dao cua vat ly - nguyen tuong bach dich

8/3/2019 Dao Cua Vat Ly - Nguyen Tuong Bach Dich

1/250

o Ca Vt LThe Tao of Physics

Tc gi: Fritjof CapraNguyn Tng Bch dch

---o0o---Ngun

http://www.quangduc.com

Chuyn sang ebook 20 8 - 2009Ngi thc hin : Nam Thin [email protected] Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org

Mc LcGii thiu cun sch 'o ca vt l'Li ngi dchLi ni u (bn in ln th nht)Li ni u (Bn in ln th hai)Phn I. Con ng ca vt l hc

Chng 1 : Vt l hin i - Mt tm o?

Chng 2 : Bit v thyChng 3 : Bn Kia Ngn NgChng 4 : Nn Vt L Mi

Phn II . Con ng o Hc Phng ngChng 5 : n GioChng 6 : Pht GioChng 7 : T Tng Trung QucChng 8 : Lo GioChng 9 : Thin Tng

Phn III. Cc Tng ngChng 10 : Tnh Nht Th Ca Vn S

Chng 11 : Vt Trn Th Gii Nh NguynChng 12 : Khng Gian - Thi GianChng 13 : V Tr ngChng 14 : Khng V ScChng 15 : iu Ma Ca V TrChng 16 : Cu Trc i Xng Quark - Mt Cng n MiChng 17 : Cc Mu Hnh Bin DchChng 18 : S Dung Thng
http://www.quangduc.com/http://phatphaponline.org/kinh/Audio/Thuyet%20Phap/Phat%20Giao%20Va%20Khoa%20Hoc/http://www.quangduc.com/http://phatphaponline.org/kinh/Audio/Thuyet%20Phap/Phat%20Giao%20Va%20Khoa%20Hoc/


2/250

Li Cuiim Li Nn Vt L MiTng Lai ca Nn Vt L MiTc ng ca cun schS thay i mu hnh

nh Hng ca Heisenberg v ChewNhng Mu Hnh Mi Trong T Duy Khoa HcPh Bnh v o ca Vt LS Pht Trin Hin Nay V Kh Nng Ca Tng Lai

---o0o---

Gii thiu cun sch 'o ca vt l'

y l mt khm ph mi v s tng ng gia vt l hin i v o hcphng ng. Vi cun sch ny, Gio s vt l Fritjof Capra cho ta c mtci nhn tng th v thnh tu ca vt l hc cng nh nhng tng ngni bt ca n vi cc trit l phng ng.

Li ngi dch

Cun sch l bn dch Vit ng ca "The Tao of Physics" (o ca vt l)ca tc gi Fritjof Capra, bn in ln th ba, do Flamingo xut bn nm 1982.

F. Capra sinh nm 1939, l gio s ngnh vt l ti cc i hc v vinnghin cu ting tm ti M v Anh. Khong cui nhng nm 60, ng btu ch n cc tng ng gia nhng pht hin ca ngnh vt l hini vi quan nim ca nhng nn o hc phng ng nh n gio,Pht gio, Lo gio... n cui nm 1974, bn in ln th nht ca o cavt l ra i. K t n nay, khong trn mt triu cun sch ny n

tay c gi vi trn mi th ting khc nhau. Ni dung ch yu ca cunsch l s trng hp v nhn thc lun ca nn vt l hin i vi o hcphng ng, nht l vi Pht gio.

c trng ca nn vt l hin i trong th k 20 l s tm kim ngun gckhi thy ca vt cht, c tm ra nhng "ht c bn" cui cng to nnnguyn t. Th nhng, khi n cnh ca cui cng m ra thy b mt tht


3/250

ca vt cht, nh vt l pht hin vt cht hnh nh khng phi do nhng htcng chc to thnh na, m n ch l dng xut hin ca mt thc ti khc.V th m vt cht mang nhng tnh cht hu nh i nghch nhau, n valin tc va phi lin tc, va hu hin va phi hu hin, dng xut hin can ty theo cch quan st ca con ngi. Nhng tnh cht l lng angnh vt l vo thng ca ng ca trit hc: nn vt l hin i va thngnht v l gii nhiu khi nim c bn ca trit hc, va ra nhng cu hiln ca loi ngi m cc nh o hc t xa tng kt. V k l thay, nhng

pht hin hin nay ca nn vt l hin i khng khc bao nhiu so vinhng kt lun ca cc thnh nhn ngy xa.

V nhng l , trc Capra c nhiu nh vt l xut sc ca th k nyn vi trit hc, nht l cc nh sng lp thuyt tng i v thuyt lngt. H tm thy trit hc phng ng mt th gii quan ht sc ph hp

soi ri cho nhng vn nan gii ca vt cht ra. Th nhng, vi cunsch ny ca Capra, ta c mt ci nhn tng th v nhng thnh tu ca vtl hc, v nhng vn ln hin nay lm cho vt l b giam trong mt cuckhng hong v nhn thc lun, v v nhng s tng ng ni bt vi cctrit l phng ng.

Vi tnh cch l mt gio s vt l, Capra trnh by c mt cch cn kkhc chit cc vn vt l. Tc gi cng trnh by kh su v chnh xc vcc nn o hc phng ng nh n gio, Pht gio, Lo gio. Nham hiu hai nn hc thut m tc gi cun sch ny mang li cho ngic, d ngi n t phng tri no, rt nhiu iu b ch. Ngi cc kin thc o hc phng ng s nhn thy, i vi lun ny, trit l

phng ng cn cng hin nhiu hn na so vi nhng g trong sch trchdn.

