> %^ ,

r,-<

.

'r^-{'

.

" .^ 'f.- ?^^ .--?'

De lano summo Uomanorum deo.

Scripsit

S. LINDE.

Vjfuanta est varietas rerum humanarum mutuo crescentium et decrescentium,tanta est etiam varietas ipsorum deorum, ut de deis romanis animadvertit

Mommsen (Rom. Gesch. I,* p. 159). Ac summi quidem dei oranium fere gen-tium huic vicissitudini maxime fuerunt subiecti: nam neque luppiter princepsdeorum romanorum semper fuit neque Zevg graecorum, quod satis ostendunt

testimonia scriptorum antiquorum, nam et fabulae ipsae et poetarum de origine

deorum narrationes idem prorsus confirmant. Itaque in theogonia Hesiodi (v.

138 et 159) OvQavdg et Kgovog, qui unus erat Titanum, munere dei po-tentissimi ex ordine fungentes inducuntur. Horum enim uterque antea, eundem

tenuit locum, quem postero tempore vi assumpsit Zevg. Iramo vero Zevg,

de&v navTjQ ^de nal avdQCJv (ib. 457), ipse est KQovidijg. vjreQjuey^g Kqo-lov (v. 535) vel 6 jrayKQarrjO Kqovov irala (Soph. Phil. 680). Neque aliterrem exposuit Apollodorus, cuius Bibliotheca ab his incipit verbis: OvQavogJtQ&rog roO jravrog edvvdaTijoe tioa/uov. Verissime igitur, opinor, apud Ae-schylum (Prora. v. 957) Prometheus de duobus deorum tyrannis regno expulsis(diaaovg rvQdvvovg irKJreaovrag fjodofi-qv) nuntium lovis raonet. Nara cur

OvQavog et Fata quasi imagines adumbratae, ut voluit Welcker (Gr. Gotterl.I, p. 265), habeantur, vix ulla est causa iusta. Tria enira illa imperia, quae

OvQavog, KQdvog, Zevg alius post alium tenebant, plane ficta et coraraenticia

esse non possunt, sed veterrima narratione ore propagata sine dubio nituntur

Lnnds Univ. Argskrift. Tom. XXVII. 1

> , . -i.^j -V-.-i JLs: aJxK^iStrj^

S. Linde.'['

''M-~f^^\-.

(cfr Decharme, Mythol. de la Grfece ant. p. 8). "Nam vetus haec opinio Grae- '

ciam opplevit, exsectum Caehim a filio Saturno, vinctum autem Saturnum ipsum

a filio love", ut est apud Ciceronem (N. D. II 63). Ceterum Ovgavdg et

Kqovoo ad proethnicam aetatem pertinere videntur, quam ob rem etiam hor-

ridioris vetustatis imaginem rcddunt. A Prellero (Gr. Myth. I^ p. 41) KQ6vog

et 'Pea quasi novae formae Coeli et Terrae habentur. Tirdv, unde Tivdvaa

nominari est necesse, a Mayero (Giganten u. Tit. p. 72) deus esse a Crono

disiunctus existimatur, potius vero Tirdv iilterum tantummodo nomen eiusdem

dei est. Ab Hesiodo vero paullo differt Plato, qui (Tim. 40 c) tria deorumgenera ante lovem (Ala) statuit. Praeterea non est, quod valde miremur de

deo antiquissimo, qui est OvQavog, nihil fere praeter nomen esse notum, prae-

sertim cum de temporibus illis anti(juissimis haud ita multa norimus. KQOvogvero, qui multo inferioris erat aetatis (]uique ab Homero magnus (jiieyag) ap-

pellatur (II. 5, 721), sua ipsius habebat in Graecia sacra, quae KQOvia voca-bantur et a Graecis multis locis republica salva celebrari solebant (Preller, Gr.

Myth. '' p. 44').

At non soUmi aj^ud (iraecos haec deorum mutatio cernitur, sed etiam apud

unainquamque fere genteni indogermanicam eadem vicissitudinis ratio valuit.

Quid? quod, Indos quoque, si carmina vedica perscrutari volemus, tres saltem

deos summos coluisse videbimus, nam et Di/aiis et Variina et Indra (cfr Lud-

wig, Rigveda 3, 310 s(].) iisdem summi dei attributis exornantur quod qui-dem vicissitudine imperi sola explicari potest. Nam "Henutlidsniiis"

,

qualis

a M. Miillero (Essays I 25, alibi) proponitur, nullo modo defendi ferrive potest

sententiamque illam Whitney etiam infirmavit et reiecit, nam iisdem temporibus

laudibus iisdem celebrari dei diversi cogitari vix possunt, at tainen temporibus

aliis aliis deis vicissim pro summis habitis iidem fere honores facillime attribui

potuerunt. Neque vero apud Persas, quorum religio philosophiae quandam artemredolet, plurium deorum imperi vestigia plane desunt, siquidem attentius rem con-

sideremus. Celtae (juoque plures deos suinmo honore colebant (cx)nfer hbrum meum,qui insoribitur "Indogermanernas hogste gud" p. 79). A Germanis Tyr, Odin,Tliur honore principis dei in vicem sunt affecti. Praeterea ut a ceteris genti-

bus indogermanicis, ita etiam a Slavis et Lithuaniis historica quae dicitur aetate

deus tonitrualis (Perunu et IWkiinas) princeps est habitus, cui tamen aliosdeos aetate antecessisse satis cognituin habemus, exempli gratia Svarog et Sva-rozic sunt nominandi (vid. hbrum meum p. 91). Quae cum ita sint, minime

De lano summo Bomanum deo. *>

est mirum apud italicas quoque gentes alterum deum post alteram rerum essepotjtum: quare lano, Saturno *), lovi principis dei honor vicissim est datus.Nam ut variae et mutabiles sunt omnes res humanae, ita nuUius fere populireligio in perpetuum immutata remansit. Suos quaeque religio reformatores

habuit, notos vel ignotos. Potentissimum enim deuni constituere praepotens

gens vel sacerdotum ordo semel et iterum sine dubio contendit, preesertim cum

deinceps potentissimi dei praevaleret sacerdotium. Atqiii deos plane novos num-

quam instituorunt reformatores illi remotissimae antiquitatis, alteri deo alterum

nomine solo mutato substituentos. Nam nomina illa deorum principum omniafere idem (caelum) significare videntur: quam ob rem recte, credo, Schrader

(Sprachvergl- u. Urg. p. 432 sq.) de hac re egit, dicens: "Unzahlige Beiwortermag schon die staunende Bewunderung der Urzeit, vielleicM i-erschiedene inverschiedenen Teilen der Urheimat, dem strahlenden Himmelsgott beigelegthaben".

Quaniquam vestigia pleraque veteris religionis naturalis Romanorum valdeobscurata et nonnumquam plane exstincta videntur, cum praesertim Romanicontemplationi subtiliori rerum divinarum se totos numquam dederunt, aliquatamen ex ipsis ruinis depromi posse speramus. Ac cum universas antiquissi-

marum gentium roligiones in veneratione et cultu naturae rerumve naturalium

positas fuisse comparativa, quam vocant, niythologia satis doceat, aliter de deis

Romanorum non esse statuendum pro certo habemus. Quare consideratis nomi-nibus, cognominibus, attributis non minus quam fabulis, usu sacrorum, caerimo-

niis, institutis sacris primam vim ac naturam deorum llomanorum maximequelani diiudicari posse arbitramur.

*) Cfr. Macrob. Saturn. I, 7, 14: In liuc Satuini cnltu,finri deorum principtm dicitiscfr. 13 et 21 ib.

r

^'W.^A

S. Linde.

I /e prima vi atque natura lani dei ut de origine ipsius nominis multaeet diversae sunt prolatae sententiae. Ac cum dei cuiusque naturam ac vim iam

nomine indito magnopere admodum declarari et illustrari consentaneum sit, pri-mum de ipso nomine lani fiat quaestio. lam vero scriptores antiqui, quibus

tamen etymologicis in rebus auctoritas adeo magna non est tribuenda, in no-

mine illo enarrando contenderunt et elaborarunt. Inter eiusmodi interpretatio-

nes, (luae sine ulla dubitatione in numcro incertarum et inanium sunt nume-

randae, commemorem interpretationem illam, quae est apud Festum p. 52 (ed.

Muell.) 8. V. Ghaos, ubi mirum in modum lanus quasi Hianus nominari abhiando dicitur. Tum vero Ciceronis veriloqvium quod quibusdam placuit

est nominandum. Hic quidem lani nomen ab eundo esse ductum putat (N. D.

II, c 27 67). Sed quanti Cicero etymologus habendus sit perspicere licet,

si consideramus reliqua deorum nomina ab eodem (ib. c. 25, 26) enarrata: nam

non magis est credendum Ciceroni, dicenti lanum ab eundo nominatum esse

quam Venerem a venmido: "quo' autem dea ad res omnes veniret, Venerem

nostri nominaverunt" (N. D. II 69). "Tuppiter vero, inquit, est iuvans

pater. lunonem quoque a iuvando nominatam et Neptunum a nando credit."Mater autem est a gerendis frugihus Ccres famquam Geres. lam quimagna verteret Mavors: Minerva autem, quae vel minmret vel minaretur'".

Re vera autem lani nominis forma, si ab eundo esset ductum, ad similitu-

dinem formarum, quae sunt euntis, cundo, enmus, veri similiter esset redacta et

Eanus sonuisset (cfr Coresen, Beitr. zur It. Sprachk. p. 352) quod quidemCornifici verba (Macrob. Saturn. I, 11): Cicero non lanum sed Eanum *), no-minat ab eundo sibi velle videntur, ut pronominalis quoque radix i fonnas e-

orum, e-arum cet. praebet. Sed iam per se nomen "iens" significans non satis

dignum est maiestati dei illius summae. Quod vero idem magis etiam cadit

*) Sed plaiie ficta est forma ista, ut iam vidit Pott (Wzwb. I, 9G5 cfr. Corss. Beitr.z. It. Spr. p. 352 anii.

De lano summo Bomanorum deo. v

in sententiam eorum qui nomen dei cum nominn appellativo iani conferunt et

idem esse declarant, cuius vocis etymon ambagibus omissis referre licet ad ra-

dicem verbalem i, quae per figuras ei, i, icl (cfr Brugniann, Morph. Unters. I p.

3 sq.) variat, ut pronominalis quoque radix i per ei, i, ia cfr sanscr. yas

pron. rel. vel potius determinativum quam in latino adverbio iatn > *ia-8me,

ut tam > *ta-sme formato (vid. Stoltz, lat. gramm. ' p. 346 sq.), habes. Nam stirpsia 1. J-5 per multas linguas indogermanicas percrebuit, ut his vocibus cernitur:

8cr. ya-ti it, yana incessus, currus, lat. ia-nus, ianua, lit. joju cet. (ofr Brugm.

1. c, G. Meyer gr. gr. p. 372, Johansson deriv. verb. p. 120, Leo Meyer vgl.

gramm. ^ p. 159). Nonnulli vero nomen lani dei, quod Brugmannus (1. c.)

uncis inclusit idem atque nomen appellativum iani esse putarunt.

Quae tamen quaestio non adeo difficilis est diiudicatu, ridicula potius essevidetur. Nam deum, quem summum fuisse multis causis probare licet, e readeo vili atque vulgari quam ianua nomen duxisse plane est incredibile. At

contra aeque mirum esse videtur rem adeo vilem atque vulgarera, qualis estianus vel ianua, a nomine dei summi esse appellatam. lam vero hac de causavalde dubia est ista opinio, quae ex etymologia falsa seu populari, quam vocant,

nata est; sed hominibus posteriorum aetatum, qui de origine et propria dei vi

nihil fere sentirent, tribuenda est talis nominum permutatio. Nam eiusmodi inerrorem persimiles voces, etsi origini dispares, imperitos quasi necessitate saepis-

sime duxerunt cuius saltem rei exemplis mythologia, quae dicitur, abundat

redundatque.

Ita quidem, ut exempla aflPeram, Graecorum deus, ()ui est Kgovog, falsa

etymologia deus temporis habebatur. Stoici enim, ut apud Ciceronem est (N.

D. II c. 25): Saturnum eum csse roluciunf, qui cursum ct conrcrsionem

spatiorum ac tcmporum contincret, qui dcus graecc irl ipsum nomcti hahet:

Kqovoc, enini dicitur; qui est idem XQovog, id est spatium temporis: Saturnus

autem est appcUatus, quod saturaretur annis: cj sc cnim natos comesse fin-gitur solitus, quia consumit aetas temporum spatia, annisque praeteritis insa-

turahiUtur explctur": Eodem fere modo 'EQ/ufjg a Graecis deus eloquentiaefactus est, ideo quod notiones, quae sunt iQ/uijvevg et eQfitjveveiv, cum ipso

nomine dei cohaerere falso putabant *).

*) Cfr Plat Crat. 407 e: eotKE TtEQi Aoyov n Etvai 6 "Egfifjg, Koi t6 iQfttjvea elvaiHiu t6 dyyeXov kcU to kaomkov re koI t6 (bTaTrjAov iv Aoyotg kta.

