dictionnaire Étymologique des Éléments français du...

10
par Geneviève Bender-Berland et Johannes Kramer Fascicule 6 (Eben - Iddi) Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du Luxembourgeois (Dict. Ét. Fr. Lux.)

Upload: trinhdan

Post on 11-Sep-2018

242 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

par Geneviève Bender-Berland et Johannes Kramer

Fascicule 6(Eben - Iddi)

Dictionnaire Étymologiquedes Éléments Françaisdu Luxembourgeois(Dict. Ét. Fr. Lux.)

Page 2: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

481

EEben, ebää, ebéng, abéng, cf. abee (fascicule 1)

† Ebenister m. ‘Kunstschreiner’ fr. ébéniste (depuis 1676)

échappéieren v. intr. ‘s’en tirer, sortir’

LW 5, 63: échappéieren v. intr. – in der Wendung gutt, nach grad (esou), schlecht échappéieren ‘davonkommen’ – drohend: waart, Männchen, du échappéiers mer nët esou! – lokal: (e)schampéieren.Rinnen 349a: échappéieren ‘échapper’ (syn.: entwëschen, entwutschen).

Le verbe français, attesté depuis 1130, provient du latin vulgaire *excappare, dérivé de cappa: ‘sortir de la chape’, c’est-à-dire ‘laisser son manteau aux mains des poursuivants’. En luxembourgeois, le verbe n’est pas fréquent, parce qu’on préfère entwëschen.

FEW 3, 268-270; TLF 7, 628-629; DHLF 1, 647

Ekar [ekaR], pl. Ekaren ‘distance, écartement, éloignement’

LW 1, 258 Ekar, Écart (wie frz., pl. Ekaren, Ton: 2) 1) ‘Zwischenraum, Entfernung’ – den E. zwëschen de Ponkten as grouss ‘der Unterschied bei den Punkten ist gross’; 2) beim Kartenspiel: hätt ich mäin E. erëm ‘hätte ich die abgelegten Karten wieder!’.ekartéieren v. intr. ‘écarter, désunir, disjoindre, diviser, espacer, partager, partir, séparer’.Rinnen 348: Ecart comme en français (syn.: Ofstand, Ënnerscheed).ekartéieren (syn.: op d’Säit drécken, ofweisen, sträichen (vun enger Lëscht) – hie gouf ekartéiert ‘il fut écarté’.DFL 188: Ecart (pl. -en) m. ‘écart’ (syn.: Ofstänn, Ënnerscheed).LuxTexte: “Bei de Majorzgemenge läit dee vill méi niddreg, nämlech bei 16%. Wat dann awer opfällt, ass, datt bei deene Gewieltenen déi Ecartë guer net sou grouss sinn” (l.pol.).

Le substantif français écart (depuis 1200) est dérivé du verbe écarter < lat. *exquartare. En luxembourgeois, Écart est plus rare que Ënnerscheed.

FEW 3, 315-316; TLF 7, 611-612; DHLF 1, 645-646

Echec m. ‘résultat négatif, et généralement d’une certaine gravité, d’une entre-prise.’

Rinnen 350: Echec, comme en fr. (syn.: Mësserfolleg). LuxTexte: “Mir wäerten an dësem Joer wahrscheinlech nach net ganz wäit kommen, mä et ass ze hoffen, dass déi richteg Léieren aus dem Echec vu Seattle gezu ginn, an dat ass eben och d’Manéier wéi an der OMC verhandelt gëtt” (l.pol.).

Echec

FaszikelE_L_481_627End.indd 481 17.10.2012 13:12:51 Uhr

Page 3: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

482

Le mot français échec (échas vers 1165) est emprunté au persan š h mat ‘le roi est mort’. En luxembourgeois, le mot Echec est essentiellement réservé aux domaines sportif, éducatif et politique.

FEW 19, 166-170; TLF 7, 637; DHLF 1, 649

Eclat [ekla] m. ‘scandale’.

LW 1, 250: Eclat m. ‘Aufsehen, Skandal’ (frz. éclat) – maach kän E. draus.Rinnen 351b: Eclat m. comme en français, ‘scandale’ – hien huet en E. provizéiert ‘il provoqua un é.’.DFL 190: Eclat (pl. -en) m. (syn.: Splitter, Glanz).