V nhng l , ngi dch hn hoan gii thiu vi c gi Vit Nam tpsch qu bu ny. N dnh cho nhng ai quan tm n cc vn c bnca vt l, trit hc v o hc. Chc chn bn dch ny cn nhiu thiu st,ngi dch trn trng cm n mi gp ph bnh bn dch hon chnh

hn.

CHLB c thng 4, 1998

Nguyn Tng Bch

---o0o---


4/250

Li ni u (bn in ln th nht)

Cch y nm nm, ti c mt kinh nghim tuyt p, n a ti n vivic vit cun sch ny. Mt bui chiu h n, ngi trn bi bin, nhnnhng t sng n v cm thy nhp iu ca hi th mnh, bng nhin ti thc ton b vng quanh ti ang tham gia vo trong mt v iu v ica v tr. L mt nh vt l, ti bit ct, , nc v khng kh quanh mnhu c cu to bng phn t v nguyn t, chng ang dao ng, bn thnchng c cc ht nh hn to thnh. Cc ht cng ang tng tc lnnhau sinh ra v hy dit cc ht khc. Ti cng bit bu kh quyn a culin tc b v s nhng tia v tr trn ngp, chng l nhng ht mang nnglng ln ang chu th va chm khi i vo kh quyn. Ti bit tt c

mi th trong lc nghin cu ngnh vt l cao nng lng, nhng ti bygi, ti ch bit chng thng qua biu v l thuyt ton hc. Lc ngi trnbi bin, kinh nghim ngy trc hu nh sng li; ti "thy" nng lngtrn nh thc t khng gian xung, trong bao nhiu ht c tothnh, bao nhiu ht b hy dit, trong mt sc mnh nhp nhng; ti "thy"nguyn t ca cc nguyn t v ca c thn ti tham gia vo v iu nnglng ny ca v tr; ti cm nhn c nhp ca n v nghe c mthanh ca chng, v ngay lc , ti bit l v iu ca Shiva, v thnnhy ma c n gio tn th.

Ti i sut mt on ng di hc tp trong vt l l thuyt v tri quanhiu nm nghin cu. ng thi, ti cng rt quan tm n o hc

phng ng v bt u thy nhng tng ng vi vt l hin i. cbit, ti b nhng kha cnh khc nhau ca Thin tng thu ht mnh m, nlm ti nh n nhng b n ca l thuyt lng t. Tuy th, lin h hai ci li vi nhau trc ht n l mt bi ton thun ty tri thc. Mun vtqua khong cch gia t duy l lun phn tch v thc chng ca tri kinthin nh, trc sau u rt kh cho ti.

Mi u, ti dng "Power Plants" t gip mnh, l php gip cho ttng t do lun tun tro; cho tri kin tm linh t thnh hnh khng chtc gng, chng xut pht t tng su ca thc. Ti nh li kinh nghimca ln u p dng php ny. Sau bao nm chuyn t duy theo cch phntch chi li, n n mt cch chong ngp lm ti tun tro nc mt, v lc, nh Castaneda, ti ghi li cm ngh ca mnh trn mt mnh giy.


5/250

V sau, chng nghim v v iu Shiva n vi ti m ti c gng gi litrong mt bc hnh. Nhiu chng thc tng t nh th theo ui ti, tng

bc gip ti nhn ra rng, mt th gii quan ang bt u thnh hnh vt lhin i, n ht sc hi ha vi nn minh trit c i phng ng. Quanhiu nm ghi chp li v vit nhiu bi kho cu v s tng ng khm

ph c, cho n ngy hm nay ti tng hp mi kinh nghim ca mnhtrong cun sch ny.

Cun sch ny nhm chung n ngi c quan tm n o hc phngng, ngi khng nht thit phi bit g v vt l. Ti c gng trnh bycc khi nim v l thuyt ca vt l hin i m khng km theo ton hcv trong mt ngn ng khng qu chuyn mn, mc d mt vi chng cth kh c cho c gi khng chuyn ngnh khi c ln u. Cc thut ngti dng u c nh ngha khi chng xut hin ln u.

Trong s cc c gi, ti cng hy vng tm c nhiu nh vt l c quantm n kha cnh trit hc ca ngnh vt l, nhng cha c dp tip xc vicc trit hc tn gio phng ng. H s thy o hc phng ng scung cp mt khung cnh nht qun v tuyt p, n n khp vi nhng lthuyt tin b nht ca chng ta v th gii l tnh.

V ni dung cun sch, c th c gi s thy s trnh by t tng khoahc v o hc bn nhiu bn t khc nhau. Xuyn qua cun sch, c thkin thc ca ngi c v vt l tng ln lin tc, nhng s tin b tngt v o hc phng ng c l s khng bao nhiu. iu ny hnh nhkhng trnh khi, v trn tt c mi th, o hc l mt kinh nghim thcchng, khng th hc hi t trong sch v. Ngi ta ch chng nghim mttri kin su xa v mt truyn thng o hc khi ta tinh tn tu dng trong .iu m ti mong mun lm c l cho thy rng mt s quyt tm tinhtn nh th s c thng xng ng.

Khi vit cun sch ny, bn thn s hiu bit ca ti v t tng phngng cng c o su ng k. c nh th, ti rt mang n hai v n

t phng ng. Ti cm t su xa Phiroz Mehta, ngi m mt cho tithy nhiu kha cnh ca o hc n , v vi thy dy Thi Cc ca tiLiu Hsiu Ch'i a ti vo Lo gio.

