matrix ve felsefe - 1, matriks ve felsefe - 1,

8/7/2019 Matrix ve Felsefe - 1, Matriks ve Felsefe - 1,

1/65

Matrix1Matrix ve Felsefe-1William Irwin.:sha:.06062003,2058

MATRIX ve FELSEFE

Sizin de kafanz Keanu Revees gibi Matrix'ten sonra kartysa bu kitapkesinlikle sizin iin yazlm. Eer film kafanz kartrmadysa, hemen birdoktora grnn. Matrix'i henz seyretmediyseniz, o zaman bu kitab mutlakaokumalsnz. Bylece bu filmin insanlar iin neden o kadar nemli olduunubulursunuz.Seim sizin, hayatnzn sonuna kadar onun sonularyla yaayacaksnz. Mavihap seip bu kitab tekrar rafa koyarak kendinize Matrix sadece bir film midiyeceksiniz? Yoksa, krmz hap seip bu kitab okuyarak, beyaz tavannpeinden mi gideceksiniz?"Matrix ve Felsefe, filmdeki felsefi temalarn neler olduunu belirleyii ve elealyla, felsefi zenginlik asndan filmden daha stn. Sizce aklclar,deneyciler, gerekiler, gerekstcler, maddeciler, btncler, varoluularve yapbozumcular Matrix hakknda ne dnr? te bu sorunun cevab Matrix veFelsefe kitabnda." -Lou Marinoff, Felsefeci-yazar.William Irwin, Pennsiylvania King's niversitesi'nde Profesrdr. Birok felsefiesere editr olarak imza atmtr. Hermeutik, Sartre, Platon, hukuk felsefesi vefelsefi pedagoji hakknda saysz makalesi vardr.

GiriMatrix zerine DncelerSiz olsaydnz hangi hap seerdiniz; krmzy m, yoksa maviyi mi? Cahillikmutluluk mudur, yoksa -ne olursa olsun- hakikati bilmeye deer mi? Matrix'iseyrettiimizde aksiyon ve zel efektlerden etkilendik, ayrca zihnimizsorularla doldu. Yoksa biz de mi Matrix'in tutsaklarydk? Bu film birHristiyanlk propagandas myd? Yoksa Budist bir film miydi? Gerekte birkak var m?King's niversitesi'ndeki rencilerimden Adam Albert, Matrix'e ilk dikkatimieken kii oldu. Descartes'in ktcl bir cin veya bir d tarafndanaldatlmas ihtimali zerine dnceleri ile film arasndaki balanty hemengrmt. Benim kendi tecrbelerimle rencimin-ki, dnyann eitliyerlerindeki felsefe profesrleri ve rencileriyle aynyd. Hatta PhilosophyNow dergisi renciler arasnda bir kompozisyon yarmas dzenledi: Konu: Hangihap seerdiniz? Niin?Bu kitapta profesrler rencilerinin at yolu izliyorlar. Her yazar filminfelsefi nemi zerine sorular sorup cevaplar veriyor. Kltr eletirmeni SlavojZizek'in ileri srd gibi, Matrix filmi, felseficile-rin mrekkep lekesitestidir. Felsefeciler onda kendi gzde felsefelerini gryorlar: varoluuluk,Marksizm, feminizm, Budizm, nihilizm, postmodernizm. Kendi felsefi "izm'iniz neolursa olsun onu Matrix'te bulabilirsiniz. Yine de film, kt zerine rasgelesklm mrekkep lekelerinden daha fazla ey ieriyor; arkasnda belirlenmi

bir plan var ve felsefi olan birok eye bilerek temas ediyor. Byk Sorularlayoldan kp niversiteden atlan izgi roman izerleri Wachoski kardeler,filmin dokusuna birok dorudan ve dolayl felsefi konuyu ilediklerini tereddtetmeden dile getiriyorlar. Matrix ve Felsefe, filmin yazar ve sanatlarnniyetleriyle pek uramvor. Kitap daha ziyade filmin felsefi neminin altniziyor.7Trinity'nin syledii gibi bizi harekete geiren bir sorudur. Katkda bulunanyazarlar sorulan ele almak iin baka felsefecilerle birlikte Platon,Aristoteles, Aqino'lu Thomas, Descartes, Kant, Nietzsche, Sartre, Sellars,Nozick, Baudrillard ve Quine'den faydalanyorlar. Neyi bilebilirim? Neyapmalym? Ne ummalym? Gerek nedir? Mutluluk nedir? Zihin nedir? zgrlknedir ve zgr myz? Yapay zek mmkn m? Bu sorular cevaplandrmak, bizi

felsefenin birok temel daln kefetmeye itiyor: metafizik, epistemoloji, etik,


2/65

estetik, ruh felsefesi, din felsefesi ve siyaset felsefesi. Sorular ok olmasnaok, ama bir buyruk kesin: UYAN!nsanlar popler kltr seviyor. amzn ortak dili bu. Aali-yah'n Matrix'inikincisini bitirmeden nce ldn biliyor muydunuz? Peki W.V, Quine'nin otarihten bir yl kadar bir sre nce ldn biliyor muydunuz? Birok insan popyldz Aaliyah' tanyor olmasna ramen, byk bir felsefeci olan Quine'nin

adn hi iitme-mitir. Bu kitaba katkda bulunan yazarlarn amac, okuyucuyupop kltrnden alp felsefeye getirmek. Willie Suttan kendi iinin dehas birsulular kraldr. Bir gn sormular "Willie, neden banka soyuyorsun?" Cevabyaptrm: "nk paralar orada." Matrix gibi bir pop kltr hakknda nedenyazyoruz? nk insanlar orada.Felsefi sorular sormak iin Homer'in, Dante'nin ve Shakespea-re'in eserlerinikullansak, kimse ses karmaz. Matrix bat klasiklerinin listesine dahildeildir, ancak film yazn dnyasnn byk eserleriyle ayn felsefi sorulangndeme getiriyor. Eer felsefe, yalnzca felsefecilerin yazdklaryla veprofesrlerin hayatlaryla snrl tutulsayd, birok insann yanl bir ekildeinand gibi skc ve kuru bir disiplin olurdu. Fakat felsefe her yerdedir;herkesin hayatyla ilgilidir ve herkesin hayatn aydnlatabilir. Matrix "heryerdedir."Bu kitap sadece felsefeciler iin deildir, bir soru yznden sabaha kadaruykusuz kalan herkes iindir. Brakn kitap felsefe hayatnza bir son deil,bir balang olsun. 8

Sahne lNasl Biliyoruz?lBilgisayarlar, Maaralar ve Kahinler: Neo ve SokratesWILLIAM IRWIN- Onlara iyi gittiini syleyeceim, Duvardaki glgeleri seyrettiimi. JOHNLENNON- Hayatmz sk sk zincirlenmi yaarz Anahtarn bizde olduunu bilmeden THEEAGLESBirok kii Matrix filminin "bugne kadar anlatlm en byk hi-kye"nin biryeniden anlatm olduunu hemen fark edecektir. Filmin ncil'le ilgiliarmlar aktr ve onun 1999'un Paskalya'snda gsterime girmesi sz konusuierii destekler. Ancak ok az insan Mat-rix filminin, "bugne kadaranlatlmam en byk hikye"nin, btn kar klara ramen amac iinmcadele eden ve sonunda soylu davasn kanyla deyen dnr Sokrates'inhikyesinin bir yeniden anlatm olduunu bilir.nsanlarn ou kltrmzn bize sunduu en byk hikyelerden birinden nedenhabersizdir? Bunun ana sebebi hikye anlatma iini niversite hocalarnabrakm olmamzdr. Herkes niversiteye11gitmiyor ve niversiteye gidenlerin ne yazk ki hepsi felsefe dersleri almyor.Her ne kadar 101 Soruda Felsefe diye bir kitap Sokrates'in hayatn yakndanincelemek ve tutkulu bir ekilde tartmak iin ideal olsa da, kmaz ayn son

perembesini beklemek zorunda deiliz. Sokrates'in hayat, tpk Hz. sa'nnhayat gibi ocuk kitaplarna girmeli, aile toplantlarnda ve snflardatartlmal, televizyondan yaynlanmaldr. Hatta film bile yaplmaldr.Wachoski biraderler hikyenin rtk bir yeniden anlatsnda Kenau Reeves'iynetmi olabilirler, fakat Sokrates'in "af dilemeyen" hayatn sinemaylatalandran bir filmde ben olsam Steve Martin'i oynatrdm. Spielberg deynetirdi. Matrix filmi ayn anda birok eydin Sokrates'in hikyesini anlatmakbunlardan yalnzca biridir. Gerekten de seyirciler hikyeyi nceden bilmiyorsa,filmin bu yann gzden karabilir. Eer hikyeyi siz de bilmiyorsanz, izinverin bu yaz bir balang okun.Sorular ve Grevler"Tanr'nn verdii bir grevdeyiz," diyor Blues Brothers. Depolarnda aznakadar benzin, ceplerinde yarm paket sigara ve Chicago'ya nlerinde iki yz elli

kilometre varken. Grevleri? Sevimli bir ekilde Penguen adn taktklar birrahibe tarafndan bytldkleri bir yetimhaneyi kurtarmak iin konser vermek.


3/65

Neo ise insanl yapay zeknn bihaber olduklar kleliinden kurtarmagrevindedir. Sokrates de ona Tanr (Apollon) tarafndan verilen bir grevdedir.Bu grev ona Delphi'deki Kahin'in arkada Chaerephon'a syledikleriaraclyla verilmitir. Grevi, eer kabul ederse, doduu kentin insanlarn,Atinallar "uyandrmak"tr.Maher yerini andran bir dans kulbnn ukurunda Trinitiy Ne-o'ya unlar

fsldar: "Bizi harekete geiren ayn sorudur." Soru: Matrix nedir? Sokratestpk Neo gibi, beyninin kvrmlarna taklp onu deli eden bir soruylauramaktadr: yi bir hayat nedir? Soru sorma her iki kahramanmza da belagetirir. Sokrates kendini tanr tanmaz-12lk ve genleri batan karmakla suland bir mahkemede bulur. Neo iseAjanlar tarafndan "kanun kitaplarnda yazl btn internet yasalarn"inemekle sulanr.Sokrates hemehrilerine sorular sorup duruyordu; bu sorular genellikle dorudansorulan, basit sorulard, fakat daha sonra cevaplarnn o kadar basit olmadortaya kyordu. Tpk usta bir avukat gibi, birbiri ardna, karsndakiinsann bilgisizliini ortaya karacak daha zor sorular soruyordu. rneinSokrates arkada Euthry-phro'na sorar: Kutsal nedir? Bir eylemi kutsal yapaney nedir? Euthryphro cevap verir: "Kutsallk tanrlarn sevdii eydir vetanrlarn sevmedii kutsal olmayann kartdr" (Euthrypbro 9e). Bu iyi bircevap gibi grnr. Ta ki Sokrates daha zor bir soruyla gelene kadar. "Kutsalolan tanrlar onaylad iin mi kutsaldr, yoksa onlar onu kutsal olduu iinmi onaylarlar?" (Euthryphro 10a). Kolayca gznzde canlandrabileceiniz zere,Euthryphro bunu cevaplandrmada zor anlar yaar ve Sokrates'e biraz dahadarlr. Kii kendi kendiyle elie,-ne veya bir yanl yapana kadar sorularsorma srecine Sokratik Yntem denmektedir. Israrl soru sorma, yalnzcarencileri (rnein szllerde) rahatsz etmekle kalmaz, politikaclar da(istediiniz rnei sein) rahatsz eder. Fakat Sokrates'i toplumsal bilincesahip genler arasnda sevilen biri, kendinden baka bir ey dnmeyensekinlerin gznde nefret edilen biri haline getirmitir.Bu sorgulama biimi daha ziyade kendini beenmi bir sohbet tarz olarak grlsede, Sokrates kendi bilgisi sz konusu olduunda ok alak gnlldr. Azndapelesenk ettii "Hibir ey bilmiyorum," sz, her eyi bilmek bir yana, onuncehaletini anlatr. Peki hibir ey bilmeyen biri, neden herkesi byle srarlasorguya eker? Tpk Neo da olduu gibi, Sokrates'in mkemmel serveni de birKahin'in szleriyle ve bilgi ile bilgeliin doasna dair baz sezgilerlebalamtr.13Kahin Ne Dedi?Kahin, Morpheus'a Matrix'in kskacn zecek ve insanl hakikatle kurtaracakO'nu bulacan syler. Bylece Morpheus Neo'yu kablolarndan kurtarr ve biraztedavi, biraz Kung Fu'dan sonra, hatal m deil mi grmek iin Kahin'e gtrr.Neo bu byk olasla direnir, kaderinin bu ekilde nceden belirlenmi olduufikrini reddeder ve Morpheus'a kadere inanmadn, hayatnn kontrolnnkendisinde olduunu dnmeyi tercih ettiini syler. Sokrates de kaderine aynekilde direnmitir. Platon'un Sokrates'in Savunmas balyla kaydetmi olduu

durumasnda unlan syler:[Chaerephon] bir arkadamdr... [O] bir gn Delphi'ye gitmi. Bu kadar yoluKahin'e u soruyu sormak iin tepmi... (dnyada] benden daha bilge biri olupolmadn sormu; Apollon'nun rahibesi [dnyada] daha bilge birinin olmadnsylemi. (Savunma 21a) Rahibenin bu yantn duyduumda u ekilde tepkigsterdim: 'Tanr ne sylyor byle? Buradaki gizli anlam nedir? Ben kk bykhibir bilgelie sahip olmadm biliyorum. O halde benim bu kadar bilgeolduumu sylemekle ne demek istiyor?" (Savunma 21b)Gerekten de hibir ey bilmediini iddia eden birinden daha bilge biri naslolmaz? Sokrates bize Kahin'in ngr niteliindeki szlerinin yanllngstermeye soyunduunu anlatr.Ben de unu yaptm: Kahin'e "Bu adam benden daha bilge, oysa sen bendenbilgesinin olmadn sylemitin" diyebilmek, yantnn yanl olduunu

ispatlayabilmek iin, bulduum her yerde, bilge grnen insanlara yanatm.(Savunma 21c)