Déverbal d’éclater < ancien bas frc. *slaitan ‘fendre, briser’ ou latin pop. *exclaccitare, dérivé de la racine onomatopéique clacc- ‘coup’ et ‘bruit qui l’accompagne’. Le terme désigne aussi bien un ‘bruit violent et soudain’ que l’‘intensité d’une lumière vive et brillante’ ou la ‘vivacité d’une couleur’. Depuis le milieu du XVIIe, il désigne aussi un scandale, et c’est en ce sens qu’il est utilisé en luxembourgeois.

FEW 17, 141-144; TLF 7, 663; DHLF 1, 651

Economie f. ‘art de gérer’

Rinnen 352: Economie, comme en fr. (syn.: Wirtschaft).DFL 191: Economie (pl. -n) ‘économie’ (syn.: Wirtschaft).

Le français économie est un grécisme de la Renaissance: ofikonom¤a. Le mot désigne d’abord l’administration des dépenses d’une maison, puis l’art d’administrer les bien de l’État ou d’une société. En luxembourgeois, le mot Économie est utilisé plus couramment que son pendant allemand Wirtschaft. Ceci est dû au fait que les dénominations des cours des écoles luxembourgeoises sont en français, économie politique et économie de gestion.

FEW 7, 327-329; TLF 7, 680-681; DHLF 1, 654

Educatioun, Edukatioun f. ‘formation’

LW 1, 250: Educatioun f. ‘Erziehung’ – en huet keng E. ‘er hat keine Manieren’ – en huet eng gutt E. ‘er ist gut erzogen’.Rinnen 356: Edukatioun f. ‘éducation’ (syn.: Erzéiung).DFL 193: Edukatioun f. ‘éducation’ (syn.: Erzéiung, Bildung).LuxTexte: “Zwetens, wat d’edukativ Aktivitéiten ubelaangt, hu mir en Educateur am Prisong, deen Aktivitéiten edukativer Natur mat de Mineuren ënnerhëlt” (l.pol.).“Mir hunn och do Diskussioune mat de Responsablë vum ISERP a vum IEES, fir datt an der Ausbildung vum Léier- an Edukatiounspersonal d’Dimensioun vum Genre an d’Egalitéit mat dra kënnt. Wichteg ass a bleift och d’Education civique oder, wéi mir fréier gesot hunn, d’Bürgerkunde” (l.pol.).“Duerfir muss een sech an déi Zäit zréckversetzen. Et war wierklech um Gebitt vun der Moral nach alles anescht wéi haut. Lëtzebuerg war Liichtjoere wäit ewech vun allem, wat als moralesch ‘fortschrëttlech’ gegolt huet. Och haut komme mer

Eclat

FaszikelE_L_481_627End.indd 482 17.10.2012 13:12:52 Uhr

Page 4: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

483

der Heerd jo oft nach nët no, a besonnesch an der Educatioun maache mir ëmmer nach Reformen, déi d’Nopeschlänner scho laang ofgeschaaft hun” (lit.).“D’Fra vun der Annonce as e jonkt Meedchen. ’t heescht Sandy, ’t seet, ’t hätt extra de Führerschäi gemaach, fir kënne Kanner versuergen ze goen. ’t kënnt vu Monnerech, ’t huet fir Educatrice geléiert, bis elo awer nach keng Plaz fonnt” (lit.).

Emprunté au lat. class. educatio, éducation ‘instruction, éducation, formation de l’esprit’ est attesté depuis 1527, depuis 1495 d’après Bloch et Wartburg. Le mot désigne comme en latin la mise en œuvre des moyens propres à former et à développer un être humain, d’où l’emploi dans les syntagmes comme Education nationale (XVIIIe s.), Ministère de l’Éducation qui a remplacé la formule Instruction publique. En luxembourgeois, Educatioun signifiait auparavant aussi ‘Manieren’, c’est-à-dire ‘connaissance et pratique des usages de la société’. La graphie varie (Education/Edukatioun) dans le langage usuel; seules les dénominations officielles maintiennent la graphie française (Education nationale, éducation civique). Les appellations professionnelles éducateur, éducatrice ont également une graphie française. L’adjectif edukativ est germanisé la plupart du temps.