Khng th k ht ni y tn ca tng ngi - khoa hc, ngh s, sinh vinv b bn - gip ti pht biu nim ca mnh trong cc cuc tho luny gi hng. Th nhng, ti thy phi c li cm t c bit n Graham


6/250

Alexander, Johathan Ashmore, Stratford Caldecott, Lyn Gambles, SoniaNewby, Ray Rivers, Joel Scherk, George Sudarshan v - khng km quantrng - Ryan Thomas.

Cui cng, ti cm thy nng n vi b Pauly Bauer-Ynnhof ti Vienna vs h tr ti chnh ho phng ca b ti thi im m ngi ta cn n nht.

London, thng 12. 1974

Fritjof Capra

---o0o---

Li ni u (Bn in ln th hai)

Cch y by nm, cun sch ny c xut bn ln u, v n xut pht tmt kinh nghim, nh m t trong li ni u trc, kinh nghim xy ra cch y hn mi nm. Th nn ti xin c ni vi li vi c gitrong bn in ln ny v nhiu iu xy ra trong nhng nm - v cunsch, v vt l v v chnh ti.

Hi ti khm ph ra nhng im song hnh gia th gii quan vt l v ohc, nhng iu c nhiu ngi m h cm thy nhng cha bao gic nghin cu, cn k, ti thy r mnh ch l ngi pht hin mt iuvn rt r rng, v iu s tr thnh kn thc chung trong tng lai;v thnh thong, khi vit o ca vt l, thm ch ti c cm gic nhng gc vit l thng qua ti, ch khng phi do ti vit ra. Cun sch cn cho nng nhit ti Anh v M. Mc d c qung co hay tuyntruyn rt t, n c truyn ming nhanh chng v ngy nay, c hnmi bn dch trn khp th gii.

Nh ta c th tin on phn ng ca cng ng khoa hc cn thn hn; thnhng, s quan tm v nhng h qu i vi nn vt l ca th k 20 tng

ln. S ngn ngi ca nh khoa hc hin i khi tha nhn s tng nggia khi nim ca h vi khi nim ca o hc tht ra khng c g ngngc nhin, v o hc - t nht l ti phng Ty - thng hay b gn p mtcch hon ton sai lm, vi mt ci g m h, b n v ht sc phi khoa hc.May mn thay, thi ang c thay i. V t tng phng ngang bt u to c mi quan tm ni mt s ngi v thin nh khng


7/250

cn c nhn vi s ch ci hay nghi ng, o hc c coi trng,ngay c trong cng ng khoa hc.

S thnh cng ca o ca vt l to nn mt tc ng mnh m trongi ti. Trong nhng nm qua, ti i nhiu, ging gii trc c tochuyn ngnh v khng chuyn ngnh v tho lun v nhng h qu ca vtl mi vi mi ngi ca mi tng lp i sng. Nhng cuc tho lun ny ht sc gip ti hiu ra khung cnh vn ha rng ri ca mi quan tm vnn o hc phng ng c sinh ra ti phng Ty trong hai mi nmqua. Gi y, ti thy s quan tm ny l mt phn ca mt khuynh hngv i hn nhiu, l khuynh hng tm cch i u, chng li mt sthiu thng bng nng n trong vn ha - trong t duy v cm nhn, gi trv thi ca chng ta, cng nh cu trc x hi v chnh tr. Ti thy thutng Trung Quc m - Dng ht sc hu ch m t s mt thng bng

vn ha ny. Vn ha ca chng ta t trc ti sau thuc dng, k c hthng gi tr v thi , v b qun hn mt b tc ca n l m. Chng tacoi nng tnh c th hn tnh hi nhp, s phn tch hn s tng hp, tri thcsuy lun hn minh trit trc gic, khoa hc hn tn gio, cnh tranh hn hptc, bnh trng hn gi gn, vn vn. S pht trin phin din ny ln tinh cao phi bo ng, t ti mt kch thc ca x hi, sinh thi, ol v tm linh.

Tuy th, cng trong thi i ny, ta l k chng kin bui bt u ca mtphong tro cch mng phi thng, n c l l s minh ha cho iu mngi Trung Quc thi thng c ni: "Dng, khi t ti cc im,s rt lui, nhng ch cho m". Nhng thp nin 1960, 1970 sinh ra mtlot nhng vn ng x hi dng nh i vo chiu hng . Ni lo ngiv sinh thi ngy cng ln, s quan tm mnh m n o hc, thc ngii ngy cng tng trng, v s pht hin li quan nim y l v cha trton din, tt c u l biu hin ca khuynh hng cch mng . Chng lmt b tc ca s nghing lch qu ng hng v s duy l thi v gitr dng tnh, v chng tm cch ko li s qun bnh gia hai mt m tnhv dng tnh ca con ngi. Th nn, thc v mt s ha iu su xa

gia th gii quan ca vt l hin i v ca o hc phng ng xut hinngy nay l mt phn khng th tch ri ca s chuyn ha vn hc lnrng, dn n mt hnh nh mi v thc ti, s chuyn ha ny s i hinhiu thay i c bn trong t duy, nhn thc v thang gi tr ca chng ta.Trong cun sch th hai, The Turning Point, ti nghin cu thm v nhngkha cnh v h qu khc nhau ca s chuyn ha vn ha ny.


