleri de katlmlardr .Bu almalara DPT ve TBTAK desteksalad.

90l yllarn ikinci yarsndanitibaren Trk gruplar LHC deneylerindeyer ald. ODT LHC deneylerinden CMSdeneyine 1996 ylnda dahil olmutur.

Daha sonra ukurova niversitesi grubuCMS deneyine katlm, Boazii veAnkara niversiteleri ise ATLAS deneyinedhil olmulardr. LHC deneylerinebalangta TBTAK, daha sonra TAEKdestek salamtr.

2000li yllarda Trkiyeden gerekLHC deneylerine gerekse dier CERNdeneylerine baka katlmlar da olmutur.

rnein ODT grubunun baz yeleriOPERA ntrino deneyine katlmaktadrlar.

Son yllarda katlmn vedesteklerin artmasna paralel olarak yenibir aamaya gelinmitir. 2006 ylndanbalayarak CERN almalarnn resmikoordinatr ve finans salaycs olarakTAEK olmutur. Halen zellikle LHCdeolmak zere CERNdeki almalara 100eyakn sayda Trkiyedeki niversite

gruplarndan katlan Trk aratrmaclarve ayrca yurt dndaki niversite vearatrma gruplarna bal olarak alanTrk aratrmaclar da katlmaktadr.

Trkiye 2009 ylnda CERNe resmiyelik bavurusunda bulunmutur.Trkiye ile birlikte Srbistan, GneyKbrs, Slovenya ve srail ile birlikteCERNe tam ye olmak iinbavurmutur. CERN konseyi bu

bavurular incelemek iin bir almagrubunun kurulmasna ve gereklialmalarn yaplmasna karar vermitir.

CERN ve LHC Deneyleri

svire-Fransa snr stnde,Cenevrede CERN (Avrupa NkleerAratrma Merkezi) 12 Avrupa lkesinin1954 ylnda kurduu bir merkezdir. u

anda 20 Avrupa lkesi CERNn yesidir.Trkiye CERNde gzlemci lke

8


10/55

statsndedir. CERNn temel amac binyllar nce balayan maddenin yapsnanlama servenini gnmzde en unoktada srdrmek, yani bu konudakitemel aratrmalar planlamak, ve

uygulamaktr. Bu almalar parackhzlandrclar dediimiz makinalardakurulan alglayclarda (detektrlerde)yaplmaktadr. CERNn u andagndemindeki en nemli proje iindebulunduumuz yln sonlarndatamamlanacak ve almaya balayacakyaklak 4 milyar dolar bteli LHC (LargeHadron Collider) projesidir. CERNdegnmzde yaplan deneyler bykbteli ve ok fazla sayda lke, bilim

adam, renci, mhendis veteknisyenenin katld mega bilimprojeleridir.

CERNdeki parack fiziiaratrmalar, bilim ve teknolojiye, dolayile insanln hizmetine ok deerli buluve kolaylklar da sunmakta ve 50 yldanfazla bir sredir Nobel dlleri iledeerlendirilmektedir. Bu teknolojikkatklar arasnda World Wide Webin

kefi, elektronik ve tekekomnikasyonteknolojileri, biliim teknolojileri, yenimalzemeler, speriletken mknatslar,nkleer tp uygulamalar, ve yeni enerjikaynaklarn sayabiliriz.

LHC alt zaman 7 TeVlik(TeV=Tera elektron Volt) yksek enerjiliproton hzmeleri, her saniyede 40 milyonkez arpacaktr. Bu arpmalar yerinyaklak 100 m derinliinde evresi 27 km

olan bir halkada gerekleecektir. LHCdeprotonlar halkann etrafna yerletirilmiyaklak 10,000 superiletken mknatstarafndan ynlendirilecek ve zt ynlerdednen protonlar ktle referans sisteminde14 TeVde arpacaklardr. arpmanoktalarndaki dev alglayclar (detektrsistemleri) bu arpmalar izleyecek vekaydedecektir. Parack fiziideneylerinde kk ktleli olular veyksek enerjileri nedeniyle ok uzunmesafelere gidebilen paracklargzlenmeye allmaktadr. Bu

paracklardan bazlar boluktagidercesine kalnl metrelerce olan okyoun malzemelerden, rnein kurundanbolukta gidercesine geebilmektedir.Dolays ile detektrler, youn

malzemelerden ok byk hacimlerdeina edilmektedir. Bu yolla bu paracklardurdurulabilir ve incelenebilirler. LHCdeneyinde inaat tamamlanmakta olandeneylerden biri olan CMS (CompactMuon Solenoid) detektr 21 metreuzunluunda 16 metre ap olansilindirdir ve arl yaklak 12,500tondur. Detektr karmak ve hassassistemlerin bir araya gelmesiyleolumutur, ve arlklar 200 ila 2000 ton

arasnda deien paralar yerin 100 metrealtna indirilerek birletirilmektedir. Budev cihaz 37 lkenin 155 kurumundanyaklak 2000 bilim insanndan oluanbyk bir bilimsel ve teknolojik ortaklksonucunda ortaya kmak zeredir.

Her arpma sonrasalglayclardan ylda yaklak 10 petabytekadar veri toplanacaktr. Dnyada birylda baslan tm kitaplarn ierdigi veri

bu miktarn 10,000 de biri dzeyindehesaplanmaktadr. Bu byk miktardakiverinin ilenme ve depolanma sorunu buprojenin zerinde ok dnlen birkonudur. Bunun zm Gridsistemlerinin kullanlmasndangemektedir. Grid sistemi dnyann eitliyerlerinde bulunan bilgi-ilembirimlerinin bir araya getirilmesi ile bilgiileyen ve depolayan bir st sistemdir.Grid kaynaklar, yksek enerji parack

fizii dnda tp, biyoenformatik,nanoteknoloji ve meteorolojide dekullanlmaktadr.

Protonlarn ok yksek enerjilerdearptrlmas ile amalanan evreninoluumunun balangc olarak kabuledilen Byk Patlamadan sonra saniyeninmilyarda biri gibi ok ksa zamanaralndaki artlarn benzerlerinilaboratuar ortamnda yaratmak ve buekilde evrenin u andaki durumunu veileyi mekanizmalarn anlamaya

9


11/55

almaktr. Bu artlar altna yeniparacklarn ve oluumlarn ortayakmas da beklenmektedir. Bunlararasnda Higgs parac, spersimetrikparacklar, minyatr kara delikler,

gravitonlar saylabilir. Bu paracklarngzlenmesi ile evrenin ileyimekanizmalarn anlamak ve bir okkuramsal almann geerliliini grmekya da reddetmek mmkn olacaktr.Hzlandrclarda ok yksek enerji ve okyksek younluktaki parackdemetlerinin sklkla arpmalarnsonucunda srprizlerin de beklenmesidoaldr. LHC makinasnn en nemli vebilim dnyasn heyecanlandran taraf da

budur.

Parack fiziinde maddenin temelyapsn anlama yolunda gelitirilen,kuramsal ve gzlemlere dayanan bir okalma Standart Model adn verdiimizbir modelde birletirilmitir. Tmbaarlarna karn yine de bu modelinbaz temel sorulara yant veremediinibiliyoruz. Bunlardan en nemlisimaddenin temel yaptalarnn

ktlelerinin nereden geldii sorusudur.LHCnin bu soruyu Standart Modelinngrd ekilde yantlayaca tmcamianin ortak gr. Bu yant Higgs adverilmi paracn gzlemiylegerekleecek. Higgs parac 1964ylnda Edinburgh niversitesinden PeterHiggsin nerdii temel paracktr veStandart Modelde maddeye ktlekazandran unsurdur. Evrendeki karanlkmaddenin neden olutuu ve maddeantimadde asimetrisinin nedenleri ile ilgilisorularmza da LHCnin yantlarbulacan bekliyoruz.

LHCde proton arpmalarndakiulalacak enerji ve parack demetlerininyounluu ve arpma skl bugnekadar ulalm en yksek deerlerolacaktr. rnein, Amerika BirleikDevletlerinde Chicagodaki Fermilaboratuarnda (Fermilab) Tevatron isimlihzlandrcdaki proton arpmalar

LHCdekinden yaklak 7 kat daha azenerjilerde gereklemektedir.

LHCde Durum

LHC, Eyll 2008de denemealmalarna balamtr ve ilk kezprotonlar LHC halkasndadndrlmtr. Ancak ksa bir sresonra meydana gelen bir teknik arzanedeniyle durdurulmutur. Bu arzaortaya konulan eitli speklasyonlarakarn, teknik bir arzayd. LHC halkasnoluturan speriletken mknatslarn birbalant noktasnda oluan bir dirensperiletken sistemin soutulmasndakullanlan sv helyumun nemli birksmnn szmasna ve 53 mknatsnhasarna yol amt. Makinann mknatsaksam hzlandrclarn en nemliksmdr. Bylesine byk bir teknolojikprojenin bana byle bir arzann gelmiolmas bilim evrelerini ok artmancak CERN yetkilileri ok zamankaybetmeden bu arzann onarlmas iinyoun bir alma program yapm ve biryl akn bir zamandr bu almalarsrdrlmtr. 2009 ilkbahar sonunadoru onarlan son mknatslarn halkayayerletirilmesi ile tm halka tekrar

soutulmaya balam, bu ilemdetamamlannca 20 Kasm 2009 gecesi LHChalkasnda protonlar her iki ynde dedndrlmtr. LHCnin yenidenalmaya balamas CERN tarihindenemli bir yer tutmutur.

2009un sonlarnda yenidenbalayan LHC operasyonu detayl kontrolve tm aamalarda ok sk denetim iletasarlanan alma artlarna ulamak

amacn hedefledi. ncelikle,hzlandrmann ilk aamasnn

Mehmet T. Zeyrek, 1982 ylnda ODT FizikBlmnden mezun oldu. ODTde 1985 ylndaM.Sc. derecesini aldktan sonra 1987 ylndaTBTAK-NATO bursiyeri olarak CERNe gitti.CERNdeki doktora almalar sonucunda, 1991ylnda ODTde Ph.D. derecesini ald. 1995 ylndadoent, 2003 ylnda profesr oldu. CERNn yanndaAvrupa, Japonya ve Amerikada eitli niversite vearatrma enstitlerinde deneysel yksek enerji fiziialannda almalar yapt.

10


12/55

gerekletirildii Sper Proton Sinkotron(SPS) hzlandrcsnda 0.45 TeV enerjiyeulatrlan bir proton demeti 27 kmlikLHC halkasna oturtuldu ve demetler ksasreler iin LHC halkasnda dndrld.