FEW 3, 205; TLF 7, 737-738; DHLF 1, 663

Effet m. ‘qui existe réellement, qui se traduit en action’Effektiv m. ‘nombre réel des individus composant un groupe’

Rinnen 356b: Effet, comme en fr. (syn.: Wiirkung); effectif (comme en fr.) (syn.: wiirklech); Effektivitéit f. DFL 194: Effet (pl. -en) m. ‘effet’ (syn.: Effekt, Wierkung).LuxTexte: “D’Diskussioun iwwert d’Bushaltestell zu Lëntgen – wann ech elo mémg Dossierë kucken – as ugaangen 1993, wou de Ministère des Transports gesot huet: Majo, mir sin och derfir, dass do eng Bushaltestell aménagéiert gët, well do effektiv eng Residenz as, déi ongeféier 1 Kilometer vun där nächster Parkplaz ewech as” (l.parlée).“Mir erwaarden ons vum Mëttelstandsminister an Zukunft méi en effektiven Engagement” (l.pol.).“De Justizminister huet eis awer versprach ze examinéieren, ob een net op engem anere Wee dëser Juridiktioun kéint, zumindest während enger bestëmmter Zäit, méi Effektiver zur Verfügung stellen, dëst andeem een awer deene formal-juristesche Bedenke vum Statsrot géif Rechnung droen” (l.pol.).“Et as elo esou, dass, wann een esou Stéchprouwen dorëmmer mécht an ’t stellt ee regrettabel Situatioune fest, wéi mer s’elo haten, dass dat och am Milieu vun den Transporteuren e groussen Effet huet, well, Der wësst, an all Beruff gin et schwaarz Schof a kee wëllt onbedéngt zu dene gezielt gin” (l.parlée).

Adj. et n. m. effectif est un emprunt savant (XIVe s.) au latin effectivus. L’adjectif latin dérive de effectum, supin de efficere. D’abord adjectif, effectif s’applique (1464) à ce qui se traduit par des actes réels en théologie dans amour effectif ‘amour de Dieu qui se traduit par des actes’; le mot s’emploie ensuite (1641) pour ‘réel’, d’où l’ancien usage dans homme effectif ‘qui ne promet rien qu’il ne tienne’ (1690). C’est l’emploi de l’adjectif au XVIIe siècle pour qualifier des

Effektiv

FaszikelE_L_481_627End.indd 483 17.10.2012 13:12:53 Uhr

Page 5: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

484

soldats réellement présents qui a engendré le substantif effectif m. pour désigner (1792) le nombre de combattants réels dans une unité et, par extension (1818), le nombre réglementaire des hommes qui constituent une formation. Par analogie (1819), effectif désigne un nombre de personnes composant un groupe défini.L’adjectif effektiv, utilisé également adverbialement, est très utilisé en luxem-bourgeois, dans le sens de quelque chose qui se constate réellement.

FEW 3, 205-206; TLF 7, 747-751; DHLF 1, 663

efficace/effikass adj. ‘qui produit l’effet attendu’ Effikassitéit f. ‘qualité d’une chose ou d’une personne efficace’

Rinnen 357a: Effikassitéit f. ‘efficacité’ (syn.: Wiirksamkeet).DFL 195: efficace ‘efficace’ (syn.: wierksam, kompetent); Efficaciteit f. ‘efficacité’ (syn.: Wierksamkeet).LuxTexte: “Dir kënnt Iech all Ablack an d’Sonn leën. Är Sonnecrème as eng ganz efficace Protectioun” (lit.).“De Patient dobausse moosst d’Effikassitéit vun engem Gesondheetswiesen haaptsächlech un der Effikassitéit vun de Spideeler a vun den Noutdéngschter” (l.pol.).“Niewent dem Abezéie vun der Landesplanung a punktuellen Ännerungen resp. Ergänzungen am Stroossennetz muss ee virun allem den öffentlechen Transport méi efficace an attraktiv maachen” (l.écrite).