8/250

Thc t ca nhng thay i hin nay trong h thng gi tr ca ta s tc ngmnh m ln nhiu ngnh khoa hc, iu ny s lm nhiu ngi ngcnhin, nhng ngi tin c mt khoa hc khch quan v ng trn mi gi tr.Th nhng, chnh l mt h qu quan trng ca ngnh vt l mi. Ccng gp ca Heisenberg (1901-1976: Nh vt l hc ngi c, ngikhai sinh ra thuyt c hc lng t, gii Nobel 1932) trong thuyt lng tm ti s ni n nhiu trong tc phm ny, s cho thy r l nim c inv tnh khch quan trong khoa hc s khng cn c duy tr lu hn na,v v th m vt l hin i ang xt li huyn thoi ca mt nn khoa hcsiu gi tr. Nhng cu trc m nh khoa hc quan st c trong thinnhin thc ra lin h cht ch vi cu trc ca tm l hc; vi khi nim ttng v h gi tr ca h, Do , kt qu khoa hc m h thu c v sng dng k thut m h tm hiu s rt ty thuc vo khun kh tm thcca h. D nhiu nghin cu n l c th khng ph thuc r rt v h

thng gi tr ca h, nhng khung cnh rng ln trong cc nghin cumnh, khng nhng ch v mt tri thc, m c v mt o l.

T ci nhn ny, mi lin h gia vt l v o hc khng nhng rt th vm cn ht sc quan trng. N ch ra rng, kt qu ca nn vt l hin mra hai con ng khc nhau nh khoa hc i theo. Chng c th a ra -dng nhng t cc on - n vi c Pht hay vi tri bom, v iu nyt ra cho mi nh khoa hc quyt nh chn ly con ng. Trong thi im gn mt na nh khoa hc v k thut lm vic trong ngnh qun s, ivi ti tht l ph phm mt ngun lc to ln v c thng minh sng to conngi ngh ra nhng phng tin tinh t nhm hy ph ton tin, v nimy cng khng v con ng ca c Pht, con ng ca tri tim.

Bn in ny ca cun sch c cp nht bng cch thm nhiu kt quca nhng cng trnh nghin cu gn y trong ngnh vt l h nguyn t.Ti lm iu bng cch thay i vi on trong sch cho ph hp vinhng tin b mi y, v bng cch thm mt chng cui sch, mang tnim li nn vt l mi, trong nhng pht trin mi m v quan trngnht ca vt l h nguyn t s c trnh by kh chi tit. Mt iu ng

vui cho ti l khng c khm ph no gn y ph nhng g ti vit bynm v trc. Thc t l phn ln nhng khm ph c s kin trong

bn in u ri. iu ny khng nh nim tin chc chn ca ti, n cngng vin ti vit cun sch ny: nhng lun im m ti dng khi so snhvt l v o hc s ch c h tr, ch khng b ph, bi cc pht hintrong tng lai.


9/250

Hn th na, by gi ti thy c c s vng hn nhiu vi nhng lun imca mnh, v s song hnh gia o hc phng ng khng nhng ch xuthin trong vt l m c trong sinh hc, tm l hc v cc ngnh khoa hckhc. Khi tm hiu v mi lin quan gia vt l v cc ngnh khoa hc ,ti nhn ra rng s m rng ca nhng khi nim vt l hin i n ccngnh khc c khun kh ca l thuyt h thng cng cp. Cc cng trnhnghin cu v khi nim h thng trong sinh vt, y khoa, tm l v trong ccngnh khoa hc x hi, m ti ni n trong The Turning Point, chothy rng ngnh khoa hc h thng tng cng mnh m cho mi songhnh gia vt l hin i v o hc phng ng. Cn ni thm l hthng mi ca sinh hc v tm l hc li cng ch r thm nhiu mi tngng khc na vi t tng o hc, chng nm ngoi phm vi ca mtcun v vt l. Nhng iu c tho lun trong cun sch v vt l. Nhngiu c tho lun trong cun th hai ca ti cha ng mt s khi nim

v ch t do, sng v cht, v t tnh trong i sng, ca tm thc, thcv s tin ha. Mi ha iu su xa gia cc quan nim, c trnh bytrong ngn ng ca khoa hc h thng, v nhng nim tng t ca ohc phng ng, l nhng bng c thuyt phc cho s on quyt ca ti,l trit l ca cc truyn thng o hc, cng c tn gi l trit hc vnh cucng cp mt c s trit hc nht qun cho cc l thuyt khoa hc hin ica chng ta.

Berkely, thng su 1982

Fritjof Capra

---o0o---

Phn I. Con ng ca vt l hc

Chng 1 : Vt l hin i - Mt tm o?

Mi con ng ch l mt li i v cng khng nh hng g n mnh hayn ai nu phi t b n, mt khi tri tim buc bn phi lm th... Hy quanst con ng k lng v chnh xc. V hy t hi mnh, ch chnh mnhthi... l mt con ng ca tri tim? Nu phi th l mt li i ttp; nu khng n ch v ch.


10/250


11/250

vt l hc ngi M, gp phn quan trng trong cng cuc nghin cu vt lht nhn).

tm s song hnh vi l thuyt vt l nguyn t... ta phi n vi ccht vn v nhn thc lun m cc u c nh Pht hay Lo T tngi mt, nu ta mun ho iu v tr ca chng ta va l khn gi va l dinvin trong mn kch ln ca th gian. (Niels Bohr).

ng gp ln nht trong ngnh vt l l thuyt ca Nht Bn sau cucchin tranh th gii va qua c l l du hiu ca mt mi lin h nht nhgia cc t tng phng ng v ni dung trit hc ca l thuyt lng t.(Werner Heisenberg).