'm.

6 S. Linde.

His consideratis haud ita mirum videri debet Romanos nomen lani dei cumnomine appellativo iani, cum plane consimiles essent voces, confudisse. Ac

cum origine obscurum esset nomen dei, vocabula vero, quae sunt ianus, ianua,

ianitor cet., omnibus notissima atque aperta, haec ad illud declarandum perti-

nuisse, necesse est. Itaque Cicero nomen dei illius ab eundo ductum esse pu-

tavit, ut ad significationem vocum iani et ianuae *) conveniret, quas tamen a

deo nominatas perperam iudicat: "ex quo transitiones perviae iani foresque in

liminibus profanarum aedium ianuae nominantur", quamquam propemodum ap-

I)aret, illum significatione nominum appellativorum cognita ita statuisse. Eodemfere modo vel falsae etymologiae vi factum esse videtur, ut lanus posteriore

aetrttc omnibus ianuis et viis praeesse crederetur.

Tantum enim in mythologia falsa, (juam vocant, etymologia valuit, namcum significationem et originem dei nominis oblivio obruisset, innus et ianua,

non adeo dissimilia verba, codoni ])ertinere credcbantur. Quam ob rem de falsaetymologia multo verius id dici [)otest, quod Cicero de |)liysica (i. e. Stoicorum)

ratione dicit (N. D. II c. "27 69): '"quae res genuit falsas opiniones erro-

resque turhulentos et superstitiones paene aniles".

Quid sibi voluerint ian/ apcrtis verbis docct Cicero: transitiones, inquit,

perviae iani nominantur. Notissimi Komae iani tres erant transitus pervii et

tecti vel arcus, per quos in forum porticibus tabernisque clausum **) introitus

daretur. Qui iani iidem cssc vidcntur, quos J loratius summum, imum ***) (Ep.I, 1,53), mediumf) (Sat. 11, 3, l!>) appdlat. Posteriore saltem aetate eius-modi iani vel arcus per omnes urbis i-egiones cxstructi erant teste Suetonio

*) Neque aliter Cicero de ratione, quae inter vocabula Veneris et venustatis intercedat,

judicat (N. D. H, c. 27 69j: "Qtiac auteni dea atl res onines reniret, Venerem nostri no-minuieriwt, atque ex ea potius venustas, quam Veuus ex rcnustate". Ac re vera composi-tionis menibra compositis ipsis sunt priora habenda. Venus enim proprie appellativum no-men est eadem origine atque ren-ia, ren-us-tus, ren-us-tas. Ac quis est, quin videat cog-nata verba, quae sunt venustas, renuslus, multum valuisse ad vim Veneris, pulchritudinisdeae, constituendam et eervandam

**) Quani rem loco Liviano (41, 27) comprobare volo, ubi etsi non de Koma attamende urbe ad imaginem Romae composita agitur: Fulvius locavit forum porticibus tabernisquerlaudendum et ianos tres fuciendos.

***) lanus summtis ab imo idem est atque totum forum vel totius fori mercatores. Prae-terea confer edd. Schmiedi, Kitteri, Kiessliugi,

(f Scholiasta (Acro) ad li 1. annotat : lanus medius locus dictus prope basilicamPauli.

De lano summo Romanorum doo. '

(Dom. 13), sed iam temporibus antiquissimis porta Carmentalis duos transitus

laterales habuit, qui iani sunt nominati, nam a Livio (11, 39) Fabii dextro

iano portae Carmentalis (a Chr. n. 479) profecti esse dicnntur: lani vero illiper omnes urbis regiones dispersi ab Ovidio (Fast. I, 257) opponuntur iano

uni i. e. aediculae lani, ubi sacratus stabat lanus deus vel statua lani:

Cum M sint iani ciir stas sacratus in uno,hie ubi iuncta f&ris templa diiobus hahes?

Profanos igitur ianos a sacrato hic discernit poeta. At nihil tamen certi

ad originem propriamve vim vocis appellatae statuendam scriptores illi antiqui

praebuerunt, nam nomen appellativum iani et nomen dei plerumque confude-

runt idemque esse putarunt. Ac quamquam plane est manifestum illos sola

comparatione vocum, quae sunt ianna et iamis, quarumque nota erat vis, no-

minis dei, quod jier se iis proi-sus obscurum fuit, originem et vim statuisse, dei

tamen nomen prius existimarunt, ut ex dictis Ciceronis et de lano et de Venere

(N. D. II 67 et 69) elucet. Dispari vero aetate esse voc^s lani et iani

Zander (Rel. carm. Sal. p. 41) demonstrare conatus, rem ad ipsae litteras latinas

retuHt, sed vereor, ne hac via res diiudicari possit, nam etiamsi non occurrat

vox illa iani apud antiquiores scriptores quam ('iceronem et Livium, iam per

se apparet vocem esse antiquiorem notionemque ipsam non ab iis esse inventam.

Livius enim ianum nominans (11, 49) de re et eventu satis antiquo (anni 479

a. Chr. n.) mentioncm facit. Praeterea cum ianitos in carmine Sahari fuerit

(Varro 1. 1. VII, 27), iani vocem illis temporibus antiquissimis in usu fuisse satis

apparet, cum eadem debeat esse inter ianum et ianitorem ratio atque inter

portum et portitorem. Quaestio vero proposita ratione sola raythologiae com-

parativae, quam vocant, solvi posse videtur.

Ac cum mythologia neminem deorum superiorum imaginem esse rerumvilium, nedum rerum humana manu factarum doc^at, sed omnes fere caeli velcaelestium rerum specicm prae se ferre, iam ab initio suspicari licet eiusmodi

etiam fuisse naturam lani dei. His convenienter originationem lani nominis

iam antiqui scriptores vcre, opinor, augurati suiit. Nam quoniam apud Macro-bium (Saturn. I, 7, 8) legimus: proninitiavit Ali/idiiis Apol/iiieiii laniim esseDianamque lanam, sumenda est pro lano forma vetustior vel plenior Dianus,ut haec sit ratio: lanns: Dianiis = lana: Diana. Quod si ifa est, nomen laniad eandem radicem, late patentem (dir), quae in nominibus complurium deo-

r^

a Linde.

rum suppriorum inest, convpnipntissime referre licet. Nam vulpfo huc referuntnomina lovis (.^ Diovis > *Die-e8), lunonis *), Dianae (cfr /iioyvr) > Aiy-civrj).Quae quidem radix in vocabulis, quae caelum significant, inest: dynus, gr. si/dlacaehim serenum, lat dies **), dium 1. divum (sub dio 1. divo), gr. Zeig, Jedg,immo vei'o eMinvog nobis occurrit (Pind. Olymp. IV, 146), cuius formae adnominativum evdla relatae fingendi ratio cum Diano Latinorum plane convenit.Ac si cum Corsseno (Beitr. z. It. Sprachk. p. 357) femininam desideres formam,ad quam apphcari jiossit Dianiis, dia > *diva (di-a Camilla, dea Dia) comme-

moranda est, nam stirpibiis in n exeuntibus suffixum illud -aniis primitus esttribuendum: exempla sunto silranus (silva), arcanus (arca), Romanus (Roma),sed jxistca etiam ahis se apphcuit stirpibus idem suffixum, ut ostendunt formae

quales sunt urbanus, humanus, opjjidnnus cet. (cfr Brugm. Grundr. II p. 137

et Henry, gramm. comp. 158). Ad eandem radicem {div) ac proxime adsubstantivum dia (caelum) referendum est adiectivum Dialis, cuius conformatio

et significatio nonnihil cum Diatio consentit. lanus igitur (> *Diuanus > *Dianus)

mihi primitus idem sibi veHe videtur atque ad caelum i^ertinens vel caclestis.

Dupplex illa forma (Diana et lana), si sonorum vicissitudinem respicis, non

solum certo illo exemplo loris ^ Diovis probatur, sed etiam aho inscriptionum

exemplo firmatur, scihcet luturna, quae etiam Diuturna nominatur (vid. Corss.

Ausspr. ' I p. 305 Beitr. z. It. Sprachk. j). 357 Stolz, lat. gram. ' p.302). (^uae igitur vox ad radicem apjwUatam (diu) etiam pertinere videtur.Dea autem illa, Diuturna vel luturna, uxor lani j)erhibetur fuisse quod eog-

nationem nominum mihi etiam confirmare videtur.Quod Roscher (Lex. myth. II j). 48) dixit vicissitudinem lanae et Dianae

male esse comprobatam, non intelligo, nescio enim cur auctoritas Macrobi hac

quidem in re in suspicionem sit vocanda apertis verbis Dianam esse lanam af-

*; Ita etiam statuerunt liieal et nailly, Dict. etym. lat. s. v. deus p 62, lidem for-

mam luno ad *I)iouna suffixo on auctam referunt. Quod si ita est, cognata sunt nominalovis et lunonis, quae Danielssoiu ((iranim. u. etym. Stud. I p. 49) ad radicem aiu relata

vult. .Vttameu non minor restat difficultas formas interpretandi quani si dir radicem sta-tuamus. Praeterea notio uuiversalis ('der, die Kwige, Junge') vix convenit in homines ul-timae niemoriae. Xam liaec non cst species deorum antiquissimorum, quae nihil concretihabeat, nihil sulidi, nihil expressi.

**) Dies caelum etiam significat, ex gr. Lucan. Phars. VII, 189: sub quocunique die, Val. Flacc. Argon. I, 845: folumqiie pcr annuiii duriit aprica dics, ut e contrario san-

scrita vox, quae est dyaus, dieni etiam significat.

De lano summo Romanorura deo. ' **

firmantis (Saturn. I, 9, 8). Comprobatur vero altera forma etiam loco quodam

Varronis (r. r. I, 37, 3): Numquam rure audisti lanam (codd. Lanam) etcrescentem et confra senescentem? Hic lanam esse lunam manifestum est etiam

glossemate codicum hmam neglecto. Dianam vero antiquos aliquando pro lunahabuissc testes siint Varro (1. 1, V, 68) et Cicero (N. D. II 68): Dianamautem ct Lunam eandem esse putant. Sed ctiara a Tertulliano (ad nat. II,

15) commemoratur lana (codd. Lana) dea, ubi "arquis diva" esse dicitur atquesimul cum lano patre, "arcuum deo" (secundum cod. y), nominatur. Quo igiturloco aliquatenus mythologica cernitur cognatio lani et lanae, quam Roscher

(1. c.) desiderat.

Praeterea est commemorandum nos de prima vi deae Dianae vel lanae,nam hanc quoque formam appellatis testimoniis satis probatam iudico, nihil fere

cognoscere, posterioris vero aetatis homines eam cum luna confudisse ar-

bitror. Nam raihi paene persuasura est ct Diam et Dianam vel lanam et Diu-turnam vel lutuniam varia tantummodo esse nomina unius eiusdemque deae

summae ct quidem caelestis. Ac si temporum progressu vi prima oblivione

obruta dca illa pro hma (Cic. N. D. II 08) habita est, idera fere lano accidit,qui j)ro sole habebatur philosophorum secta quadam impcllente. Nam deorumquoque vim et imperium minui posse et angustioribus terminis circumscribi,

mythologia, quam comparativara vocant, exeraplis satis multis docet *).

Si liis ita constitutis coniimctio manifcsta (Roscher 1. c.) si modo est mani-fcsta quac inter lanum et iaiunit vel ianuam intcrcedat, conscinditur, minimeest dolendum, scd ob maicstatcm dci sumrai auctara vel maxime gaudendum, namquod Arnobius (adv. Nat. III, 29) de iis, dicit qui tempus dcum esse putarent

id multo verius de iis dici potest, qui lanum ab iano vel ob custodiam ianuarum

esse noraiiiatum putent: qnis cst cnim tam drmrns, qtii ianuam cssc dicaf deum?Atque ut apud Graccos 7/ga non cst anticpiissima omniura dea et prima

Awa uxor sed /tiavt)**), quam "Ilga, dea Aeohim, e sede summa removit, itaetiam apud Romanos unam eanderaque deara semper sedem sumraara summumque

*) Cfr lihrum meum: Indog. h. g, p. 95 sq.**) Sic enim res in Diomedia (II V) narratur vid. II. E. Meyer, Indog. Myth. I, p.

131 '), 193; tl, 81, 271. Ac revera Atcjvtj et /?ecs' in templo illo dodonaeo antiquissimosimul colebantur secundum scliol. hom ad y (cfr Mayer, (iig. u. Tit. p. 83) et Strab. VII,c. 7 12: vaveQm' d^djTeMjrdi^ciav TQEta yQofai, ijTeii')!) xai avvvaoo ro) Aii nQoaoute(teij^tj Kdi i'j Atojftj.