Durgun ktlesi yaklak 1 GeV (0.001 TeV)olan protonlar bu enerjilerde k hznnyzde 99.99975 kadar hzla hareketederler. Bu proton gibi ok kkparacklar iin muazzam bir enerjidir.Paracklarn yrnge iindeki hareketlerikontrol edildi. Daha sonra parackdemetleri daha uzun srelerde halkaiinde tutuldu ve halka iine iki ynden deparacklar pskrtlmeye baland. Buaamada 27kmlik LHC halkasndaki

deney noktalarnda bu demetlerininarptrlmas almalarna gelinmiti. lkoperasyondan sonra bir ka gn iinde buaamaya ulald ve paracklar ktlemerkezinde 0.9 TeV (0.45 TeV + 0.45 TeV)enerjide arptrld. Sa telinden dahaince boyutlara sktrlan parackdemetleri arpma noktalarndaalglyclarn (detektrlerin)de tespitettii gibi arptrlnca maddenin temelyapsnn grntleri de ortaya kmaya

balad. Ancak LHC halkasnda meydanagelen bu arpma enerjileri daha ncekihzlandrclarda ulalm enerjilerdi.rnegin Amerikadaki FermilabdaTevatron hzlandrcs yaklak 6.3 kmlikhalkasnda uzun yllardr ktlemerkezinde 1.96 TeV enerjilerde protonarpmalar gerekletiriyor ve bunlarkaydediyor ve ok nemli bilimselalmalara imza atyordu. LHCdekidenemelerin ikinci aamas dndrlen

demet saylarnn artrlmas, protondemetlerinin iindeki proton saylarnnartrlmas ve enerjilerinin LHC halkasna0.45 TeV ile giren proton demetlerininenerjilerini en aznda Tevatron enerjilerineulatrmak ve hatta geerek bu alanda birdnya rekoru krmak olacakt.

Bu aamalarda parackdemetlerinin saylar artrlabildi, karlkl16ar demetin halkada dngerekleti. Burada tasarmnda bu saynn

2808e ulamasnn nerildiinihatrlatalm. Ayn zamanda yinetasarmda 100 milyar protonun bir demetesktrlmasnn amaland buhzlandrma ileminde bunun 10 da biri

dzeylerine ulald. Son olarakprotonlarn enerjileri LHC halkasnda 1.18TeV enerjiye ulatrlp protonlarhzlandrcda kar karya arptrld.Bu da CERN tarihine bir dnya rekoruolarak geti. Ktle merkezinde 2.36 TeVaulaan LHC bu ekilde AmerikadakiTevatron hzlandrcsnn yllardr 1.96TeVde srdrd liderliine son vermioldu.

Aralk 2009un ilk iki haftasnda buhzl gelimeler btn bilim camiasndabyk yank uyandrd ve nemlisaylacak miktarlarda veri de toplanmasmmkn oldu. eitli performansanalizleri yannda LHCnin bu ilkoperasyon artlarnda birok fizik olaytespit edildi, lld ve temel parackfizii modelimizin nrd eitliparacklarn varl ok hzl bir ekildegsterildi ce CERNde sunuldu. Hatta bu

almalar arasnda seilen baz analizleryayn olarak hazrland ve dergileregnderildi veya gnderilmek aamasnagetirildi.

16 Aralk akam LHCalmalarna 2010 ubat aynda tekrarbalamak zere yeni yl tatilinin debalamas nedeniyle planland ekildebakm ve tasarlanan arptrma artlarnamakinay hazrlamak iin kapatld.

2010un ilk aylarnda LHC protonlarn 3.5TeV enerjilere ulamasn hedefliyor vektle merkezinde ulalacak 7 TeVenerjilerle gzlenecek olaylarlaplanland ekilde fizik programnuygulamaya balayacak. Bu enerji halatasarm enerjisi olmasa da LHCnin 1 ayiindeki ok baarl bir balang yapmasile gelecek yllar iinde ktle merkezinde14 TeV enerjilere ulalacanda kimsekuku duymuyor.

11


13/55

BLM VE TEKNOLOJNN GELMSRECNDE NANOTEKNOLOJNN YER

akir ERKO

ODT Fizik Blmnde Nanobilim ve Nanoteknoloji almalar

Bilim ve teknolojideki gelimelerinsonucunda toplumlarn refah seviyesindeykselmeler oluyor. Burada iki sorusorulabilir: Birincisi refah seviyesiniarttrmak iin mi bilim ve teknolojidegelimeler oluyor?, ikincisi ise Bilim ve

teknolojideki gelimeler sonucunda mrefah seviyesi kendiliinden artyor?. Buiki soru birbirinden ayrdnlmemelidir. htiyalar sonucundatalep arttka gelimeler olur. Bazdurumlarda da gelimeler sonucunda yenitalepler ortaya kabilir.

zellikle teknolojik gelimeler szkonusu olunca u analizi yapmak yanlolmayabilir: nsan gcnn yetmedii veyetersiz kald durumlarda insanolunundnerekbu yetersizlikle baedebilmeyeynelik abalar sanayi devrimini

balatmtr. Bilim tarihi incelendiizaman grlecektir ki bilim ve teknolojidetemel gelimeler yzylda iki defa oluyorve sonuta toplumun refah seviyesiykseliyor. Son iki buuk asrdakiteknolojik gelimeler buna iyi bir rnek.

1700l yllarn son eyreinde balayantekstil endstrisindeki gelimeler,ardndan 1800l yllarn ortalarndabalayan demiryollarndaki gelimeler,ardndan 1900l yllarn balarndagelien otomobil endstrisi, hemenardndan 1900l yllarn ortalarna yaknbir zamanda gelien bilgisayar teknolojisi,ve nihayet 1900l yllarn sonlarndahenz balama aamasnda olannanoteknoloji. Sz konusu teknolojikgelimeler ematik olarak aadaki gibigsterilebilir.

Teknolojideki temel gelimeler ve dnemleri (Heming 2002den uyarlanmtr).

Burada sz edilen herbir teknolojikgelimenin balang (yahut bulu),

gelime ve olgunlua erime (ya dageliimini tamamlama) dnemlerinden

bahsedilebilir. imdiye kadar ilk teknolojik gelime srecini tamamlam

gzkyor, bilgisayar teknolojisi henz

12


14/55

gelime srecinde, nanoteknoloji ise henzbalang safhasnda.

Yukardaki geliim sreci incelendiindeteknoloji zaman eridinin aadaki gibi

drt ana aa ayrlabilecei sylenebilir.Bunlar mekanik, elektromekanik,elektronik ve nano a olarakadlandrlabilir. lk teknoloji andaki ennemli buluun hassas lm yapabilenkumpas olmas dikkat ekicidir. Buradanemli olan husus hassas lmyapabilmektir. Hassas bir ekilde lmyapmadan retim de yaplamaz.Nanoteknoloji ann balamasna danclk yapan en nemli gelimenin yine

bir lm yntemi ve aygtnngelitirilmi olmasdr (taramaltnellemeli mikroskop, atomik kuvvetmikroskobu gibi). Kumpasn hassasiyeti

0.1 mm, atomik kuvvet mikroskobununhassasiyeti nanometre mertebesindedir.Bu hassas lm aygtlar retimsafhasnda da kullanlr. Nanometremertebesinde lm yaplabilen teknoloji

ann adnn da nanoteknoloji aolmas anlaml ve yerindedir. retileceknesnelerin boyutlar mertebesindekihassasiyette lm yapabilmek iin temelesidir. Fizik biliminin lme bilimiolarak da adlandrld gz nnealnrsa, Fizik biliminin teknolojikgelimelerin ncs olduu tartmaszanlalr. Boyut ve lme hassasiyetidikkate alnmam olsayd yaplan ilerkk bir icek sakssn kamyon

doldurucusu ile doldurmaya, veya kkbir iek sakssn itfaiye ile sulamayabenzerdi.

Teknolojinin geliim dnemleri (NANO 2004den uyarlanmtr).

Temel bilimlerin dorudan uygulamasolarak nitelenebilecek teknolojikgelimelerin banda yariletken teknolojisi(elektronik teknolojisi), biyoteknoloji(biyolojik yaplardaki gelimeler, yanihcre seviyesinde yaplan gelimeler) ve

nanoteknoloji saylabilir. Bu teknolojikgelimelerin toplum refahnykseltmedeki etkileri zamana greematik olarak aadaki gibigsterilebilir.

ODT deki eitim hayatna teorikkimya dalnda 1974 de ykseklisansn, 1977 de doktorasn

tamamlayarak devam etti.1980 ylndan itibaren ODTderetim grevlisi olarak almakta.

13


15/55

Baz teknolojik gelimelerin toplum refahn ykseltmedeki etkilerinin zamana gre deiimi

(Rocco 2002den uyarlanmtr).

Yukardaki emalardan da anlalacagibi nanoteknoloji henz balangaamasnda, dolays ile bu sahada almayapma frsat her toplum iin var. Bualanda aratrma ve gelitirmeye yatrmyapabilen her toplum sonunda kazanlkacaktr. Trkiye iin bu karlmayacakbir frsattr. Sevgili genler, burada sizeok i dyor!..

ODT Fizik BlmndeNanobilim ve Nanoteknolojialmalar

ODT Fizik Blmnde nanobilim venanoteknoloji konularnda yaplanalmalar deneysel ve kuramsal olmakzere iki ayr grupta snflandrlabilir.Deneysel almalar ayr bir yaznnkonusu olarak deerlendirilebilir. Buyazda sadece kuramsal almalardan sz

edilecektir. Kuramsal almalar da kendiiinde snflandrlabilir: a) Atom vemolekl topaklar. b) Organik (karbon)nanoyaplar. c) norganik nanoyaplar. d)Hidrojen depolama.

allan nanoyaplarn incelenmeyntemleri dikkate alndnda daaadaki gibi bir snflama yapmakmmkndr:

i) Kuantum mekaniinin uygulandyntemler: Yar-ampirik molekl-yrngemsisi, Hartree-Fock, YounlukFonksiyoneli Kuram, vs. gibi yntemler(elektronik, optik, manyetik zelliklerinincelenmesi iin).ii) Klasik mekaniinin uygulandyntemler: Molekl mekanii, Molekldinamii, Monte Carlo, vs. gibi yntemler(yapsal, termal zeliklerin incelenmesiiin).

Atom ve molekl topaklar

Topaklar nanoteknolojinin nemlimalzemelerinden birisini oluturur.Katalizden kuantum noktalara kadar genibir uygulama alan vardr. Literatrde1980lerden beri hem deneysel hemkuramsal almalar artarak devametmektedir. ODT Fizik Blmnde

yaplan almalarda tek cins atomdanoluan topaklar (Aln, Sin, ..., n atom says,homonkleer yaplar), iki ve daha fazlacins atomdan oluan topaklar (ZnnCdm,AlnTimNik, vs., heteronkleer yaplar) vemolekl topaklar olmak zere grubaayrlr. Topak yaplar molekllerden deoluabilir, (H2O)n, su molekllerininoluturduu topaklar gibi. Topaklaryukarda bahsedilen her iki almayntemleri ile incelenmektedir.

14


16/55

Tek cins atom ieren topak rnekleri.

ki ve cins atom ieren topak rnekleri.

Su molekl topak rnekleri.