4/65

Sokrates bir politikac olan setii ilk adamn, ok ey bildiini sand haldehibir ey bilmediini renerek hayal krklna urar. nat bir doayasahip olduu iin, aratrmasna devam eder ve n14ce Atina'nn mehur oyun yazarlarn, ardndan usta zanaatkarlarn sorguyaeker. Yine hayal krklna urar. ronik bir biimde Sokrates, ne kadar cahil

olduunu bildii iin gerekten de Atinallar arasnda en bilge olandr.Sonu olarak Sokrates hemehrilerini sorgulamay, onlara kendi cehaletinigstermeyi, bylece onlar uykularndan uyandrmay ve bilgi arayna katmaykendine grev edinir.Sanki ehir, tebihimi mazur grn, byk, koca bir attr; fakat byklndendolay bir ekilde hantaldr ve harekete gemek iin at sinei gibi bir eytarafndan sokulmay gereksinir. Sannn Tanr beni bu ehirde, btn gn durmaknedir bilmeyen, hareketsiz ksmlarnza konan, her birinizi sokarak eylemezorlayan ve her birinizi ikna edip eletiren bir at sinei olarak yaamaklagrevlendirdi.Tpk bir at sinei, pire veya bit gibi durmakszn sorgulayan Sokrates ehrinbyk ounluuna hakikati -cahilce yaayanlarn sonunun mutluluk deil, sabunkp olduunu- anlatmaya alr.Hikayelerdeki kahinlerin evi birbirinden farkldr. Mitolojiye gre Zeusdnyann merkezini bulmak iin bir kartaln doudan, bir dierini batdangnderir. Bu kartallar Delphi'nin stnde karlarlar, bylece buras dnyannmerkezi veya gbei olarak kabul edilir. Grkemli bir gzellie sahip ParnassusDa'nn yamalarnda bir yer olan Delphi'de, Apollon, Pythia ismiyle de bilinenbir kahin olan rahibesine konuur. Morpheus'ta Neo'yu belki dnyann merkezinedeil ama, Matrix'in ta kalbine; Kahin'in belki Parnassus Da'nda deil amaehrin kenar mahallesindeki evine gtrr.Kendinden pek emin olmayan Neo, Morpheus'a sorar: "Kahin neyi biliyor?.. Hereyi mi?" Morpheus yantlar: "[Ona sorsan] Yeterince bildiini syleyecektir."Neo hl pheli, "Hi yanlmyor mu?" Morpheus soukkanl, paradoksal biryantla onu teskin eder. "Do-15ru veya yanl terimleriyle dnmemeye al. O bir rehber Neo. Sana yolubulmanda yardm edebilir."Delphi'deki Apollon Tapna'na giden bir erkek ziyareti (kadnlara yasaktr),kurbanlarn kesip hediyelerini sunduktan sonra, Kani-n'in yardmclardanbirine, ona sormas iin bir soru sorar. ayakl bir sandalyede oturan rahibe,Apollon'un nefesini, yani yerdeki bir atlaktan kan buharlar (muhtemelenetileni), iine eker. Apollon'un rahibesi bir rock konserinde kafay ttslemibiri gibi, baka bir dnyann anlalmaz diliyle konuur. Bir rahip anlalmazmrldanmay yorumlar ve muhtemelen iir formunda dile getirir. Tpk 900'lhatlar arayan birinin edindii bilge nasihat gibi, Kahin'in kehanetlerigenellikle bulank ve birden ok yoruma aktr. Bildiimiz zere Sokrates,Kahin'in ondan daha bilge kimsenin olmadna dair szlerini artc bulur.Kahin'in ok anlaml kehanetlerdeki nn bildii iin, onun hata yaptnkantlamaya alr, fakat sonunda kehanetin ironik anlamn kefeder. Vaktin

Perslere kar sava iin uygun olup olmad hakknda Kahin'e soru soran KralCroessus, rnein, Sokrates kadar bilge olamamtr. Kahin'in ona cevab uolmutur: "Bu savaa girersen byk bir krallk yklacak." Bu byk haberi alankral ordularn sava alanna ve kendi mahvna srer. Artk, ona hangi krallkastettii konusunda hatasn iaret eden Kahin'e syleyecek herhangi bir lafyoktur.Matrix filminin, sanal kentin kenar mahallesinde yaayan Kahin'i, tpk, birdnem erdemliliinden kesin emin olunamayacak bir bakire yerine ellisini gemikadnlardan seilen Pythia gibi, byk an-nemsi, siyah bir kadndr: "Beklediingibi deil, ha?" der Neo'ya Kahin. Kentli Kahin, Delphi'deki meslektandanfarkl olarak, onu arayanlarla yz yze grmektedir. Her ne kadar o da ayakl bir sandalyede oturuyor olsa da, mutlulukla frnndan gelen kurabiyebuharlarn iine eker, sigarasndan dumanlar koparr ve anlalmaz kelimeler

mrldanmaz. Fakat sakn bunun sizi aldatmasna izin verme-16


5/65

yin; mesaj ne kadar ak olursa olsun, amacnda Pythia'l rakibinden gerikalmaz. Tuhaf bir ekilde burada sorular soran Kahin'dir. "Niin buradaolduunu biliyor musun?" "Ne dnyorsun? Sence O sen misin?" Neo yant verir,"Bilmiyorum." Sokrates hibir ey bilmediini sylemeyi alkanlk halinegetirmiti; oysa Neo gerekten bilmi-yordur. Kahin'in nkteli bir biimdebelirttii gibi, [Neo] sevimli fakat pek zeki deildir. Kahin Neo'un kendisinin

O olmad sonucunu karmasna izin verir ve ona, O olmann k olmak gibiolduunu syler. Hi kimse sana bunu syleyemez. "Kemiklerindeki szdananlarsn." Ne yazk ki kt bir kurguyla ona syle syler. "Sende yetenek var,fakat sanki bir ey bekliyorsun." "Ne?" diye sorar Neo. Onun ke-hanetimsi yantu olur: "Belki gelecek hayatn. Kim bilir? Bu tr eyler hep byle olur."Kahin -elbette ki kt bir niyetle deil -seans srasnda bedava bir nasihat deverir. Mutfak kapsnn stnde asl bir levhay iaret ederek Neo'ya orada neyazldn bilip bilmediini sorar. Latince, der, anlam "Kendini Bil." Bubilgelik gerekten de Kahin'in kehanetini anlamlandrmann anahtardr. Ayn szDelphi'deki Apollon tapnanda ("barbarlara zg" Latince ile "Temet Nosce"deil ama) Yunanca yva>0 crorutov diye yazar. Pythia'dan gelen herhangi birkehaneti yorumlamak, Kahin'in verdii fiili yanttan daha nemlidir. Sokratesbunu fark etmi ve u maksimle yaamtr. "Sorgulanmayan bir hayat yaamayademez." Kral Croessus, daha nce grdmz gibi kendini bilmiyordu ve bunucezasn fazlasyla dedi. Neo ancak zamanla kendini bildi, bylece kendineinanmaya balad ve Kahin'in kehanetinin derinliini dorulad; yani, MorpheusO'nu buldu ve Tri-nity O olan lye k oldu.Kendini bilmek anahtardr. Bu anahtar yoksa, baka bilgilere sahip olmannhibir anlam yoktur. Bu konu yalnzca Sokrates ve Mat-rix iin deil, felsefiynleriyle ne kan dier filmlerde de sk sk ilenir. Fight Club bir ergenliksorusu sorar gibi grnr: "Hayatnda17hi kavga etmemisen, kendini nereye kadar tanyabilirsin?" Kurgu ve "kavga"ilerledike, bunun salaka ve yalnzca erkeklere zg bir soru olmadngrrz. Kavga vastasyla kendimizi tanrz. Yine Boys Don't Cray filmindekiMarlon Brandon'un kendini ve dierlerini aldatnn getirdii felaketimsisonular buna bir rnek tekil eder. Keza Memento artc bir soruyla urar:Kendime yalan sylemem nasl mmkndr? Hafza kayb yoksa cevabn bir parasm? Hollywo-od ve Atinallar anlalan hemfikirler: sorgulanmayan hayat hayatdeildir.Kenar mahalle Kahin'i meselesini tamamlamak iin, Delphi'de yazlm olan bakabir bilgeliin de mutfakta sergilendiini hatrlayalm; "Hibir eyde arlakama" HT|6ev ayocv. "Bir kurabiye al," der Kahin Neo'ya, "birka kurabiye al"veya "cannn istedii kadar kurabiye al," demez. Gzel koktuklarn biliyoruz,belki de Neo onlar tknmak istiyordur. Kahin ayn zamanda tuhaf bir eyimekte (muhtemelen bir kokteyl) ve sigara tttrmektedir. Tahminen o, bu treylerin keyfini arla kamadan karabiliyor. Bu, Ajan Smith'in gittiiyerdeki kaynaklan tketen, tketince baka bir yere ynelen virsler olarakinsan tanmyla kesin bir ztlk iindedir.Efsaneye gre Delphi'deki Kahin'e ilham veren buharlar, bir zamanlar btn

insanlara ackm, fakat insanlar bu imtiyaz kt kullanp buharn geldiideliin iine atlayp kendilerine zarar vermiler. Yalnzca Pythia'nn"Apollon'un nefesini" solumaya izinli olduu ve yorumlayc rahibin akldanana aktarmak iin kehaneti dinlemek zorunda kald vakitler, akldanmaya gelenin Tanr'dan iki kat uzaklat vakitlerdi. Eer iyicesindirilirse, "Kendini Bil" ve "Hibir eyde arla kama" bilgelikleri,Seilmi Olan insanlara hakikati anlatmaya yetkili klacaktr. Belki ancakbundan sonradr ki herkes "kehanet dumann soluyabilir" ve Tanryla temaskurabilir.18ki Maarann HikyesiMorpheus Neo'ya "Zihnin iin bir hapishanede," der. Kleler, sava mahkmlar,toplama kamp kurbanlar bile, an gelir, zihinlerinde zgr olurlar. "Bedenime

sahip olabilirler, ama ruhuma asla." Klelie ve mahkmiyete kar bu direnialar boyunca birok kahramana iar olmutur. rnein Epictetus, Fredrick


6/65

Douglass, Viktor Frankl, James Bond Stockdale, Nelson Mandela, John McCain, Mal-colm X, Rubin "Hurricane" Carter. Zihin iin bir hapishaneden daha kt olaney, bir zihin hapishanesidir; iinde olduunu bilmez, bu yzden de kama isteiduymazsnz. Byle bir hapishanenin iinde olan bir insan, zgr brakldnnasl anlayabilir ki?Varsay ki onlardan biri serbest braklp ayaa kalkmaya zorlansn, geriye

dnsn ve gzlerini ktan ayrmadan yrsn, btn bu hareketler acverecektir ve gzleri eskiden beri grp durduu glgelerin ait olduu nesnelerigremeyecek kadar kamam olacaktr. Biri ona eskiden grdklerinin anlamszbir yanlsama olduunu, fakat imdi bir ekilde hakikate daha yakn olduunu vedaha gerek nesnelere baktn, daha doru bir baka yaklatn sylese, bukii ne dnr dersiniz?.. arp, kendine imdi gsterilen nesnelerin eskidengrdklerinden daha gerek olmadna inanmayacak mdr?"Bu satrlar Platon'un maara alegorisi (ayrca benzetmesi, miti, maara meseli)diye bilenen bir hikye anlatt Cumhuriyet (514c) kitabndan alnmtr.Bununla birlikte anlat, Neo'nun Matrix'ten kurtarldnda yaad gl okiyi tarif etmektedir.Maaradaki mahkmlar, boyunlarndan, ellerinden ve ayaklarndanzincirlenmilerdir. Doutan itibaren bu haldedirler ve baka hibir hayatmevhumlar yoktur. Gardiyanlar, bir glge oyununda olduu gibi, atein nndehayvan ekillerini geirirken, glgeler nlerindeki duvara der. Mahkmlarduvardaki -gerek hayvanlarn deil, tahtadan oyma ekillere ait- glgeleriseyreder. Bu glgeleri mmkn19klan k, en iyi k, yani gne deil, bir atein dr. Ne var kimahkmlar tutsak olduklarn bilmezler ve kendilerince tecrbe edilen dndaherhangi bir gerekliin var olduundan kukulanmazlar. Gelgelelim bir gn,mahkmlardan biri serbest braklr, d dnyaya karlr ve orada, gnenda, eyleri bilfiil olduklar gibi grr. Bencil bir ekilde d dnyadakalmaktansa, esaret iinde yaadklarn tekilere anlatmak iin geri dner,arkadalar onun delirdiine inanarak, alayla karlk verir.Bu hikye Platon'un hocas Sokrates'in hayatna benzer. Deli olduu dnlmve nihayet dikkatleri daha yksek bir gereklik dzlemine ekmeye alt iinlmle cezalandrlmtr. Elbette Matrix'ten kurtulan ve "hakikat ln" grenNeo'nun hikyesine de benzemektedir. Neo, tpk Platon'un mahkmu gibi, kendininzincirlenmi veya daha kesin bir ifadeyle, Matrix'in yanlsatc glge oyununuzihninde canlandran siyah kablolara balanm olduunu renir. Platon'unmaara alegorisinde mahkmu kimin kurtard belli deildir; ne var ki Matrix'tebu kii Morpheus'tur (Morpheus Yunan mitolojisinde, ryalar yoluyla ekillerdedeiiklik yapan uyku tanrsnn ismidir). Neo, yukar doru ekitirilmekzorunda kalnm olmas gereken Platon'un mahkmu gibi, pembe bir maarabulamacnn iinde kabloyla balanm halde uyuyan dier bihaber mahkmlarngrnts karsnda ilk nce korkuya kaplr. Neo imdi grd eyin gerekolduunu ve eskiden bir d dnyasnda yaam olduunu kabul etmek istemez.Morpheus "Bu insanlarn ou filerinin ekilmesine hazr deiller," diyerekNeo'yu teskin eder. Tpk Platon'un mahkmunun maarann dndaki gerek

dnyaya ar ve acl uyum salama dnemi gibi, Neo'nun iyilemesi de acldr."Gzlerim neden acyor?" diye sorar Neo. "nk onlar daha nce hikullanmadn," diye yant verir Morpheus."Eitimin kk ac, meyvesi tatldr," diye yazar Aristoteles. Biz de eitimkelimesinin ngilizce'de etimolojik olarak "dar karmak"20anlamna geldiini unutmamalyz, Mahkm maaradan, Neo Mat-rix'ten darkarlmtr. Hipokrat Yemini hekimlere tbbi bilginin sahipleri deil,taycs ve yaycs olduklarm hatrlatr. Bakalarna yardm etmek iinbilgiyi paylamak zorundadrlar. Felsefe eitimi alanlar ise balayan ciddi biryemin yoktur, fakat bu bilgiyi paylaanlarn says hi de daha az deildir.Platon'un firari mahkmu gne ndaki iyilik ve bilgi dnyasndakalabilirdi, fakat geriye dner ve tekilere yardm eder. Bu mahkm eski

inanlarna ve hayatn eskiden olduu gibi yaamaya dnmektense, "Homeros'unAchilles'i gibi hissetmez mi, tek kar topra olmayan bir adamn evinde karn