Lunds Univ. Arsskrift. Tom. XXVII. 2

10 8. Linde.

honorem non retinuisse valde est credibile, sed, ut est eondicio rerum humana-

rum, altera victa alteri cessit. Ut igitur "Hga sic etiam luno sedem et hono-

rem summae deae sibi seriua arrogavisse videtur. Ac si natura magis caelestis *)

quam terrpstris est lunoni, ut quae uxor sit caeli vel lovis, de deabus, quarum no-mina eadem sunt origino quaeque eundem sustinuerunt honorem, idem statuerea ratione non puto alienum. Antiquiores tamen, ut ostendunt ipsae fabulae,

sunt habendao dea Bia et Dinna vel lana et Biuturna vel luturna. Quid?quod luiio ipsa et luno Lurina et Biana omnivaga (Cic. N. D. II, 68) dicitur.Ut nominis sic etiam naturae coniunctio lunonis cum Diana hoc loco Ciceronis

intelligitur.

Ut vero utramque formam et lanam et Dianam latinis in litteris invenimus,ita otiam praeter lanum Dianus scribitur, nam in inscriptione Aquileiensi

(C. I. L. V, 783. Corssen Beitr. z. It. Sprachk. p. 356) legimus: loviBiano **) C. Herennitis Candidus v(otum) s(oh-it) l(ibens) m(erito). Ubi lovi

pro caelo (vel caeli deo) habeo, nam caelum ipsum Romani etiam lovem apel-labant, ut ostendunt versus aliquot Enni ***) (Cic. N. D. II c. 2), Lucani f)(Phars. IX, 580), Horati ff) (carm. I, 1, 25). Fortasse eodem sensu Zeva accipi

potest, in hymno quinto Procli, ubi lanus Zevg dq}i)iros et vnarog appellatur:%aT(f lave jrQdjtaroQ, Zed dg?(?

T>e lano summo BomaDornm deo. 11

HactenuB praecipue de nomine lani disputavimus, sequitur nunc, ut opi-

niones de dei natura, quae ullius sint momenti, vel antiquitatis vel recentioris

aetatis, commemoremus. Cicero (N. D. II, 27) de origine nominis mentionera

faciens nihil de dei natura statuit. Macrobius vero (Sat. I, 9, 11) eandem ori-

ginem commeraorans lanum ab cundo dictum ad motum mundi refert, "quod

mundus semper eat, dura in orl)era volvitur". Sententia vero Verri Flacci

(Fest. p. 52) Chaos lanus erat (cfr Ovid. Fast. I, 103 sqq.) Teste Arnobio

(adv. nat. III, 29) lanum "quidara mundum, annum alii, solem esse prodiderenonnulli". Quo in numero est Lutatius, qui (loan; Lyd. de men. IV, 1) lanumesse solera dixit: dye fUjv AovTdviog "IIAiov avvov naQa xo dfptvaxEQixc, Jtvhj^dQXEiv, dvaroAfjg laag val diaeoig (cfr Macrob. Sat. I, 9, 9). Nigidius Figulusteste Macrobio (Sat. I, 9, 8) Apollinem (i. e. Solis deura) lanum esse vult.

Messalla (Lyd. de mens. IV, 1) *) lanum deum omnis initi et eundemAi&va esse putat, Plinius vcro (n. h. 34, 37) temjwris et aevi deum. Varro"vir doetissimus et acutissiraus" (Aug. c. d. VII, 28) lanura mundum esse dixit(Aug. c. d. VII, 7); atque Macrobius (Sat. I, 9, 11) mundum et caelum iderasignificare putat, quod tamen non congruit divissioni Varronis (Aug. c. d. VII,

6): "adiungit mundum dividi in duas partes, caelum et terram: et caelumhifariam in aetheru et aera." Augustinus quoque (c. d. VII, 28) aperte discernit

caelura et mundum, adiciens: "quem (lanum) alii caelum, alii dixerunt cssemundum^. Alii denique eum esse deum aeris statuerunt, ut Servius (Aen. VII,610: alii lanum aerem credunt) et Gauius Bassus (Lyd. IV, 2): 6 de ratoaBdaaoa ev rd) Jiegl deciv daijuova avrov elvai vojuit^ei rerayjuevov tm rot)degog Kal di avroO rdg rw' dvdguncov CTjjfdg dvaq)eQeadai volg kqeIttooi.

Coniectiones autem raythologorum recentiorum ultra has antiquorum sen-

tentias opinionesque de lani dei natura non nimis sunt progressae. Nara Rutt-

mannus quidem (Mythol. II p. 72) et Preller (Rom. Myth. ^ I p. 168 sqq.)etiamnunc lanum solis esse deum putarunt idemque statuit Scaliger (vid. Corssen,Beitr. z. It. Sprachk. p. 351) lano cura lana (= Luna) in coraparationem vo-cato. Deecke autem (Etr. Forsch. II p. 125 sqq.) lanura esse deura caeli

ratus, quamquam etymologiam illam, qua ad radicem div refertur, spernit,

lani nomen idem atque appellativum nomen iani ("Schweibbogen, Bogenthor, ge-

vcolbter Durchgang") esse arbitratur. lanus igitur auctore Deeckio caelum ut

6 MeaaaX&a rot>Tov dvai xov ai&va vo/U^et.

12 S. Lindo.

arcum vel fornicem sisnificat, quare nomen caeli erat, non solis. Corssen

vero alia iuterpretandi ratione usus (Beitr. zur It. Spraclik. p. 352) lanum

(> *Dianumj deum cai^li cuudidi esse existiraat. Roscher olim (Hermes d.Windg. \). 111) Kq.) laiuim ad radiccm div referous cum dcum essc ventorum

sibi finxit, qui quidem portas caeli custodire cogitaretur cumque cum grBecorum

doo, qui est 'EQ/uijg, quem antca sibi persuaserat deum esse ventonim, contulit.Sententiam tamen suam de vi ct natura lani postea mutasse videtur, nam (Lex.

Myth. II p. 47) physicam rationem nullam lano dcsiderat, scd omnes dei illiusfuncticmcs indo explicari posso arbitratur, (]uod lanus genius portarum *) ct om-

nis initi numen tutchire a i)rincii)io fiierit. Honos demum Tcrtulliani mirocommento additus esse vidctur, qui laniim a ianua duxit (Cor. 13, Idol. 15)

quam dcrivationem ut inanem supra omisi ,' nam a sententia Tertulliaiii iion

longe distat Roschcri, qui (1. c. p. !2*J) ianum ianuamve qiiasi divinu pcrsona

indutum simpliciter inducit. (^ui ((uidcm lanum cum Forculo et Limcntino

frastra compaiavit. lli vero vix dci suiit nominaiidi sed prope allegoricae **)

et fictae personae, in rehgione Romanorum ad nulium ferc honoris fastigium

evecti.

Omnis vcro illa opiiiio ctymologiae populari a principio debetur luillaque

cognatioue cum ianua lanus iunctus fuisse mihi videtur. Nam aeque a rationealiena est opionio ista ac si qiiis germanorum deum tonitrualem (Thor) ad vo-cem, quae est Th(rr (porta, ianua), referret nomenque dei ab appcllativo iiomine

ductum putaiet, quod tamen, quantum scio, nemini in mcntem veiiit, ('tiamsi

Thor etiam portarum essct deus (cfr Mannhardt, Germ. Mytheii p. 236 sq.ct Roscli. Lex. Myth. II p. 4!t). Ac Gcrmani (luidcin dcum, (^ui est Tlior,

custodem iwrtarum vel domuum facile ideo fecerunt, ne fuiminis ictu depcrdcretdomos cuhoruni suorum, scd ut fulminc rctcnto ipsis parcciet. (iiatiaiii ciiim

benevolcntiamque dci potcntissimi ct valdo mctuciidi sibi coiiciharc ita putabant,

si eum tutorem domuiim colcrcnt, (luanKjiiam valde est crcdil)ile (>tymologiampopularem ad hanc vim utriusqiic dci constituendain vd plurimum valuisse.Unde intelligere possumus, quae priora priino aspectu vidcaiitur, ea sacpe csse

*) Ita fere Moimnsen (R. G. ' I p, IM iinn.) etiiini statuit.**) I'ro foribus et limine nllefroricc^ snnt diiti, ut oranes fere res a Uonianis allejiorica

ratione in (iuoruni nuniero leponi ijntuerunt, sicut Virtus. lionos, ()|is, Salus, Coucordia, L,i-bertas, Victoria, "qudinm uiiiniim rcriiiii ijiiia lis cnit taiilu, vt aiiic dco rciji non possetipsa rcs deoriim nuiiicn obtiniiit" (l"ic. X. I). II (>1 cfr III 47i.

De lauo summo Homanorum dco. 13

posteriora, ut quae posteriora videantur, priora id quod mythologis imprimis

est memoria tenendum. Nam propterea quod potentissimi dei et Thor et la-niis *) erant, ideo tut

14 S, Linde.

linquamus, ad sententiam eorum, qui lanum solem esse credant, percensendam

transgrediamur.

Ut supra diximus, iam antiqui scriptores nonnulli lanum pro sole habue-

runt, ut Nigidius Figulus teste Macrobio (Saturn. I, 9, 8 I, 9, 5 et 6; I,

17, 42 et 64) et Lutatius (loann. Lyd. IV, 2). Inter scriptores vero recen-

tiores, qui eandem amplexi sunt sententiam, praecipue nominandi sunt Buttmann

(Mythol. II, 72), Schwegler (R. G. I, 218 sqq.), Preller (Rom. Myth. = I p. 167

sqq.). At valde tamen de hac doctrina est (hibitandum, quae quidem magis

commcntis philosophorum (juam opinionibus eorum, qui fabulas finxerint, nitividotur. Fraeter(>a Sol Sabinus perliibetur fuisse dms, cui in cultu inferior

loeus seniper fuit (cfr Secmann (Schecle) Mytol. p. 77 sq.) quique ad extre-

muni Apolline Graecorum plane remotus cst (Rosch. Lex. Myth. II, p.

44). Jlagis eniin vulgaris i'es, ut ita dicani, sol erat, (juam quem prisci illihomines in altius h(moris fastigium extollcrcnt, noduni in honorem dei summi,

praesertim cum etiam perexigua res osse illis sine dubio visus sit, quem oculis

diligentius intuori no licuit quid(m. Epithetis vero, quibus summi doi ornarisolent, sol numquam n(^quo a Ronianis neque ab aliis gentibus indogermaniciscelebratur, Gcnias tantummodo aj)jiellatur in inscrij)tionibus latinis (Willmanns

2247), quae tamen ad j)osteriorem aotatom j)ertinent, qua solis cultus antea

paene neglectus Persarum doo solis, qui ost Mithra, assumpto est constitutus.

Immo vero studio Solis inq)ulsi oo proocssorunt mythologi vel philosophi ut,no doo solis prorsus carorc vidorontiir Roniani, lanum solem esse statuerent

(Rosch. Lex. Myth. II \\. 44). S(h1 n(! aj^ud graccos quidoni Aj)oII() ab initio solis

orat deus, ut o vetustissimis dosorijitionibus intelligitur, (juo in nuinero est de-

scriptio illa, quae in j)rinio Iliadis libro v. 43 sqq. legitur:

ipolpoa 'AjroAAoiv

fif) fiE uar OvAv/iJTOio KaQijvoiv ^aofievoa kIjq,To^' cofioioiv i^civ dfiq)ijQe(pEa re qiaQErQijv,

euAay^av d'a^' oiaroi ejf oiftuv ;(0}o/AevoioavroO Tiivijdevrog.

Nam Iiio nulla ex parte cernitur posterior ille deus lucis, animadvertit Meyer(Iiidog. Mython II p. 14), sed jiotius inducitur ferus et turbulentus ille 'AjtAovv,qui 'YAuras quoque a Thessalis appellari solebat.

De lano snmmo Romanonini dco. 15

Certe in hymnis vedicis sol semel anima mundi *) (I, 115, 1) appellatur.

Sed interdum pro re plane inanima valet, nam in hymn. V, 63, 7 currtis lu-

cidus sine ambagibus sol vocatur. Persaepe vero sol oculus esse dicitur deorum,

et maxime quidem oculus Varuni et Mithri (vid. Bergaigne, Rel. ved. t. I p.7). Praeterea oculum dei solem esse omnes gentes, quae ubique sunt, credi-

derunt: haec vulgi atque imperitorum fuit opinio, quam eandem apud veteres

Romanos viguisse Macrobius (Sat. I, 21, 12) docet: Solcm lovis oculum

appellat antiquitas. Sed oculus cst pars dei, non deus totus. Errat igitur

Macrobius doctrina platonica imbutus Osirim et solem eundem esse (1. c.)

affirmans: Hunc Osirin Aegyptii ut solem essc adserant, quotiens hieroglyphicis

Utteris suis cxprimere volunt, insculpunt sccptrum inquc co speciem oculi ex-

primunt, et hoc signo Osirin monstrant, significantcs hunc deum Solcm esseregaliquc potestate suhlimem cuncta despicere. Atque ut luppiter, etiamsi sol

oculus eius sit, ipse non est Sol, ita Osiris quoque Aegyptiorum plane idem at-

que oculus suus non est (nam litteras hieroglyphicas non solum res totas sedetiam partes rerum exprimere posse notissimum est), sed ut luppiter caelum

sine dubio significat.