L’adjectif efficace est emprunté (XIVe s.) au latin classique efficax, -acis ‘qui produit l’effet attendu, dont les actes atteignent leur but’, dérivé de efficere, alors que le substantif efficacité est un emprunt au dérivé latin classique efficacitas ‘force, vertu’. Le nom, attesté isolément à la fin du XVe siècle (1495) en théologie pour ‘caractère d’un sacrement efficace’, est repris en 1675. Il s’emploie couramment à partir du XIXe siècle en parlant d’une personne (1861) et d’une chose (efficacité d’un traitement). Le nom et l’adjectif sont très fréquents en luxembourgeois.

FEW 3, 206; TLF 7, 752; DHLF 1, 664

Effort m. ‘mise en œuvre de toutes les capacités d’un être vivant pour vaincre une résistance ou surmonter une difficulté’

LW 2, 251: Effort (frz. Ausspr.), pl. Efforen m. (Ton 2) ‘Anstrengung’; frz. effort. Rinnen 357: Effort m. (pl. Efforen) comme en fr. (syn.: Ustrengung) – ech wëll wuel en Effort maachen ‘je veux bien faire un e.’ – maacht en Effort fir hien z’ënnerstëtze ‘faites un e. pour le soutenir’ – hie scheit keen Effor ‘il ne recule devant aucun e.’ – Spannungseffort ‘e. de traction’ – Dréieffort ‘e. de torsion’.DFL 195: Effort ‘effort’ (syn.: Ustrengung – e kierperlechen Effort ‘un effort physique’ – en Effort maachen ‘faire en effort’.LuxTexte: “Zousätzlech Effore musse mir fir d’Chancëgläichheetsdelegéierten an de Gemenge maachen. Dat sinn Efforen, fir hinnen ze hëllefen, fir hir Formatioun an hir Aktivitéiten ze ënnerstëtzen, awer och fir sech selwer bekannt ze maachen’ (l.pol.).

Le substantif latin fortia ‘effort’, c’est-à-dire ‘action de s’efforcer en déployant sa force physique ou morale’, est la base du verbe français forcer (XIe s.) et du

efficace/effikass

FaszikelE_L_481_627End.indd 484 17.10.2012 13:12:53 Uhr

Page 6: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

485

composé s’efforcer (1050); le déverbal effort (1547; esforz 1080) désigne toute activité physique. Le mot Effort est utilisé en luxembourgeois dans toutes les acceptions du français.

FEW 3, 730; TLF 7, 764-765; DHLF 1, 813

Ekiliber m. [eki’libəR] ‘égalité de force entre deux ou plusieurs choses qui s’opposent; état de repos de ce qui est soumis à de telles forces’

LW 1, 259: Ekiliber m. ‘Gleichgewicht’ – en huet den Ekiliber verluer.Rinnen 396b: equilibréiert ‘équilibré’, equilibréieren ‘équilibrer’ (syn.: ausgläichen, ausbalancéieren).DFL 221: Equiliber m. ‘équilibre’ (syn.: Gläichgewiicht) – de Budget ass am Equiliber ‘le budget est en équilibre’; equilibréiert ‘équilibré’ – eng equilibréiert Moolzecht; equilibréieren ‘équilibrer’ (syn.: ausgläichen). LuxTexte: “D’Regierung suergt dofir, dass d’Finanzkapassitéit vum öffentleche Secteur excédentaire ass an de Statsbudget am Equiliber bleift” (l.pol.).“’t muss ee kucken, wéi et mam gudde Wëllen ass, fir den Equiliber tëschent Männer a Fraen hierzestellen” (l.pol.).

Le substantif français équilibre, attesté depuis 1611 (1544: équalibre), est un emprunt savant au latin aequilibrium. En luxembourgeois, Equiliber et ses dérivés verbaux sont courants.