Organik (karbon) nanoyaplar:

Karbon nanoyaplar (toplar, tpler,ubuklar, halkalar) nanoteknolojide enokkullanlan malzemeler olmas bakmndannemli bir yer tutar. Bu malzemelerpratikte kullanld zaman yapsnetkileyen en nemli d etki termaldeiikliklerden gelmektedir, dolays ilebu tr yaplarn sya kar dayanklolmalar ok nemli olmaktadr. Byleyaplarn zayf ve kuvvetli taraflarnn

nceden bilinmesi teknoloji uygulayclar,aygt tasarmclar ve reticileri asndan

nemlidir. Literatrde herhangi birfiziksel yapnn sya kar dayankllnifade etmek iin termal kararllk deyimikullanlr. Malzemelerin termal kararllnanolekte daha da nemlidir.

Karbon nanoyaplarn termalkararlln deneysel olarak incelemekmmkn ise de gnmzde daha ziyademodelleme almalar ile kuramsal olarakinceleniyor. Bu maksatla molekldinamii bilgisayar benzetiim yntemiyaygn olarak kullanlyor. ODT FizikBlmnde bu konuda yaplan almalar

15


17/55

aadaki gibi balca alt gruptasnflandrlabilir:

1. Fulleren ve benzeri nanokafes yaplar(gaz faznda nanotoplar, nanotoruslar,

nanosoan yaplar, kristal yzeyindenanotoplar, vs.).2. C60 zincirleri.

3. Nanotpler (sonlu ve sonsuz yaplarnzellikleri, eklem oluturulmas,geometrik konumun etkisi, vs.).4. Nanokapsller (fulleren ile kapatlmkapsller, nanobambu eklindeki

kapsller).5. Nanoubuklar (benzoubuklar,benzoubuk dizinler, elmas ubuklar,nanotp ubuklar).6. Nanodililer.

Karbon nanoyaplardan baz rnekler.

16


18/55

norganik Nanoyaplar

Karbon nanoyaplara benzeyen, ama karbondan baka elemen de ieren yaplar bu grubagirer. Bu yaplar da top, tp, ubuk ekillerinde olabilir. Byle yaplarn karbon yaplarndanfarkl zellik gstermesi uygulama asndan nemlidir. rnein karbon nanotplerin

elektronik zellikleri tp geometrisine bamllk gsterirken, BN nanotpleringstermemesi ok ilgintir. Baz inorganik nanoyaplara rnek: BN, ZnO, GaN, InP, vs.,nanotpler gsterilebilir.

ZnO ve BN nanotp rnekleri.

Hidrojen Depolama

Hidrojen gazn emniyetli bir ekilde depolamann nanolekteki malzemeler ile mmknolabilecei ngrlmektedir. Bu maksatla yaplan kuramsal almalar ODT FizikBlmnde de gerekletirilmektedir.

C60 ve karbon nanotp iinde H2 gaz depolama rnekleri.

ODT Fizik Blmnde nanobilim ve nanoteknoloji konusunda yaplan kuramsalalmalar sonucunda Y. Lisans ve Doktora tezleri hazrlanm, uluslararas bilimseldergilerde makaleler ve uluslararas kitaplarda blmler olarak yaynlanm, uluslararas veulusal kongrelerde bildiri olarak sunulmutur. Bu konularda yaplacak daha ok i var,merakllarna duyurulur!.. almalarn tamam ve ayrntlarna aadaki web adresindeneriilebilir.

http://nano.physics.metu.edu.tr

[email protected], http://erkoc.physics.metu.edu.tr

17
http://nano.physics.metu.edu.tr/http://nano.physics.metu.edu.tr/mailto:[email protected]:[email protected]://erkoc.physics.metu.edu.tr/http://erkoc.physics.metu.edu.tr/http://erkoc.physics.metu.edu.tr/mailto:[email protected]://nano.physics.metu.edu.tr/


19/55

Yapay Uydu GzlemiM. Raid TURAL

Amatr gkbilimin en gzelyanlarndan biri de yapay uydugzlemidir. Yapay uydularn plak gzlegrlebileceini syleyince insanlar ilkbata armaktadrlar. Oysa ki Ankaragibi ehir klarnn muazzam boyutlardaolduu bir yerde bile bir ok yapayuyduyu rahatlkla gzlememizmmkndr. stelik bunlardan bazlarngndz bile grebilirsiniz.

Yapay uydular deyince insanlarn

aklna gelen ilk ey genelde televizyonuydular olmaktadr. Oysaki bu uydularplak gzle gzlemlemek imknszdr. Buuydular Dnya ile e zamanlyrngelerde (GSO- Geosynchronousorbit) dndklerinden dolay 40.000 kmcivarlarnda yer alrlar. Bu ise oldukauzak bir mesafedir. Amatrleringzlemledii uydular ise ounluklaUluslararas Uzay stasyonu (UU) gibialak yrngede dolaan uydulardr.

Televizyon uydularnn aksine bize gresabit deildirler ve ounlukla kutupsalyrngede dolarlar. Bu yzdenDnyann her blgesinden grlmelerimmkndr.

Amatrlerin izlemekten bykzevk ald uydularn banda UU veIridium haberleme uydular gelir. UU

dnya yrngesinde dolaan en bykinsan yapm uydu konumundadr.Yaklak bir ehir byklnde olanUUnin parlakl halk arasnda obanYldz olarak bilinen Vens gezegeninparlaklna ulam durumdadr. Birturunu yaklak 90 dakikada tamamlayanbu uydu 400km yksekliinde alakyrngede dolanr. UUyi belki de ou

insan farknda olmadan gzlemitir. UUde tpk bir uak gibi gkyzn boydanboya kat eder. Peki, bir uydunun uydu muyoksa uak m olduunu nereden anlarz?ok basit, uaklarn klar yapaydr veyanp-snen belirgin flalar vardr. Buflalar uak ne kadar yksekte olursaolsun rahatlkla fark edilir. Uydular iseklarn Gneten alr ve ounun sabittir. Bir ksm kendi ekseni etrafndadnmelerinden dolay yanp snyormu

gibi grnrler fakat bunlarn says daolduka azdr. Eer buna ramen tereddtediyorsanz o zaman uyduyu sonunakadar takip edin, belirli bir sre sonrauydu yava yava snerek gzdenkaybolacaktr. Bunun nedeni uydununDnyann glgesine girmesidir.

Fotorafta UU ve Atlantis uzay mekii ayrlmalarnn ardndan 8 saat sonra Fizik Blmzerinden geerken grlyor. 20snlik pozda parlak izgi UUyi, yanndaki snk izgi ise Atlantis

uzay mekiini oluturuyor.Fotoraf: M. Raid Tural (ODT-AAT)

Fizik blm 2. Snf rencisi.

18


20/55

ridium uydularn gzlemek ise UUyegre biraz daha zordur. Fakat zorolmasna kar olduka zevklidir. Uyduyugzlemlemeniz iin uydunun gei yeri vezamann ok iyi bilmeniz gerekir. nk

bu uydular UUnin aksine ksa birparlama eklinde belirler. Iridiumuydular ismini atom numars 72 olanridyum atomundan alr. Uydu telefonuiin kullanlan bu uydular planlanrken buuydulardan 72 adet yaplmasplanlanmtr fakat daha sonra bu saydeimitir. Uydunun parlamasna nedenolan ey onun adet alminyumdan

yaplm antenleridir. Bu antenler Gnen tpk bir ayna gibi yanstrlar. Buantenlerden biri uygun bir ayageldiinde en parlak yldz olanAkyldzn (Sirius) 2000 kat, Vensn

yaklak 100 kat kadar parlaklaulaabilmektedirler.. Uyduyu ilk kezgzlemlemek genelde bir srpriz eklindegerekleir. Siz bir yere bakarken uydubeklemediiniz bir yerden geerkenparlayp snebilir. Uydunun parlaypsnmesi yaklak 20-30snyi alr fakat tamparlama an yalnzca 1-2sndir.

Fotorafta Fizik Blm zerinde parlayan bir Iridium uydusu ve hemen 1oapraznda yer alanKutup Yldz (Polaris) grlyor.

Fotoraf: M. Raid Tural (ODT-AAT)

Bunlarn haricinde gzlenebilen

birok yapay uydu vardr. Son gnlerdepopler olan uydulardan bir tanesi deLacrosse 3 istihbarat uydusudur. Bu uyduAmerika Birleik Devletlerine aittir vefrlatld ilk gnden beri amatrgkbilimciler tarafndan takipedilmektedir. Uydunun varln iseA.B.D. hl kabul etmemektedir.Uydunun popler olmasnn nedeni iseyapt bir parlamadan trdr. Tpk birridium uydusu gibi bu uydu da

parlakln belirli bir miktarda artrr. Son

gnlerde byle bir parlamann UUnin

Gne panelleri tarafndan yapldsylenmektedir.Yapay uydularla ilgili temel

bilgiler imdilik bu kadar fakat ilginiziektiyse uydularn gei tarihlerinirenmek iin internet sitemizhttp://gokyuzu.org adresini ziyaretedebilirsiniz. Ayrca yapay uydularla ilgilisorularnz dahttp://gokyuzu.org/forum adresindenbizlere aktarabilir, topluluk odamz

ziyaret ederek de bizlere sorabilirsiniz.

19
http://gokyuzu.org/http://gokyuzu.org/http://gokyuzu.org/forumhttp://gokyuzu.org/forumhttp://gokyuzu.org/forumhttp://gokyuzu.org/


21/55

EPR Dnce DeneyiSadi TURGUT

Bir Telepati Gsterisi

Bir telepati gsterisine tankolduunuzu dnn. ki kii birbirlerinigremeyecek ekilde bir perdenin ikiyannda oturuyor. Biri elindeki iskambildestesinden dzenli olarak kat ekiyorve seyircilere gsteriyor. Bundan sonra daperdenin dier yanndaki arkada, ekilenkad grmemesine ramen, hangi katolduunu doru olarak tahmin ediyor.