Neque honoribus adeo magnis sol in hymnis hebraeorum celebratur, nam

casa sola ei in caelis est, unde ut sponsus procedens exsultat ut hcros

(ps. 19, 5, 6).

His consideratis ct deliberatis ab hominibus antiquissimorum temporum

haec magnificentia Solis dei, quam mythologi reccntiores augerc et amplificarcstuduerunt, profecta esse nullo modo potest. Est sane aetatis multo recentioris,nam philosophi stoici et platonici primi hanc vcnditarunt doctrinam.

Stoici vel physici, nam Cicero philosophiae rationem eorum physicam ap-

pellat rationem, deos fere omnes res naturales vel qualitates symboHce indicare

putabant (cfr Cic. N. D. II 63 sqq. Sen. qu. nat. 11, 45. Boissier,Rel. rom. II p. 126 sqq.). Hi quidem solem et Ajxillinem confudcrunt ut Ui-anam et Lunam, nam apud Ciceronem (N. D. 68) legimus: lam A/jollinisnomcn est graecum, quem Solem csse volunt. Dianam aufem et Jnnam ean-dem esse putant.

*) Eodem modo a Cicerone (Somn. Scip. IV) sol mens mundi et temperatio dicitur, utsubtilitates physicae rationis agnoscas (cfr Plat. resp. VII, 516 b Sen Qu. nat. II, 45) nani paulo ante siniplicius dicitur sol dux et princcps ct moderutor luminum reliquorum.

I*r

16 8. Linde.

Platonici vero philosophi, qui summo religionum externarum studio incensi

erant (cfr Boissier, ,Rel. rora. II p. 137 sqq.), deos Graecorum et Romanorum

externis illis deis comj)aratis illustrarc et interpretari sunt conati. Nec minimigitur solcm primas quasi partes in illorum interpretationibua (cfr Welcker, Gr.

Gotterlehre I p. 401) sibi vindicasse, praesertim cum in libris Zoroastris summidei (et Ahura Mazda et Mithra) saepe cum sole comparentur *). Sed ratio Zo-roastris, qui philosojihus erat ipsc et reformator vetustioris religionis naturalis,

est ratio plane philosopbica, quae ab opinionibus rulgi et quidem ab opini-

onibus anti(]uissimorum hominum haud paullum diftcrt. Noc dispar erat ratioreliquarura Orientis religionum, quae su^s quaeque reformatores iam dudumhabuerant.

Ad sententiam nostram comprobandam nihil non valet quod ab Homeroijehofi numquam dei laudibiis celobratur (Welcker, Gr. Gotterl. I p. 413). Acre vera iam Aristophanos (Pac. 404 sqq.) de nascente cultu solis divino, quibarbarorum esse dicitur {tovtoioi de oi fiuQPaQoi dvovoi 1. c. 410), dehortatur.

Philosophi vero graeci, noinino Platoiiem, Pythagoram, Socratem soli divinum

honorem iam attribuerunt (Woloker, Gr. Giitterl. I p. 412). In litteris igitur

votustissimis Indorum, Graecorum, Latinorum nulla aut pauca saltem Solis cul-

tus vestigia inveniuntur. Quae cum ita sint, valde incredibile mihi videtur an-tiquissimum Romanorum deum fuisse Solem.

Teste Augustino (c. d. VII, 7) Varro molius sanc ct, ut mihi quidem vi-

detur, a vero non prorsus abhorrons, oensot lanum csso mundum **), quo tamennon caelum significatum vult, ut apparet ox capite 6 comparato cum capite 28

eiusdem libri, ubi Iuj)piter caelum esse ab eodem dicitur. Certe tamen testatur

Macrobius (Sat. I, 9, 11) munduin et caelum^ idem posse valere et recte for-

tasso, quippe cum caelum omnia fore amj)looti vidoatur. loannes autem Ijydus

(de mens. IV, 2) narrat V^arrono auctore usus lanuin a Tuscis apj)ellari caolum

{ovQavov): 6 ^i lidftoojv iv Tfj TEoaaQeOHaidPKdTrj Ttbv ^eicov jrQayjudron'

*) Apud" Uomanos quoqne actato postoriori tantuni externarum geiitium religiones va-

lebant, ut luppiter rjuoiiue Solis cognoniine appellaretur, nam luppiter OptiniuK MuximusSr>l in iuscript. 97 Willnianns est.

**) Quod indicium ter repetitur: Janiis if/itiir mundus est. Ntimquid crgo admundum, qni lunus esf, initia rcrum pcrfitnni ? lunn, id cst mundn^ solam ini-tiorum triburr'int potcstatcm.

Dfi iauo summo Komanorum deo. ^ '

q)rjOiv. airrov jmQd fiovnK

18 " . S. liindp.

lanuni caehim rppi'ae8ntassp forma quo()UP tpmpli eius indicat, quod arcus

vpI fornix erat quao fornix imafjo capli niihi videtur fuissp, ut pro caelo et

germanice Ilh)iiiirls>/iiriil/>r et supthice himhihralf dicitur. Recte igitur, opinor,

Deecke (Etr. Forsch. 11 p. 125 sq.) Tanum esse deum cnrli statuit. Falso ta-

men putat lanum idem atquc transitum pssp pt ptiam ppr se a ]>rincipio

fornicem vel arcum significasse, nam fornix vel arcus est imaoro sola cacli *),

non ipsa interpretatio nominis Tani.

Cetcrum a rationc nostra alicnum iiou est, quod a Varrone (1. 1. Y,

57) princijjes dei romanorum Caehim ct Terra nominantur. Paulo infra

( 58) ita pergit idem: Trrra niini rt Carlinii, iit Snmothfiriim iti/tia iJn-

rrtit, sinit Dri Mnijiii, ()ui iidcm siint at(|Up Saniothracum iJeoi dvvuToi. quiin autfuruni libris ilrirri jmtrs scribuntur nam sic concinnitatis causa lego,

ut inter se respondeant fieoi dvvaToi ct ilrirri potrs, ])raesertim cum codiccs

ilri i/iii (sec. Miill.) habeant qiiod a forma ilrirri magnoj)ere admodum nonabhorret.

T7t Yarro ("aelum ct 'rcrram ))rinci]>ps essc dcos dixit, ita Caelo, ut animac,

))rincipatum dctulit (1. c. i; 59). Cum vero idcm (1. 1. Y, 34) Tanum ])riuci-j)pm **) deum nominat, iam sP()uitur, iit lanus. si deus sit jirinceps, idpm atqiic

Caclum sit.

Xemo Tjatinorum ])oeta inda^^ationcm initiorum ct tanujuam scminum, uudcsint omnia orta, gpnerata, concreta (arminibiis illustrarp aut deoriim jiropagines

ordine cnarrare conatus est. Attamen ct px saeris caerimoniisque et ex dictis

scriptorum veterum raris conchidere licet, lanum omnium deoruin fuisse primum.(Jiiare omniiim renim auctor ct j^rocreator cst habitus, quem Septimius Serenus

ita cecinif: "o cate rerum sator, o principiiim ilcoruin" (cfr Prell. R. M. ' 1 j).

171 ann. 2 (>t Coqua(M animadv. ad Aug-. c. d. VTI c. 3). Verus etiam italicus

crat deus, "nani tibi par niilhim Graecia numpu habet" profitetur Ovidius (Fast.

1, 00), at()ue iam antiquissimis temjioribus htiius dei cultus iii Ttalia lonpe la-

t(^(jue erat diffusus (T'rcii. R. M. " I p. IfUi), Romae()ue sacra eius a Numasollcmnitcr instituta erant (Liv. I, 19). Falso igitur, oj)inor, Deecke (Etr. Forsch.

TT j). 125 sq.) lanum fuisse d(>um Tuscorum j)roprium et c Tuscis a Romanis

*i Cfr Preller, Riiin. Mytli. ' I. p. 1G8.

**J Dchiiic quiutuH Qiiin/itif! et iv deiuceps iisque ad Itirenibrem a iiumero. Ad lios(jui additi. prior a principe deo Iiinwiriun appellatus.

De lano Bummo Bomanorum deo. 19

susceptum *) censuit quod saltem idem fere est atque statuere Romanos a

principio sine deis et religione fuisse. Quam ob rem et Jordan (Prell. Rom.Myth. ^ I p. 166 ann. iJ) et Mommsen (Miinzw. 185) summo iure hanc opi-nionem graviter impugnaverunt et reiecerunt, hic etiam aflirmans lanum certo

e^se italicum deum et, quod diiudicari possit, etiani ronianum.Praeterea verisimile admoduni non est Roraanos deo peregrino deos dome-

sticos otnnes postposuisse, nani cum (Jicero (N. D. II c 27) eos principem in

sacriticando lanum esse voluisse narrat, a maioribus ultimae memoriae traditum

morem, cuius causam indicare studet, sine dubio coramemoi'at, male tamen anti-

quum interpretatus morem, ut si in omnibus rebus i:im haberent majcimumprima ct ejtrema.

yimplicissima vero huius moris haec causa fuisse videtur: quia lanus a primo

deus fuerat ])rinceps, ideo, ne summum deum umquam negligere viderentur, ei

prirao sacriticarc, anti(]uissimum morem identideni servantes, perseverabant. Mala

enini interpretatione sola lanum initiorum deum esse factum existimo. Praeterea

alii **) aliter hanc eonsuetudinem, cuius Martialis ipioque mentionem facit (X,

^8i: (jiiriii priiiiinii rota prrccnqnr rocant, sunt interpretati.

Ovidius eiiim (Fast. I, 171 sqq.) prorsus aliam cHusam |)erhibet:

riir quamrin aliorum nitmina placem,

lanr^ tibi primuni furu mrrumqur fcro'^

iit 2>

^20 8. Liiido.

Sed valdo obscurus iam anticiuis fuit principatus lani ut par est

quippe cum luppiter princeps illis ipsis temporibus haberetur, diversitatem tem-

porum non considerantibus. Difficultates igitur haud exiguas interpretibus et

antiquioris et recentioris aetatis praebuit quaestio illa, quid inter potestatem

lani et lovis interesset, nam horum deonim vim et potestatem secernere plane

non potuerunt antiqui, ut ex Augustini c. d. VII c. '9 et 10 patet. Necjueeo internoscuntur lanus et lupjjiter, quod penes lanum j)rimordiorum [)otestas,penes lovem causarum esse dicitur (1. c, c. 10), necjue inest (juid solidi aut

certi in resjM)nso illo Varronis acutissimi ct doctissimi viri (Aug. c. d. VII, 9):

2>en('S laniim siint prima, pmvs lovem summu artificiosa enim et vilis est

interpretatio ista.

Ac re vera universac^ rei summa in eo vertitur, (piod de dignitatc.Iovis,

inferiori aetate dci tonantis (vid. Decckc, Ktr. Forsclu If j). iilG), nc (juidquamdetraheretur, timuenmt. Cuius dei honoris cui'a (!t sollicitudinc atlccti et a reeta

via abducti, vcra dv lano statucre n^Mjuc voluerunt neque j^otuerunt. Nam ijjseAugustinus "(lcinde, in(juit, (|uacr(i, (|ucin iam locum int(U' deos huic tribuantlovi, si lanus cst mundus" (1. c. VII, 9).

Kcs vcro facile diiudicari jjotest, si consideremus historica, ut aiunt, aetate

|)rin('ipatuni iiit(-r de(js obtinuis.se lovcin, j)roethnica vero aetate lanuni suuimumhabuissc inijMuiuni. Quid, (juod laiius ip.sc inferiorcui cssc lovciu |)ionuntiath()(\ vcrsu ()vi(haiio (Fast. I, l:2()):

/V, redit ofjieio hqiiiitcr ijise meo.

,x antiquissima aetatc repctciidum (>sse lanum cultumque eius luvenalis quoque

docet (Sat. VI, .'i9o), ciiui lanus rn^//Vy/^/.s-,s/wrs dicitur deus. Xeque auctoritas eius

'd'0 plane nulla est, (juod seriptor est jiosterioris actatis, nam nihil omnino imj^edit,

(|Uominus cognitionem antiquitatis a boiiisauctoribus accejitam habuerit. Acjirocertoaffirniari jiotcst luvenaleiu uoii niagis i^iimuin Tanum aiitiqiiissimnm deum ap-

pellasse quam /intrem, (juo cognoiniue codcni loco *) utitur, sed anti(juiores sequi

scrij)tores. Praeterea ad iiostraiii (pio(|Uc (|iiacstionein aliquid valet, quod at-tcstatiir Esaias TcgiK^r (in lil)i(), (jiii in.scribitiir Xinives ocli Babylons Kilskrif-

ter p. 12()), (juare veriia suecana in latina converto: "quo niagis, iiujuit, annis

*) (lir iiiilii iiiiiir. //iiiicno, dir, nnfi'iiiissiiiic liiruiii,

irfpoiidc : ///'.