FEW 24, 218-219; TLF 8, 58-60; DHLF 1, 713

Elan [elã] m. ‘mouvement que l’on fait pour s’élancer’

LW 1, 259: Elan m. ‘Schwung, Begeisterung’ (frz. élan).Rinnen 360: Elan m. comme en français (syn.: Schwonk, Spronk, Saz, Begeeschterong).DFL 197: Elan m. ‘élan’ (syn.: Schwonk, Ulaf) – mat vill Elan ‘avec beaucoup d’élan’.LuxTexte: “Ech verstin awer d’Suerg vun de Baueren, datt dës Verenegung vun Europa, déi e groussen Elan vu Solidaritéit vun eis alleguer erfuerdert, nët virun allem op Käschte vum Akommes vun der Bauerewelt geet” (l.pol.).

Le substantif français élan (depuis 1410) est un dérivé régressif du verbe élancer < lat. *elanceare. En luxembourgeois, Elan est plus courant que ses synonymes.

FEW 5, 155; TLF 7, 810-811; DHLF 1, 1101

Élève m./f. ‘celui/celle qui fréquente une école’

LW 1, 259: Élève wie frz. élève, pl. Élèven m. 1) auch f. ‘Schüler(in) der Mit-telschule’; 2) ‘Pfl anze aus Samen’ (Gärtnersprache) – lo maën se alles mat Élèven ‘jetzt ziehen sie alle Pfl anzen aus Samen’ (im Gegensatz zu der Zucht aus Stecklingen oder Wildlingen).Rinnen 361a: Élève comme en fr. (pl. Élèven) (syn.: Schüler).

Le substantif élève (depuis 1690) est un dérivé du verbe éléver < lat. elevare. Pendant l’époque classique on voulait former un équivalent français de l’italien

Élève

FaszikelE_L_481_627End.indd 485 17.10.2012 13:12:54 Uhr

Page 7: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

486

allievo, dérivé d’allevare. En luxembourgeois, Élève est beaucoup plus rare que Schüler.

FEW 5, 673; TLF 7, 845; DHLF 1, 672

eliminéieren, v.tr., ‘écarter à la suite d’un choix, d’une sélection’

Rinnen 362: éliminéieren (syn.: op d’Säit schafen, ewech schafen, ewech huelen, sträichen, ausschalten; kalstellen; ausscheden) – hien gouf aus der Course éliminéiert ‘on l’a éliminé de la course’.DLF 199: eliminéieren ‘éliminer’ (syn.: ausschléissen, aus dem Wee raumen, [e]wechmaachen) – d’Equipe ass eliminéiert ‘d’Equipe ass eliminéiert’.LuxTexte: “Hut Dir dann näischt mat dene Bordsteng do ze din? – Also ech si jo och nët gefrot gin, wou den Trottoir hei gemeet gin as. […] – Fazit: Déi ëmstridde Bordsteng goufen eliminéiert an déi betraffe Witfra hätt gären hire Schued bezuelt, well d’Gemeng, wéi si seet, schliisslech mat dëser Ännerung hire Feler agesinn hätt an et souwisou keen Aarme géing treffen” (l.parlée).“D’Regierung stellt en nationale Plang iwwer d’Gestioun vun den Déchete fäerdeg”. “D’Eliminatioun vum Industrieoffall gëtt net an enger reng nationaler Optik examinéiert, woufir och déi ugefaange Verhandlunge mat den Nopeschregioune virugefouert wäerte ginn” (l.pol.).

Attesté une première fois en 1495 et repris par les mathématiciens au XVIIIe siècle, éliminer est un emprunt au latin eliminare ‘faire sortir, mettre dehors’, de ex- et limen, liminis ‘seuil’. Le mot s’emploie d’abord au sens d’ ‘écarter (qqn)’; c’est l’idée de ‘faire disparaître’ qu’on retrouve dans les emplois ultérieurs. Repris au XVIIIe siècle (1726), le verbe est alors considéré comme un néologisme inutile (Dictionnaire de Trévoux, Encyclopédie); il est remis en honneur en algèbre (1777) un peu après élimination au sens de ‘faire disparaître (une ou plusieurs inconnues) d’un groupe d’équations, de manière à obtenir une équation à une seule inconnue’. Le verbe passe ensuite dans la langue courante, et signifie ‘écarter (qqn) du nombre des personnes sélectionnées dans un concours’, spécialement (1861) dans une compétition sportive (en particulier au passif et au participe passé). Éliminer est aussi employé en physiologie (1864), avec un sens proche du latin eliminare, pour ‘faire disparaître en faisant sortir (les toxines, les déchets de l’organisme)’ et, spécialement, ‘transpirer’. L’idée initiale de ‘disparition’ appliquée aux choses et aux personnes s’accompagne ensuite par extension de celle de ‘suppression de l’existence’ et le verbe équivaut ainsi à ‘tuer’ (éliminer un adversaire).En luxembourgeois, le terme s’emploie surtout dans le domaine sportif.