7/65

tokluuna alan bir kle olmay yelemez mi," (Cumhuriyet 515d) her eyekatlanmaz m? Neo da, Cypher'in aksine, sahte bir hakikate dnmektense her eyekatlanmaya raz olacaktr.Bilgi ve HakikatMaara alegorisi sadece Sokrates'in hikyesinin yeniden anlatm deildir; hattabu, alegorinin en nemli yan bile deildir. Platon alegoriyi daha ziyade

okuyucuya daha yksek bir hakikat dzeyini, Formlar iaret etmek, okuyucuda budnyaya bir akl tevik etmek iin kullanr. Biz - hepimiz - mahkmlarabenzeriz; nk sk sk iinde yaadmz hakikatin var olan en yksek hakikatolduunu varsayma hatasna deriz. Platon'a gre, be duyumuza hitap edenhakikat dzeyinde tecrbe ettiimiz her ey, daha yksek bir hakikat dzeyinin,Formlarn yoksul taklitleridir. Gzel gnbatmlar, adil eylemler ve gerektengzel bir in yemei tecrbe edebiliriz; fakat btn bunlar mkemmel Formlarnsadece taklitleri, kendinde Gzel-lik'in, kendinde Adil'in, kendinde yilik'invs. kopyalarndan ibarettir.Akldaki hangi soru insanda Formlar arayn balatr? Platon ve Sokratesduyular vastasyla deil, yalnzca akl vastasyla anlamann nemini retir.Morpheus Neo'ya hi kimseye Matrix'in ne olduunun anlatlamayacan syler.Bizzat "kendin grmelisin." Formlarda21olduu gibi, Matrix'i kavramay salayan ey, kelimenin gerek anlamnda "grme"deil, dorudan bir bilmedir. Bu makale, hatta Pla-ton'u okumak bile, sizeFormlarn gerekte ne olduun tam anlamyla retemez. Platon'un diyaloglarnninsanda yaratt kafa karklnn, zorluun sebebi ksmen budur. nsankendini soru sorarken yakalar: Adalet nedir? Ak nedir? yilik nedir? Her eybir yana Form nedir? te Sokrates'in bann belaya girmesinin sebebi de zatenbudur. Okumasna okuyun, fakat soru sorarken dikkatli olun.Akln duyulardan daha nemli olduunu Neo da reniyor. Zihin maddedennemlidir. Platon iin fiziksel olan, Form kadar gerek deildir, Neo iin iseaslnda "kak yoktur." Neo ilk insanlar esaretten kurtaran adamnreankamasyonudur. Platon iin ise beden ve zihin birbirine yle yabancdr kibirliktelikleri daha doutan travmatik bir ekilde hafza kaybna, bir trunutkanla sebep olur. Bu Cypher'in uruna hain bir anlama yapt toptan birbellek kayb deildir, fakat daha ziyade Dozer'n lmcl ay likrn okfazla itikten sonra bir insann yaayaca akamdan kalmalktr. Ayrntlardoru zaman ve ipulanyla hatrlanabilir. Platon iin deja vu Matrix'tebeklenmedik bir plan deiiklii deil, Formlarn bir hatrlanmasdr (anam-nesis). Yeniden doumlar esnasnda ruh bedenden geici olarak kurtulunca,Formlar seyrederiz. Dnya gezegenindeki btn renmeler, aslnda, sradannesnelerde bulunan bir benzerlikten yola karak, Formlarn hatrlanmasrecidir. rnein, bir ocuk ieklerin gzel olduunu retilmeye ihtiyaduymaz, bunu Gzellik Formu'nu hatrlama ve iekteki gzellik pay vastasylabilir.Felsefe: Az Kullanlan YolArabayla Morpheus'u grmeye giderken, Neo aklndan geri dnmeyi geirir; fakatTrinity n bir buhrana dnmeye zorlar. "Sen daha nce aada bulundun Neo. O

yolu biliyorsun. Tam olarak nerede bittiini biliyorsun ve ben senin orada olmakistediini biliyorum."22nsan Robert Frost'un mehur dizelerini hatrlamadan edemiyor. "Az kullanlanyolu setim/ve btn hayatm deiti." Bu ok sevilen alntnn, bu kapansznn, gerekten ka insana uyduunu hepimiz merak etmeliyiz. Eer bu alntyaounluk sahip ksa ve fiilen onu yaasa bile, eninde sonunda hi olmazsa birbyk cadde ve hl trafik skklklar olurdu.Krmz hap cesur tercihin yeni semboldr; birok insan Neo'nun yerinde olsaydbu hap seeceini syleyecektir. Bu yzden her zaman rencilerimden, felsefeyegiri dersimin sonunda, snf kompozisyonlar dzeltmelerimden birininzerindeki krmz ve mavi fosforlu kalem izgilerini koklamalarn isterim.Eer krmz mrekkebi solurlarsa, felsefede ustalar ve "tavan deliinin ne

kadar derine gittiini gr"rler. Fakat mavi mrekkebi solurlarsa, daha ncesemi olduklar -doru- yola geri dnerler, bir zamanlar evrenin gizemleri ve


8/65

meselelerine dair sorular zerine dnm olduklarn unuturlar.rencilerimden bir ounun buna can sklr. Byle bir seimin olmadndnmek isterler. Gerekte hi kimse felsefede ustalaamaz, nk bu mmkndeildir. Fakat birka zel insan var ki, bilginin ve hakikatin ehvetine hibirekilde direnemez.23

2phecilik, Ahlak ve MatrixGERAD J. ERION ve BARRY SMITHBiroumuz dnyann grndmz, hissettiimiz, duyduumuz gibi olduunainanrz. Size sorsak, u anda bir koltukta oturuyor, bu kitab okuyorsunuz vemuhtemelen byle olduuna inanyorsunuz; orada, bir koltukta oturuyor olmanz,okuyor olmanz sizin iin bir gerek. yle ki byle bir ey zerine dnmeyigereksiz gryorsunuz. nk her ey ok ak, soluduunuz hava kadar kesin. Kimbyle sorularla urar ki?Thomas Anderson'da aynen sizin gibi kendinin saygdeer bir yazlm irketindealan, vergi deyen, ev sahibine yardm eden, uygulamalar yazan bir bilgisayarprogramcs olduuna inanyor. (Elbette, teki hayatnda "Neo" lakapl birhacker olarak yasa d faaliyetlerde bulunan biri olduuna ve bu hayat bir tekkendinin bildiine, yetkililerin ondan haberdar olmadna inanyor.) YaniAnderson gerein tpk sizinki, benimki gibi olduuna inanyor; ite ona iindeyaadn dnd ve her gn grd dnyann gerek olmadn renmeninonun iin acl olaca bu yzden syleniyor. Ander-son'un olaan hayatndayaad rahat hkmranlk gerekte, insanlar tkenmez bir enerji kaynaolarak yetitiren, harmanlayan yapay zeklardan oluan bir sistemin beynindeyaratt, kastl, devasa bir yanlsamadr.Mopheus'un Neo'ya bu yanlsama dnyasna dair yapt aklamada sylendiigibi, bu "Matrix" her yerdedir.25O her yerde. Hatta burada, bu odada. Pencereden dar baktnda, televizyonuatnda grdn ey odur. e gittiinde, dua ettiinde, vergilerinidediinde onu hissedersin. O senin gzlerine balanan ve seni aslnda bir kleolduuna, hakikate kr eden dnyadr. Neo, dier btn herkes gibi sendezincirlerinle, koklayamayacan, dokunamayacan, gremeyecein bir hapishanededodun. Bir zihin hapishanesinde.Anderson ve adalar kendilerinin, kitaplar okuduklar, futbol malarseyrettikleri ve bu tr baka faaliyetlerle megul olduklar bir dnyadayaadklarn sanma hatasn iliyorlar. in asl, btn hayatlarn bio-elektrik enerjilerini toplayan ve bilgisayar efendilerine veren bir tpn iindegeiriyorlar.Neo bu durumu ilk rendiinde kusuyor ve (yapay bile olsa) daha nceki,Matrix'teki hayatna geri dnmeye alyor. Neo'nun gverte arkadalarndanCypher iin bu durum yle korkuntur ki (yine yapay bile olsa) Matrix'inyalanlarna dayanan zengin bir hayat karlnda Morpheus'a ihanet etmeyi kabulediyor. "Cehalet mutluluktur," der. Ajan Smith'le anlamasn tamamlarken. Buedebi uydurma bizi korkuttuu lde felsefi sorulan uyandrabilir. nk baz

filozoflar bizim, Matrix benzeri bir srekli yanlsamalar dnyasnda tutsakolduumuzu iddia edecek kadar ileri gitmitir. Buradaki amacmz rnein ReneDescartes gibi baz Bat dnrlerinin dnyasndaki bu tr iddialar, yani,hepimizin bir Matrix'in iinde yaadmz varsaymn aratrmak. Bu fikrintemel bir hataya dayandn ve onun en iyi durumda metafizik bir isyan tavrntemsil ettiini gstermek istiyoruz. Ayrca, sonu blmnde, Cypher'in Matrix'ednme seiminin ahlaki ynlerini inceleyerek, yanl ahlaki ilkelerinin onuciddi ahlaki meselelerde hatal karar vermeye ittiini gstereceiz.26Bir Matrix'de Yayor Olabilirsiniz: Rene Descartes ve Ktcl CinGrdmz, iittiimiz ve dokunduumuz dnyann bir yanlsama olabileceivarsaymn felsefede savunan duru, phecilik olarak bilinir. pheciler ddnyann var olduunu kesin olarak bilemeyeceimizi ileri srer. Bylece, tpk

Matrix'in kahramanlarnn iinde yaar grndkleri gndelik dnyadan


9/65

kukulanmaya balamalar gibi, d dnyaya dair bilgimizden phe etmeninolanakl olduunu sylerler.pheci varsaymlar zellikle iki tr insana ekici gelmektedir. lk grup,ebeveyn otoritesinin kesin kabul ettii gereklerine isyann bazen onlar"Hibir ey grnd gibi deildir!" veya "Gerein ne olduunu bir tek benbiliyorum!" yargsn vermeye iten, metafizik bir biime brnd ergenlerdir.

kinci ve daha nemli grup kendilerini iki gruba ayran felsefecilerdir. Birincigrup metafizik bir isyan yaadklar dnemi atlatamayan, sama ve apak hatalvarsaymlar gelitirmekten keyif, zevk alan felsefecilerden oluur. Bu ilksnfa giren felsefeciler, ergenliin pheci sloganlarna inandnsylemekten ekinmez. Ama burada bizim iin nemli olan grup, ikinci gruba girenfelsefecilerdir. Bu ikinci grup, rnein Descartes, Matrix benzeri senaryolarhakikat ve bilgiye dair temel sorulan aratrmak iin yararl aralar olarakgrr.Descartes bir klasik haline gelen lk Felsefe zerine Dnceler kitabndapheci bir sav gelitirir. Bu etkili savn amac, pheciliin doruluunugstermek deil, bilime salam bir temel kazandrmaktr. Descartes bu greviyerine getirmek iin lk Felsefe zerine Dnceler kitabna bir karannaklayarak balar. Bu karara gre, en ufak bir kuku duyduu btn inanlanaskya alacaktr. Ancak kelimenin tam anlamyla mutlak kesin inanlarDescartes'in snavndan geebilecektir ve bilime sadece bylesi inanlargvenilir bir temel27oluturabilir. Descartes'tn kktenci phecilii yntemseldir. Yani, entelektelbir amaca hizmet etmek iin tasarlanmtr. Descartes'n dncesinin buaamasnda btn kukulu inanlar gerekten askya ald doru deildir. Bu,geici, amaca ulaldnda atlacak bir askya almadr.nanlar askya alma srecinde ilk atlacak olanlar Descartes'n duyumlaradayanarak oluturmu olduu inanlardr. Birok fikrimizi grme, iitme,dokunma, koklama ve tat alma duyularmz araclyla topladmz bilgileredayandrrz. rnein apartmann d kapsnda grdmz ev arkadamznokuldan/iten dndne ve deminden beri kapy amaya uraann o olduunainanrz, yine anahtarlarn unuttuu sonucuna varrz. Bununla birlikte,Descar-tes'n dedii gibi, "bazen duyularmzn aldatc olduunu grrz." Buzellikle kk ve uzaktaki nesnelere dair duyularmz iin geerlidir, fakatdier btn nesneler iinde bir doruluk pay ierir. Apartmana girerkengrdmz, kapnn kilidiyle uraan kii aslnda bir hrsz olabilir. nkduyularmz sk sk bizi aldatmaktadr ve duyularmza dayandrdmz birokinancmz Descartes'n yksek standartlarna uymaz, bu yzden onun tarafndankap dar edilirler.Akl yrtmesine devam eden Descartes, u anda bir koltukta oturup, bu kitabokuduunuz inanc gibi kar klmas grece zor inanlardan bile kukulanmannmmkn olduunu ileri srer. Elbette bu tr inanlar, ev arkadanzgrdnze, onun kapy amaya altna dair inanlardan daha gvenilirdir.Bununla birlikte Descartes d grdmz zaman tam da bu tr eylerdeyanldmz iaret eder. Dnzde kendinizi bir koltukta oturup kitap okurken

grebilirsiniz, oysa gerekte derin bir uykudasnzdr. Uykudan uyanana kadar,dteki hayat, uyank hayatmzdan ayramayz. Morphe-us Neo'ya u soruyusorarken, bu noktadan hareket eder:28Hi sana gerek gibi gelen bir d grdn m Neo? Ya bu dten uyanman mmkndeilse? O zaman d dnyas ile gerek dnyay birbirinden nasl aynedeceksin?Descartes d rneinden hareketle, gerekleri duyu yaantsna dayandrmanngvenilir olmad sonucuna varr ve duyularn sunduu kantlara dayanarakoluturulmu btn inanlar askya alr.Descartes bununla yetinmez, kendi inanlarna yapt saldrya devam eder. Dsav, fiziksel dnyaya dair fikirlerimizin doruluundan kuku duymamzsalarken, saylar ve geometrik ekillere dokunmaz. Descartes'n yazd gibi

"ster uyank, ister uyuyor olaym, iki daha be eder ve karenin yalnzca dnkenan vardr." Bununla birlikte lk Felsefe zerine Dnceler kitabn