Do lano sumtno Bomauoruin deo. tt

progreditur genus hominum, eo melius j^rimae suae aetafis tempora cognoscere

videtur. Nam remotissimam suam novissima cjuaeque aetas denudat vetustatem".Certe enim recentissima quaeque sunt eorrecta et emendata maxime, ut est apud

Ciceronem (Acad. post. I c. 4).

Testimonia igitur illa quibus lanus primus vel tempore vel dignitate fuisse

affirmatur, non sera commenta habenda sunt, etiamsi apud scriptores recentioi^es

leguntur, praesertim cum hi in temporibus superioribus cognoscendis multuni

versati esse possint. Ac cum a Varrone, viro omnis anticjuitatis peritissimo *),

lanus princcps vocetur deus (1. 1. VI, 34), primus ccrte tempore vel ordine liic

dicitur, quamquam attributum illud etiam ad dignitatem spectare jwtest, nam

hoc quoque sensu jirinceps haud raro usurpatur in sermone latino.

lanum principem deum ct aetate vel ordine et dignitate fuisse existimatumenumeratione (pioque Varronis, quu testc Augustino **) (c. d. VII, -1) lanus in-

ter deos selectos primus |jonitur, comprobatur. lano vcro primuni hic locuniesse datum, (piod omiiium initiorum pot(^statem haberet, non est, cur credamus

quae tamen faliula satis multa muiiera et viHa et ficta huic deo com|jaravit,ut quod narrat Augustinus (c. d. VTI, il): mlititm (qirnf recijiiendo scmini

(1. c, c. 3). Neque inagis, credo, quam Zevg lamis est dicendus deus initiorum,

nain quod dixerunt poetae graeci: tK J/rifi tiQ/ojjutoda. iit est apud Aratum

(cfr. etiam Callim. lov. 1 sq. et Theocr. id. XVII, \) hoc a.(] deum jMtenfissimumspectare puta. Quam ob rem haud aliter siinili in casu de laiio est statuendum.Quem quidem deum Iloratius (Sat. II, 6, :2iJ s(|.) non secus invocat: tu (lane)carminis csto j)rincij)ium, (juo quidem ex dicto lionor summus dei antiquissinii

ctiamnunc cernitur, "uiido homin(!s ojwrum primos vitaeque labores" iiistitueresolebant, antiquo quidem more ducti. Ovidius (juoque (Fast. I, 64) (H>dem

modo a lano incipit:

inque meo jjrimns carm,ine lanns adesf.

Quocirca hac in causa sic statuo: quia a principio lanus summus est ha-

bitus deus, ideo more maiorum tradito in forniulis sacris precibusque dcis reliquis

identidem j)raeponitur omnibus. Neque aliter fit in vetere illa forinula a Livio

(VIII, 9) servata, qua se Decius deis devovet, nam primo hic quoque lanus.

*) Cfr Quintiliani Instit. X, 1. - Augnst. c. d. VL 2 alibi. Cic. Acad. I c 3.**) Cfr August. c. (1. VI, 9: Uenique et ijise Varro comnieniorare et enuinerare deos

coepit a conceptione hominis, quorum numeros exorsus est a lano.

'->">^

n 3. Linde.

deinde luppiter nominatur. Cum vero apud Macrobium (Sat. I, 9, 3) Xenonemscripsisse legimus lano in sacrificiis praefationem ideo esse datam, quod primus

templa deis et ritus instituisset sacrorum, haec vana esse, quis est quin videat?

Interpretatidiicui autem iilani inde csse natam, quod principatum in sacrificiis

huic dco nnti()uissimis teinporihus delatun) |K)steriores non inteilexerint, veri si-millimum cst. Variae if;;itur illae et viles dc initiorum deo interpretationes

narratiuncuiaeant.

Quare noii cst, cur (h^ vetiistatc summa hiiiiis d(>i dubitcnius. Chaos euim lanus

ideo, opiiior, di^^itur (juod fiicrit oinnium jirimus ct qiiasi iirincijjium, unde oin-

nia orta sint. Sed harum omnium rerum formator ct ordinator etiam est ha-

liitus, nam etsi ipse crat Chaos (i. c. rudis et indigesta rcrum moles) rerum

omniuin pertiirbationem et confusionem ex inordinato in ordinem adduxit se

i|)sum facie dei inducns. Quod (juidein Ovidius non multo aliter enarrat (F^ast.I, 105 s(j(j.):

liiiidas hir iirr rt, ijiiiir tria rorjiora irstaiit,

if/nis, Hqiiar, trlJus, nnus iirervus vrant,

iit srtnrJ liarr rrrutn secessit lite suaruni

iiiijue iioras aliiit massa soliita ilomos:

Jlamtna jirtit uituni, jtroprior lorus arra npit,

srilrriint tlirilio frrril frrflimi/iir solo.

fiinr ri/o, ijiii furram ijlolius rf sinr iinuijine molrs,

in faciem rcdii dignaque meinhra deo.

Dp lano snmmo Komanonim doo. 23

ni4tie qunque (confusae quondam twta parva figurae)ante quod est in me posfque, videtur iilem.

lanus vpro creator mundi ab antiquis esse habitus multis aliis seriptorum

latinorum testimoniis etiam luoulentius affirmatur. Macrobius enim (Sat. I, 9,

14) tradit Mareum Messalam, anno urbis DCCI consulem et jxm- annos (juin-qua^inta quinque au^urem, de lano librum ita incepisse: Qui eiincta fingiteademque regit., aqnae terrneque rim ae nafuram (/rareni atque jrrovam inprofunilum (Vlahentem iqnis afquc animae Jercm in iumensum suJilimi- /iiffi-entem, eopuJavit eirrunuiato eneJo: quae ris caeJi marime duns ris dispareseonJii/arif.

Ita mundi creationem })pr lanum effectam descripsit is, (jui i]iso munere

suo plus dimidio seculo ad res divinas Romanorum cojjnoscendas (wene cojrpi-etur.Qiiare eum doctrinam sacerdotum vere romanam protulisse non est incredibile,

nam aliunde eam esse sumptam vix demonstrari posse credo, (]uamquam itaatatuit Zander (1. c. p. 58): "In his cum alia philosophorum inventa tum stoica

quaedam secutus est". Sed monendus est et a philosophis omnino et maximea Stoiois lovem non lanum mundi creatorem et giibernatorem esse existimatum.

Nam apud Senecam (Xat. Quaest. II, 45) ut unum e multis atteram exemplum,haec legimus; eundem quem nos lorem- inteJJef/unf, reetorem eusto-

demqve unirersi. animum w' spirHum mundi, operis huius dominum et nrti-ficem. De lano vero, creatore et rectore universi, nihil philosophos comme-

moravisse, non est mirum, quippe cum de deis praeteritarura aetatum disserendi

vulgo non esset causa. Magis vero poetae hac sacerdotum doctrina delectati

videntur; quare eam vere romanam *) et quasi ex intimis religionis romanae

penetralibus ductam puto. Nam poetae et recentissimi et antiquissimi idemde lano praedicarunt. Neque enim scriptores inferioris aetatis memoriam an-tiquissimi dei plane dejwsuerunt: luvenalem exempli causa nomino. Immovero Martialis quoque (X, 28, 1) lanum annorum mundique sntorem etiam-

tunc appellat. Se{)timius Serenus denique, poeta multx) infi^ioris aetatis, ita

lani naturam et munera depingit, vetera novis commiscens:

*) lam Cicero (X. D. III 43) recte iudicavit foiites romanos rationibus Stoicorumesse praefereiidos : iloeeho, in

24 S. Linde.

lanc pater, latir tiirns, Diiii' hircp.s, hiformis,

rati- reriim satiir, o priinipium ileoriim.

rui iTsrrata miii/iiint aiirrii rlaiistra mandi.

Itaque a scriptoribus pleriscjue lanum ut rerura omnium auctorem et pi-ooreato-

rem eelebrari vidimus, immo vero auetor vel parens deoruni i|)sorum dicitiu" -id quod iiritiripiiim ilroriim mihi videtur sifjnificare, adiuncta tamen significa-

ticme priiirrps vel rapiit ilroriim non {)lane exclusa; praeterea apud Augustinum

(c. d. YII, 28) rapiit ilronini lanus aperto dicitur. Legimus enim !oco laudato:

Quiil r.s/ rrf/o, qiioil (firitiir, riipiit ilroriim lariu.s, riipiit ilrarum Trllus, sic

enim constituerat Varro.

Atqui non solum apud scriptores recentiores rreatoris cognomen lano tri-

l)uitur, sed etiam in anticiuissiniis jioesis romanae reliquiis vel in carminibus

Salioruiu; pb'ri(iue cnim buius carminis ('(litores vel i'estauratores in verbis dej)er-

ditis loci Vfirroniaui (i. 1. VII, 2(5) plauc idem de lano affirmari ac invenisse

crediderunt *).

Spretis vero ac repudiatis vauis illis loci i-estituendi conatibus, restant ta-

men in carmine Saiiari verba idcm significantia quae ad lanum rcferri de-

bent meliustjue (^onfinnata. Nani apud Festum p. 122 liaec lcguntur:

rt iii rarmine Saliari Ceras matius intelliifitur rreator honus. Nam si con-si(lei'(>uius Salios sacerdotes etiam ad lanuni cancndum institutos fuisse, ut te-

statur loannes livdus (dc inens. IV, 2); diHtkuidfKa jrgvrdveic^ ttqiio toTi Nov/id

robg uaXov/[it'vovQ, 2'^/r>(it; oQiodijvai (j>anit' vfivodiTao, tov ''lavijv KOTa tov tojv

ItuAikcjv fit/vcjv dgidfiov.ft tcstimonia scriptoruin iam supra enumerata, quibus etiamatque etiam lanus creator esse confirmatur, annumeremus, iam eo verisimile fit

lanum etiam in carniine Salioruni rrrum maiiiim i. e. bouum creatorem fuisse appel-

latum, atque hae(; ipsa verba (cerum manum) ad lanum solum eodem in carmine

*) E codicis Floreiitini reliiiuiis: DW MISCEHUSKS DUN lANUSUE iam Corssenhaec restuit verba: Dtiotiys Ceriises, iJutDis lutius: Bimus inalor, homis latius (Cfr Beitr.zur It. Sprachk. p. 351 Aussjir. I. p. '2'2!t anii. et p. 473). Bergk, Op. 1 p. 485:lanitos laties: duonns rerus cs, Taties. - Harel, ile Saturn. lat. versu p. 410 legit: diionusCeruses, Jurdati rerii (Krit. Keitr. p. "2'24): ihionus cerus cs, duonus Iiimis, sed cumex ipso oratiouis coiitextu pateat, liic noii versus aut versuum partes esse quaereiidas sed

tantummodo singula verba, inter s et r variantia, plane falsa existimauda sunt ista de lanoindicia, praesertiin eum vix unum verbura ad loci sententiam conveniat, quamquam ad rempropositam illustrandam quam maxime valereut versus illi, largi enim reditus mythologiaesaltem inde redundarent.

De lano anmmo Komanornm deo. 96

spectasse, nam nisi sacerdotes ipsius lano creatoris personam tribuissent, quis tandem

tribuisset? Hoc ex fonte credibile est poetas posteriores doctrinam suam repetivisse.

Cerus vero, quod vocabulum Festus idem atque creatorem significare ait,

ad radicem qer agere perbene referri potest, sanscr. kar^ quae etiam occurrit

in gr. Kq6vo^, cui forraae respondet scr. Krdnds agens, sedulus, studiosus (cfrBrugmann, Grundr. d. vgl. Gr. p. 142 sq.).

Nomina, quae sunt cerus et Cer-es, cognata esse cum Corsseno *) existimo, et

idem fere significant. Cerus igitur creator est et Cercs quasi dea creationis (perpe-

tuae); mediam radicis formam utraque prabet vox, dum cognatae vocas cr-e-are,cr-Q-a-tor, cr-c-scere cet. levissimam habent formam. Vocem vero, quae est cerus:

creator, cum voce illa, quae est cerrus vel cerus (e. gr. in ceri-monia) :> 'cersus,

umbr. Qerfus, unde adj. qerfius, osc. kerri [kerriiaf, kerriiui, kerniis, quae epi-

theta deis adduntur (tab. Agn.)], cognatam esse non credo, ut vult Br^al (Md-moire de la Soci6te de Lingu. IV p. 142 et Dict. etym. lat. s. v.). CemiiS

enim idem atque genius vel daijucov est, bonus malusve **) (cfr lat. cerritus =

(malo) genio affectus), quare cerrus (> *cer-8U8) potius cum dea graecorum, quaeest KtjQ, dea mortis cui voci cognata sunt verba utjQalvcj nocere et aKrjQioa

inviolatus (cfr Corssen, Ausspr. ' I p. 403 et 521 sq.) conferendum puto.Derivatio autem nostra e radice qer etiam interpretatione Festi (p. 122)

confirmatur: in carminc Saliari cerus mantis intelligitur creator bonus, quae

interpretatio cur in dubitationem vocetur, non intelligo; quare Buecheler (cfr

Preller, Rom. Myth. ' I p. 79 ann. 2) cerum idem esse atque cerrum i. e. ge-nium non recte statuisse mihi videtur, praesertim cum ipsa significatio (genius)a carmine adeo antiquo quam alienissima est, nam deus summus genius vixumquam est appellatus, quod nomen magis ad deos minorum gentium (Geisterund Damonen, vid. Preller, 1. c. p. 75) convenit, omnis enim illa geniorum

ratio aetatis multo posterioris sit, est necesse. Nam incertae illae et vagae ge-niorum definitiones Varronis ***) apud Augustinum (c. d. VII, 1 3) non ab an-

*) Ausspr. ' I p. 229 ann. Quae contradixit Zander (1. c. p. 25) facile toUuntur,cum et versus ille Saturnius et vox ipsa rervs illo loco coniecturae (falsae) debeantur.