FEW 3, 214; TLF 7, 851-852; DHLF 1, 673

Email [emaj] m. ‘vernis dur dont on recouvre certaines matières’

LW 1, 264: Email m., fr. émail – preiseschen E.emailléieren, maljéiëren v.tr. ‘mit einem Emailüberzug versehen’, fr. émailler – e maljéiërten Schwéngskessel ‘Schweinetrog’.Rinnen 363: Email comme en fr. (syn.: Glasur); Emailléieren n. ‘émaillage’; emailléieren ‘émailler’ (syn.: glaséieren) – en emailléiert Dëppen ‘un pot émaillié’.

eliminéieren

FaszikelE_L_481_627End.indd 486 17.10.2012 13:12:55 Uhr

Page 8: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

487

DFL 199: Email m. ‘émail’; emailléieren ‘émailler’; emailléiert ‘en émail’.

La forme esmal (XIIe s.) provient de *esmalt < francique *smalt, de la famille de schmelzen ‘fondre’; l’altération émail est attestée au XIIIe s. En luxembourgeois, la prononciation prouve que le mot n’est pas d’origine allemande, mais française.

FEW 17, 155-156; TLF 7, 869; DHLF 1, 199

Emissioun f. [emisjoun] ‘mise en circulation de monnaies ou de titres; programme retransmis par la radio ou la télévision’

Rinnen 366: Emissioun f. (syn.: Sendung) – Kanneremissioun ‘émission scolaire, pour enfants’ – Geldemissioun ‘émission de billets’ – Emissiounsbank ‘banque d’émission’.DFL 202: Emissioun (pl. -en) f. ‘émission’ (syn.: Sendung).LuxTexte: “Mä wann Der hei op eng bestëmmten Emissioun vun engem be-stëmmten Televisiounsjournalist uspillt, dann deet et mer leed” (lit.). “Dat bréngt mat sech, dass do Besoins en capitaux entstin an, fir déi Besoins en capitaux z’organiséieren, as elo eng Emissioun vun Aktien envisagéiert” (l.pol.).

Le mot français est emprunté au latin emissio ‘action d’émettre, de projeter au dehors’. Il a un sens technique au XIVe siècle. En nouveau français le mot désigne la ‘prononciation solennelle d’un vœu’, puis un ‘rayonnement’ au XVIIIe siècle (d’après l’anglais emission employé par Newton). Au XIXe siècle le mot devient un terme de finance avec le sens d’ ‘action de mettre en circulation des valeurs qu’on vient de créer’. Dès le XXe siècle le sens principal du mot est celui d’une ‘émission radiophonique, télévisée’. Mais le mot est aussi employé dans le domaine des finances. Ce dernier sens est le plus utilisé aujourd’hui en luxembourgeois; dans le domaine médiatique il cohabite avec l’allemand Sendung.

FEW 3, 221; TLF 7, 932-933; DHLF 1, 1219

Employé m., Employée f. ‘personne qui travaille dans un bureau ou dans un magasin’

LW 5, 59: Employé (wie frz., Ton: 2, Pl. Employéën) m. ‘Angestellter’, dazu das f. Employée.1, 24: Amplejéierten (bisweilen [ampßl’jeißrt]) m. 1) eigentlich ‘Angestellter’ (frz. employé, dafür auch lux. [am’plwaije]); 2) besonders ‘Grenzaufseher’.Rinnen 468b: Employé comme en fr., accent 2 (syn.: Beamten). Employée f. comme en fr. (syn.: Beamtin).DFL 204: Employé (pl. -en) m. ‘employé’ (syn. Beamten) – en Employé vun der Bank ‘un employé de banque’; e Bürosemployé ‘un employé de bureau’.LuxTexte: “Am gesellschaftleche Kontext as den Taxichauffeur en eminent kommunikativt Organ. […] Mat engem einfachen Instrumentarium, dem Transportmëttel, bréngt hien déi verschidde Schichte vun der Bevölkerung mateneen a Kontakt. Hien huet eng considérabel Roll ze spillen. Hie féiert de Cheminot an den Employé, den Arbed-Direkter a de Chamber-President” (lit.).