Bu tip bir gsteriyi izlediinizde genelliklenasl dnrsnz? nmzde sadeceiki olas aklama ekli var: Ya bu kiileringerekten telepatiyle haberletiklerini veortada yeni bir olgu olduunudnrsnz; ya da iin iinde bir hileolduunu, gstericilerin nemli bir detaygizlediklerini ve bizi kandrdklarndnrsnz. Eer bu son grteyseniz,bu kez hilenin nasl yapld ve naslgizlendii konusunda kafa yormayabalarsnz. Olas bir aklama ekli yle:Gsteriden ncektlar dizilir ve hafzasen kuvvetli olan kii katlar dorusrasyla ezberler. Gsteri balarken de eliabuk olan dieri, sahnede kartrdbaka bir desteyi seyircilerehissettirmeden zel olarak dizilmi

desteyle deitirir. Gsterinin devamysaolaysz olarak ve seyircilerin aknbaklar altnda geer. Eer gsteridennce bir telepati denemesi yapacaklarnsylememilerse hileyi gizlemeleri dahakolay olur. Bu olas aklama ekillerindensadece bir tanesi. Ayn gsteriyi deiikhilelerle yapmak mmkn. Sihirbazlarnhneri hileyi baarl bir ekildegizlemelerinde yatar.Bilimsel dnceden nasibini alm olanlar

genellikle hile alternatifine ynelirler.Bunun asl nedeni telepati gibi bir olaynmmkn olmadna inanlmas deil,aksine Occamn usturasnn bir yzolarak bilimlerde takip edilen biryaklamdr. Yeni bir gzlemi yenikuramlarla aklamaya girimeden nce,eski kuramlarn o gzlemi aklamaktatamamen baarsz kaldndan eminolmak gerekir. Eer eski kuramlar ogzlemi de aklayabiliyorlarsa o zaman

yeni bir kurama gerek yoktur. rnein;kuantum kuram, eski kuramlar atomlarnvarl gibi birka olay aklamaktatamamen baarsz kald iin gelitirildi.Bu nedenle telepati gsterilerini nce olasbtn hile aklamalaryla snamak endoal ve en bilimsel yaklam eklidir.

EPR

Peki, yukarda anlatlan senaryoyabenzer bir ekilde paracklarn telepatiyapabildiklerini gsteren bir deneyyapsaydk, acaba fizikiler hangi aklamaekline ynelirdi? 1935 ylnda AlbertEinstein, iki doktora rencisi BorisPodolsky ve Nathan Rosen ile beraberbyle bir dnce deneyi tasarlad.Soyadlarndan hareketle EPR deneyiolarak adlandrlan bu tasarda,birbirinden olduka uzakta deneyler

yapan iki gzlemci bir takm lmleralyor ve, aynen yukarda anlatlan

sihirbazlk gsterisinde olduu gibi, hepayn sonular elde ediyorlard.

Bu dnce deneyinde, perdeningrevini yerine getirecek ekildedeneyciler birbirlerinden ok ama okuzaa yerletirilmilerdi. Zaten sadece birdnce deneyi olduu iin, ikigzlemcinin galaksimizin karlkl ikiucunda yer aldn da varsayabiliriz (vebunun iin tek kuru bile harcamamzgerekmez). Karlkl lmler arasndageen srenin de pek fazla olmadn,yani en fazla 1-2 yl gibi, n galaksininapn kat edebilecei on binlerce yldan

ok daha ksa, olduunu varsayyoruz. Ohalde, hibir mesajn ktan hzl

20


22/55

iletilemeyeceini syleyen GrelilikKuramnn o nl sonucuna dayanarak,deneylerden birinin, galaksinin brucundaki dier deneyi etkileyemeyeceinirahatlkla grebiliriz. Byle bir deneyi

aklamak iin, aynen yukardakigsteride olduu gibi nmzde ikialternatif var. Bunlardan birincisi telepatiaklamas: Standart Kopenhagyorumuyla beraber Kuantum Kuram EPRdeneyini bundan ok da farkl olmayan birekilde aklyor. kincisi de Einsteinntercih ettii hile aklamas: Einsteinagre ortada mutlaka gizli bir eylerolmalyd; mutlaka lm sonular bulmler yaplmadan ok ama ok nce

belli olmalyd. Byk olaslkla siz deayn eyi dnrdnz. Bu dncedeneyinin yardmyla Einstein, KuantumKuramnn tam olmadn, kuramda halaeksik bir eylerin olduunu gsterdiinidnyordu.

EPR dnce deneyi, EinsteinnKopenhag yorumuna ynelttii itirazlarnsonuncusudur. Bu son itirazda dahanceki bir ok itirazn unsurlarn grmekmmkn. EPR bir bakma, btn bu

itirazlarn birletirilerek sorunlarn dahaak bir ekilde gz nne serilmesinisalyor. Einsteinn dier itirazlarnnhepsi Niels Bohr tarafndan baarylapskrtlm olmasna karn, BohrunEPRa yant ou kii tarafndan tatminedici bulunmad. Dolaysyla, bu dncedeneyi bilim insanlarnn kafasn uzunsre megul etti. Yllar iinde EPRparadoksu hatta EPR problemi olarakanld. Deneyin kendisi de deiik ve daha

basit ekillerde yeniden dzenlendi. Fakat,sonunda i dnd dolat ve EPR deneyi,Einsteinn beklentisinin tam aksine,Kuantum Kuramnn en nemlidesteklerinden biri oldu kt! ArtkKuantum Kuramnn doruluukonusunda daha az phemiz var. Buyazda bu nl dnce deneyini,Einsteinn burada grd problemi vebizim iin bu deneyin nemini anlatmayaalacaz.

Kopenhag Yorumu

Kuantum Kuramnn st stegelme ilkesine gre, herhangi bir fizikselsistem, olas durumlardan sadece birindedeil, birounda birden ayn anda

bulunabilir. rnein hidrojen atomundadolaan bir elektron, ayn anda her yerdebulunur. Bu gibi garip durumlar bizimgnlk hayatmzda tank olduumuzkavramlarla badatrmak iin, Almanfiziki Max Born, kuantum durumlarnn,deiik lm sonularnn olaslklarnhesaplamamza yarayan bir matematikselara olduu dncesini ortaya att. Budnce, Niels Bohretrafnda toplanan birgrup tarafndan desteklenip savunuldu ve

Kuantum Kuramnn Kopenhagyorumunun domasna yol at.Bu yoruma gre, hidrojen

atomundaki elektronun nerede olduunubulmak iin bir lm aldmzda, lmealetimiz, bu elektron her yerdedir gibigarip bir cevap vermez, aksine elektronunbulunduu yerlerden bir tanesini rastgeleseer. stelik, lme ilemimiz elektronuniinde bulunduu durumu da bozar.Aletimiz hangi konumu gstermise,

lmden nce her yerde olan elektronartk bu yeni konuma yerlemitir. Buolaya, yani fiziksel sistemin kuantumdurumunun lm nedeniyle aniden vegeri dndrlemez bir ekildedeimesine ksaca kme (collapse)deniyor.

Bata Einstein olmak zere birokkii, Kuantum Kuramnn bu garip lmepostlasndan dolay rahatszlkduyuyordu. zellikle lm sonucunun

rastlantsallk iermesi, lmeden nceparack hakknda bilmemiz gereken hereyi bilsek bile, lmenin hangi sonucuvereceini ve lmden sonra paracnhangi durumda bulunacanbilemememiz bu rahatszl yaratyordu.lmle elde edilen nicelik, tam lmeannda, doal olarak takip edilemeyecekbir sre sonunda belirleniyordu. lmepostlasnn bu ekilde belirlenimcilie(determinizm, gerekircilik) aykr zelliiEinsteina Tanr zar atmaz! dedirtmi veKuantum Kuram iinde elikiler

21


23/55

bulmaya yneltmiti. kme deEinsteinn rahatsz olduu bir bakazellikti. Olaslk dalgas her yere yaylmbir elektronun, konum lmnnertesinde, birden bire tek bir konumda

belirmesi gibi bir baka kuram, Einsteinngelitirmi olduu Grelilik Kuramasndan sorunlu gibi duruyordu. te,EPR dnce deneyi, lm postlasnnbtn bu zelliklerinden sorunlu birsenaryo retmeyi hedeflemiti.st ste Gelme

EPR deneyinin nasl tasarlandnanlayabilmek iin ncelikle KuantumKuramyla ilgili birka ey sylemekgerekiyor. Bu kuramda, herhangi birfiziksel sistemin iinde bulunduudurumu, psi, dalga fonksiyonu,durum fonksiyonu, durum vektr vebenzeri bir ok deiik adla andmz birmatematiksel nesneyle betimliyoruz. Buyazda sz konusu nesneye ksacadurum ve ya kuantum durumudiyeceiz. Bu nesnenin ilgin bir zelliitoplanabiliyor olmas. Dolaysyla, eer iki

atomlu bir moleklde dolaan birelektrondan bahsediyorsak ve eerelektronun sadece sol atomda bulunduubir durum ve sadece sa atomdabulunduu bir baka durum varsa, bu ikidurumu toplayarak elektronun her ikiatomda birden yer ald baka bir olasdurum elde edebiliriz. st ste gelme(sperpozisyon) olarak da adlandrlan builem aslnda tmyle matematiksel, amafiziksel olarak da byle durumlar elde

etmek ok zor deil. stelik, doalatomlarda da elektronlar byle st stegelmi durumlara kendiliklerindengiriyorlar.

Bahsedilen st ste gelmikuantum durumunda, elektronunkonumunu lmek istediimizde iki olassonu elde ederiz: Ya soldaki atomda yada sadaki atomda. lmden ncekikuantum durumu bize bu sonularnhangisinin elde edileceini sylemez,

sadece hangi sonucun hangi olaslklabelirebileceini syler. Ve son olarak,

lmn hemen sonrasnda durumda birkme yaanr ve elektron, elde edilensonuca bal olarak, atomlardan sadecebirinde konumlanr.

Yukarda tarif ettiimiz sistem

genellikle 2 dzeyli bir sistem olarakadlandrlr, nk bu sistemin olas btnkuantum durumlar iki temel durumun,sol ve sa durumlarnn st stegelmesi eklinde ifade edilebilir.llebilir bir nicelik olarak konum dasadece sol ve sa deerlerinialabildiinden 2 deerli bir niceliktir.Buna benzer ok sayda 2 dzeyli sistem(elektron spini, foton polarizasyonu, ikienerji dzeyi kullanlan atomlar, vs.) ve

her sistem iin ok sayda 2 deerlinicelikler bulmak mmkn. Konum iinolas iki sonucu sol/sa olarakadlandrdk ama istesek bunlar saysalolarak 0/1 veya +1/-1 olarak daniceliklendirebilir veya evet/hayr,yaz/tura, yatay/dey gibi dahageleneksel etiketlerle de adlandrabilirdik.Fiziksel ve matematiksel olarak btn burnekler ok farkl grnse de, hepsiKuantum Kuramnda ayn zelliklere

sahip ve EPR dnce deneyinintasarlanmasnda herhangi bir farkllkgstermiyorlar. Bu nedenle elimizde 2dzeyli bir tr parack bulunduunu, buparacklarn X adnda llebilir birzelliinin olduunu ve son olarak buniceliin sadece iki olas deere, 0 ve ya1 deerlerine sahip olduunuvarsayacaz. Bu varsaymlar dndaparacmz hakknda baka hibireyden bahsetmemize gerek yok.