Mc ch ca cun sch ny l tm hiu mi tng quan gia cc khi nim

ca vt l hin i v c s ca nn trit hc v o hc phng ng.Chng ta s thy hai c s chung ca nn vt l th k 20 - l thuyt lngt v l thuyt tng i - buc chng ta phi nhn th gii nh cch nhnn gio, Pht gio, Lo gio v s ging nhau gia hai bn cng tngthm khi xt cc th nghim gn y nhm phi hp hai l thuyt m tcc hin tng trong v tr vi m: khi ni v cc tnh cht v tng tc cacc ht h nguyn t, cc ht l tc nhn to ra vt cht. y cng l nim s song hnh gia vt l l thuyt v o hc phng ng ni bt nhtv chng ta s gp nhng l gii m ta s khng bit chng do ai pht biu,do mt nh vt l hay mt o s phng ng.

Khi ni o hc phng ng, ti ni n cc trit l tn gio ca n gio, Pht gio v Lo gio. Mc d chng gm mt s ln trng phi tmlinh v h thng trit l an kt ln nhau, song tnh cht chung ca th giiquan u nh nhau. Ci nhn ny khng ch gii hn phng ng, nc th tm thy trong nhiu cp bc ca mi trit l thin v huyn b. V thnhng lun c trong sch ny c th ni chung l vt l hin i dn ta nmt th gii quan rt tng ng vi cch nhn ca nh o hc ca mithi i v truyn thng.

Truyn thng o hc thc ra c mt trong tn gio v cc yu t huyn bcng c mt trong trng phi trit hc phng Ty. Mi song hnh vi vtl hin i tht ra khng phi ch c trong Kinh V ca n gio, trongKinh Dch hay trong cc Kinh Lun ca o Pht, chng cng tng hindin trong t tng ca Heraclitus (550-480 trc CN, trit gia Hy Lp)trong Sufismus ca ngi -rp v trong gio php ca nh huyn thut


12/250

Yaqui Don Juan. Nhng y, nhm dng t n gin, ti s ni th giiquan phng ng v thnh thong mi nhc n cc ngun o hc khc.

Nu nn vt l hm nay m a v li mt th gii quan huyn b th tht ran ch tr li ngun gc ca n, cch xa 2500 nm. Tht th v khi theodi nn khoa hc phng Ty trn bc ng ca n, bt u vi cc tritgia o hc Hy Lp n s pht trin thnh nhng t duy duy l xut sc,ngy cng xa tnh cht huyn b ban u, tin ti mt th gii quan i lpvi th gii quan ca phng ng. Th nhng trong nhng bc ng

pht trin gn y nht, khoa hc phng Ty li t vt ln quan im cachnh mnh v tr li vi t duy ca nn trit hc Hy Lp c v trit hc

phng ng. Nhng ln ny n khng t c s trn trc gic na m datrn nhng th nghim chnh xc, phc tp v da trn mt l lun logic chtch ca ton hc.

Ngun gc ca vt l, cng nh mi ngnh khoa hc phng Ty khc, btr trong giai on u ca trit hc Hy Lp, v th k 6 trc Cng nguyn,trong mt nn vn ha m khoa hc t nhin, trit hc v tn gio cha htch nhau.

Cc nh hin trit ca truyn thng Milesi ti Ionia hi cha bit s phnbit ny. Mc ch ca cc v l nhm pht hin ci ct ty ca c cuch thc ca s vt m h gi l Physis. T Physis (vt l) xut pht t HyLp , c nguyn ngha l s tm kim ca t tnh s vt.

iu ny tt nhin cng l mc ch ca cc nh o hc v thc t l trithc Milesi cng c mt khuynh hng o hc mnh m. Ngi Hy Lp isau gi cc nh Milesi l Hylozoist ngha l k cho rng vt cht cng bitsng v cc v Milesi khng h phn bit gia sinh v v sinh, gia tm thcv vt cht. Thm ch h khng c t vt cht, v h cho rng mi hintng u l pht biu ca Physis c, m ci ny cha sn s sng v tmthc. V th Thales (625-547 trc CN - nh ton hc v trit hc Hy Lp)xem mi s vt u cha y linh tnh v Anaximender (610-547 trc CN

- trit gia Hy Lp) xem v tr c dng ca mt c th, c Pneuma (Hith, kh), hi th ca v tr iu ha, cng nh con ngi c kh tri nuisng.

Quan im nht th v hu c ca nhng ngi Milesi rt gn vi trit hcc i n v Trung Quc v s song hnh vi th gii quan phngng cng r rt hn na trong trit hc ca Heraclitus. Heraclitus tin ni


13/250

mt th gii ang bin dch lin tc, ca mt s tr thnh min vin. i ving, nhng g tnh ti ch l s vng tng v nguyn l v tr ca ng lngn la, mt biu tng ca s bin dch thng xuyn ca mi s.Heraclitus ch ra rng, mi bin dch trong tri t l do tnh ng v s tcng y sc sng v nhp nhng; ng xem mi cp i lp l ci nhtth. ng gi ci nht th, ci xuyn sut mi cp i lp, l logos.

n trng phi Elatic th ci nht th ny b ch i, h cho rng c mtnguyn l thing ling cao hn c thnh thn v con ngi. Mi u nguynl ny c xem l s nht th ca v tr, v sau ngi ta cho rng n lThng c tnh ton tr v mang nhn trng, l ngi ng trn v caiqun th gii. l khi thy ca khuynh hng tch tm v vt ra lm haiv dn trit hc phng Ty n tnh nh nguyn tiu biu.