Employé

FaszikelE_L_481_627End.indd 487 17.10.2012 13:12:55 Uhr

Page 9: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

488

Le substantif français employé appartient au verbe employer < lat. implicare ‘mettre l’un dans l’autre, envelopper, engager’. Le verbe est attesté depuis la Chanson de Roland, mais le substantif qui désigne un salarié du commerce n’apparaît qu’en 1723. En luxembourgeois, la forme adaptée Amplejéierten a été substituée par Employé depuis la fin de la Seconde Guerre mondiale et est très usité dans le monde du travail où l’on fait la distinction entre le fonctionnaire ‘Staatsbeamte’ et l’employé privé ‘Privatbeamte’. Les dénominations des institutions sociales sont en français, par exemple: Caisse de maladie des employés privés.

FEW 4, 594-596; TLF 7, 977-978; DHLF 1, 683

Emprunt m. ‘action d’obtenir une somme d’argent, à titre de prêt’

Rinnen 371: Emprunt comme en fr., accent 1) (syn.: Anleih) – den Emprunt as accordéiert ‘l’e. est accordé’ – hie mécht en Emprunt ‘il contracte un e.’ – de Staat mécht en Emprunt ‘l’Etat émet un e.’ – en Emprunt zréckbezuelen ‘rembourser un e.’.DFL 205: Emprunt (pl. -en) m. ‘emprunt’ (syn.: Kredit) – en Emprunt maachen ‘faire un emprunt’ – en Emprunt/e z(e)réckbezuelen ‘rembourser un emprunt’.

Emprunt est un déverbal de emprunter, qui vient du mot latin imprumutare, ce qui est une altération de impromutuare, dérivé du mot promutuum. Au XIIIe siècle emprunt veut dire ‘action d’emprunter (de l’argent)’. En 1200 le participe passé de emprunter prend le sens figuré de ‘gauche, maladroit’. En luxembourgeois, le mot appartient à la sphère bancaire.

FEW 4, 606-608; TLF 7, 993-994; DHLF 1, 684

enchantéieren v.tr. ‘charmer, ravir’

LW 5, 59: eñchañtéieren (nach dem frz. enchanter) v.tr. ‘für sich gewinnen, für sich einnehmen – lok. Mosel een e. – du hues hën eñchañtéiert – meist lok. in allgemeiner in der Höfl ichkeitsformel: eñchañtéiert (frz. enchanté) ‘freut mich’.Rinnen 372a: enchantéieren ‘enchanter’ (syn.: begaachelen, verhexen), enchantéiert ‘enchantéiert’ – ech sin enchantéiert fir iech ze gesinn ‘je suis enchanté de vous voir’.DFL 206: enchantéieren ‘enchanter’ (syn.: verzauberen, begeeschteren) – ech si guer net enchantéiert dovun ‘ça ne m’enchante guère’, enchantéiert ‘enchanté’, ech sinn enchantéiert Iech kennenzeléieren ‘enchanté de faire votre connaissance’, vun eppes enchantéiert sinn ‘être enchanté de qc.’.LuxTexte: “an der Adolphe Fischer-Strooss, do kënnt keen a seng Hausdier! Do kënnt kee Mënsch méi eran! Do sti se virun den Hausdieren, hein, op den Trëttoiren! – Mir hunn awer och schonn héieren: D’Wiert, déi sinn net ganz enchantéiert, hein!” (l.parlée).

Le verbe français enchanter est un emprunt au latin incantare ‘chanter des formules magiques, ensorceler’; le sens français le plus usuel est ‘soumettre une personne à un charme irrésistible’; enchanté s’emploie dans les formules de politesse. En luxembourgeois, enchantéieren s’emploie surtout avec la valeur affaiblie de ‘remplir d’un vif plaisir’.