Dolaklk

imdiye kadar hep tek birparacktan bahsettik. imdi, st stegelme zelliini iki parack ieren birsisteme uygulamann tam zaman.Elimizde A ve B adn verdiimiz 2dzeyli iki paracmz olsun. Bu ikiparacktan oluan sistemin, her ikiparacn birden 0 durumunda olduubelli bir kuantum durumu var; bunaksaca 00 durumu diyebiliriz. Yine bu

22


24/55

sistemin, her iki paracn birden 1durumunda olduu baka bir kuantumdurumu da var; buna da 11 durumudiyelim. imdi bu iki parackl sistemin,00 ve 11 durumlarnn st ste

gelmesiyle oluan bir kuantum durumunasokulduunu varsayalm. Bu trden stste gelmi durumlara dolak (entangled,dolank) durumlar deniyor.ncelikle dolak durumlarn fizikselolarak hazrlanmasnn hi de zorolmadn belirtelim. Aslnda, etkileentm paracklar kendiliklerinden dolakdurumlara girerler. zellikle 1990 sonrasyaplan deneysel almalarda dolakparacklarn hazrlanmas, tanmas ve

llmesinde byk ilerlemelerkaydedildi. Ksacas, dolaklnhazrlanmas konusunda hibirsorunumuz yok.

Dolaklk bir tr korelasyon; amabilindik klasik korelasyonlardan farklolarak kuantum durumlar arasnda yeralan bir korelasyon. Bu nedenle de okdeiik zellikleri var. Dolaklk teriminiortaya atan Schrdinger, dolakln,Kuantum Kuramnn klasik dn

biimlerinden tamamen ayrlmasna yolaan esas karakteristik zellii olduunusyler. Gerekten de, son yirmi yl iindeyaplan almalarda, klasik yntemlerlezlmesi imkansz birok problemindolaklk yardmyla rahatlklazlebildii grld. Son zamanlardazerinde ok allan kuantumbilgisayarlarn ok gl hesaplamayeteneine sahip olmalarn salayan kilitzellii dolakln kullanlmasdr. Bu

nedenle, 1990 sonras yaanan (ikinci)kuantum devriminin kalbinde dolaklkkavramnn yattn rahatlklasyleyebiliriz. te, EPR dnce deneyi,dolakln ilk defa tarih sahnesine ktyer...

EPR Deneyi

EPR deneyi batan sona doruyle ilerliyor: ncelikle, 2 dzeyli ikiparack birbirleriyle etkiletirilerekistenen bir dolak duruma sokulur. Bu

dolakln hazrlanma evresi. Sonra, herbir parack, kuantum durumlarnzedelememeye zen gsterilerek,galaksinin iki ayr ucunda bekleyen Ali veBerna adlarndaki iki gzlemciye doru

uzun bir yolculua karlr. Bu dadolakln datm evresi. Ali Aparacn, Berna da B paracn eldeettiklerinde artk bu gzlemcilerinellerinde dolak bir kuantum durumundabulunan bir parack ifti vardr.

Deneyde, Ali ve Berna kendiparacklarnn setikleri bir zelliinilerler. Dolak durumun yukardaanlatlan ekilde olduunu, vegzlemcilerin ikisinin de X zelliini

ltklerini dnelim. lk lm de Aliyapyor olsun. Kopenhag yorumuna gre,Alinin paracnn X zellii belirsizdir,lm sonucu olarak 0 ve 1deerlerinden birisi elde edilir ve durum(yani A ve Bden oluan tm sisteminkuantum durumu) bir kme yaar. Yani,eer Ali 0 deerini elde etmise, ozaman kme 00 durumunadr.Dolaysyla Berna da kendi lmnyaptnda Aliyle ayn sonucu, yani 0

deerini elde eder. Dier olaslkta da ayney sz konusu: Eer Ali 1 sonucunuelde etmise, Berna da 1 sonucunu eldeeder.

Ksacas, lm sonucu ne olursaolsun, Aliyle Bernann sonular arasndamkemmel bir uyum var: Her ikisininsonular ayn. Buna karn, btnsonular aslnda rastgele! Ne kadarmuhteem bir sihirbazlk gsterisi! Kartlargerekten rastgele ekiliyor ama ikinci

sihirbaz birincinin hangi kart ektiinibiliyor, hem de aralarnda hibir ekildehaberleme olana olmadan.

Telepati mi, Yoksa Hile mi?

Kuantum Kuram (bu terimle herzaman Kopenhag yorumunu dakastediyor olacaz) asndan budeneyde pek bir sorun yok. Buna gre,

Alinin deney sonucu gerektenrastgeledir. Yani, Ali ve Berna lmlerini

24


25/55

almadan nce her iki sonu da olas vehangi sonucun geleceini bilmek mmkndeil. Fakat Ali lmn yapt anda,Bernann da lm sonucu belirsizliktenkurtulmu ve tamamen belli olmutur.

Burada kmenin garip bir zelliiylekarlayoruz: Herhangi bir lmnneden olduu kme, evrenin her yerindeayn anda hissedilir.

Bir bakma Alinin yapt lmnneden olduu etki, ayn anda (sonsuzhzla yaylarak) Bnin kuantum durumunudeitiriyor. lk bakta, fizikseletkilemelerin k hzndan daha hzlyaylamayacan syleyen GrelilikKuramyla ilgili bir sorun varm gibi

grnyor. Ama kme, bildiimiz(kuvvet ieren) fiziksel etkilemelerdenok farkl; bunlar beraber deerlendirmekyanl. stelik, Grelilik Kuram aslndasadece bir mesajn ktan hzliletilemeyecei sonucunu ieriyor.kmenin bu garip zelliinin hibirekilde mesaj iletmekte kullanlamayaca,ki kuantum kuramnn buna kesinlikle izinvermediini matematiksel bir kesinliklegsterebiliyoruz. Bu adan baktmzda,

Grelilik Kuram asndan ortada hibirsorun yok.

Ksacas, kme yle bir etki ki,aslnda bir eyleri deitiriyor amakendini hissettirmiyor ve bylece ktanhzl mesaj iletmemize de engel oluyor. Buzelliinden dolay Einstein kmeyehayalet etki adn takyor. Einsteinnrahatszlk duyduu noktalardan biri bu.Bu rahatszla yerellik (locality) adnveriyoruz. Yerellik ilkesine gre, bir olayn

meydana getirdii deiimler, evreyesonlu bir hzla (k hzn gemeyecek birbiimde) yaylmal. Tpk bir yangnnyaylmas gibi. Nasl bir yangn yavayava byyor ama birdenbire her yeresramyorsa, fiziksel olaylar da evreninher yerinde ayn anda deiimlermeydana getirmemeli. Eer sz konusudeiimler deney aletleriyle llerektespit edilebilirse, o zaman yerellik ilkesiyeni bir ey getirmiyor nk GrelilikKuramnn mesaj iletimiyle ilgili hzsnryla ayn eyi sylyor. Bu nedenle

yerellik ilkesi sadece, kme sonucukuantum durumunun deimesi gibi,mesaj iletiminde kullanlamayacak trdendeiimler hakknda yeni bir yargdabulunuyor.

Dolaysyla, bir kuramn yerellikilkesini salamamas aslnda GrelilikKuramna aykr deil. Ama eer kuramyerel ise, o zaman Grelilik Kuramyladaha mkemmel bir uyumlabtnleebiliyor. Bu nedenle, yerelolmayan Kopenhag yorumunun, biimolarak Grelilik Kuramnauydurulmasnda sorun yaanyor.rnein, EPR deneyinde kmeye kiminneden olduu konusunda bir sorun var:

Grelilik Kuramna gre, birbirlerine grehareket etmekte olan ve lmlerin terssrada alndn gren iki gzlemcibulunabilir. Bu gzlemcilerin biri ilklm Alinin aldn, dieriyse bununBerna tarafndan yapldn grecektir.Ksacas bu iki gzlemci, kmenin nezaman ve kim tarafndan gerekletirildiikonusunda gr birlii iinde olmaz. Busomut bir eliki deil, ama nmzdemkemmel uyumlu kuramlar grmek

isteyen bizler iin rahatszlk uyandranbir ey.

Einstein, EPR deneyindeki lmsonularnn mkemmel uyumunuaklamak iin hile aklamasn tercihediyordu. Nasl sihirbazlar hangi kadnhangi srada kacan ncedenbelirlemilerse, paracklarmz zerindeyaplacak lmn sonucu da ncedenbelli olmalyd. Yani paracklarhazrlanma evresindeyken, X lm

sonucunda hangi deerin ortaya kacabelli olmu, paracklarn datmsrecinde de bu deer deimemiolmalyd. lm srasnda rastlantsalhibir ey olmuyordu. Sadece deneycilerhangi sonucun geleceini bilmiyorlar, bunedenle elde ettikleri deerlerin rastgeleolduunu dnyorlard. Yanibelirsizliin ve rastlantsalln aslnedeni deneycilerin bilgisizliiydi.

Elbette yukardaki paragraftakigibi bir iddiayla Kuantum Kuramndanuzaklam bulunuyoruz. lmde hibir

25


26/55

belirsizliin ve rastlantsalln olmadkuramlarn gerekilik (realism) zelliitadn sylyoruz. Herhangi birkarkla meydan vermemek iin, aynkelime kullanlm olsa da, bu terimin

sanat ve felsefedeki gerekilikle ilgisiolmadn hemen belirtelim. KuantumKuram, elbette, gereki bir kuramdeildir.Einstein doann, Kuantum Kuram gibine yerel ne de gereki olan bir kuramyerine; hem yerel hem de gereki olanbaka bir kuramla aklanmas gerektiinidnyordu. Bu noktaya kadar birokyeni terim tanmladmzdan birazkafanz karm olabilir. Bunlar bir an

iin unutup, bu yaznn banda anlatlansihirbazlk gsterisini ve buna getirilen ikiolas aklamay hatrlayn. Siz hangiaklamay tercih ederdiniz? Peki EPRdeneyi iin? Kuantum Kuramn m, yoksayerel gereki yeni bir kuram m?

Gizli Deiken Kuramlar

Kuantum kuramnn yerini

alabilecek gereki kuramlar gizlideiken kuramlar (hidden variabletheories) adyla bir sreden beribilinmekteydi. Bu tr kuramlarda,kuantum kuramndaki dalga fonksiyonugibi durumu temsil eden matematikselnesnenin yannda bir de gizli deikenbulunur. Gizli deiken, ad stnde,deeri deneyci tarafndan bilinmeyen amalmlerde deneyin sonucunu belirleyenbir nicelik olarak dnlr.

Kuantum Kuramn yeni renmeyebalayan pek oumuzun sylediiaslnda elektron bir yerde ama biz neredeolduunu bilmiyoruz ifadesi aslnda gizlideiken kuramlarna aittir. Yani,elektronun durumunu belirten dalgafonksiyonuna ek olarak bir de elektronungerek yeri diye bir gizli deikenin varolduu syleniyor burada. lk gizlideiken kuram nerisi Louis de Broglietarafndan ortaya atlan klavuz dalga

dncesidir. David Bohm 1952 ylnda buneri etrafnda daha somut bir kuram ne

srmtr. Bugnlerde genellikleBohmun kuram adyla anlan bugereki kuram, bilim insanlar arasndakk de olsa bir izleyici kitlesine sahip.