**) Cfr Serv. V. Aen. 743: cum nascimur duos genios sortimur. Unus est qui hor-iatur ad bona, alter qui depravat ad maln.

***) Quid est genius? Deus cst, inquit, qui pracpositus est ac vim hahet omnium rerumgignendarum. alio loco genium dieit esse vniuscuiunque animum rationalem et ideoesse singulos singulorum: talem autem mundi animum Deum esse, ad hoc idem utique revocat,ut ttimquam unirersalis genius ipsc mundi aninius esse credatur. Unde pantheismi, qni

Lmids Univ. Arsakrift. Tom. XXVII. 4

26 8. Linde.

tiquissimis et carminis Saliaris temporibus sunt repetendae, sed simpliciter e

Stoicorum ratione (Preller, 1. c. 77), quam plane redolent, ducendae; atque veri

similliraum est hanc doctrinam totam a stoicis, si non inventam, at explicatam

tamen et conformatam esse ad rationem eorum, qui omnem vim divinam in uni-

versa natura sitam esse censeant.

lanum autem in carmine Saliorum creatorem appellatum esse minime est

mirum, nam alii quoque gentium indogermanicarum dei summi partes creatorisagunt (cfr librum meum: Indog. h. g. p. 53 sq. et p. 68). Immo etiam ut

deus sui potens in carminibus vedicis Dhdtar (i. e. creator) inducitur, e. gr.

VII, 35, 3, itaque persaepo in libro decimo hymnorum vedicorum fit, ubi ta-

men dhdfa ad Varunum, qui mundum creavit, ita referri potest, ut pro deoipso cognomen eius sit {wsitum. Nam croator (dliatar) et Varuna idem possuntvalere. Eodem modo Kgovog (i. e. creator) deus sui iuris factus esse potest.Kqovos enim cognomen dei summi a principio facile fuit, cum OvQavog a GraecisKQovog vel creator etiam nominari potuerit.

Litterarum latinarum igitur monumenta ct antiquiora et recentiora laudibus

creatoris lanum, licet parce fiat, ornant. Sed qui mundum creasse cogitetur,is etiam regnator et gubernator mundi habeatur, prope est necesse. Quae qui-dem ratio in omnibus fere religionibus, quod sciam, valet. Atque ita quidem

esse in religione Indorum iam antea ostendi in libro illo, quem inscripsi Indo-

germanernas hogste gud, p. 54. Quocirca eandem rationem religionis Roma-

norum esse iam per se crcdibile est, lanumqun fuisse deum, qui totum mun-

dum adrainistraret. In reliquiis vero carminis Saharis, cuius plus duo vix re-stant versus integri, nihii de lano raundi gubernatore traditura esse, non est

quod valde rairemur, quaraquam ne hanc quidera sententiam carminis Saliaris

suraraae repugnare mox videbimus. Sed primum afferemus locos scriptorura,quos lanum mundi gubernatorem celebraro cognitos habemus.

Ut a Tuscis auctore Varrone (loann. Lyd. de mens. IV, 2) Sq>OQoa jrdatjojTQa^ecijg lanus habebatur, ita etiam a Romanis cmida regerc credebatur. Mes-salla enim, cuius iara mentionem fecimus, apud Macrobium (Sat. I, 9, 14) delano liberrime profitetur: Qui cuncta fingit eademque regit; hic igitur omniurarerum auctor harum ipsarum rerum gubernator et moderator esse etiam dicitur.

Tocatur, conclusionem exprompait Augustiiius: nam si, inquit, mtinis genius Deus et omnisviri animus genius, sequitur, ut sit omnis viri animus I)eus.

De lano summo Bomanonun deo. if

Ovidius quoque, qui copiosius ceteris creationem mundi descripgit, copiosissimeetiam conservandi munus lani enarrat (Fast. I, 117 eqq.):

quicquid ulique vides, caelum, mare, nubila, terras:

omnia sunt nostra clausa patentque manu.me penes est imum vasti custodia mundi,

et ius vertendi cardinis omne meum est.

cum lihuit Pacem placidis emittere tectis,

lihera per tutas amhulat illa vias:

sanguine letifero totus miscehitur orhis,

ni teneant rigidae condita bella serae.

praesideo foribus caeli cum mitihus Horis;

it, redit officio luppiter ipse meo.

Gubernatorem mundi lanum in theologria romana celebrari loci quidemallati confirmant. Quam certe opinionem ab hominibus ultimae memoriae alie-nam non fuisse ex eo intelligitur, quod Saliorum quoque antiquissimis cartni-

nihus deorum deus canitur lanus, ut est apud Macrobium (Saturn. I, 9, 14);ac si princeps deus est (Varr. 1. 1. VI, 34) et procreator mundi, iam inde sequi

debet, ut opus suum regere existimetur, praesertim si nemo deorum ei par sit aut

Buperior. Ipse ille versus carminis Saliaris, ubi lanus deus deorum canitur, etsi

non plane integer, a Varrone (1. 1. VII, 27) servatus est:

Divum empta cante, divum deo supplicante.Zander tamen praeiudicata opinione occupatus hoc aperte dictum Macrobi (cui

vel omnis cognitio carminis Saliaris non est abiudicanda), quod paene repetitur

1. c. 16: (lanum) patrem (invocamus) quasi deorum deum in suspicionemvocavit, contendens 'deorum deum' et forraa et significatione a carmine Saliorum esse

alienum (1. c. 54 sqq.). Formas enim traditas recentiores esse, quam quae ferri

possint, arbitratur. At genitivi forma divum non est exagitanda, nam ratione scri-

bendi excepta ab antiquissima forma deivom nihil fere differt, quod tamen mendumfacile est scribae "). Forma autem deo me iudice multo minus dubitationis

praebet quam immanissima forma deous **) (i. e. diei), quam substitutam vult.

*) Cfr Varr. 1. 1. V, 65, ubl in versu Enniano: Diiomque hominumqui pater rex co-dioes praebent diium.

.

**) Hanc formam fictam formis dious et diu^ (p. 31) exaequat, sed cur dius dious persynezesin sine circuitione legere non est fas, ut Plautinum diu?

28 S. Linde.

Praeterea, etiamsi antiqui formas, quales sunt deivos, divus, praecipue usurparint,

vix poetico sermoni ne antiquissimo quidem forma levior deus *) (cfr

etiam Henry, grammaire comp. lat. et gr. p. 48 ann.) est abiudicanda, prae-

sertim cum formarum verborumve vetustatem accuratissime persequi non possi-

mus. Ac revera in antiquissimis linguarum reliquiis formae, quae recentiores

esse videntur, saepe inveniuntur, ut in carminibus vedicis haud raro fit.

Jordan vero (Krit. Beitr. p. 222) et ceteri critici providi cautique a sacris

reliquiis manus abstinuerunt atque, ut decet, immutatas reliquerunt voces quidem

divom deo. Ac cum liic versus carminis Saliorum quasi fundamentum sit quae-

stionis nostrae, scripturam codicum gravius defendam, praesertim si et res et

formae recte se habent. Praeterea iam per se apparet pluris esse existimandam

auctoritatem codicum quam arbitrium criticorum. Jordano tamen grammatica

illa figura 'deus deorum' mira est visa, quam male ita interpretatur: der Gott

aus der Zahl der ungezahlten Himmlischen, reiciens sensum quasi a natura

datum, quo idem haec formula valeret atque fiaoUevg paaiAeov graeci sermo-

nis, cum Homerico illo dla dedcov confert.

Sed de integritate huius grammaticae figurae in latino sermone non est

dubitandura. Optime enim se habet illud 'deus deorum'. Est figura plane

indogermanica occidentis et orientis aeque propria, nam in linguis latina et

graeca non minus quam in sanscrita et persica frequentatur. Immo etiam inhymnis vedicis haec loquendi fornmla obvia est, nam devo deva-num compluri-bus locis legitur, e. gr. RV. I, 31, 1; 68, 2; 94, 13. In inscriptionibus per-sicis consimilis figura iterum atque iterum repetitur: khshayathiya Jchshdyathiy-

andm i. e. rex regum (vid. Spiegel, Altpers. Keilinschr. p. 2, 42, 46, 48 cet.).Ab aetate igitur carminis Saiiaris aliena non est loquendi formula 'deus deorum',ut assevtirat Zander (1. c. 55), nam hymni vedici, quos eodem vitio laborarevidimus, duobus fere millibus annorum ante Christum natum vulgo repetuntur

("Whitney, Indische Gramm. p. XVI). Neque multo recentiores persicae inscrip-tiones appellatae carmine Saliari existimari debent. Itaque, quod ad aetatemattinet, notio 'deus deoruni' non est reprehendenda. Sed ipsam formulam, eam-

que legitimam, etiam carpit Zander (1. c), posterioris latinitatis eam esse affirmans

*) Attamen eiusmodi formarum vicissitudo etiam apud Plautum cernitur, e. gr. Amph.V. 45 diorum et 53 deus sed v. 57 divos atque in iuscriptione satis antiqua (C. I. L.I, 632) deo et deivai ima leguntur: sei deo sei deirae.

De lano sammo Bomanorum deo. 99

nuUoque exemplo aetate Ciceroniana superiore probari. Sed ne hoc quidem pliuieverum est. Nam et regum rex (Capt. 825) et victor victorum (Trin. 309) legiturapud Plautum, qui neque homo ludaeus est et aetate Ciceroniana multo superior.

Porro considerandum nobis est apud Graecos quoque eandem formulam in usu

haud infrequenter esse, nam apud Aeschylum supplices (Suppl. v. 524) lovem hisverbis invocant: dva^ dvdKuav. Conferas velim Pers. v. 666 deojrora 6eojrord'et V. 673 dvvdava dvvaOTdv (vel potius dvvdra dvvaTdv*), ut recte statuitHaupt (Op. n, 155), nam plane respondent Persarum formulae khshayathiya

khshdyathiydndm.

Quod si ita est, nulla relinquitur dubitatio, quin recte se habeat illud 'deusdeorum' a Macrobio carraini Saliari vindicatum, ac cum nemo alius auctoritatem

eius, quae in mythologicis **) quidem rebus non adeo nulla est (vid. Bernhardy,

Grundr. d. Eom. Litt. ' p. 769), in dubitationem vocavit, Macrobio multo tutius

confidere et possumus et debemus, cui quidem ex ipsis fontibus hauriendi erat postetas.

Sin vero de sensu formulae quaeramus, Hauptio (Op. II, 155) assentiendum

puto, quo auctore illa quidem idem valet atque summus deus aliisque imperans

vel princeps deorum. In inscriptionibus enim persicis (Spiegel, Altpers. Keil-

inschr. p. 46) interpretatio formulae profecto legitur, nam mafhishta haynnAm

(summus deorum), ut ex continua oratione elucet comparato illo kshayathiyaksh&yathiy&nim, pro loquendi formula haga hagdndm (i. e. deus deorum) ponitur.Immo vero Horatius quoque eodem modo explicat huiusmodi formam dicendi, nam

rex regum (Ep. I, 1, 107) idem valere quod magnorum maxime regum (Sat.I, 3, 136), plane est necesse.

At non solum alteram partem versus Saliaris dicti mutandam censuit Zan-der, sed etiam priorem versus partem (1. c. p. 4) ferro non minus duro aggres-

sus est, ut plus unuin vocabulum toto in versu vix intactum sit relictum.

Praeterea si consideremus eum contra gravlssimum Macrobi testimonium (Sat. I,

9, 14) deum plane novum (Diovem) intulisse et totam sententiam ita mutasse,ut eam magis ad contemplativam mythologiam nostrae aetatis vel doctrinam

*) Hoc loco Wecklein dvpdra dwara legit ut loco superiore dionora deojrdrov, quodinane est. Recte enim admonet Haupt (1. c.) 'non sine quadam orientis populorum imita-tione Aeschylum hic locutum esse'.

**) Aliter in rebus etymologicis fieri non est, quod miremur, nam hac in re tota anti-quitas vacillat et claudicat. Idem fere in prima natura deorum constituenda interdum fierieo excusatur, quod Stoicos vulgo sequebatur, qui ex ipsis etymis (falsis) naturam deorumstatuere solebant (cfr Cic, N. D. II 64 sqq.).