10/65

aadaki daha kktenci bir zihinsel deneyle bitirir. Varsayalm der, "mutlakbir gce sahip, kurnaz bir ktcl cin beni aldatmak in btn enerjisinikullanyor olsun." Byle bir yaratk, iki ile n be ettii veya karenin dnkenan olduu hakknda bizi kolayca yanltabilir. Hatta bu ktcl cin, daha dakolay bir ekilde, bizi darda bir d dnyann var olduuna inandrabilir;oysa "gkyz, hava, toprak, renkler, ekiller, onun yargmz bulandrmak iin

kulland d yanlsamalardr." Bylece Descartes "hatal bir ekilde btnbunlara sahip olduumu dn-mektense, ellerimin, gzlerimin, tenimin, kanmnveya duyulannn olmadn varsayyorum." Descartes'n lk Felsefe zerineDnceler kitabn okuduktan sonra, hayatlanmzn batan sona ktcl bir cininbizi aldatmas olmadn kantlamak gerekten de zordur. Descartes'n ilerisrd kukucu savn hatal olduunu gstermenin herhangi bir yolu var m?Matrix'i seyretmi olanlarmz, bu temelden hareketle, srdmz anlamlhayatlann gerekte beyinlerimize zeki bilgisayarlardan oluan bir sistemtarafndan sokulduu ihtimalini kolayca bir kenara atp atamayacamzsorgulamakta hakldr.29Bir Matrix'de Yayor Olabilirsiniz II:Peter Unger'in eytan Bilim AdamVe Hilary Putnam'n Kavanozdaki BeyniKukuculuk tartmasna ada bir katk, kendisi de bir kukucu olan ve ktclbir cin tarafndan deil ama, eytani bir bilim adam tarafndan aldatldmzileri sren Peter Unger'den geldi.(* Peter Unger. Iqnrance. (Oxford: Clarendon.1975), S. 7-8) Unger'in 1975'te lqnrance kitabnda sunduu senaryosuna grednyamzda sandalyeler, kitaplar ve benzeri nesneler olduu ortak inanc eytanibir bilim adamnn beyinlerimizde uyandrd, inceden inceye ilenmi biryanlsamadr. Bu sper beyin uzman, sinir sistemimizin ilgili ksmlarnabalanm elektrotlarn verdii elektrik uyarlan reten bir bilgisayarkullanmaktadr. Bu bilim adam elektrik uyanlar kullanarak bizi gerekte varolmayan sandalyeler ve kitaplar gibi nesnelerin var olduuna inandrr. Unger'iniddasna gre byle bir senaryonun yle bir ierimi vardr: "Hi kimse asla[mutlak bir kesinlikle], bizi elektrotlar kullanarak dnyada ta diye bir eyolmadna inandran eytani bir bilim adamnn var olmadn bilemez", o haldehi kimse dnyada talarn var olduundan emin olamaz. Ayn ekilde, hibirzaman bir koltukta oturduunuzdan, bu kitab okuduunuzdan mutlak bir kesinlikleemin olamazsnz, nk eytani bir beyin uzmannn veya konumuza dnersekMatrix benzeri eytani bir bilgisayar sisteminin kobaylar olup olmadmzasla bilemeyiz.Hilary Putnam bu kukucu bilim-kurgu senaryosunu 1981 ylnda karm olduuAkl, Hakikat ve Tarih kitabnda daha ileri gtrr. Savn Putnam versiyonunda,eytani bir bilim adam bizi sadece talarn var olmas konusundan deil,duyularmzla algladmz her eyde aldatr. Putnam bizden beyinlerimizincerrahi bir ameliyatla alnp, beyni besleyen kimyasallarn olduu bir kavanozayerletirildiini hayal etmemizi isteyerek balar. Gl bir bilgisayarbeyinlerimize, bizde, r-30

nein koltukta oturduumuz, kitap okuduumuz, tenis oynadmz yanlsamasnyaratan elektrik uyanlar gnderir. Oysa, btn bu sreler boyunca eytani birbilim adamnn laboratuvarn ssleyen kavanozlarn iinde yzen birer beyindenbaka bir ey deilizdir.Putnam bilgisayar programnn beynimizin balatt eylemleri iin uygun geribeslemeleri retebilecek kadar karmak olduunu varsayar. Bu bilgisayar,rnein beyniniz bir eyler attrmak iin koltuunuzdan sizi kaldrmaydenediinde, sizi gerekten de koltuunuzdan kalkp mutfaa gittiinizeinandrmak iin gerekli uyarlar retebilecek gtedir. Fakat, bir eyleryediinizi kesin olarak hissetmenize ramen, siz hl bir kavanozun iinde yzenbir beyinsinizdir. Putnam, Matrix'teki birok insann durumuna arpc birbiimde benzeyen bu tuhaf senaryoyu rettikten sonra, u kukucu sorulan sorar:"Bir kavanozun iinde olmadnz nereden biliyorsunuz?" Bu soruya bir cevap

bulamadmz srece, Descartes'n savlarnn ilham verdii kukuculuk,bamzn zerinde Demokles'in klc gibi salnmaya devam edecektir.


11/65

Matrix'ten Kurtulu: Kukuculua Kar kmakNeyse ki, pheci olmayan felsefeciler, Descartes, Unger, Putnam ve Matrixtarafndan ortaya atlan hakikat ve bilgi hakkndaki baa bela sorulara bazcevaplar vermitir. lk olarak, pheci senaryonun yalnzca bir olaslkolduunu, stelik zayf bir olaslk olduunu fark etmek nemlidir. Descartes'sistematik kukuculuunda takip etme zahmetine katlanmamzn sebebi, byk

lde, bunun zel felsef balamndan kaynaklanmaktadr. Bilimin en yksekidealleri iin retmemiz gereken mkemmel bilgi araynn balam. Descartesiin bilginini mutlak bir kesinlie sahip olmas gerektiini, ktcl bir cinin(veya bir bilgisayar sisteminin) bizi aldatp aldatmayacandan asla eminolamayacamz ve bu yzden bilgi iddialarmz duyu-31larmza dayandramayacamz hatrlayalm.Kukuculuk yanda veya kukuculuk kart savlan incelediimiz felsefi birbalamda, son derece kesin bir standart uygulamak tamamyla normaldir. Bununlabirlikte bu standartlar gndelik hayatn olaan balamna tandnda arkatdrlar. Bir arkadanz size yarnki hava durumunu sorduunda ona "Hava diyebir ey var m?" veya "Yarn nedir?" diyemezsiniz. Byle bir durumda arkadanzsizin delirdiinizi dnrse haksz saylmaz. Farkl balamlarda, neyingerekten bilgi olduuna dair farkl standartlar sz konusudur. Baz felsefibalamlarda bilgi iin ok kat standartlar uygulayabiliriz. Fakat gndelikhayat balamlarnda, hepimizin bildii, hepimizin paylat devasa bir sa-duyusal bilgi koleksiyonu tarafndan dorulanan normal standartlar uygularz. Ohalde gndelik hayat balamnda, nerede oturduumuzu, ne yaptmz, havadurumunu, ma sonularn gerekten de biliriz.Demek ki kelimenin tam anlamyla kendi ve evremizdeki dnya hakknda birokeyi biliriz. Bu eyler hakkndaki inanlarnz hem dorudur hem de gndelikdeneyimler tarafndan gerek anlamda dorulanr. rnein, u anda dgrmediinizi biliyorsunuz. Descar-tes'n (tpk Elvis gibi) lm olduunu veMatrix'in sadece bir film olduunu biliyorsunuz. Ayrca modern bilim srekliolarak hi de felsefeden daha az kesin olmayan bilgiler sunmaktadr: Elektronlargk-talanndan daha kktr, balklar memeli deildir, Ay kfl (veya bakatrden) bir peynir deildir. (* Burada bilimin ilerlemesindeyanllanabilirliin. yani bilimsel teorilerin srekli olarak hakikatin testinetabi olduu gereinin oynad nemli rol inkar etmiyoruz. Evrimci biyologlar,evrim teorisinin hatal olduuna dair yeni kantlarn bulunabilecei gereinibile gz ard etmezler. Yani yaradl gibi alternatif teorilere kar atelisaldrlan, din dman olmalarndan deil, evrim lehinde srekli yeni ve salamkantlar bulmalarndm kaynaklanmaktadr.) Eer gerekten de srekli byyen birsaduyusal ve bilimsel bilgi birikimine sahip oluyorsak, o zaman bilgininDescartes'n kukuculuk tartmasnda talep ettii ok zel kesinlik trne herzaman ihtiya duyduu iddiasn reddetmemiz gerekir. 32Descartes'n temel epistemolojik ilkesinin, deyim yerindeyse ancak kesinbilginin bilgi olduu ilkesinin kendine zg sorunlar vardr. Hakikatinbilinemez bir ey olduunu varsaymak anlamnda kendi kendinin altn oymaktadr.Gen Theodore Stick'in ve Lewis Va-ughn'un iaret ettii gibi, "[kukucular]

bilginin kesinlik gerektirdiinden kesin olarak emin olmadktan srece bilgininkesinlik gerektirdiini bilemezler." (vurgular sonradan eklenmitir).Descartes'n ilkesine dair yukarda sz ettiimiz kukularn nda, bu ilke okadar kesin grnmez. Gerekte saduyusal ve bilimsel inanlar, Descartes'nilkesinden daha kesin deilse bile, daha gvenilirdir. Her ey bir yanaDescartes'n yazdklarn okurken bizzat duyularmzn sunduu kantlaragveniriz. O halde bilginin kesin olmas gerektii konusundaki iddiasndan kukuduymak iin hakl sebeplerimiz var.Felsefeci Bemard Williams tarafndan gelitirilen baka bir kukucu kart savdaha vardr. Williams, bizzat dte ve uyankken yaadmz tecrbeler arasndabir ayrm yapabiliyor olmamzn, bu iki farkl tecrbenin ve bunlar arasndakifarklarn ayrmnda olduumuz anlamna geldiini ileri srerek Matrix benzeribir srekli-d-hapisha-nesinde kilitli olduumuza dair korkularmza bir son

veriyor. Bu iki farkl tecrbe hakknda konuabiliyor olmamz, bunlarn arasndabir farkn olduunu ve bu fark bildiimizi gsterir. Williams'n yazd gibi


12/65

"d ancak uyank algmzla aklayabiliriz." Yani, d ile uyanklkarasndaki ayrm, ancak bazen uyanksak yapabiliriz ve iki tecrbe trarasnda ayrm yapabiliyorsak, ki yapabiliyoruz, hayatmzn asla son bulmayanbir dler zinciri olduundan korkmamz iin ortada hibir ciddi sebep yoktur.Demek ki felsefe, Matrix filmi zerine dikkatli bir dnmenin hemenuyandrabilecei metafizik belirsizlikten kurtulmak iin bir dizi ara

sunmaktadr. Nerede oturduumuz, ne yaptmz, etrafmzdaki dnyann neyebenzediine dair bilgimiz felsefi kesinlik deil, fakat33gndelik ve bilimsel amalarmz uruna kullandmz balama uygun, glmerulatrma trleri gerektirdii iin, d dnyann varolduuna inanmamzniyi sebeplerini, yalnzca bu dnyann var olduunu deil, ayrca onun doasnve yapsn bildiimiz iddiasn kantlamak iin kullanabiliriz. ManinGardner'n da ifade ettii gibi:Bir d dnyann var olduu hipotezi...yle yararl ve asrlara dayanantecrbeyle yle sabittir ki, bu kadar bir kesin baka deneysel varsaymolmadn sylersek abartm olmayz. Bu varsaym yle yararldr ki, bundankukuya duymak, bir deli veya bir metafiziki olmadnz srece neredeyseimknszdr.

Ahlak ve Matrix: Cypher'n YanlDescartes ile Matrix'in ilham verdii kukucu phenin penesine dtmzde,Ajan Smith'le iren anlamay yapan Cypher'i anlayabiliriz. Gerek dnyannsefil hayatndan bkm olan Cypher Matrix'te zengin ve nl bir aktr olarakyeni bir hayat karlnda Smith'i Morpheus'a gtrmeyi kabul eder. CypherMatrix'in gerek olmadn bilir. Fakat bunu kulak arkas edip yanlsamalfantezinin keyifli dnyasna geri dnerek hayatn daha iyi hale getireceineinanr.Ne var ki Cypher burada byk bir hata yapar. Hayatn yalnzca zevk iinsrdrmeyi seerek, zevkin onun hayatn yaanmaya deer klacak tek eyolduunu iddia eder. Felsefede, kendi bana deerli olan tek eyin haz olduunusyleyen reti hedonizm(* Hedonizm faydacln temel bileenlerinden biridir.Faydaclk bir eylemin ahlaki deerinin bu eylemin rettii mutluluk miktarnabal olduunu syleyen bir ahlak anlaydr. Faydacln iki kurucusu JeremyBentham ile John Stuart Mill'dir.), yani hazclk olarak bilinir.Hedonizm ilk bata insana ekici gelse de, felsefeci Robert Nozick kitabAnari, Devlet ve topya'(** Robert Nozick. Anarchy. State, and i'topia (NewYork: Basic Books, 1974).)da ona karsna gl bir sav -34karr. Bu sav bizim iin zellikle ilgi ekici. nk baka bir kavanozda beyinzihinsel deneyi ieriyor.Nozick de besin kimyasallarnn iinde yzen uursuz bedenler olabileceimiziiddia ederek balyor. "Deneyim makinesi" adnda, merkezi sinir sistemimiziuyarmak iin elektrotlar kullanan gl bir bilgisayardan sz ediyor. Nro-psikologlar bu deneyim makinesini kullanarak bizde, kitap okuduumuz,arkadalarmzla bulutuumuz, bira itiimiz ve benzeri ho eyleri yaptmz

yanlsamasn yaratabiliyorlar. Ne var ki btn bu sre boyunca biz, deneyimmakinesinin iinde bulunmaktayzdr. Deneyim makinesinin isteimiz btndeneyimleri retmek iin ina edildiini varsayarsak, kendimizi tmylebaarl, mutlu ve gzel hissederek yaayabiliriz. Nozick burada soruyor:"mrnz boyunca makineye balanmak ister misiniz?"Elbette Cypher'n cevab "Evet." Ne var ki biroumuz hakl olarak daha tedbirliolacaktr. nk hayatmz bu ekilde sadece elektrot uyaranlarna dntrmefikrinde rahatsz edici bir eyler var. Nozick, Cypher gibi deneyim makinesinebalanmak isteyecek olanlara kar ynelttii bir dizi savla bunun neden byleolduunu aklyor. lk olarak, diyor, "Biz baz eyleri sadece tecrbesiniedinmek deil, yapmak isteriz. Ne deneyim makinesi ne de Matrix gerek, anlamleyleme izin verir. Bunun yerine anlaml eylemin bir grntsn yaratr. Fakatbaka areler de var:

Biz bir ey olmak istiyoruz... Ama tankn iinde yzen biri hibir ey yapamayanbir et yndr. Tankn iinde uzun sre kalan insann nasl biri olduunu


13/65

yantlayanlayz. Cesur mu, zeki mi, nazik mi, nkteli mi, sevgi dolu mu? Busadece bir yant meselesi deildir, onun [bir ey] olmas imknszdr.(Nozick,Anari, Devlet ve topya, s. 43)Nihayet deneyim makinesi, biroumuzun iddetli arzularnn mecbur kald gibi,hakikatle herhangi bir ekilde temas etmemize35

izin vermez. Nozick buradan hareketle u sonuca varr: "Bir deneyim makinesihayal ederek ve onu kullanmayacamz anlayarak deneyimin dnda baka eyleristediimizi reniyoruz." Ayn ekilde, Cypher'in kararn dnerek ve ayneyi yapmayacamz fark ederek zevk (veya n, veya zenginlik veya gzellik)dnda eyler de istediimizi reniyoruz. Cypher'in seimi, gerekte,ahlakddr. Oysa Neo'nun "hakikat lyle" yzleme karan, ona, hayatna anlamve bu sayede ahlaki bir deer katacak gerek deneyimler ve gerek eylemleryaama frsatn veriyor. Ahlak felsefecisi John Stuart Mill'in yazd gibi,"Karn a bir insan olmak, karn tok bir domuz olmaya; kendinden honutsuzSokrates olmak, kendinden honut bir aptal olmaya yedir."