Bohmun kuram, beklenecei gibi,

EPR deneyindeki mkemmel uyumugereki bak asyla aklayabiliyor. Neyazk ki yerel deil! Yani bu kurama gre,burada yaptnz bir ey, o anda evreninher tarafnda bir takm deiimlere nedenolabiliyor. Verdiimiz sihirbazlk gsterisirneini kullanarak aklamak gerekirsedurum yle: Gerekten telepati yapabileniki kii var ve bunlar anlattmz kartgsterisini yapmak istiyorlar. Fakat bunu,telepatiyle yapmak yerine, hileyle, kartlar

ezberleyerek yapyorlar! Einsteinn pekhouna gitmeyecek bir aklama.

Bell Eitsizlikleri

1960l yllarda EPR dncedeneyi zerinde almaya balayan veBohmun kuramndaki sorunu fark edenJohn Bell, Einsteinn istedii gibi yerel vegereki bir kuramn mmkn olup

olmad sorusu zerinde younlamayabalad. Sonunda, 1964 ylnda EPRyksndeki en nemli ikinci adm att.Bell, yerel gereki kuramlarla KuantumKuramnn baz deneylerde ok farklngrlerde bulunduunu gstermiti.Bu olduka nemli bir baar, nk artkbu aamadan sonra EPR dnce deneyisadece dncede yaplan, ou zamansonusuz tartmalardan kurtulabilir venihayet laboratuvarlara tanabilirdi.

Bellin aslnda tam olarak gsterdii ey,btn yerel gereki kuramlarn deneyselsonularnn bugn Bell eitsizlikleri adverilen bir takm cebirsel balantlar(eitsizlikleri) salad, ama KuantumKuramnn bu balantlara aykr sonularrettiiydi. Bu balantlarda nemli olannoktalardan birisi, bu balantlar tek birkuramn deil, btn bir kuram snfnn,tm yerel gereki kuramlarn salamakzorunda olmasyd. Bylece deneyciler

laboratuvarlara gidip sz konusu deneyselsonular elde edebilir ve bu eitsizliklerin

26


27/55

gerekten salanp salanmadn kontroledebilirlerdi. Bu sayede EPR deneyindedoann hangi aklamay tercih ettiianlalabilirdi. Daha dorusu, Popperndeyiiyle, artk hangi aklamann yanl

olduu anlalabilirdi.Sz fazla uzatmaya gerek yok. Bueitsizlikleri snamak iin ilk deneyler1970li yllarda balad. 1980lerin bandaAlain Aspectin dolak foton iftleriyleyapt deneyler yeteri kadar gvenilir birhassasla sahipti ve sonucu ak birekilde ortaya koyuyordu. Doa da Belleitsizliklerini salamyordu; btndeneysel sonular Kuantum Kuramnnngrleriyle uyumluydu. Bell

eitsizliklerinin snanmas gnmzekadar deiik koullarda (lm yaplanyerleri deitirerek, daha ok paracndolam durumlaryla) tekrarland.Bunlarn hepsi yerel gereki kuramlarndoay aklamaktan ok uzaktaolduunu, Kuantum Kuramnnngrlerininse hala baarl olduunuortaya koyuyor.

Bell eitsizliklerinin ne ie

yaradn daha ak bir ekilde grmekiin, kuantum olgular aklamaktakullanlabilecek olas kuramlar drt anabalk altnda toplayabiliriz:

(1) Yerel olmayan gerekikuramlar. (Bohmun kuram busnfta.)

(2) Yerel gereki kuramlar.(3) Kuantum Kuram.(4) Kuantum Kuram dndaki dier

gereki olmayan kuramlar.

Bunlardan sadece ncs tek birkuram; dierleri birok kuram iinde

barndran byk snflar. Einsteinagre doa 2'nci snftan bir kuramlaaklanmalyd. Birinci snf kuramlar,yerel olmadklar ve dolaysyla grelilikkuramyla uyumlu bir biimde

btnleemedikleri iin tercihedilmemeliydi. nc ve drdncsnftakiler de gereki deillerdi. Bellinalmasysa, 2'nci ve 3'nc kuramlarnfarkl ngrlerde bulunduunu,bylece bunlardan hangisinin yanlolduunun deneysel olarakgsterilebileceini sylyordu. Sonolarak, yaplan deneyler, 2'nci snfkuramlar yanllamt.

Bylece elimizde, doaybetimlemek iin sadece alternatifkalm durumda. Bunlardan birincisnfta olanlar, zellikle Bohmunkuram, zerinde ciddi olarak durulanalternatifler. Fakat, yukarda dabelirttiimiz gibi, yerel olmadklar iinbir anlamda Kuantum Kuramndan dahada garipler. Drdnc snf iindebilinen somut bir kuram yok, ama bunlarda hala olas. Elbette hibir deney, tek birkuram ispatlayp, dier btnkuramlar eleme yeteneine sahip deil.

Dolaysyla, alternatif kuramlar herzaman var olacak. Fakat, bugn iinKuantum Kuramndan phelenmeyegerek yok.Sonu olarak Kuantum Kuram en ciddirakiplerini, yani btn yerel gerekikuramlar, bir rpda yenmi durumda.EPR deneyi, Kuantum Kuramnn neanlamda klasik kuramlardan farklolduunu, ne lde garip olduunusomut bir biimde gsteriyor bize. Ama

btn bunlara ek olarak, doann da enaz Kuantum Kuram kadar garipolduunu anlam bulunuyoruz.

27


28/55

Ne Olacak Bu Bilimin Hali?Erman ete

Tarihte Bilim, 2 Cilt

J.D. Bernaleviren: Tongu Ok1Evrensel Yaynevi, stanbul, 2008

nsanolunun doaya hkmetmemacerasnn balangc ok eskileredayanyor. lk avc-toplayc atalarmznhayvan avlamak iin gelitirdii aletler,teknolojinin en ilkel hali saylabilir.nsan, alet yapmaya balad; kendidoasn ve tarihini yaratt andan

itibaren hayvandan ve doadan ayrlmayabalad.

Bilim denilen kavramn nveleri, enbanda bu teknik ihtiyalardan ortayakt. Bugn modern anlamdakullanageldiimiz bilim dallarnn ilkbirikim sreci, pratik insan ihtiyalartarafndan ynlendiriliyordu. rnein,atein kontrol altna aln ve bunun endoal sonucu olan yemek piirme,

bugnk kimya biliminin balangcyd.Hayvan avclarnn paralad hayvanlar,anatomi ve biyolojiye yol ayordu. Dahaok bitki-meyve toplayan kadnlar, dahasonra kendi stlerine kalacak olan tbbnve botaniin temellerini atyorlard. Dahayakn dnemden bir rnek, buharlmotorun icad, modern zamanlarn ennemli bilim dallarndan termodinamiekap aralyordu.

1 Kocaeli 2 Nolu F Tipi Cezaevi Eitim Kurulu,teslim edilmeyen yaynla ilgili ald 3 Temmuz2009 tarihli kararn Tongu Oka tebli etti. Ayngnlerde cezaevinde kalan baka tutuklulara gelenTiroj, Nubihar, Hinker ve Senem Xanim,Kelha Amed, Birina Re, Mr Avis ve Jar LSermest adl Krte ve Mini International adlngilizce yaynlar da kapsayan karara gre,yaynlarn teslim edilmemesinin nedeni tercmeettirilmemi olmalaryd. Radikal, Cezavindekievirmene komik yasak, 9 Austos 2009,

http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009

&CategoryID=77

Uzun bin yllar boyunca, bu birikmibilgiler, gelenek/ritel ve mitoloji eklindegelecek kuaklara aktarld. Bugne kadarulaan Adem ve Havvann cennettenkovulma miti, aslnda avc-toplayc, yanibir nevi asalak yaantdan, insannemeinin gereklenmesi olarak var olantarm toplumuna geii simgeliyordu.Kurban riteli, bitkinin ldrlptohumunun tarlaya ekilmesi ve bire birden

fazla vermesinin cisimlemi haliydi.Birok halkn bayram olarak kutlananNewrozlar, Hdrellezler doannbereketlenmeye ve hareketlenmeyebalad bahar karlama bayramlaryd.

Aslnda teknoloji ve bilimin ileriye doruatt her adm, insanln nne yeniolanaklar ve problemler kartyordu. Heryeni gelime, insann doayla kurduuilikiyi yeniden dzenliyor; dolaysylainsan ile insan arasndaki ilikiyi dedeitiriyordu:

Teknoloji, insann doa ile kurduuilikinin biimini ve yaamas iin gerekli olanretim srelerini aa vurur; dolaysylaayn zamanda sosyal ilikilerinin biimini vebu sosyal ilikilerin belirledii kavraylar daifa eder.2

Demek ki, kaz yapan bir arkeologun

bulduu bir alet, (1) aleti kullanan insantopluluunun ekonomik yapsn; (2)retici glerin geldii noktay; (3) retimilikilerini ve bu ilikilerin yaratt sosyalyapy; (4) bu sosyal yapnn belirlediihukuki ereveyi anlamamz salar.Yontma Ta Devri (Paleolitik) nden kalmabir ta baltasnn, her avc-toplayc

2 Marx, Karl, Economic Manuscripts: Capital Vol.

I,http://www.marxists.org/archive/marx/works/1867-

c1/ch15.htm#n4

Erman ete: Havaclk ve Uzay Mh. 2. Snf

27
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009&CategoryID=77http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009&CategoryID=77http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009&CategoryID=77http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009&CategoryID=77http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009&CategoryID=77http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009&CategoryID=77http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009&CategoryID=77


29/55

topluluk iin ayn kltr yarattn iddiaedemeyiz; ancak bir ehir kltryaratamayacan pekl iddia edebiliriz.

Bilim ve teknolojinin, insanlarn gndelik

yaamlarnda ve tarihsel geliimindekiyeri bizim iin bu kadar ak grnrken,bunlar anlatmann alemi ne?

Bunun iin tarihte byk bir sramayapp yz yl kadar ncesine gitmemizgerekecek. Burjuvazinin gericileme veyozlama dneminin bilim felsefesi olanpozitivizm, ayn snfn istikrar araypdzenini oturtmaya alt bir dnemedomutu. zet olarak Avrupann

geirdii burjuva dnm srelerinininsanlk tarihinde bir sona iaret ettiini vetoplumlarn en yksek aamasnnburjuvazinin iktidarnda gerekletiiniiddia ediyordu. Bu akmn bilime dairyrtt akllardan birisi de, bilimi ezelve ebed bir kategori olarak grmek, onuntemel amacnn saf geree ulamakolduuydu. Bylece bilim, tarihten vesnflardan bamsz bir mertebeyeulayordu.