'.fW.:

30 S. Linde.

stoicam conformaverit, quam ad antiquitatis simplicitatem sentiendi, haud diffi-

cile intellectu est, quanti habenda sit eiusmodi corrigendi ratio. Nam planefalsoantiqui (Gellius Noct. Att. I, 12, 5 et Macrobius Saturn. I, 15, 14) haec

statuerunt: Diespiter idem est atque diei vel lucis pater; sed idem est atque

Dies pater *) (fadren Himmel), ut etiam confirmant scr. Dyaus pitd et gr. ZevgjrarijQ. Eodem modo se habet lu-piter > *Ieu pater, lou-pater (umbr. lu-pater)> ZeO jtdTEQ (cfr Brugm. Grundr. d. vgl. gramm. II p. 60). Notio igiturilla deus diei ab aetate carminis Saliaris quam longissime aliena videtur. At

quominus lanus deus deorum appellatus sit in carmine Saliorum, sacerdotum ip-

sius, nihil omnino, ut vidimus, impodit, praesertim si antiquissimis temporibus

summus deus habitus sit.

Multo melius et nuUa fere mutatione facta Havet (de Satum. Lat. versu

p. 410 cfr 244, 251 sq.) versum illum Saliarem sic edidit:

Divum eni pa cante, divom dco supplicate,

et ita interpretatus est: Bivorum eum patrem canite, divorum deo supplicate.Consimilis loquendi formula in vedicis hymnis etiam frequentatur, ubi de deo

summi ordinis (I, 69, 2) legitur devdnftm pitd itemque (II, 26, 3) devanfim

pitaram. Atque ut Macrobio pater deorum idem fere atque deus deorum (Sa-

turn. I, 9, 16) est, ita poetis Indorum pitd devdmm et devo devfinam idemfere valent, praesertim cum epitheton utrumque de uno eodemque deo adhibitum

videamus.

Considerantibus igibur nobis lanum patrem (cfr Macrob. I, 9, 15) vulgoappellari et perpendentibus testimonium Macrobi, quo lanus in earmine Saliorum

deus deorum nominatur, veri simillimum videtur hune versum ad lanum deumspectare. Neque ahter ccnsuit Bergk (Opusc. I, p. 489). Quam ob rem nequeverbis codicum neque testimoniis vetustatis vehementer violatis nomen ipsius

dei suo loco forsitan reponere liceat:

-Deivom\

[lanjem\

paf"'"' **) can\te, dei | vom deo \ suppli \ cate.

*) Ita re ipsa vocem etiam iuterpretatur Varro (1. 1. V, 66, ubi est : Diespiter

,

id est (lies paier, fadren Hinimel 1. Dag), ut Vicspiter pro *Diieus-pifir sit (vid. Stolz lat.gramm. ^ p. 331). ~

"

**) Forma pntrem a codicum scriptura magnopere adeo non differt, nam pia facile epat est corruptum, "cum in longobardioa quae dicitur litteratura t similis litterae a fiat"(Havet I c. p. 250;. Ad ipsam pronuntiandi rationera illustrandam aliquantum pertinet

De lano sumiao Romanorum deo. 81

- Ad tertium schema Haveti (1. c. p. 251) versum redegi, quem ita inter-pretari licet: deorum lanum patrem [aut caelum vel deum lanum patremjcanite.

lanem *) proposui et propter codieum lectionem em .et propter testimonium

TertuUiani (Apol. 10), qui Salios lanem dixisse confirmat: exceptus a lano

vel lane, ut Salii volunt, nam quod Corssen (Beitr. zur Sprachk. p. 352 ann.)

contradixit nihili esse puto, cum praesertim forma illa 7/ forma tusca, quae

est Ani (Deecke, Etr. Forsch. IV, 25) etiam defendatur.Patrem iam in carmine Saliorum lanum esse appellatum valde est credibile,

nam cognomen illud pater per omnes fere aetates latini sermonis de lano et in

poetica et in prosa oratione repetitur (Hor. Sat. II, 6, 20 sq. Ep. I, 16, 59;Verg. Aen. VIII, 357; luvenal. Sat. VI, 393; Caton. de re ru.st. 134; Tertull.

Nat. II, 15; Arnob. III, 29. C. L L. III, 2881, 3030; Gell. Att. Noct

V, 12: lanuspater).

Atque hoc quoque cognomine lanus antiquissimus fuisse deus perhibotur.

Nam ut antiquissimae hominum societatis caput erat ;*a/e" vel iiafcr famiUasnon rex, ita etiam regnator deorum a principio pater appellatus est, ut qui pa-

triarcharum more regnare crederetur. Sicut in hymnis vedicis deus antiquissimus,

qui est Dyaus, frequentissime pita i. e. pater nominatur (cfr Bradke, Dyaus Asura p.

14), dum Varuna et alii dei magni posterioris aetatis reges vocantur (Bradke1. c. p. 13). Quocirca non est mirum lovem etiam apud Romanos regem im-primis appellari. Ab Ennio enira (179) luppiter divomque hominomque paterrex (Varr. 1. 1. V, 65) dicitur, nam luppiter rex omnium communiter habebaturteste Augustino (c. d. VII, 11), ut qui temporibus illis prineipatum deorum

susciperet, quibus civitatis gubernatores reges vulgo appellari solebant. Namrecte, credo, statuit Mommsen (Rom. Gesch. ' I, 167), lovi tum demum princi-patum inter deos esse datum, cum Capitolium **) arx oppidi esset factum, ubi

annotatio Festi p. 205, qua docemur: Pa pro paire (^codd. parte) et po pro piiti.isinium po-sitiim est in Saliari carmine; unde coucludo forniam, quae est patrcni, nionosyllabam pro-nuntiari potuisse, ut pater apud Plautum saepe monosyllabum est. Inimo vero etiam in in-scriptionibus forma patr invenitur (C. I. L. I, 130 cfr Viespitr ib. 1500 vid. Stolz,lat. gramm. ' p. 322, et de ipsa sonornm qualitate confer Sievers, Phon. ^ p. 29 sq.).

*) Eadem suffixi vicissitudo cernitnr in voce, quae est ninnus bonus, comparatis formis,quales sunt mane (proprie: i god tid), manes (divi), immanis cfr Macrob. Sat. I, 3, 13:nam et Lanuvini mane pro bono dicunt, cicut apud nos quoquc contrai ium est immane,

**) vid. Hertzberg, Geschichte von Uellas u. Rom II, p. 47.

ll^^

32 S. Linde.

Tarquinius Superbus, ut fama est, templum lovis Capitolini aedificandum curavit(Liv. I, 53, cfr Preller, Rom. Myth. ' p. 205).

Antea arx in Palatino monte fuerat, nam in Palatio prima urbi fundamenta

iecit Romulus (Liv. I, 12, 4) et Palatium primum munivit (ib. 7, 3). Prae-terea facile dubitare possumus, num re vera prima arx Romae in Palatio fue-

rit, nam cum lanus laniculi oppidi conditor fuisse dicatur (Arnob. adv. nat. III,

29, I, 36 cfr August. c. d. VII, 4) primam in laniculo, ubi domus regialani erat (Preller, Rom. Myth. ' p. 182, Rosch. Lex. Myth. II p. 22 sq.), arcem

urbis etiam fuisse suspicari licet et ad haec tempora lani principatum inter deos

pertinuisse. De laniculo, vetere sede lani, Ovidius (Fast. I, 245 sq.) lanum in-

ducit dicentem:

Arx mm roHis rrat, qiirm volgus nominc nostronuncupat, harc artas laniculttmquc vocat

(cfr Verg. Aen. VIII, 357 sq.). Cui sententiae non repugnant haec verba

Maerobi (Sat. I, 7, 19): Rrgionrm istam, quae nunc vocatnr Italia, rrgno lanus

Ojitinuit, qui, nt Hyginus rrotarchum Tratlianum secutus tradit, cum Camese

arque indigena trrram hanc ita participata potcntia possidehant, ut regio Ca-

mesrnr, oppidum laniculum vocitaretur. Praeterea quod rex *) Italiae antiquis-

simus fuisse dicitur, haec ratio tota ab Euhemero eiusque sectatoribus pendet.

Sed etiam haec fabula per se nihil aliud probare potest, quam quod iam statui-

mus, lanum omnium deorum Italorum fuisse primum.In laniculo templum antiquissimum dei etiam fuit (Deecke, Etr. Forsch.

IV, 25), quod fortasse idem est atque domus regia supra dicta. Meritissimo

igitur lanus ab Herodiano (I, 161) deog (iQxaioraToa Tfj 'iTaAlag imx

De lano sutnmo Roinaniim deo. S3

tnanis deos lanum, lovem, Martem, Pinim, Fauniim, Tiherinnm, Herculem;

*unde concludo lanum principem deum primo nominari, ut cui tpmporibus illisantiquissimis primus locus tribui soleret.

lanus antiquissimus erat deus, nam antiquissiniis teniporibus opem et auxi-

lium Romanis tulit, cum in summo diserimine rerum imj)etuni Sabinorum re-

pulit hostesque ab arce defendit, qua de re nos ccrtiores facit Ovidius (Fast. I

p. 259 sqq. Metam. XIV, 785 sqq.) cfr Mncrob. Sat. I, 9, 18 et Har-tung, Rel. d. Roni. II p. 225 et Preller, R

\ .-*;34 S. Linde.

manum, virtuti totum deditum, utebatur, nam 'mythici refenint', ut est apud

Macrobium (Saturn. I, 9, 2), 'regnante lano omnium domos religione ae sanc--

titate fuisse munitas'. Nondum enim dei ab hominibus aeparati vitam degerunt,

sed hominibus immixti vivebant. Quare Ovidius deum ipsuni hnc de aetate

profitentem inducit:

Tiwr ego rcf/naham, ciim trrra dcorumEsset ct humanis tnimina mixta locis.

Haec erat quasi infantia populi romani, ac cum omnes fere et homines sin-

guli et gentes - - infaiitiam suam felicissimam et beatissimam semper existiment,

non est mirum, ita etiam |X)pulo romano esse visum. Itacpie ante lovem etSaturnum in Italia lanus erat, ut fama est, prinmmcjue deis templa fecit ritusqueinstituit (Macrob. Saturn. I, 9, 3). Unde apparet eum, si quidem rem moi'p

Euhemeri consideremus, et dignitate et tempore iilos anteisse. Princeps erat deus,

deus universi, unde profecta est opinio illa pervulgatii lanum tantummodo fuisse

initiorum deum.

Apud Tuscos Ani i. e. lanus primam inter deos obtinuit sedem, ut e mo-numento quodam aereo Placentino, de quo agit Deecke, Etr. Forsch. IV, 24 sqq.,

cognitum habemus. Diviserunt enim ad fulgura observanda Tusci caelum in

sedecim partes, ut loco Pliniano (H. N. II, ij4, 143) etiam comprobatur: 'Insedecim partes caelum in eo spectu divisero Tusci. prima est a septemtrionibus

ad aequinoctialem exortum, secunda ad meridiem, tertia ad aequinoctialem occa-

sum, quarta obtinet quod reliquum est ab occasu ad septemtriones. has iterum

in (|uaterna8 divisere partes, ex quibus octo ab exortu sinistras, totidem e con-trario appellavere dextras'. In prima harum pnrtium vel regionum sedes erat

lani (Dcecke, Etr. Forsch. IV, 25). C!uius rei causa non est, ut opinantur

Deecke (1. e. 26) et alii, quod lanus initiorum sit deus, sed hanc causam esse

existimo, quod lanus re vera a principio deus summus haberetur, nam deumpriucipem prima decuit regio. Huc spectare videntur verba Lydi (de mens. IV,

2): dvvufitv avTov Eivai riva fiovAerai i(p hcariQag 'Aqktov Terayjuevrp'.Idem fortasse sibi vult templum eius in regione scptemtrionaJi fori romani situm(Liv. I, 19, 2 cfr Roscheri Lex. Mythol. II, p. 15 sp. Jordan, Top. II,

p. 214).

lanus caeli erat deus, ut iam supra constituimus, quare etiam cognomina

eius caelestis dci naturam illustrare imprimis debent. Ac cum deum illum e

De lano suramo Bomanorum deo. '&

monamentis et litterarum et artis gemina facie praeditum norimus, hac facieduppiici rem vel qualitatem naturae declarari consentaneum est. Haec enimcognomina omnia anceps, biceps, biformis, f/eminus *) ad dupplicem faciemspectant. Ac quamquam quid significet gemina facies intellectu non adeo dif-ficile est, multis tamen variisque modis res cst accepta perperamque explicata.