Kendini BilMatrix bize felsef pheciliin tedirginlik veren kayglarn, hayli ekici birbiimde sunuyor. Ne var ki zerine biraz dnnce kukucularn dnyann varlhakkndaki pheleriyle neden ayn fikirde olmamz gerektiini anlayamyoruz.Eer bir felsefe seminerindeysek bu tr kukulara eyvallah. Fakat normal hayatagrdmzde onlarn mesnetsiz olduunu gryoruz. Dahas, Cypher'in hakikatesrtn dnp Matrix'e geri dnerek yapt byk hatay da grebiliyoruz. Aklbizi yalnzca d dnyann var olduunu kabul etmeye zorlamyor, fakat aynzamanda bu dnyayla yzlememizi, bu dnya iinde kendimize anlaml bir hayatkurmamz ve hepsinden nemlisi hayat, yetikin birer insan olarak, ciddiyealmamz talep ediyor.36

3Matrix OlanaDAVID MITSUO NIXONMatrix'i seyrettikten sonra sormak zorundaym, "u anda Matrix'in iindeolabilir miyim? Belki grdm, tattm, hissettiim ve dokunduum, gereksandm her ey, gerekte 'bilgisayarlarn rettii d dnyas'nn birparasdr." Bu ylesine ilgin bir bak ki, ona bir ad takmaya deer. Budurumu, kolaylk olsun diye Matris Olana olarak adlandryorum: u anda benim(veya sizin) bir Matrix'te olmanz mmkn.Bu makalede Matrix Olana'n evreleyen bir dizi soruyu incelemek istiyorum. Busorular unlardr: (a) u anda fiilen Matrix'in iinde bulunmasak bile, MatrixOlana'nn u anda bildiimiz ve bilmediimiz eylere dair ne gibi ierimlerivardr? (b) Neo Matrix'te olduunu nasl reniyor (reniyor mu?) (c) MatrixOlana bize bir anlam ifade ediyor mu? Sonraki iki blmde varacam sonularnhayli kar-sezgisel, hatta baz okuyucular iin kabul edilmez olabileceiniimdiden belirtmek isterim. Fakat savlar sizi ikna etmese bile, onlarn en

azndan sizi dnmeye sevk edeceini umuyorum.

Gerekten Bir ey Biliyor Muyuz?Matrix Olana'nn u anda bizim neyi gerekten bilip bilmediimiz asndan negibi sonulan var? Matrix Olasl u anda Matrix'in iindeyim anlamnagelmiyor. u anda Matrix'in iinde olmamn ve37inandm birok eyin yanl olmasnn mmkn olduu anlamna geliyor. rnein,benim bir Honda Civic'im olduuna inanyorum, oysa arabam falan yok; nk uanda pembe bir bulama tpnde yzyorum. Matrix Olana u anlama geliyor: uanda sahip olduum birok inancn yanl olmas mmkndr.Gelin bir an iin Matrix Olana'nn geerli olduunu (yani bize anlamlgeldiini ve bunun gerekten mmkn olduunu varsayalm), o zaman u anda sahip

olduum birok inan yanltr. nanlarnn byk bir ounluunun yanlolduu fikrine insanlar, tipik olarak iki tr tepki verirler.


14/65

Birincisi udur: "Eer bir inancn yanl olmas mmknse, o zaman bu inancbildiinizi syleyemezsiniz. rnein Ay'n iinin oyuk olmadna ve buradaccelerin yaamadna inanyor olabilirsiniz, bununla birlikte Ay'n iindeccelerin yayor olmas mmkndr. Demek ki Ay'n iinde ccelerin yaamadnkesin olarak bilmiyorsunuz. Elbette sizden inandnz eylerden vazgemeniziistemiyorum. Fakat sakn bunlarn gerekten bildiiniz eyler olduunu sanmayn.

Bu tutum, Descartes'n yntemsel pheciliine benzer. Descartes tek birkesinlik bulmak iin, zerine kukunun glgesi den her eye duyduu inancaskya alma yntemini kullanr. Descartes Matrix'i seyretmedi; fakat onunhikyesi de eit lde korkuntur. Descartes, hikyesinde, "sonsuz gce sahipzeki ve ktcl bir cinin, btn enerjisiyle beni aldatt" olaslyla oynar.Descartes iin, byle bir cinin onu aldatyor olmasnn mmkn olmas, enazndan cinin hakknda onu aldatabildii nesnelerin bilgisine phe drr.Dier tepki ise u ekildedir: Eer gerek dnyada "bilme" kelimesinebakarsanz, her zaman yanl bir bilgiye sahip olduumuzun mmkn olduunuteslim ettiimiz eyleri bilgi olarak kabul ettiimizi grrsnz. Gerekdnyada (filozofluk taslamadmz srece) bir inancn bilindiini sylemekiin, onun yanl olmasnn imknsz olmasn beklemiyoruz. rnein otobsduranda biri gelip soruyor,38"Saatin ka olduunu biliyor musunuz?" Kol saatime bakyor ve yant veriyorum,"Evet, saat 12:30." Saatimin durmu olabileceini kabul ediyorum, fakat eerfilozofluk taslamyorsam, bu benim saatin ka olduunu bildiimi dnmeme birengel tekil etmez. Felsefecilerin, felsefe yapmadklar zamanda aramadklarbylesi yksek standartlar birdenbire bilgide aramalarn neye yormalbilmiyorum. Eer biri bana bir inancmn yanl olmasnn olas olduunusylerse, benim tepkim u olur: "Eeee?" Mesele bir eyin mmkn olmas deil, nekadar olas olduudur. Bu yzden biri bana herhangi bir konudaki inancmn bykihtimalle yanl olduunu gsterene dein, inandm ve bildiimi sandmhibir eyi deitirmem.Ben bu ikinci tepkiyi verme eilimindeyimdir. Fakat belki bu iki farkl gr,bunlarn farkl "bilgi" trlerinden bahsettii eklinde anlayarak,birletirebiliriz. Birinci gr bir sper bilgi trnden bahseder, eer yanlmaihtimaliniz yoksa, bir eyi sper bildiinizi syleyemezsiniz. Descartes'nbaka bilgileri zerine ina edecei tatan bir temel araynda kullandyntemsel kukuculuk bu tr bir bilgi arar.(* Rene Descartes, lk Felsefezerine Dnceler, Sosyal Yaynlar) kinci tr gr, yanlma olasl okyksek olmadka, doru olduunuzu syleyebileceiniz ikinci tr bir bilgidenbahseder. Her iki gr de, Matrix Olana'nn, fazla (belki hi) sper bilgiyesahip olmadmz ve bunun doru olduunu sandmz srece bilgi olarak kalanbirok sradan bilgiye sahip olduumuz gereini deitirmeyeceini kabuledecektir. yle syleyeyim, Matrix mmkn ise, gerekten bir ey bilipbilmediimiz sorusu eski cazibesini yitirir.

Neo, Matrix'te Olduunu Biliyor mu?imdi, biraz vites deitirip Neo'nun Matrix'te olduunu nasl bulduu hakknda

konumak istiyorum. Film bizden Neo'nun daha nce bilmedii bir eyirendiini, yani, hayatnn byk bir ksmn (bulamacn iinde yzen birbeden) olarak geirdiini rendiini39grmemizi istiyor. (Burada dikkatimi daha az talepkr olan olaan bilgi ilesnrlyorum). Neo rendii eyi renme noktasna nasl geliyor?Morpheus Neo'ya krmz ve mavi hap uzatmadan nce yle syler: "Hi kimseyeMatrix'in ne olduu anlatlamaz. Onu kendin grmelisin." Morpheus bunun nedeninisylemiyor, ama bunun sebebi tahmin ederim, hi kimsenin ona inanmayacakolmasdr. sterseniz yle syleyeyim: ona yalnzca her eye inanabilecek safve aptal insanlar inanr. Ve bu insanlar, ara sra attklarn tuttursalar dabizim bilgili dediimiz insanlar snfna girmez. Yani Neo Morpheus'untanklna gvenerek Matrix hakknda bir ey bilemez, nk byle bir hikyeye

inanmak saflktr ve saf inanlar (bazen doru ksa da) bilgi deildir. nkbir inancn tam anlamyla bilgi saylabilmesi iin, hakl karlmas


15/65

gerekmektedir. Gerekten de bilginin geleneksel tanm, hakl kan doruinantr. Geleneksel tanma gre, eer bir eye inanyorsanz ve inancnzdoruysa, ona inanmakta haklsnzdr ve onu bildiinizi syleyebilirsiniz. Nevar ki birok kii bu geleneksel aklamada hatalar bulabilir, fakat en aandanhakl kma gerekliliinin aptal inanlar ile ansl tahminlerin bilgisaylmasn engellediini syleyebiliriz.

Neo krmz hap alyor ve bylece "tavan ininin ne kadar derine gittiini"reniyor. Birka dakika gemeden herhalde hayatnda yaad en tuhafdeneyimleri yaamaya balar. Krk bir aynann kendi kendini tamir ettiinigrr. Aynaya dokunur ve ayna onu aynams bir maddeyle kaplar. Birdenbirekendini kollarndan, bacaklarndan, bandan kablolarn ve filerin balanmolduu pembe bir bulama tpnn iinde bulur. Etrafnda milyonlarca baka tpolduunu grr. rmcee benzeyen bir robot havalanr, onu boynundan yakalar,kafasndaki fii eker ve uarak uzaklar. Hemen ardndan tp boalr, birborunun iinden aa kayar ve kanalizasyona benzeyen bir yere der. Bir dakikasonra byk bir vin kolu onu sudan karr. uuru40gidip gelir. Nihayet iinde bulunduu gemide gezecek kadar iyileir. Sonrakafasna fi gibi bir ey taklr ve birdenbire kendini "yapnn", "yklemeprogramnn iinde bulur. Morpheus burada ona Matrix'in uzun hikyesini anlatr.nanlmas zor bir hikyedir. Neo ilk bata inanmaz. Yaad eyler yle okedicidir ki dayanamaz ve kusar. Onu sulayamayz. nk btn hayatnzn sahtebir hayat olduunu, aslnda "bilgisayarlarn rettii bir d olduunu renmek"en azndan insann tansiyonunu drr. Fakat benim sormak istediim soru bununinanlmas duygusal olarak ac verici bir ey olup olmad veya Neo'nun en sonyaadklarna bakarsak, buna inanmann makul olup olmad deil. Aksine u:Acaba bu korkutucu deneyimler, onun imdiye kadar bir tpn iinde yaamolduuna inanmas iin, Morpheus'un tanklnn sunamad iyi sebeblerisunabilir mi? Yoksa bu tuhaf deneyimlerden sonra bu inanlmaz hikyeye inanmak,hl onun iin bir aptallk olmaya devam eder mi?Dikkat edin, Neo'nn yeni inanlarnn (btn hayatn Matrix'te geirmi veimdi zgr olduuna inanmasnn) yanl olduunu sylemiyorum. Elbette bylebir ey mmkn. Belki de Matrix diye bir ey yoktur, Neo imdiye kadarbildiimiz bir hayat srmtr ve son zamanlarda aslnda gl sanrlara sebepolan krmz bir hap imeye kandrlmtr vs., vs. (Akas sonu byleksayd, film asndan hayal krkl olurdu.)Evet, byle bir ey mmkndr. Fakat mmkn olan her eyin gerekten olduunainanmamz iin her zaman iyi sebeplerimiz yoktur. Ayrca olasln derecesiniher zaman aklda tutmalyz. nk ancak kuvvetle olas olduuna inandmzeylere inanmamz makuldr.Peki Neo inand eye inanmak iin -yani eskiden Matrix'in tutsa olduuna,artk zgr olduuna inanmak iin- iyi sebeplere sahip mi? Eer cevap evet ise,onun sadece inanmadn, ama ayn zaman-41da bildiini syleyebiliriz (Hata yapma olasl bulunmakla beraber, bu olaanbir bilgidir).