Bu tablonun bozuluu, tahmin edileceigibi Sovyetler Birlii ile birlikte oldu. 1931ylnda ngilterede yaplan 2. UluslararasBilim Tarihi Kongresine katlan Sovyetdelegasyonu, hakim bilim-toplumilikisini kknden deitirecek sunumlaryapt. zellikle Sovyet fiziki, felsefeci vebilim tarihisi Boris Hessenin Newton vePrincipias zerine sunduu nlbildirge, byk yank uyandrd. Hessen

zetle, Newtonun bilime yaptkatklarn onun dehasndankaynaklanmadn, o dnemin ykselensnf olan ngiliz burjuvazisininkarlaryla dorudan ilikili olduunuiddia ediyordu.3

3 Hessen, Boris, The Social and Economic Roots of

Newtons Principia, 1931, http://webfiles.mpiwg-berlin.mpg.de/rereadingClassics/Hessen.pdf/V1_He

ssen.pdf

Sovyet bilim insanlar ile dier lkelerinbilim insanlarnn ilk temas, ngilteredebir radikal akademisyenler kuadourdu. Bu kuak, bilim ile toplumarasnda diyalektik bir iliki kuruyor,

gncel politik meselelerde dorudan tavralyordu.

John Desmond Bernal, bu kuan nemliisimlerinden bir tanesi. Fiziki vemolekler biyolog olmasna ramen, onunnn esas olarak bilim tarihi ve bilimintoplumsal ilevi zerine yazd kapsamlincelemeler oluturuyor:

Yunan bilimi, parann egemen

olduu kleci demir a toplumununykseliini ve kn yanstr. Uzun birdnemi kapsayan Ortaaa, bilime ok azihtiya duyulan feodal ekonominin bymesive istikrarszl damgasn vurdu. Bilim,ancak burjuvazinin ykseliiyle feodal dzeninbalar koparlp atldktan sonra ilerlemeolana bulabildi.4

Aslnda bilimin bu toplumsal ilevininak seik grnd ilk modern

deneyimin Birinci Dnya Sava olduusylenebilir. Savan artk iki orduarasnda cephede olup biten bir olayolmaktan kmas ve topyekn savakonseptinin devreye girmesi; kimyasal vebiyolojik silahlarn siviller zerindeuygulanmas ve savan bir endstrihaline gelmesi ilk uyarc iaretlerolmaldr. Fakat esas byk kopuunfaizmin ykselii ve kinci Sava ilegerekletii muhakkaktr. Atom

bombasnn bulunuu ve kullanlmas,havaclk sanayiinin byk bir atlmyaamas, insanlar zerinde deneyleryapl, modern tbbn gerek anlamdamodernlemesi kinci Dnya Savavesilesiyle gerekleiyordu.

Bu noktada, zellikle savatan sonra iki tipgr beliriyordu. Birincisi, Bernalin deiinde bulunduu politik ve bilimin halk

4Bernal, J.D., Tarihte Bilim, Cilt 1, stanbul,

Evrensel:2008, s.33.

28


30/55

yararna kullanlabileceini iddia eden,faizme kar mcadele eden ve savatansonra da bara ve silahszlanmaya vurguyapan bir bilim insanlar, siyasetigrubuydu. kincisi ise, felsefesini

Frankfurt Okulu dnrlerininoluturduu, karamsar, modern aklclninsanl faizme gtrdn veteknolojinin eninde sonunda savalara veinsanln ykmna yol aacan iddiaeden bir grup. kinci gruba rahiplerin dedahil olduunu belirtmek gerekir.Bapiskopos Ripon, daha 1927 ylndaunlar syleyebiliyor:

Birileri tarafndan lin edilmekpahasna sylemeliyim ki, geen on yldaki fizikve kimya laboratuvarlar kapatlsayd,insanln toplam mutluluundan bir eylereksilmezdi...5

Peki, bugn ne durumdayz? ncelikle,bilimin saf gereki aramaddorusunu bir tarafa koyalm. Bilim siyasi

5

Bapiskopos Ripondan aktaran, Bernal, J.D., TheSocial Function of Science, London, M.I.T.

Press:1967, s.2.

iktidarlarn ve snflarn dolaymylayaplr. Bu minvalde tarafldr.

Fakat bu tarafllk meselesinde dikkatliolmak gerekiyor. Burjuvazinin gericiletii

dnemde, kart snfa, yani ii snfnakar kullanlan tarafszlk maskesi, bugnemperyalizmin ideolojik saldrstarafndan, bilimin orasndan burasndanekitirildii bir taraflla dntrlmdurumda. Bu taraflln iine, din, kltrve her trden gerici ideoloji girmektedir.Bylece, senin bilimin sana, benimbilimim bana denmektedir.

yleyse bu saldrya kar, ideolojik bir

silah olarak bilimin safl iddiasyla kardurulabilir mi? Mitlerden ve dinlerdenayrt edilemeyen bilimin eski alarnadnn karsna, eski Aydnlanmafelsefesinin gncellenmesi ile klabileceikanaatindeyim. Kald ki, bilim yle deilbyle olur demek iin dahi, biliminsiyasallamas gerekmektedir. Biliminsafl, kendisini siyasi mcadele iersindegsterecektir. Bilimi her trden gericiliinelinden kurtaracak olan, bilimin siyasal bir

silaha dndrlmesidir. Hem bu, 20.yzyl bilim ve siyaset pratiklerinin esasomurgasn oluturur- bilim ile siyasetinbirbirinden ayrlamad aa:

lk ve en zorlu adm mevcut bilgimiznda bilinen ktlkleri ortadankaldrmaktr. kincisi, bugn stesinden

gelemediimiz ktlklere son verecek,hastalklar tedavi edecek, herkesin salkl vemutlu bir yaam srmesini salayacak

aralarn bulunmas iin aratrmalaryapmaktr. Ama bunun da tesinde, baka yeni

grevler bizleri beklemektedir: (...) te yandan,daha olumlu bir biimde yeni gzellikleri, yeni

gereleri ve en nemlisi toplumsal eylem iinyeni ve etkili rgtlenme temellerinikefetmemiz gerekir.6

6Bernal, J.D., Tarihte Bilim, cilt 2, stanbul,

Evrensel:2008, s.508.

29


31/55

Dil ve Evrimisa Kerem BAYIRLI

-Kk kk bebeler nasl reniyor diliyahu?-Olum, anneleri babalar retiyor ya ite.

-Abi, Eskimolarn dilinde kar iin yzden fazlakelime varm.

-imdi sen bu kck ocua ayn anda ikidili retirsen ne olur? Hem dillerikartrrlar hem de kafalar karr tabii

Yukardaki yorumlar yapanlarhayali arkadalarm. Ve onlarn buyorumlarn dil ile ilgili pek okdncelerimizin aslnda hi de doruolmadn gstermek iin koydum.Aslnda bu kadar yanlmamzda alacakbir ey yok. Dil bizim iin yle doal birey ki bazen onun kullandmz karmakbir sistem olduunu unutuyoruz. Dilsradanlamaya balyor bizim iin. Belkide bu yaznn ana konularndan birisi bu.

Aslnda ok ynl ve ilgilisi iin okheyecan verici bir yetenek bu. Bunedenledir ki meraklarnn peinde koandilbilimciler iin tatl bir ba ars oluyor.Dilin ne olduunu biraz biliyoruz amayeterince deil. Hele ki dille ilgilikanlarmz sz konusu olduunda,zgnm, sanrm ok eyi yanldnyoruz.

Dilbilim alanna teet geenler

bile bu alanda en nemli kiilerden birininNoam Chomsky olduunu duymutur.Dnyada u ana kadar en ok alntlananon kaynaktan biri kendileri. Bunlararasnda yaayan tek kii. Genelde politikgrleri ve Amerikan emperyalizminealeyhtarlyla tannan bu bilim insannok byk bir dilbilimci olduunusylemem gerekiyor. 50lerden bu yana,zellikle de szdizim yaplarn retenkurallarn ve biyolojik mekanizmann

allmas sz konusu olduunda,Chomsky ve yandalarnn tezlerinin

dilbilimdeki baskn paradigma olduunubelirtelim.

Chomsky ncesi dnem dilyeteneinin genel renmemekanizmalaryla aklanmaya alldbir dnem. Genelde hakim olan gr ozamann nl figrleri Skinner vePiagetnin grleri. Temel tezleri ise dilindier btn eyler gibi renildii (olumlupekitire, taklit, dzeltemeler araclyla

vs) ve insan zihninin zerine deneyimlerinyazld bo bir levha (tabula rasa)olduu Chomskynin bu noktadaki kark temel olarak bir ocuun maruzkald dil girdisinin onun sahip olduudil yeteneini (iselletirdii dil bilgisini)aklamakta yetersiz kalaca idi. Yaniocuklarn dilin bu kadar hzl ekilderenmelerinin genel renmemekanizmalaryla aklanamayaca vebizim dil renmek iin biyolojik bir

mekanizmay harekete geirdiimizisavundu.

unun dnn. Anadili ngilizceolan bir ailenin bir ocuu var ve yleeyler duyuyor:

The man is happy.Is the man happy?

Beklenen ey u olurdu. Bizim

ocuk ngilizce de soru yapmak iingrd ilk isin baa alnmasngerektiini dnmeli. nk elindekirnek ona bu bilgiyi veriyor. Pekiocuktan aadaki cmleyi soruyadntrmesini istersek ne olur?

The man who is happy is my father.

Beklenen ey ilk isi baa alarakyanl bir cmle kurmas. Ama olmuyor.ocuklarn dilkullanmn inceleyenaratrmaclar bu tip yanllarn

30


32/55

yaplmadn sylyorlar. Demek ki buiin iinde baka bir i var.

te Chomsky ve arkadalarnniddias da ocuklarn dili edinmeleri

srecinde kullandklar biyolojik birmekanizmann (adna Evrensel Gramerdeniyor) hem dile ait olan ve olmayansesleri ayrtrmasnda hem de dilinedinilmesi srecinde yardmc olduuPeki nasl bir mekanizma bu? Bir kere bubelli bir dile zg olamaz. Bir ngilizocuu aln doduktan sonra Trkiyeyegetirin hibir ey olmam gibi Trkeedinecektir. Uzun zamandr bu biyolojikyetenein ayrntlaryla ilgili tartmalar

sryor. Gelinen nokta u: Bumekanizmada ilkeler ve parametreler var.lkeler btn dillerde ortak zelliklerleilgili. Mesela btn diller beklerleri i iegeirerek onlardan sonsuz yaplarretmeyi olanakl klan zyinelemeyeteneine sahip. (Bundandr ki dil de enuzun cmle diye bir ey yok.)Parametrelerse mesela znenindrlmesine izin verip vermemesi ya dasoru yaparken soru kelimesinin baa

alnp alnmamas gibi eyler. znenindrlmesi kapal ve soru kelimesininbaa alnmas ak ise ngilizceningramerine ulayorsunuz. znenindrlmesi ak ve soru kelimesinin baaalnmas kapal ise aln size Trke. Buekilde bu kk afacanlarn dilleri naslbu denli hzl rendiklerini ve dillerarasndaki benzerlik ve farkllklarnnedenlerini anlama imknna sahipoluyoruz.