Fuerunt enim, qui geminam faciem ad commune Konmli et Tati regnum re-ferrent: ita quidem Servius (ad Aen. I, ^91): 'unde et lanus ipse duas facies

habet, quasi ut ostendat duorum regum coitionem' (cfr Serv. ad Aen. XII, 198),

Niebuhr (Rom. Gesch. I p. 166, Schwenck (Myth. d. Rom. p. 132). Aliivero imagines bifrontos lanum et Saturnum ostendere ijutarunt, alii Ajwllinemet Dianam (Macrob. Saturn. I, 9, 5). Plutarchus (Quaest. Roman. c. 'i'i) dup-

plicem dedit interpretationem : ttoteqov 6ti . . juerapaAe ual yACyrTav Mxl dlm-Tav; Tj /LtHP.kov 8ti Toug jrEQi Tqv 'iTuMav . . e/g t(jov fHov oxfjfta . . jue-

Tefiake uai /JETenoajutjae. Interpretationem Varronis magis etiam miram Au-gustinus (c. d. VII, 8) affert: 'Duas enim facies ante et retro habere dicitur,

quod hiatus noster, cum os aperimus, mundo similis videatur, a quohiatu oris et fores esse aditum ad dentes versus et introrsus ad fauces'. Gavius

voro Bassus lanum geminum eo spectare putat, quod hominum preces ab ho-minibus ferat ad deos, cuius sententia a Lydo (de niens. IV, '2) est servata:

TavT)] dijuOQqjoo eivai A.iyETai ek te Ti)g jtqoo r/juda ek te Tijg JTQoa dEovg

dy>EO)a (cfr Macrob. Saturn. I, 9, 9 et 13: 'quasi superum akjue inferum iani-toi'em'). Sed alii aliter de hac re senserunt (cfr etiam Hartung, Rel. der Rom.

II p. 220 sq.).Attamen huiuscemodi opinionum commenta omittamus et quasi philosophanti

ipsae naturae oboediamus. Atque Macrobius (Saturn. I, 7, 20) vere mihi iam

videtur faciem geminam esse interpretatus: 'creditur, inquit, (lanus) geminamfaciem praetulisse, ut quae antc quaeque post tergum essent intueretur', quam-

quam verba illa non ita sunt accipienda, ut ipse ea vult accepta, pergit enim:

quod procul dubio ad prudentiam regis sollertiamque referendum est, qui et prae-

terita nosset et futura prospiceret'. Quae interpratatio alio loco (Saturn. I, 9,4) verbis aliquantum mutatis ita exprimitur: 'quod et praeterita sciverit et fu-

*, Iniagines et statuae graecae Mercuii dei consimiles sunt, sed piorsus aliam teni milii

declarare videntur. Sed de hac re alio libro agere in animo mihi est.

36 S. Linde.

tura providerit'. Quae tamen interpi-etatio magis philosophi propria est quamhominis simplicis in rerum natura eontemplanda versantis.

Gemina vero facies mihi quidem videtur imagfo esse simplicissima et anti-

quissima dei omnia videntis et scientis. Nam priscos illos hominesdeuni prin-cipem ct omiiipotentcm et omnia scientem esse sibi iam persuasisse ex mytho-

logia comparativa, quam vocant, satis cognitum est (cfr Darmesteter, Ormazd

et Ahriman p. 28 et 50 et librum meum Indog. h. g. p. 32, 57, 68).

Ac Graeci quoqu^ deum summum pluribus oculis ornarunt, nam Zebg

KUKXciip vcl TQi6q)dakfto in fabulis Argivorum commemoratur (Mayer, Gigan-

ten u. Titanen p. 113 sqq.), quamquam et a scriptoribus et ab artificibus tres

illi oculi male sunt intellecti et coUocati. Tertius enim oculus occipiti est tri-

buendus, ut, quae postea essent, deus intueri posset. Eodem modo tertius oculusArgi, lus custodis, a lunone iii occipitio (cfr Mayer 1. c. p. 115) coUocatus

existimandus est. Melius etiam Komani rei consuluerunt lanum non solum bi-

frontem, sed etiam quadrifrontem fingentes, 'ut demonstrat simulacrum eius Fa-

leris rtdvectum' (Macrob. I, 9, 13). Bifrontis altera facies conversa erat ad

orientem altera ad occidentem solem, ut testatur Ovidius (Fast. I, 139):

Sic ('

De lano summo Boinaaorum deo. 37

quam quae simplici ingenio hominum priscorum, qui quidem media nocte solisfaciem vix umquam conspexerant, adiudicanda sit. Quadrifrons re vera boI dicipotest, ut qui unoquoque temporis raomento in omnes mundi partes circumspiciat,

simul in orientem et occidentem ut in septentrioncs et meridiem (vel polum

australem) spectans omniaquc collustrans. Quam ob rem ab hominibus anti-quissimis, quibus deos quoque ad humanam speciem accoramodare opus erat, deus,ut omnia videret, oculos et facies in circuitu habere necessario oxistimandus erat.

Cum lano gemino arcte coniunctum vulgo existimant lanura matutinum,quem matutini temporis vel luminis patrem habuerunt. Nam ita iam Horati-us cognomen illud intellexisse videtur, cum (Sat. II, 6, 30 sqq.) scribit:

Matutine pater, seu lane libentius audis,

Unde Iwmines operum primos vitaeque lahores

Instituunt sic dis placitum tu carminis esto

Principium

Non multo aliter sentit Buttmannus, qui (Mythol. II p. 76) lanum matuti-

num homines deis diei ingredientis tradere dicit, quemque primo quoque

mane homines invocare solebant (Hartung. Rel. d. Rom. II p. !2i21 Heflfter,

Rel. d. Griechen u. Romer p. 567, Preller, Rom. Myth. < I p. 169 s

38 S. Linde.

Quae intercedat ratio inter lanum Matutinum et Matrem Matutam, nonsatis est manifestura. Ilaec enim eadem atque Ops *) (dea Dia) est, quae ut

lanus Consifiiis ipsa Consiria vel Consiva appellatur (Fest. p. 186b). CeterumOps lano patri etiam eo respondet, quod niater apj)ellatur (Varr. 1. 1. V, 64),

ut omnes nubium deae (efV Meyer 1. c. p. 614 et Deecke, Etr. Forsch. IV p.33). Praeterea si eonsideremus Festuni (p. 1 "1"!) Matrcm Matiitam niatre bona

interpretari: Matrcm, Matiitam antiqiii oli Itonitatcm ajijirl/ahant, facile addu-

cimur-, ut credamus lanuni cjuocjue ob bonitatem Matutiniim ap|)ellatum fuisse.Ae qua alia re houiim se map;is |)raestare j^otuit iiisi luce hominibus allata vel,ut rem aliter expriinam, sjjlendentem se hominibus otferendo et faciem, nocte

modo obrutam, denuo ostendendo?lanum etiam Iiitionium cognominatum esse Macrobius (Saturn. I, 15, 19)

commemorat, hanc causam interserens: 'quod illi deo omnis ingressus, huic deae

cuncti Kalendarum dies videntur ascripti'. Quam eandem interpretationem locosuperiore (Saturn. I, 9, 16) idem praebet: 'lunonium (invocamus) quasi non so-lum mensis lanuarii sed mensium omnium ingressus tenentem; in ditione autemlunonis sunt omnes Kalendae'. Merito Mayer (Giganten u. Tit. p. 82 ann. 69)hanc interpretationem in dubitationem vocavit, ut quae non sufficiens sit. Ac re

vera mirum esset, si Kalendis lunoni et lano sacratis deus summus ideo, quodistiusmodi honoreni cum dea inferiore communem haberet, cognomen inferioris

susciperet superior. Ego contra puto. Calendaris enim potius nuncupari debuisset

(cfr Merkel, Ov. Fast. p. CCXLII). Neque recte duodecim illae arae pro totidemmensibus dedicatae (Macrob. I, 9, 16) ad lunonii cognomen referri videntur, ut

animadvertit idem Merkelius (1. c. j). CCXXVIII). Falso etiam Macrobius(Saturn. I, 15, 20) vim et naturam lunonis constituit, quam eandem lunani

esse arbitratur. Philosophorum enim commentis in hunc errorem raptus est.

Aetatis enim fX)sterioris haec opinio est, ut quae physicorum rationi debeatur,

teste loanne Lydo (de mens. III, 7); oi ya(} (pvniKol Ala juev vofTjXioi', '^Qav (5e tI]v aEAi^vt/p evdfiit^ov elvai et IV, 29: ard de ri/v jtqutijvToO MaQTiov iLiijvog "HQav eTlfiMv, oiovel ti/v ne^.i/vi/v did ti/v veoui/vlav.

Neque multo aliter eandein rem enarrat Macrobius (Saturn. I, 15, 20), scripsit

enim: 'cum enim initia mensium maiores nostii ab exortu lunae servaverint,

iure lunoni addixerunt Kalenda.s, luiiam ac lunonem eandem putantes: vel quia

*j Moyer, Indog. Mytlien II p. 614.

De lano samino Bomanornm deo. ff9

luna per aerem raeat, . luno autein aeris arbitra est'. Neque is qui-

dem stoicam non sequitur doctrinam, ut hic locus Ciceronis (N. D. II c. 26 66) planissime confirmat: 'aer autem, ut stoici disputant, interiectus inter mareet caelum, lunonis nomine consecratur; quae ost soror et coniux lovis, quod ei

similitudo est aetheris et ciun eo summa coniunctio'. Stoici igitur, ut erant

audaces in verbis coinparandis, voces, quales sunt di/Q et 'Hjoa. inter se con-

fuderunt, easque origine ct vi consimiles existimarunt quo tamen nihil per-

versius. Ac cum appareat naturam deao concessa vocum illarum cognatione

eos statuisse, iam per se intelligitur, quanti habenda sit opinio ista.

Magni niomenti non sunt quae Servius (Verg. Aen. VII, 610) ad cogno-men illud declarandum perhibet: 'Idem Immtius, inde pulchre luno portas

aperire inducitur' (cfr Serv. ad Aen. II p. 610). Recte vero monuit Meyer

(Indog. Mythen II p. 614) ab hominibus posterioris aetatis tantummodo luno-nem ac lunam eandem esse existimatam. Primo enim nubis fuit dea, et haud

seio, an nubis fuerit dea tempestatem cum tonitribus parturientis, unde Lvrina

est vocata ut luppiter ipse Lucetiiis; quocirca non adeo jierverse Marc. Ca-

pella (II c. 5) disputat: 'Te, inquit, Lucinam, quod lucem nascentibus tribuas,

ac Lucetiam convenjt nuncupari'. Nam ut cognomen lovis Lucefii ita etiamcognoraina lunonis Lucinae et Lucetiae ad lumen fulminis esse referenda puto

et inde explicanda.

Ac re vera temporibus aliis aliter ipsius lunonis dcae vis est definita et

accepta, ut luculenter demonstrat hic locus Augustini (c. d. VII, 16): 'Quan-

doquidem etiam matrem Magnam eandem Cererem volunt, quam ni/iil aliudm

dicunt esse qnam Terram eamque perhihent et lunonem' (cfr Varr. 1. 1.

V, 69). Eodem raodo AijjutjvtjQ quasi rtjfii/rijQ (Cic. N. D. II c. 26) a Grae-cis nominata esse (falso *) dicitur. Sed Tellus vel Terra eadem atque Ops etiam

habetur (Aug. c. d. VII, 24). Dea igitur caeli et nubium in deam aeris,

lunae, terrae **) denique mutata est acceptia jioetarum et philosophorum cora-

mentis.

*) A pro y in dS plane fictum est, ut docet Ahrensius (dial. dor. p 80); 'ubicunqueterrae significatio paullo certior est, in omnibus Doricae dialecti fontibus yfi legitur, cfr p.130, 197 ') et librum meum: Qufest. etym. et gr. p. 27 sq.

**) Aug. c. d. VII, 16: Ilcnique lano senundarunt cnusaruni dmnina et lunv iier et

luno lerra Sic et luno est terra et mater magna et Ceres.

40 8. Linde.

His ita constitutis iam per se apparet Macrobium falso doeuisse lunonem si primani fleae naturam quferns eandem esse ac lunam, unde facile

sequitur, ut cognomen illud lunonii aoque male sit interpretatua, quippe cum

interpretationes eius commentis philosophorum solis nitantur neque ad opiniones

priscorum hominum sint accommodatae. Quam ob rem interpretatio eius estrespuenda.

Meliorem vero interpretationem cognominis a|)pellati Labeo (ap. Lyd. IV,

1) perhibet, qui quidem lunonium idem significare dicit at(|ue aerium: lovvdi-viov TovTSOTiv degtot'. Quae saltem interpretatio propius accedit ad primariamlunonis significationem, cuius nominis originem e radice (iir, quae in forma

Diorci (osc. Diiirfi) cernitur, repetivimus. Nomen vero lunonis Grassmann

(KZ XVI, KH) per has figuras ^iJir-mn, *(li-itna, *dj-tiii(i, ^dj-fin-on explicat,dum a Corsseno (Ausspr. ' I p. 212 et 668) luno > *Diou-n-on ad stirpemDinr (*Diou-na, *Iuna, lu-n-on) refertur. Quod si ita est, eognomen lunoniinihil aliud significare posse mihi videtur quam spletididum vel raelestem, quo

igitur cognomine lanus caeli deus esse tantummodo indicatur.

Societatem aliquam et coniunctionem inter lanum et lunonem olim fuisse

communis quidam ucriusque numinis cultus etiam ostendit, cuius indicia et apud