Neo'nun tuhaf deneyimlerinden sonra bile Matrix'in varlna inanmak iin pekiyi sebeplere sahip olmad fikri zerinde biraz durmak istiyorum. Diyelim kiNeo 25 yanda. Bu durumda Matrix hikyesine inanmas iin ondan 25 yllktmyle normal ve gvenilir deneyimlerini, kendisinden gerek olduunainanlmas istenen birka gnlk tuhaf deneyimlerin karlnda bir kenaraatmas istenmektedir. Bence burada aceleci davranlm. Hele bu tuhafdeneyimlerin krmz hap yuttuktan hemen sonra gerekletiini dnrsekepeyce aceleci.Ayrca Neo'nun deneyimlerini yorumlamaya muktedir olmasn salayan btnyeteneklerinin, imdi tmyle gvenilmez olduu iin bir kenara atmas istenenyirmi be yl iinde kazanldn da dnrsek, durum daha da ktleir. Yani,Neo, duyularnn salad eylerden hangilerinin bilgi olduunu bilmesini,hayatnn ilk 25 ylna borludur. Fakat eer Matrix hikyesine inanacaksa,

deneyimlerini nasl yorumlamak gerektiine dair renmi olduklarn da birkenara atmak zorundadr. Aada, Neo'nun Matrix hikyesini kabul ettii


16/65

taktirde atlacak olan, bir insann deneyimlerini yorumlamasnn birka temelkuralnn kk bir listesi bulunmaktadr:(a) nsanlar genel olarak yalan sylemezler, yani eer biri size bir eysylyorsa, muhtemelen dorudur.(b) Eer biri sizin dilinizi konuuyorsa, sizin dilinizi konuuyordur.(c) Eer bir ey yaptnz hatrlyorsanz, mutlaka yapmsni2dr.

(d) nsanlar birbirlerine dokunduklarnda beden deitirmezler.(e) nsanlar kzdklarnda kafataslar gerekten atmaz.(f) nsanlarn ayakkablarnn yrrken kard sesler, sizinle iletiimegirmek iin kardklar sesler deildir (bu yzden bu ayak sesleriniyorumlamann bir anlam yoktur!)(g) Eer bir nesne byyor grnyorsa, bu genellikle onun size42yaklat anlamna gelir (benzer bir ekilde, klyorsa, uzaklayordemektir).(h) eyler siz bakmadnzda da varolmaya devam eder.Bunun gibi inandmz, ne kadar apak olurlarsa olsunlar zerine dnmeyibrakmadmz birok ey vardr. Biz (siz, ben, Neo) bu tuhaf, fakat aikreylere inanmakla yetinmiyoruz, ayrca onlara inanmakta haklyz. nk bunlarainanmak makuldr. Fakat ne kadar aikr grnrlerse grnsnler, onlarainancmz doutan gelmiyor. Peki onlara inanmamz hakl karan ey nedir?Onlara inanmakta haklyz, nk btn dier deneyimlerimize uyuyorlar (ve budeneyimlere gvenmemek iin hibir sebebimiz yok).(* Ben bilgikuramsalmerulatrmann anlalmasnda aklayn tutarllk fikrinin merkezi bir nemesahip olduunu dnen deneycilerden biriyimdir. Bir insann inanlarnn onunsahip olduu tecrbelere uyduu iin meru olduklar fikriyle gelmek istediimyer bu aklayc tutarllk ilkesidir. Felsefi bak alar bu tr fikirleesastan uyumayan kiiler tezimi ikna edici bulmayacaktr.) Bize ok ak birekilde doru grnmelerinin sebebi, onlann doruluklarndan kukulanmamzaneden olacak bir olay yaamam olmamzdr. Eer farkl deneyimlerimiz olsayd,onlar bu kadar meru kabul etmez, hatta yanl olduklarn dnrdk. Demek kibu temel kurallarn meruluu nemli lde bir insann gemi deneyimlerinedayanr. Eer gemi deneyimlerinize gvenemezseniz, bunlara inanmak iin hibirsebebiniz yoktur. Yukarda szn ettiim ilkeler son derece nemlidir; nkbunlar deneyimlerimizi yorumlamamza yardmc olurlar. Bu yorum ilkelerinegvenmekte, ancak gemi deneyimlerinize gveniyorsanz, haklsnzdr. Eer Neobtn deneyimlerinin ktcl bir bilgisayar tarafndan ona verildiini kabulediyorsa, bunlara gvenmek iin hibir gerekeye sahip deildir. Bu yzdenyukardaki yorum ilkelerine inanmas meru deildir ve yeni deneyimlerinieskiden yapt ekilde yorumlamaya devam edemez.Baz eylerin bize normal, baz eylerin artc gelmesinin sebebi,yaadmz deneyimlerdir. Gerekten de sk sk konutuumuz43insanlarn aslnda bizimle ayn dili kullanmadn, baka bir dili konutuunuve kullandklar her kelimenin aslnda baka bir anlama geldiini kefetmekbeklenmedik ve tuhaf bir deneyim olacaktr. Ya da rnein baz insanlarn

yalnzca sal ve perembe gnleri uyuduklarn renmek artc ve tuhafolacaktr. Tuhaf ve beklenmedik olan (ayn zamanda normal ve bildik olan), bizimdeneyimlerimizin, alkn olduumuz eylerin bir fonksiyonudur. Eer Neo gemideneyimlerine gvenemezse, olmasn bekledii eyleri bekleyemez. Artk hibirekilde u normal, u tuhaf deme ansna sahip deildir. Neo insanlarn kendiyleayn dili konuur grnd bir dnyaya alkn olduu iindir ki birisi(diyelim ki Morpheus) kendi diline benzer sesler karmaya baladnda onunkendisiyle ayn dilden konutuunu dnmeye eilimli olacaktr. Fakat eer budnya ktcl bir bilgisayar tarafndan yapay olarak yaratlm bir dnya iseNeo bu dnyaya gvenemez. Bu durumda Neo'nun Morpheus'un kendisiyle ayn dildekonutuuna, onun doru sylediine, kzdnda kafatasnn atmayacanainanmas meru deildir. nk bu eylerden herhangi birine inanmasnnmeruluu gvenemedii deneyimlerden gelmektedir.

Fakat bu, eer Neo hayatnn byk bir ksmn, eytani bir bilgisayarnkendisine verdii deneyimlerle Matrix'te geirdiine inanrsa, Morpheus'un


17/65

anlatr grnd hikyeye inanmasnn meru olmad anlamna gelir. Yok eer,Neo'nun, ona hayatn Matrix'te geirmi olduunu anlatan (veya anlatr grnen)Morpheus'a inanmas yerindeyse, hayatn Matrix'te geirmi olduuna inanmasyersizdir. Buna kendi kendini yalanlayan inan diyebiliriz. Bizzat ona inanyorolmanz, ona inanmak iin iyi sebepleriniz olmamasn gerektirir. (unlakarlatrn: "Hesap yapmada o kadar ktym ki, hesaplarmn yzde ellisi

yanl kyor.")Elbette seyirciler resmin, filmin esas olanna gre, daha byk bir ksmngrebiliyorlar. Programlanm dnyann gerek dnyaya44yeterince benzediini ve Neo'nun yeni deneyimlerini (rnein Morpheus'un onunlaayn dili konuup konumad veya doru syleyip sylemediine dair)yorumlarnn doru olduunu biz biliyoruz. Fakat (seyircilerden farkl olarak)Neo, Matrix'in dnyasnn gerek dnyaya benzediini dnmek iin hibir salamgerekeye sahip deildir. Yeni deneyimlerinin onu hemen gerek dnyann (haklolarak) Matrix'in dnyasna benzediine inanmaya iteceini dnebilirsiniz;fakat gerekte bu yeni deneyimler, yukardaki gibi baz yorum ilkelerinceyorumlanmad srece deersizdir. Daha nce grdmz gibi Neo, gemideneyimlerine gvenemedii iin bu ilkelere de gvenemez. Bu sonu, gerekte,geni lde kabul gren Holizm [btnclk] denilen bir bilgikuramna dayanr.Bu kurama gre hibir deneyim, kendi bana deil, ancak karlkl balantlve daha geni bir deneyimler koleksiyonunun bir paras olarak dorulanabilir.Ki bunlardan bazlar yorum ilkelerini iermektedir. (Eer bu gr size yanlgeliyorsa, buradaki sav da ekici gelmeyecektir). Bylece, Neo yenideneyimlerini eskisi gibi yorumlamakta ve bu yeni eylere inanmakta (rneineskiden Matrix'in iinde yaadna ve ank zgr olduuna inanmakta) hakszdr.Buradan kacak doru sonu, Neo'nun (olaan bilginin en snrl anlamnda bile)eskiden Matrix'te ne olduunu, imdi ne olduunu bilemeyeceidir.Sanrm bu akl yrtme, Matrix Olana'na benzer geni lekli varsaymlarkarlamak iin genelletirilebilir. Yani, bu fantastik hikyelere inanmann,neredeyse kendi kendini imknsz kld sonucuna varlabilir. Fakat bu bakabir yaznn konusudur. u an iin, balang noktamza Matrix Olana'na geridnmek isterim.

Matrix Olana Anlaml m?Matrix Olana, hatrlarsanz, "u anda Matrix'te olabilirim," anlamnageliyordu. Burada gzden geirmek istediim mesele Matrix Olana'na benzer bireyin ne kadar anlaml olduudur. u anda45Matrix'in iinde bulunduumuz fikri ne kadar tutarl bir olaslktr?imdiden sylemem gerekir ki, Matrix hikyesinin bize tutarl bir olaslk sunupsunmad hakknda dnrken, amacm hikyenin iindeki kurgu hatalarngstermek deil. Ayn ekilde hikyenin bilimsel ve teknolojik olarak mmknolup olmadyla da ilgilenmiyorum. Aslnda hikyenin fiziin belirli yasalarninedii ve bu yzden imknsz olduu ortaya kartlabilir. Fakat benim derdimbu deil. Ben daha ziyade, hikyenin kendi ban tutarl olmadndan

kayglanyorum.Daha nce de sylediim gibi, u anda Matrix'in iinde bulunuyorsanz,inanlarnzn ou yanltr. (rnein aslnda bir bulamacn iinde yzyorken,kitap okuduunuza inanyor olabilirsiniz.) Muazzam miktarlarda yanl inancnMatrix'in hikyesini tehdit ettiini dnyorum. (Biraz sonra bunun neden byleolduunu greceiz.) Kukusuz Neo'nun btn inanlar yanl kmad. Yznnnasl grnd hakknda bir fikri vard ve rnein bunda hakl kt (OysaMatriix'ten ktktan sonra yznn aslnda Barbara Streisand'a benzediinikefedebilirdi -ne ok olurdu ama!) Fakat, eer Matrix gibi dnyalartasarlayabilirsek, daha kt bilgisayarlar da tasarlayabiliriz; bubilgisayarlar, Matrix'te tutsak ettikleri insanlarn yanl inanlarnnsaysn arttrmak iin en ince ayrntlarla bile urayor olabilir.Bu durumda soracam soru u olacaktr: nanlar olan ve btn bu inanlarn

neredeyse hepsi yanl olan bir kii dnebilir miyiz? Eer yant hayr ise,neredeyse btn inanlar yanl olan insanlar kapsayan Matrix (veya en azndan


18/65

yknn benim bilgisayarlarn ktlklerini arttrdm versiyonu) trndenhikyelere asla anlam kazandrmayacaz demektir. Bylece ilk iitildiklerindene kadar inan-las gelirse gelsin, Matrix Olana gibi fikirler anlamszolabilirler.Burada kantlamaya altm ey, daha kesin bir ekilde dile getirirsek, birkiinin (ad Lisa olsun) kahramannn (ad Homer olsun) neredeyse btn

inanlarnn yanl olduunu dnd bir yk-46y anlamasnn mmkn olmaddr. (Biz Lisa ile Neo da Homer ile yerdeitirirse) Neo'nun (ya da biz de dahil olmak zere baka birinin) neredeysetmnn yanl olduunu dndmz inanlara sahip olduu bir hikyeyi tmyleanlayamayz.ncelemek istediim tezin merkezi bileeni u: Bir kiinin belirli bir konudasadece tek bir inanca sahip olduunu sylemek anlamszdr. Bir ey hakknda birinanca sahip olmak iin, baka inanlara da sahip olmak gerekir. Bir rnekverirsem konu aklk kazanacaktr. Varsayn ki ad Cletus olan arkadamlakonuuyorum ve aramzda aadaki konuma geiyor.CLETUS: Aylar korkuntur.BEN: Neden byle sylyorsun? ok byk olduklar iin mi?CLETUS: Bykler mi? Bunu bilmiyordum.BEN: Krkl hayvanlar olduklar iin mi?CLETUS: Krkleri mi var. Bunu da bilmiyordum. Aslna bakarsan hayvan olduklarnda bilmiyordum.BEN: Ama en azndan bunlarn fiziksel dnyada yaayan canl yaratklarolduklarn biliyorsundur, yle deil mi?CLETUS: Bunlar imdi reniyorum.BEN: Seni korkutmalarnn sebebi kulara benzemeleri mi?CLETUS: Kulara m benziyorlar?BEN: aka yapyordum. En azndan aylarn nasl grndn bilmen lazm,gerekten bilmiyor musun?(* Dorusunu isterseniz, bir aynn nasl grndnbilmek iin ay hakknda inanlara sahip olmanz gerekmez. Daha ziyade bellitanma yeteneklerine sahip olmanz gerekir. Ne olduunu deil, nasl olduunubilmek Rylean terminolojisine aittir, (bkz. Gilbert Ryle. The Concept of Mind:1949). Fakat bu yetenekler herhalde bir ay kavramna sahip olmak iin degereklidir.)CLETUS: Ah... hayr. Nasl grnyorlar?BEN: Haydi ama! Aylar hakknda hibir ey bilmiyor musun?CLETUS: Evet, korkunlar.BEN: Baka?47CLETUS: Hm... hayr.Konumann burasna geldiimizde Cletus'un "Aylar korkuntur," dediindeyalnzca bir baka kiiden duyduu eyi tekrarladndan, bunun ne anlamageldii hakknda hibir fikri olmadndan kukulanmaya balayabiliriz. Bylesylemesinin sebebi ne olursa olsun aylarn korkun olduu inancna sahipdeil, aynn ne olduunu bilmiyor; nk ay kavramna sahip deil. nk

benim, Cletus'un (ister doru olsun ister yanl) aylarn korkun olduunainandna inanmam iin, onun ay ve korkunluk kavramlarna sahip olmasgerekir. Ama ben ay kavramna sahip olduunu kabul etmem iin, benim aylarhakknda doru kabul ettiim (rnein aylar hayvandr, kua benzemezler gibi)inanlara onun da sahip olduunu grebilmem gerekir. Bu inanlar dnda,Cletus'un bu kelimeyi -eer onun iin bir anlam varsa- hangi anlamdakullandn belirlememize yardm edecek baka bir ey yoktur. Bizim iinCletus'un aylarn korkun olduuna inandn kabul etmekle Cletus'un rneinaalarn korkun olduuna inandn kabul etmek arasnda hibir meruluk farkolamaz. (Bu fikir, yani bir insann inanlarnn onun kelimelerini belirledii -yani inanlarn kelimelerin temsil ettii kavranlan belirledii - fikriBtnclk bal altnda toplanan grlere girer. Burada genellikle AnlamBtncl veya Kavram Btncl olarak bilinir). Cletus'un korkunluun ne

olduunu bildiini kabul etsek ve bize "Aylar bir eydirler," gibi ok genelbir cmle kursa bile Cletus'a atfedeceimiz inan, (u byk, tyl ve kua