Trong hng ny th Parmenides i mt bc ngc hn vi Heraclitus.ng xem nguyn l c bn ca mnh chnh l ci Tn Ti, cho n l ci cthc duy nht v khng thay i. ng xem s bin dch khng th c, ci mta gi l bin dch trong th gii ch l s nhm ln ca gic quan. T quanim ny pht sinh mt vt cht bt hoi, vt cht ny l nn tng mangnhng tnh cht c th thay i. Khi nim vt cht bt hoi tr thnh mtkhi nim gc ca t duy phng Ty.

Trong khong th k th 5 trc Cng nguyn, cc nh trit hc Hy Lp tmcch vt ln hai quan im i lp ca Parmenides v Heraclitus. Nhmdung ha ci tn ti bt bin (Parmenides) v s bin dch thng xuyn(Heraclitus), ngi ta cho rng tn ti th hin thng qua nhng cht liu bt

bin, nhng em n m trn ln vi nhau hay tch ri xa nhau th chng lito nn s bin dch ca th gii. T duy ny dn n khi nim nguyn t,l nhng ht nh nht bt kh phn ca vt cht, n c trnh by r nhttrong trit hc ca Leucippus v Demokritus. Nhng ngi Hy Lp c theotruyn thuyt nguyn t ko mt ng phn ranh r gia tm v vt, ivi h vt cht c cu to bng nhng ht c bn (**). Nhng ht ny vnng hon ton th ng gia nhng ht khc, cng chng c s sng trong

mt khng gian trng rng. L do no lm chng ta vn ng cng khngc gii thch r, chng thng c xem l do cc lc bn ngoi tc ng,cc lc c mt ngun gc thuc tm, khc hn vt cht. Trong sut thcc k sau, hnh dung ny l mt yu t then cht ca t tng phng Ty,ca quan im nh nguyn Tm - Vt, gia hn phch v th xc.


14/250

Khi nim chia i tm- vt bt u bt r th cc trit gia hng v th giitm thc nhiu hn, h quan tm n linh hn con ngi v cc vn ol. Sut hn hai ngn nm, sau nh cao ca nn khoa hc v vn ha HyLp trong th k th 4, th 5 trc Cng nguyn, cc vn nng thgii t tng phng Ty. Da trn nhn thc khoa hc thi Thng c,Aristotle h thng v t chc thnh m hnh, m hnh lm nn tngcho quan nim ca phng ty v v tr sut hai ngn nm. Nhng cngchnh Aristotle li ngh rng nhng vn v linh hn con ngi v suy tv Thng ng qu hn chuyn nghin cu th gii vt cht. L do tisao th gii quan ca Aristotle tn ti lu di cng chnh l v ngi takhng tha thit g v th gii vt cht cng nh v nh hng ca Gio hi,v Gio hi l ngi ng h quan im ca Aristotle sut thi Trung c.

Phi i n thi Phc hng th khoa hc phng Ty mi bt u pht

trin, khi con ngi bt u t gii phng ra khi quan im ca Aristotle vGio hi bt u quan tm n th gii t nhin. Sau n th k th 15,vic nghin cu gii t nhin c thc hin trong mt tinh thn khoa hcv cc th nghim ra i nhm kim tra nhng nim mi. Song song,ngi ta cn quan tm n ton hc. Cui cng, nhm pht biu nhng lthuyt khoa hc va c khm ph, c th nghim tha nhn, ngi ta sdng ton hc. Galileo l ngi u tin ni kt cc nhn thc t kinhnghim vi ton hc, v th ng c xem l cha ca nn khoa hc hini.

Khoa hc hin i pht sinh, n m ng cho s pht trin ca t duy trithc, v song song n dn n mt s pht biu cc oan v tnh nh nguyntm - vt. S pht biu ny xut hin vo th k th 17 vi trit hc caRene Descartes, ngi cho rng trong t nhin c hai lnh vc hon tontch ri v c lp vi nhau: lnh vc tm thc (res cogitans) v lnh vc vtcht (res extensa). Nh cch phn chia ca Descartes, cc nh khoa hcc php xem vt cht l cht v hon ton c lp vi mnh: th gii vtcht ch l mt tp hp ca nhng i tng khc nhau, trong mt b mykhng l. Th gii quan c tnh c gii ny c Isaac Newton ng h,

ngi pht trin nn c hc ca mnh trn c s v bin n thnh nntng ca nn vt l c in. T gia th k 17 n cui th k 19, m hnhc hc ca Newton thng tr ton b nn t duy khoa hc. Song song ,cng c mt hnh nh ca Thng , ngi ng trn th gii v cai qunth gii bng nhng qui lut ca Cha. Nhng qui lut ca th gii t nhinm nh khoa hc ang nghin cu cng c xem l nm trong vng quilut trng cu v bt bin ca Cha v Cha l ngi cai qun th gii.


15/250

Trit hc Descartes khng nhng ch c nh hng trong nn vt l c in.N tng c v ngy nay vn cn c nh hng ln lao trong t duy phngTy ni chung. Cu ni ni ting ca Descartes Cogito ergo sum (ti tduy, vy ti hin hu) lm cho ngi phng Ty ng ha mnh vi tmthc thay v vi ton b con ngi mnh. Hu qu ca cch phn chia kiuDescartes l mi con ngi tng mnh l mt th c lp, l mt c th sngtrong thn xc. Tm b tch ri khi thn th nhng li nhn mt trchnhim l qun thn th , v th m sinh ra mi mu thun gia ch c thc v bn nng v thc. Mi mt c th li chia ch ra nhiu ngn hckhc nhau, ty hot ng, kh nng, cm xc, nim tin v.v... ca ngi ;chng nm chng cho trong v s mu thun, lin tc sinh ra nhng xaoxuyn siu hnh v chn nn.