Yukarda anlattklarm teoriningerek zenginliinin yannda karikatrnkarikatr. Ama bir fikir vermiolabileceini dnyorum. Bunlara birdestek de antropoloji almalarndangeliyor. Kabilelerin kulland dillerlesanayilemi toplumlarn kullanddillerin ayn derecede karmak ve kurallolduu grlyor. Bir baka bulgu dayle: Farkl uluslardan insanlarnsmrgeciler tarafndan altrlmakzere bir araya getirildii yerlerde

kelimelere dayal basit iletiim sistemlerikullanlyor. Ve bir nesil sonra bu eksik dilgirdisine maruz kalan ocuklar herhangibir dilin sahip olduu karmaklkta vekuralllkta diller retip onu kullanmaya

balyor. Bu biyolojik yetenee hepimizayn derecede sahibiz. Ve btn bunlarndolayml bir sonucu da u: Bizler(insanlar) birbirimizden farklolduumuzdan daha ok, birbirimizebenziyoruz.

imdi ister istemez merak ediyorinsan. Peki nasl oldu da biz bu biyolojikyetiyi kazandk? Nasl oldu da dierakrabalarmzla pek ok konuda

benzerlikler tarken en azndan dilkonusunda bu kadar farkllatk? Bununacaba bizim dier gelimi zihinselyeteneklerimizle ve doaya ekil vererekyaamaya balamamzla bir ilgisi var m?Varsa nasl bir iliki bu?

Akas biraz daha speklatif biralana gei yapyoruz. Dilin evriminibilmek ok zor nk dil fosillemiyor.Uup gidiyor. Fiziki arkadalar bir gn

konutuklarmz evrenin bir yerindebulup bizlere dinletirlerse ne ala? Amaonlar bekleyecek vaktimiz yok nk okmerak ediyoruz.

ok ksaca unlar demek lazm.Bir gr dilin sesli iletiimden deil de elve mimiklere dayal iletiimden evrildiinisylyor. nk empanzeleri ve diermaymunlar incelediimizde bunlarniletiim kurmak iin seslerden ziyade el ve

mimikleri kullandn gsteriyor.Beyindeki homolog blgeler zerindeyaplan almalar da maymunlardahareket yetenekleri ile insanlardaki dilyeteneklerinin benzer blgelerdenynetildiini gsteriyor.

kinci bir gr ise dilin birden biredier yeteneklerle ortaya kt ve bunaneden olan mutasyonun insann Afrikadna yolculuunun balamasna nedenolduunu sylyor. Dilin birdenbire miyoksa tedrici bir ekilde mi evrildiine

31


33/55

dair tartmalar 90lardan bu yana yenidenalevlenmi durumda. Genel olarak dilindaha etkili iletiimi salad iinkullanclarna adaptif bir avantajsalad syleniyor. Ama dil iletiim

iindir iddias kimilerince kabuledilmiyor. Onlar dilin varlnn bakaavantajlar olduunu sylyorlar.

Yukardaki hayali arkadalarmznsz ettii eylere gelirsek unlardiyeceiz. Hayr, dili annemiz retmiyor.Dil iin sahip olduumuz biyolojikmekanizmamz sayesinde evremizdekigirdileri alp belli bir ekle sokarak dilleriediniyoruz. Ve bunu bilinli olarak deil

bilinaltnda yapyoruz. Biliyoruz amaneyi bildiimizi bilin dzeyindebilmiyoruz. Bu; elin, ayan, gzn

olumas kadar biyolojik bir sre. kincisiEskimolarn dilinde kar iin yzden fazlaszck falan yok. Yaklak on tane var. Biro kadarn ngilizcede de bulabilirsinizTrkede de. ncs ift dilli

ocuklarn ne akl kark ne de onlardilleri birbirine kartryor. Tam aksinehem problem zme yeteneklerinin dahagelimi olduuna hem de dilin bir sistemolarak alglamakta daha baarlolduklarna dair almalar var.

Akll bir okurun kafasnda buradayazlanlarla ilgili ok sayda soru olumuolsa gerek. Belki de oktandr zerinde hidnmediiniz bu tuhaf yeteneinize bir

iyilik yapmal ve Chomskynin Dil veZihin kitabndan balayarak onu tekrardnmelisiniz.

32


34/55

Bir Felsefe retimi YntemiCemil GZEY

Okumay renir renmez knevimizdeki, yazn tatil iin gittiimizstanbulda nenemin evindeki btnromanlar okumu biri olarak,niversitedekikelli felli hocalarmdanbirinin hayatnda hi roman okumamolmakla vndn duyduumda nediyeceimi bilememi, amaiimdenyandk; iimizvar bununla diyehayflanmtm. Bazlarysayalnzcaierdii felsefeden tr, genliklerinde

roman okumu olduklarn, amagerekfelsefeyi(yani felsefe metnini) kefederetmez bu yzeysel etkinliktenvazgetiklerini sylyorlard. Edebiyataok nem veren bir hocamzlaysayldzlarmz barmyordu bir trl.ncelerisnf arkadalarma, daha sonragrev yaptm eitli niversitelerdekirencilerime felsefe problemleriyle ilgiligrlerimi anlatrken, romanlardanrnekverme ihtiyacm arttka, bunu derslerde

temelli ekilde ele alnmas gereken biryntem olarak grmeye baladm. sterbirey veya toplum, isterse insan tr iinolsun, hereyininsan iin ve insana greolduuna inandmdaysa Murdochasempati duymaya baladm:Zir insanrknn hem kolektif hem de bireyselkurtuluu iin, sanathi kukusuzfelsefeden nemlidir ve en nemlisi deedebiyattr1.Geri edebiyatn nemikonusunda onun kadar inanl deilim,ama en skc konularn ilendii derslerdekurtarc olduunu kabul ediyorum. Buyzden felsefe derslerinde roman ve iiri,hatta sinemay sistematik bir ekildekullanyorum.

ncelikle ve zellikle ahlk felsefesineait konular edebiyatta ok canl, vurucu veak seik olarak ele alnabilmektedir;felsefe metnindeyse byle bir dile getirmetarzndan sz edilemez. Bununyannda,bazromanlarn fenomenolojik bir grevstlendiklerini, yaniyaanan-hayat tasviredebildiklerini de grmekteyiz ki, bu da

bir felsefe metninin stesindengelebilecei bir i deildir. stelik okumadevi olarak romann pek ok pratikfaydas vardr: renciyeokumaysevdirmek, tutkuyla okumalarnsalamak ve pek ok rencinin muzdaripolduu zoraki-okuma tutumunu krmak.

yle sanyorum ki, ahlaksalsorunlar eitli sebeplerle edebiyattayaam buluyorlar ve byleliklerencilerin onlar hakknda ciddi bir

ekilde dnmesini salyorlar; bunlarnsoyut(hatta bo) sorular olarakgrlmelerini engellemek iin uygun biryoldur bu. Ben sz konusu sorunlarn ikitanesini ele alacam: Edebiyatn naivahlaksal grecilik karsnda sergilediitavrlar ve ahlaksal sorunlar dile getirmeyollar. Ahlaksalgreciliin giriderslerindeki en yaygn ve ba edilmesi eng mesele olduunu uzun yllar nce farketmitim. Hangiahlak kuramn ele

alyorsak alalm(veya zel bir ahlksalkonu) ayn greci argmanlar ortayadklmektedir. Hibireylem doru veyayanl olarak deerlendirilemez; her eysizin bak anza veya kltrelnyargnza baldr. Ohalde dierkltrlerin(topluluklarn, bireylerin)ahlakn yarglama giriimleri entellekteladan savunulabilir deildir. Geri buetrefilli sorunla ilgili ok gzel metinlervardr, amarenciler bunlar

rtlebilecek(rtlmeli) bir diziparlak argman muamelesi yaparakokumaktadrlar, nk naivgreciliklerinin apak(ve empirik olarak)doru olduuna inanmaktadrlar. Ahlaknumutsuz greciliiyle ilgili bu inatlkelbette bir yandan etnik/dinsel arkaplanmz hatrlatmakta, teyandan dierkltrleri incelerken tolerans(hogrdeil) kavramnn nemini devurgulamaktadr. rencilerinou;greciliin mantksal sonularnda ortayakacak tehlikelerden bhaberseler de, bu

33


35/55


36/55


37/55

zel bir felsefe oturumunda JanetHobhousen Dancing in the Dark adlyaptn kullandmda, rencilerinhic etnunckendimizi okuyabildikleri iinmutlu olduklarn

farketmitim.Hobhouse(ve ToniMorrison,Alice Walker,Iris Murdoch,DorisLessing,Milan Kundera,Nadine Gordimer)imdi ve burada insan ilikilerindekisknty modern byk ehir stresleri vekarmaklklar balamnda elealmtr.likilerin nasl alt-stolduunu,hatta nasl ve ne zaman sil-batan kurulabilecekleri hakknda birtakm ipular elde etmeyiistiyorsak,gzmz evirmemiz gereken

yer edebiyatn alandr.likilerdenbahsedenler yalnzca romanclar(bualandaki erkek kotasna hcum edenvarakperverlere ramen,genellikle venclkle kadn romanclar) olduundandeil,bu konular hakkndaki sylemleribtn karmaklklar dile getirdii iindirki,onlar yaanan-hayatta olduu ekliylesergilerler ve popler psikolojininyalapap zm nerileri ve klielerindenzenle kanrlar.

Grld gibi; kuramclaryaanan hayat sunmada veyazmlemede baar saladklarnda bile,kurgu karakterler kuramdasomutlatrlmlarsa zmleme yepyenibir anlam kazanmaktadr. sterotantikolmayan bir hayatn tehlikelerini veyabamza rebilecei oraplar tasviretmekyi arzulayalm isterse cinsiyetbasklarnn rseleyici etkilerini, en grafikortam edebiyattr(veya sinema ya da

drama).Yaanan hayat tehir etmek iinsanata bavurmak heuristik adanyardmc olmakla kalmaz, iinen nemlizelliklerinden biridir de.

Romanc gzn ne yaptmzadikmitir, neyapmamz gerektiine veyayapmamzn beklendiine deil.O,akademisyenin olsa olsa asl astarolmayan, keyfbir disiplinle eldeedebilecei doal bir hediyeye,rasyonalizmden kurtulmay salayan okutsal zgrle sahiptir. En sonfelsefecilerin de ileri srd gibi,

aklaycdeil tasvir edici olagelmitir herzaman ve netice itibaryla sk skfelsefecinin keiflerini ncedengrmtr... Romaninsann halinin birresmi ve yorumudur...5

Grld gibi, sanatlarnzellikle de romanclarn yaanan hayatnayrntlarn ortaya karma tarzlarylailgili rnekler vermeyi ilnihayesrdrebilmek mmkndr. Bu konununzerinde yeterince durmu olduumuvarsayyor ve felsefe retirken edebiyatkullanmann baz pratik yararlarnadeinmek istiyorum. Problemi eveleyipgevelemeden ortaya koymak iin olgularabavurmak gerekmektedir: felsefe metnin

diyalektik: bilim, felsefe ve sanat dergisi 1. sayısı

Documents