19/65

benzemeyen hayvan olan) aynn korkun olduu inanc deil, korkutucu bir eyvardr inancdr.Gelin sonulan biraz genelletirelim. Diyelim ki bir insann birok yanlinanca sahip olduunu sylemek istiyorum. Bu kiiye bir yanl inanatfedebilmek iin, bu kiinin kendini sz konusu yanl inanta gsteren belirlikavramlara sahip olduunu batan kabul etmem gerekir. Ama bu, sz konusu kiinin

benim doru kabul ettiim48birtakm inanlara sahip olduu anlamna gelir. Bylece bir kiiye (rneinHomer'e) atfettiim her yanl inan iin, aynca bir sr doru inan atfetmemgerekir. Yani baz doru inanlar her zaman varolmaya devam edecektir. Birinsann yanl inanca sahip olmasn, ancak doru kabul ettiimiz bakainanlarn zemininde belirleyebiliriz. Bir kiinin btn inanlarnn yanlolduunu sylemek, ancak, bu kiiye atfetmek zorunda kalacamz dier doruinanlar gz ard ettiimizde mmkndr.Acaba bu akl yrtme Matrix Olana'nn gerek veya tasarlanabilir bir olanakolmadn gstermekte baarl myd? Ne yazk ki, hayr. Matrix'in eytanibilgisayarlar bile btn inanlarmz yanl yapamyorsa bile (o zaman ankinan olarak grlemezler), Matrix iinde yayorsak birok inancmzn, hattainanlarmzn byk ounluunun yanl olmas mmkndr. Sanrm MatrixOlana'nn tasavvur edilebilirliini sonunda kabul etmek zorunda kalabiliriz.Gerekten de Matrix'te olabilirsiniz, btn inanlarnzn yanl olmadnaemin olsanz bile, inanlarnzn ou yanl olabilir.(* (*) Makalemi gzdengeiren birok kiiye ve bu metni gelitirmede yorumlarndan ok faydalandmBill Irwin'e teekkr ederim. Hatalar, her zamanki gibi. yazara yani, banaaittir.)494Grmek, nanmak, Dokunmak, HakikatCAROLYN KORSMEYERAtlanta Hastalk zleme Merkezlerine 1981 ylndan 1990 ylna kadar 120'denfazla sebebi bilinmeyen lm vakas bildirilmitir. Birou LaotianYaylalarndan g etmi olan Hmong topluluuna ait yetikinlerden oluan buinsanlar, uykulannda lmtr. lmlere dair hibir tbbi aklamagetirilmemitir; bununla birlikte Hmong'larn kendi aklamalar vardr: buinsanlarn geceleri gelip insanlarn soluunu kesen bir kt ruhun kurbanolduunu iddia etmektedirler. Bu kt ruhun ziyaretinden sonra hayatta kalmaybaaran ok az kii, fel eden bir korkudan ve kt bir yaratn gslerinektnden sz etmitir. Gerekten de kurbanlarn lmeden nce korkun birkbusun iinde rpndklarna dair bilimsel bulgular sz konusudur. Bilimselcemaat kesin bir tehise varamamsa da, Aklanamayan Ani Gece lm Sendrom'uolarak literatre geen bu raporlar, dlerin insan ldrebilecei endieverici olasln kabul ettirmitir.Dlerin vahi dnyasnda her trl duyumsal tecrbenin yaanmas mmkn olsada, bir kural olarak d, hafza ve hayal gcnn deposundan gelen vahi birorijinallikle icat edilmi genellikle grsel bir fenomendir. Dler bildik,

tuhaf, sradan, kayg verici, ehvetli veya korkun olabilir. nsan teskin eden"sadece bir ryaym," deyii, sadece grmekle kaldnz eyin siziincitmeyecei ve bugne kadar dnzde grm olduunuz hibir eyin sizedokunamayaca r-50tk varsaymna dayanr. Yaralanma ve lm, yaayan dokulara ak birmdahaleyle mmkndr; kukusuz bir dn byle bir gc yoktur. En azndan bizyle umuyoruz.

Matrix'te Yaamak: Baz Klasik Felsefi SorunlarMatrix varsaym, bir insann btn hayatn srekli uyku benzeri bir feldurumunda, beyin uyaranlar tarafndan yaratlan yanlsamalar ierisindeyaayabilecei anlamna gelir. Matrix'te, (Morpheus'un dile getirdii gibi)

"bilgisayarlarn rettii bir d dnyasnda" yaayan bireyler hayat btnbildik zenginlikleriyle tecrbe ettiklerine inanrlar. Duyu alclar Matrix'e


20/65

baldr, bu sayede tat alma, koku, dokunma, grme ve iitme felsefede metafizikvarsaymlardan biri olan esse est percibi(* Varolmak alglanmaktr) ilkesineuygun bir ekilde bilgisayarlar tarafndan uyarlmaktadr. Bu yk, yalnzcabeden ve zihin, bilginin kesinlii gibi nemli felsefi sorulan uyandrmaklakalmaz, ayn zamanda sanal dnyann siyasi gcne dair gncel paranoyakkorkularn canlanmasna zemin hazrlar. Bu makale, sz konusu meselelerin u

yanlaryla ilgilidir: duyu tecrbesi ve filmin felsefecilerin "duyusalphecilik" dedikleri eyi ne srmek iin kulland aralar.Film ak bir biimde Descartes'n lk Felsefe zerine Dnceler kitabnagnderimde bulunan bir dizi klasik alglama sorununa serbest atta bulunuyor.Descartes, duyu tecrbelerinin d dnyann zelliklerini tam olarak kaydettiive bylece bilgiye temel olabilecei fikri zerindeki kukulan ele alrken,bizi, dlerimizi uyankken yaadklanmzdan ayrmamza yardmc olacak ltleroluturmaya davet eder. imdiki zamanda gerekleen algnn salaml hakkndakukular uyandrmak iin hayli baarl bir yoldur bu. nk dlerin tecrbeedilme biimi, bir insan geici olarak gerek olduklarna inandracak kadarcanl olabilir. Matrix filminin balangc d grme sorunlarylatatlandrlmm Neo, filmde birka kez dnde Mat-rix'le korkun karlamasnn ardndan ter iinde uyanr. Her ne kadar bu anlarbir sahneden tekine gemek iin kolay bir ara olarak kullanlm olabilirsede, herhangi bir alg deneyiminden kesin sonular karlp karlamayacasorularn akla getirmektedir.Descartes d grme savn, bizim iin Matrix'ten daha az ikna edici olan ktkalpli bir aldatcyla veya "ktcl bir cin"le destekler. Burada bizi yalnzcaduyu alglarnn deil, btn inanlarn ve sonu karmalarn sistematik olarakbu cinin aldatna tabi olduunu tasavvur etmeye arr. eytani aldatcnnada versiyonu, eytani bir bilgisayardr. Bu kbusumsu yapay zek,programlanan ile programlayann rollerini deitirmitir ve bir hayat oluturandeneyimleri yapay olarak oluturmaktadr. Bu durum Matrix'te, benim filmin enkorkun sahnesi olduunu dndm, Neo'nun insan organizmalar mr boyu srendlerinde besleyen tplerden birinde uyand sahnede kurulur. Burada Neo,belki de filmin btnyle tutarsz bir biimde, kendisinin Matrix'te ayrcalklolmadn gsterecek bir ekilde milyonlarca dier tpe dardan bakma frsatbulur. Sahne, benim bildiim en korkun felsefi soruna ayna tutar: bu, hepimizinaslnda bir la-boratuvarda kavanozlarda yaadmz ve zihinsel hayatmzsalayan eyin elektrik uyaranlar olduunu varsayan bir zihin deneyidir.Bu tr bir'kuku azck bile olsa hakl bir zemine dayandnlabilir mi? Duyularok uzun zamandan beri zihin ve beden arasnda organik bir iletiim yolu olarakkabul edilmektedir. Biz bu duyular araclyla dnya hakknda bilgi oluturmakiin veri toplarz. Tecrbelerimizden hareketle btn duyu alglarnn ara srayanlglara konu olacan biliyoruz. Acaba, gerekte tek tek her duyu algsnnd dnyadaki nesnelerle temas yoluyla deil de, fakat beynimize verilenelektrik sinyalleriyle yaratld srekli bir yanlsamann kurban olamazmyz?Felsefede bu tr varsaymlarn kesin bir ekilde tutarsz, hatta kendi kendinirten varsaymlar olduunu syleyen bir dnce okulu vardr. Matrix szn

ettiim yaznda sk sk rnei verilen ka-52vanozdaki beyin deneyiyle ayn problemi ilemektedir: eer bir insan sistematikolarak aldatld bir dnyada yayorsa, bu dnyadan sz etmesi naslmmkndr? Hatta bu kii bir kavanozda veya Matrix'te yaadn nasl bilipiddia edebilir?Varsaym ancak bir insann kendine dardan bakmasyla mmkndr ki, bu onunkavanozda olmad anlamna gelir. Film bu adan Calderon'dan X-Files'a. kadarbtn d yklerini snrlayan limitlere sahiptir. Anlatc, filmi Matrix'indndan anlatr. Film darda salam dayanak noktalarna sahiptir: rneinkahramanlarn koltuklara baland ve beyne taklan kablolar yoluylaprogramlara girdikleri Nebuchadnezzar gemisi. Matrix'e kendi istekleriyle girenkarakterler, sistematik yanlsamann kurban deillerdir. Birok insann tmylebir programn iinde yaad varsaym bir arkaplan iddiasdr, nk bu

insanlar sanki bir senaryonun iindedir ve hibir ekilde gerek karakterlerdeildir.


21/65

Belli ki filmi yapanlar hikyelerinin inandrclna kuku dren bu trproblemlerin yeterince farkndaydlar; nk diyaloglara bunun ironik bireletirisi sokulmutur. Geminin gvertesinde Neo ile Mouse arasnda geendiyalogu hatrlayn. Neo gverte arkadalaryla, Matrix'in dnda ilk yemeiniyerken, yirmi ikinci yzylda yemek yemenin eski keyfini yitirmi olduunurenir. Bir musluktan tek hcreli, besleyici proteinlerini alrlar; bu yemek

itah ac bir ekilde bozuk yumurtaya ve bir anak sme benzetilir. Mouse bumaddeyi ok eskiden hatrlad Tahl Ezmesine benzetir. Fakat sonra merak eder:Bu maddeyi reten makine, ezmenin tadnn neye benzediini nasl biliyordur? Yahi kimse hibir zaman gerekten ezme yememiken ve karlatrma imknndanyoksunken, nasl olur da onun tadnn neye benzediini bilebilir? Gerekten denasl? Daha dorusu onu hibir eyle karlatramazsak, tadnn neyebenzediini nasl bilebiliriz?53Hakikati DeerlendirmekBu sorular ok yerinde sorulardr, fakat te yandan, geerken sorulmu vecevapsz braklm sorulardr. Belki de yanlsamann mant hakknda drt bamamur bir tartma beklemek bir filmden ok fazla ey talep etmektir. Bununlabirlikte filmde daha iyi bir ekilde ilenmi nemli bir yan soru vardr:algsal deneyim nedir; bir eyin gerek ve deerli, yani yaamaya deer olupolmad nasl bilinebilir?ki kart cevap verilmitir: lk olarak, gerek ve deerli olan Mat-rix'inyanlsamalarndan zgr olandr. Bu perspektif filme egemen olan ve seyircilerinkabul etmesi beklenen bak asn oluturur. Bununla birlikte bizden dikkatbekleyen baka bir bak as daha vardr: Gerek, en canl ve en keyiflideneyimi sunan eydir. Morpheus ve ekibi birincisinin peindedir; ikincisi hainCypher'in gizli gndemini oluturur; ama bu ayn zamanda Dozer'a smmsyiyeceinde vcudun ihtiyac olan her eyin var olduunu iddia eden sadk vesempatik Mouse'un da dile getirdii bir eydir. Mouse, Dozer'a itiraz ediyor,nk bu besinde temel insani tepkilerle ilikilendirilen bir duygu olan hazyoktur. "Gdlerimizi inkr etmek, bizi insan yapan eyleri inkr etmektir."Dozer bunu kukuyla karlyor; belli ki haz onun iin Matrix'e karsavaanlarn sahip olamayaca bir lkstr.Be duyu, antik felsefecilerden ada psikolojik aratrmalara kadar, zihnibedenden, akl duygulardan ve bilgiyi hazdan stn gren bir hiyerari iindeele alnmtr. Grme ve iitme "uzak" veya mesafe duyulardr; nk bunlarnesnelerinden ayr olarak i grrler ve onlarla fiziksel temas gerektirmezler.Bu mesafe onlara bilgi kuramsal bir avantaj baheder; grme ve iitme,etrafmzdaki dnyaya dair bilgi edinme ve bu bilgiyi tekilere iletmedekinemlerinden dolay tipik olarak hiyerarinin en stnde yer alrlar. Her ikiside alglayann vcudu ile alg nesnesi arasnda bir ayrlk gerektirdii iingrme ve iitme fiziksel duyumla en az ilikili olanlardr. (Aslna bakarsanz54grme, genel olarak bir duyum deil, bir tr alglama biimi olarak kabuledilir.) Bedensel duyular denilen tat, koku ve dokunma duyulan nesneleriylebelirli bir fiziksel temas gerektirirler. Her ne kadar koku i grebilmek iin

belli bir fiziksel ayrl gerektirse de, bu bedensel duyum yaknlk, hattadorudan temas gerektirir ve bu nn deneyimi belirgin duyusal hisniteliklerine sahiptir. Geleneksel olarak bunlarn, hem temin ettikleri bilgininleinin snrl olmas hem de beraberlerinde getirdikleri haz dolaysyla,ilgimizi datmalar sebebiyle, dikkatimizi nesnelerden ziyade znel durumumuzaektiine inanlmaktadr. Dokunma, koku ve tatla ilikilendirilen fiziksellik,insan doasnn hayvani ynyle daha fazla ilikilendirilen bedensel duyularndk statlerinin sebeplerinden biridir.