Mi hn lon ni tm ca con ngi c phn nh qua cch nhn ra thgii bn ngoi, th gii c nhn qua nhiu vt th v tin trnh khc nhau.Th gii xung quanh c coi nh c nhiu phn t kt nn, nhiu phenhm ginh nhau cu x. Quan nim chia ch ny bao trm lun ln x hi,v th m sinh ra nhiu quc gia, chng tc, phe nhm tn gio v chnh trkhc nhau. Cho s chia ch nh vy l ng-trong ta, xung quanh ta v trongx hi chnh l nguyn do ch yu ca mi cuc khng hong ngy nayv x hi, sinh thi v vn ha; ca tnh trng bo lc ngy cng gia tng;mi trng nhim; trong cuc sng tr nn t hi v tm l v th cht.

Do , s chia ct kiu Descartes v th gii quan c gii va c ch va taihi. N ht sc thnh cng trong vic pht trin nn vt l c in v kthut, nhng cng mang li nhiu hu qu tai hi cho nn vn minh cachng ta. Ngy nay tht l mt iu k diu c nhn thy trong th k 20,nn khoa hc sinh ra do s cch ly kiu Descartes v quan im c gii li

pht trin tin ln, vt ln s chia ch, tr v li vi nim nht th m c cc nn trit hc Hy Lp v phng ng pht biu.

Ngc li vi quan im c gii phng Ty th th gii quan phng ng

c tnh hu c1 . i vi nh o hc phng ng th mi vt th v binc con ngi cm nhn c c mi quan h vi nhau, chng ch l nhngdng khc nhau ca mt thc ti cui cng. Khuynh hng ca chng tart thch chia ch th gii c cm nhn thnh ra nhng vt th ring l vnhn chnh mnh l mt c th c lp, khuynh hng c xem l mtvng tng xut pht t mt tm thc hay phn bit nh gi. Trit hc Pht


16/250

gio xem khuynh hng l v minh (Avidya), l mt dng ca vngtm, cn vt b:

Nu vng tm sinh khi, th cc php u sinh khi;

Vng tm dit i th cc php u dit 4 .

M Minh 2

---o0o---Mc d cc trng phi o hc phng ng khc nhau v nhiu chi tit,nhng tt c u nhn mnh n tnh nht th ca v tr, l im trungtm ca mi gio php. Mc ch cao nht ca k tm o-khng k n gio, Pht gio hay Lo gio-l lun lun tnh gic v s nht th v v mi

tng quan ca mi php, vt ln khi nim v mt ci ng c lp v tho mnh vo thc ti cui cng . S tnh gic ny-c khi gi l gicng- khng phi ch l mt tin trnh hiu bit m l mt kinh nghim tnm tri, kinh nghim ny chim ton b thn tm hnh gi v v th c tnhcht tn gio. Do phn ln cc trit l phng ng ch yu l trit l ctnh tn gio.

Theo quan im phng ng th s chia ch gii t nhin thnh s vtring l v khng c c s v mi s vt u ang hnh thnh, ang i lintc. Th gii quan phng ng v th l ng, cha ng tnh cht ch yuthi gian v bin dch. V tr l mt thc ti khng th phn chia- vn hnhlin tc, sinh ng, hu c; cng mt lc va l tm thc va l vt cht.

V vn hnh v bin dch l tnh cht cn bn ca s vt nn nng lc tcdng cho s vn hnh , khng nh quan im c in ca Hy Lp, khngnm ngoi s vt m n chnh l mt tnh cht ni ti ca vt cht. Do mhnh nh Thng ca phng ng khng phi l mt k ng trn v trv th gii m l mt nguyn l, nguyn l tc ng t bn trong:

l ngi, k n trong mi s,

M khc bit vi tt c mi s,

K m mi loi khng ai nhn ra,

M thn ngi chnh l ni s,


17/250

L k dn ng ni ti ca mi s,

chnh l tiu ng ca bn,

K dn ng b n, k bt t 5 .

Cc chng sau y s ch r, mi yu t c bn ca th gii quan phngng cng chnh l th gii quan xut pht t nn vt l hin i. Ccchng s ni r, nhng t duy o hc phng ng cung cp cho ccl thuyt ca vt l hin i mt nn tng trit hc nht qun v quan trng;cung cp mt nhn thc v th gii m nhng pht hin khoa hc hon tonha iu vi nhng mc ch tinh thn v nim tin tn gio ca con ngi.Hai c s cn bn ca th gii quan ny l s nht th v mi lin h qua li

ca mi hin tng cng nh tnh cht ng ca v tr. Cng i su vo thgii vi m, ta cng r, nn vt l hin i cng nh o hc phng ngnhn th gii l mt h thng bt kh phn, nh hng ln nhau v lin tc

bin dch, m ngi quan st l mt phn t trong h thng .

Th gii quan hu c v c tnh sinh thi ca phng ng hin nhin l ldo chnh ti sao phng Ty ang a chung n, mt phong tro mi m vto ln, nht l trong gii tr. Trong x hi phng Ty chng ta, cn st linh hng nng n ca nn vn ha v quan im chia ch v c gii n,ang c mt s ngi thy t duy l ngun gc ca s bt mn anglan trn trong x hi v nhiu ngi hng v con ng gii phng ca

phng ng. Mt iu ng quan tm, m tht ra chng bt ng g, lnhng ngi ang c o hc phng ng thu ht, ang tm hiu KinhDch hay thc hnh php Du-gi 3 , nhng ngi thng c mt thi chng li khoa hc. H cho rng khoa hc, nht l ngnh vt l, l mt mnhc bun t, ng khung, l mn hc mang trch nhim ca mi s xu xaca k thut.