FEW 4, 618-619; TLF 7, 1029-1030; DHLF 1, 687

Emprunt

FaszikelE_L_481_627End.indd 488 17.10.2012 13:12:56 Uhr

Page 10: Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du ...download.e-bookshelf.de/download/0000/7265/68/L-G-0000726568... · Dictionnaire Étymologique des Éléments Français du

489

encouragéieren v.tr. ‘donner du courage’

LW 1, 265: encouragéieren v.tr. ‘ermutigen’, frz. encourager.Rinnen 373: encouragéieren ‘encourager’ (syn.: Mutt maachen, virun hëllefen) – de Staat muss (soll) d’Artisten encouragéieren ‘l’Etat doit e. les artistes’.Encouragement m. ‘encouragement’.DFL 207: encouragéieren ‘encourager’ – vun engem encouragéiert ginn ‘recevoir des encouragements de qn.’.Encouragement (pl. -er) m. ‘encouragement’.LuxTexte: “Mir maachen heiandsdo Gesetzer, déi d’Leit encouragéieren, fir Revenüen nët unzegin” (l.pol.).“Ech krut enorm vill Tëlëfone vun Encouragement an sou weider” (l.parlée).

Le verbe français encourager (depuis 1155) appartient à la famille de courage, réfection irréguliere de cœur < lat. cor. En luxembourgeois, encouragéieren est courant.

FEW 2, 1174; TLF 7, 1049-1050; DHLF 1, 442

engagéieren v.tr./réfl. ‘attacher qn. par une obligation; mettre en gage; inviter qn. à danser’Engagement m. ‘action de se lier par une promesse ou une convention’

LW 1, 265: engagéiëren v.tr. 1) ‘dingen’, refl . ‘sich verdingen’ – frz. engager – Leit (eng nei Mod) e.; 2) ‘stecken’ – en huet vill Geld an där Affär engagéiert ‘er hat viel Geld in dem Geschäft stecken’; 3) ‘zum Tanz einladen’; 4) refl . ‘sich verpfl ichten’ – sech net e. = ech verbiirge mech net derfir – en huet sech an d’Légion étrangère e.Engagement (-mεn.t) m. 1) ‘Verdingung’, frz. engagement; 2) ‘Verpfl ichtung’.Rinnen 377-378: engagéiert, Engagéierten m. (syn.: Fräiwëllegen) m. engagéieren (syn.: astellen, verfl ichten). sech engagéieren (syn.: sech verfl ichten, sech verwéckelen, sech aloossen) – d’Submissioun engagéiert zu näischt ‘la soumission n’e. à rien’ – den Hotel huet e Kach engagéiert ‘l’hôtel a e. un cuisinier’ – den Acteur gouf engagéiert ‘l’acteur fut e.’ – d’Regirung huet d’Land an dee Konfl ikt engagéiert ‘le gouvernement a e. le pays dans ce confl it’– hien huet sech engagéiert fir et ze maachen ‘il s’est e. à le faire’ – wees du fir, zu wat s du dech engagéiers? ‘sais-tu à quoi tu t’e.?’ – ech hu mech fräiwëlleg engagéiert an d’Arméi ‘je me suis e. volontairement dans l’armée’ – engagéier dech nët ze vill! ‘ne t’e. pas trop.Engagement (syn.: Verspriechen) – den Acteur huet keen (as ouni) Engagement ‘l’acteur est sans e.’ – Engagement op Kontrakt ‘e. contractuel’.LuxTexte: “an alle Konferenze goufen Ziedelen opgeluegt, an d’Leit sollte sech perséinlech engagéieren a keen Examen ze goen” (lit.).“Mir hunn an engem Strategiepabeier zum Enseignement kloer eis Visioune virgestallt a mengen, datt Gruppenaarbecht, Initiativgeescht, Risikofreed a perséinlech Engagementer nees Wäerter musse sinn, déi den eenzelne Jugendleche musse vermëttelt ginn, fir se optimal op den Aarbechtsmaart virzebereeden” (l.pol.).

Engagement

FaszikelE_L_481_627End.indd 489 17.10.2012 13:12:56 Uhr