Matrix'te Hissetme ve MatrixGrme ve duymann filmlerde byk lde kullanlmas beklenir. Ekrandakieylere dokunamayz, onlar koklayp tatlarna bakamayz; fakat grpduyabiliriz. Grdklerimizle duyduklarmzdan bazlar, ekrandaki karakterlerce

de grlr ve duyulur; biz bylece onlarn tecrbelerine ortak oluruz.Diyaloglar, filmde srekli kullanlan bir mphemlikle grme ve gzlere


22/65

gnderimde bulunur: bir insann grd, belki yalnzca bir programnyanlsatc rndr. Fakat-"grmek" sezgi ve bilgi ile e anlamldr. nkbtn Bat felsefesi tarihi boyunca anlama iin bir metafor olarak hizmetetmitir. Filmin bilge lideri Morpheus uyarlarn ve analitik gzlemlerinigrsel meta-forlarla dile getirir. Neo'ya, rnein, onun koklayamad, tadnaba-kamad ve dokunamad bir hapishanenin -"Bir zihin hapishanesinin"- iinde

olduuna dair bilgi verir. Morpheus dile getirdii ekliyle Matrix, "seni birkle olduun gereine krletirmek iin gzlerine balanan bir dnyadr,"diyor. Ne var ki Morpheus Neo'yu, Mat-rix'in her yerde mevcut grselaldatmalarna ramen, yanlsamann ardndaki gerei grmek iin gzlerinikullanmaya arr. Neo,55pembe bulamatan ve Matrix'in kanalizasyonlarndan kurtulduktan sonra uyanr vesorar, "Gzlerim neden acyor?" Morpheus yant verir, "nk onlar daha ncehi kullanmadn." Neo, tpk Platon'un maarasndan yeni kan biri gibi ktanrahatsz olur; nk hakikati grmek ne kolay, ne de rahat bir itir. Morpheusinsan organizmalarnn btn Matrix makineleri tarafndan yetitirilip enerjikayna olarak kullanldna dair kefinden sz ederken unlar syler: "Ta kitarlalar kendi gzlerimle grene kadar, uzun bir sre buna inanamadm." Grme"Grmek inanmaktr," zdeyiine uyarak btn dier duyulardan ok daha belirginbir ekilde zihinle ilgili geleneksel balantlar iinde vlmektedir. Amagrme ayn zamanda halsinasyon ve bu yzden kukuyla glgelenmitir. Buzdeyiin gerisini hemen hatrlarz. "Grmek inanmaktr, dokunmak ise hakikat."Bu dokunmann aldatmaya bak olduu anlamna gelmez. Bununla birliktehalsinasyon ve serap grmenin byle olduu kefedilmitir, nk insan byledurumlarda elini sert bir eyle karlamadan bunlarn arasndan geirebilir.Demek ki, hem toplum psikolojisinde hem Matrix'te fiziksel dokunma, genelliklegrmenin uzaktan ilemesinden daha gvenilir bulunmaktadr. Bu tr deerlerinifade edilmesi, belirgin bir biimde uzak duyulara hitap eden sinemayla bireliki oluturmaktadr.Hem grme hem iitme, uzaktan i grd iin gzetleme arac olarak kullanlr.Filmin banda Neo, Ajan Smith'in takibinden kurtulmak iin, (ok akllca birkrk ayaa benzetilen) dinleme cihazndan kurtarlr. Ses bir film yapmcsnnelinde etkili bir aratr, Matrix filmi de sesi alk olmadmz bir biimdedokunmayla ilikilendirerek imdiye kadarki rneklerinden ok daha karmak birekilde kullanmtr. Seste dokunmaya zg bir nitelik vardr ve film mziininyksek sesle alan ksmlar elle dokunulabilir bir mevcudiyete sahiptir.(Filmin sonunda mzik "Uyan!" diye barmakta ve filmin bandaki dsorgulamasna gnderimde bulunmaktadr.) [Bilen seyirciler 56iin para, film tecrbesinden gereklie bir kpr grevi grmektedir. Mzik,siyasi mesajlaryla tannan Rage Against the Machines (Makinelere fke) grubunaaittir. Tam bu noktada filmin son yazlan akt iin, para, hem arkaplanhizmeti grmekte hem de seyircilere ynelik bir mesaj iermektedir] Bu trsaldrgan mzikler dinleyicinin bedensel uzamn igal ederler. Salonu dolduranmzik kendi mesajn iinde tar. nk eski ve czrtl ses cihazlarbilgisayarlarn sessiz uultusundan daha gvenilirdir; bilgisayarlarn temiz

sesinin aksine, ses, cihazlarnn czrt ve hrtlaryla iletir. Hayatinoktalarda bulunan telefonlar yalnzca sesleri deil, bedenleri de geminingvenli gvertesine iletir. Belli ki, sanal bedenler bile tanmak iin dokunsalkanallara ihtiya duyuyor. (* Sanal beden ok sevilen bir fikirdir, fakat birinsan duyular zerine dnrse, onun tan bir kavram kargaas olduunu grr.)zellikle nemli bilgiler, tpk Neo ile Tri-nity'nin ilk karlat sahnedeolduu gibi, bazen, karakterlerin neredeyse birbirine dokunacak kadar yaknolmasn gerektiren bir fsltyla verilmektedir. Gittikleri kulpteki mzikyle yksektir ki, insan yalnzca duymakla kalmaz, hisseder. Duyabilmek iinbirbirlerine ok yakn durmak zorundadrlar ve Trinity konuurken dudaklarNeo'nun boynunu yalar geer.Bedensel duyular, filmde zellikle nemli bir rol oynuyorlar. Birok nesne birkoku retiyor, fakat Matrix filminde insan vcutlarnn kokusu hem olumlu hem

olumsuz anlamda zellikle vurgulanmaktadr. Filmin balarnda bir sahnedeTrinity ar ar ve sessizce, uyuyan Neo'yu neredeyse srnerek koklar. Bu onun


23/65

hem merak ettiini, hem efkat duyduunu hem de yaknlk hissettiini gsterir.Bence koklama, kefin ilkel ve hayvani bir biimi olduu iin, bu durum bilgielde etmek iin kullanlan ileri teknoloji rn karmak aygtlarla bir tezattekil eder. Trinity'nin Neo'nun kokusundan holandn varsayarz, fakat insankokusundan nefret eden Ajan Smith iin ayn ey sz konusu deildir. Morpheus'labir anlama yapabilecek olma-

57snn keyfiyle, Smith kurallara kar gelip, yaknnda gerekleen olaylarnbilgisinden mahrum kalmasna sebep olacak ekilde kulakln karr.Bu yerden nefret ediyorum. Bu hayvanat bahesinden. Bu gereklikten, ya da senadna ne diyorsan ondan. Artk dayanamyorum. Kokusuna dayanamyorum, eer kokudiye bir ey varsa. Boazma kadar geldi. Senin o pis kokunu alabiliyorum ve nezaman bu kokuyu duysam, onun bana bulaacandan korkuyorum.Smith insanlar virslerle karlatrr. Virsler kt kokunun bula-clnsembolize eden korkun bir denklemdir. (* Koku ve hastalkla ilgili baknz:Alain Corbin. The Foul and the Fragrant: Odorandtbe French Social Imagination,eviri M. Kochan. R. Poner ve C. Prendergast (Cambridge: Har-vard UniyersityPress. 1986).) Hem ekici, hem dman; itici koku anlamnda koku duyusu,bedensellie vurgu yapmak iin kullanlmtr. Sanki insann hayvansall sanalbedeninde de ortaya kmaktadr. nsan olmayan Ajanlarn, "duyusalprogramlar"n, bir kokusu olmadn kolayca karabiliriz. Sahip olduklar kokuduyma yetenei, rakiplerinin kt kokusunu almayla snrlanmtr.

Tadn Batan karclklarTat Matrix'te, daha nce grdmz gibi, zellikle estetik deerlerlesunulmaktadr; nk yeme zevki Matrix'e kar yaplan savata yoldan karantehlikeli bir zaaf olarak cisimlemektedir. Zion'u korumak iin bitmek bilmeyenuratan yorulmu olan Cypher yoldalarnn amacn terk eder, onlar aldatr veMorpheus'u Ajan Smith'e vermeyi kabul eder. Btn istedii gemiini unutmak ve-baka bir seim yaptnda- sonsuza kadar eriemeyecei lksleri ona sunacakolan bir programda yaamaktr. Biz ilk olarak Cypher duyusal zaaflarnreniriz -ki bu ahlaki zayfln bir belirtisidir- arkada gibi g-58rnd Neo'ya ev yapm likr teklif edip aka yollu onun Morphe-us'un dnyaykurtarmak iin gnderildiine inand "O" olduunu dile getirerek Neo'nunzgvenini zayflatr. Daha derin ihaneti, hemen bir sonraki, Ajan Smith'le birrestoranda buluup mkemmel bir biimde piirilmi bifteini yedii sahnedeortaya kar. Yerken, ikisini iip purosunu tttrrken, tekrar Matrix'ebalanmak istediini ve gemii hatrlamak istemediini syler.Bu biftein var olmadn biliyorum. Azma gtrdm zaman Matrix'in beynimeonun sulu ve lezzetli olduunu sylediini biliyorum. Dokuz yl sonra neyi farkettim biliyor musun? Cehalet mutluluktur.Her ne kadar bu bak as ak bir biimde hatal olarak gsterilse de, filmrenk kullanmlaryla fikri destekler. Cyher'in fark ettii gibi, arkadalarnbal olduu gerek dnya giderek canlln yitirir. Matrix gri, kahverengi,koyu kahverengi tonlaryla neredeyse siyah beyazdr. Doygunluu gsterdii

anlarda renklerin ekranda ok edici bir biimde canl olduunu grrz. Btnfilmde, yalnzca nostaljik bir biimde duyu yaantsna iaret eden eyler canlrenklere sahiptir: parlak meyve resimlerinin olduu yemek kuponlar, cinselliksembol olarak retilen kadn ve kan. Btn bunlar canl, organik bir oluumunsembolleridir -ne var ki kan lmn semboldr- ve yanlsama deildir.Cypher'i batan karan ey yiyecektir; fakat kavgay brakmasnn bakasebepleri de vardr; Matrix'in dnyasnn dardaki dnyadan daha gerek olduusonucuna varmtr (nk "gerek", onun da dile getirdii gibi, "yalnzca altharfli bir kelimedir"). Onun karm yalnzca keyif veren duyumlara dair kendideerlendirmesinden deil, ayn zamanda daha nce Morpheus'un dile getirmiolduu bir bak asndan kaynaklanr: btn duyu tecrbeleri, siniralclarnn59

uyaranlarnn yorumlanmasndan ibarettir.


24/65

MORPHEUS: Gerek nedir? Gerei nasl tanmlyorsun? Eer hissedebildiin,koklayabildiin, tadna bakabildiin ve grebildiin eylerden bahsediyorsan,gerek, o zaman sadece beyninin yorumlad elektrik sinyalleridir.Morpheus bir dava adam karakterinin salamlyla bu tr beyin sinyallerinesebep olan kaba, gerek dnyaya bal kalr. Fakat Cypher baka bir makul yolseer: Eer gerek yalnzca duyu deneyimleri ise, nereden geldiklerinin ne nemi

var? Eer gereklik insann kendi duyumlarndan geliyorsa, onlarn peindekomakta ahlak d hibir ey yoktur. nk bir insann ahlaki dikkatininekilebilecei baka bir ey yoktur. Cypher bylece, her zaman zaaf ve gnahlailikilendirilen bedensel duyu nazlarn seiyor. Bu ekilde davranarak yalnzcaahlaki bir hata deil, ayn zamanda bilgikuramsal bir hata yapyor. Bylece,duyu deneyimlerini tmyle znel terimlerle analiz etmeyi rten bir ierimesahip gereklik yerine, yanlsamay seiyor. Yani, eer Cypher hatalysaMorpheus'ta hataldr: duyular her zaman beyin uyaranlarnn yorumlanmasdeildir, ama ayn zamanda dikkat isteyen, sayg bekleyen bir d dnyannalametleridir.Ancak kesin konumak gerekirse, tat hazlar illa da yoldan karc olmakzorunda deildir. Nitekim Kahin sahnesi byledir. Neo'nun ziyareti srasndaKahin kurabiye piiriyordur ve ho kokulan odann iini doldurmutur. Elindeyeil renkli bir likr vardr ve sigarasndan dumanlar koparr. Burada onun,Cypher'in bir kenara att deerlere hl sahip kan biri olduu iin, bir hazyaantsyla kendini dl-lendirebileceini varsayarz. Neo da kurabiyelerdenbirini yer, fakat dikkat ekicidir, tat alyor gibi grnmez.Cypher'li sahneler tat alma duyusunun baka bir geleneksel anlamn da kullanr:Tat alma ve yeme ile seksin ilikisi. Kendini eski60meslektalarn ldrmeye hazrlad ihanetinin son sahnesinde, Tri-nity'ninbir koltua balanm rya gren vcudunun etrafnda gezinirken kt kt birark mrldanr. Hattn teki ucunda gvenli bir yere transfer edilmeyibekledii iin syledii her eyi duyan Tri-nity'e, bir zamanlar k olduunu,savatan, her gn ayn eyleri yemekten yorgun dtn anlatr. Matrix'dekideneyimler gerek hayattaki deneyimlerden daha zengin olduu iin, Matrix'ingerek hayattan daha gerek olabileceine karar verdiini ilan ederken dili vehareketleri hem bir tehdidi, hem bir cinsel ilgiyi gsterir. Apoc ve Switch'infilerini ektiinde onlann Matrix'te ldn grrsnz. te lverdiniz.Burada bir kez daha Morpheus tarafndan daha nce dile getirilen duyarllnbiraz arptlm bir versiyonunu yanklar. Grdm ey gerektir. Grmekinanmaktr.GerekElbette bu bizi dokunmaya getiriyor. Matrix azna kadar iddet sahneleriyledolu, fakat dikkatle lm sahnelerinden kanlm bir filmdir. Usta ii zelefektlerin olduu kavga ve arpma sahneleri Matrix'te gerekleirken, geminingvertesinde koltua balanm vcutlar fiziksel olarak etkiler. Neokavgalarndan birinden dndnde, azndan akan kan tadar ve sanal birdeneyimin fiziksel bir hasara yol amas onu rktr. "Eer Matrix'teldrlrsen, burada m lyorsun?".diye sorar. Morpheus ciddi bir sesle sanal

deneyim hakknda daha nce sylediklerini dorulayacak bir biimde "Beden zihinolmadan yaayamaz," der. "Zihin deneyimi gerek klar." tiraf etmeliyim ki, busahne, benim iin ilk bakta beden ve zihin arasndaki balantya dair filmdeyaplan bir sr gelii

matrix ve felsefe - 1, matriks ve felsefe - 1,

Documents