Cun sch ny mun nng cao uy tn ca khoa hc, trong n s ch ra

mt s ha iu ct li gia tinh thn ca o hc phng ng v khoahc phng Ty. N s c gng ch r ngnh vt l vt xa ci khung cak thut thun ty, ch rng con ng-hay o-ca vt l l mt con ngvi tri tim, tm o, mt con ng dn n tri kin ch thc v s thcchng.


18/250

---o0o---

Chng 2 : Bit v thy

T vng tng hy a ta v thc ti!

T bng ti hy a ta v nh sng!

T ci cht hy a ta v bt t!

o ngha th (Brihad-Aranyaka-Upanishad)

Trc khi nghin cu v s song hnh gia nn vt l hin i vi nn ohc phng ng, ta hy i su tr li cu hi, lm sao c th so snh c

hai bn; mt bn l mt nn khoa hc chnh xc, da trn ngn ng phc tpca ngnh ton hc hin i v bn kia l mt mn tu hc tm thc, ch yuda trn thin nh qun st ri li cn cho rng tri kin ca h khng thdng ngn t din t.

iu ta mun so snh l nhn thc v tri kin v th gii ca nh khoa hcv nh o hc. Nhm so snh cho ng, trc ht ta phi lm r tri kin y l g. Liu mt tng s ti Thin Thch hay ng Kinh (Kyoto)hiu tri kin cng nh mt nh vt l ti Oxford hay Berkeley? Th hai, tamun so snh loi tri kin no? Mt bn, chng ta s ly ra nhng con sthc nghim, nhng phng trnh hay cc l thuyt v bn kia l cc kinhsch tn gio, nhng huyn thoi xa c v cc lun vn trit hc ra sao?Chng ny nhm gii quyt hai vn va nu: tnh cht ca cc tri kincn cp v ngn ng c s dng pht biu nhng tri kin .

Xuyn sut ton b lch s, ta nhn ra rng tm thc con ngi c hai cchnhn nh, hai cch thc; hai cch c khi c gi l suy lun v trcgic, suy lun thng c gn lin vi khoa hc v trc gic vi tn gio.Ti phng Ty th li t duy trc gic, tn gio hay b nh gi thp so vi

t duy khoa hc, c tnh l lun; trong lc phng ng quan nim hu nhngc li. Nhng pht biu sau y v tri kin ca hai nh t tng v ing Ty ni ln c trng ca hai th ng. Ti Hy Lp, Sokrates ni cuni ting: Ti bit rng ti khng bit g c v ti Trung Quc, Lo t ni:Bit m cho l khng bit, th cao. Ti phng ng, gi tr ca tri kinthng sm c o lng t ngun ca chng. Th d o ngha th quannim c loi tri kin cao cp v bnh thng, loi bnh thng xut pht t


19/250


20/250

Khoa hc t nhin l loi khoa hc thuc v tri kin suy lun, n o lng,nh lng, chia loi v phn tch. S hn ch ca loi tri thc cng lc cngr trong khoa hc hin i, c bit trong nn vt l hin i m cu ni caWerner Heisenberg ch r rng mi danh t hay mi khi nim, d xemra r rt ti u, cng ch c mt kh nng ng dng gii hn .

Tht kh cho phn ln chng ta, nu mun lun lun thc v s gii hnv tnh tng i ca li t duy khi nim. V chng ta d hiu nim vthc ti hn chnh thc ti, chng ta c khuynh hng ln ln v hai ci v cho rng khi nim v hnh nh ca ta to ra l chnh thc ti ri. Mttrong nhng mc ch ca nn o hc phng ng l a con ngi rakhi s ln ln . Thin tng Pht gio ni r ngi ta c th dng ngntay ch mt trng ri th hy qun ngn tay i. Nh hin trit Trang Tvit:

Cn nm bt c, nhng c c ri hy qun nm;

Cn by bt th, c th ri hy qun by;

Cn li truyn , c hy qun li 2 .

Ti phng Ty, Alfred Korzybski cng din t rt cng hiu bng cua khng phi l cnh tht.

Cc nh o hc phng ng ch tm tm kim kinh nghim trc tip vithc ti, thc ti ny khng nhng ch xuyn sut t duy suy lun m c micm th gic quan. o ngha th vit:

K bit th phng ci v thanh, v cm, v sc, khng bin hi, khng mi,khng v, min vin, v thy, v chung, cao hn c ci i ng, khng laychuyn c, k c gii thot, khng cn l ming mi ca thncht.3

Loi tri kin xut pht t s chng thc c Pht gio gi l tri kintuyt i, v n khng da trn s phn bit, s tru tng ha v phnloi ca u c suy lun, vn ch tng i v c tnh gn ng. Ci cPht gio gi l kinh nghim trc tip v mt th l nh th (Nh lai), mtth nm ngoi s phn tch, khng th chia ch, khng th nh ngha. Schng thc ca th ny khng phi ch l ht nhn trung tm ca o gio


21/250

phng ng, n cng chnh l kinh nghim trung tm ca mi kinhnghim.

Cc nh o hc phng ng lun lun ch rng, thc ti ti hu khngbao gi l mt i tng ca suy lun logic hay l mt tri kin c th chby. Thc ti khng bao gi dng ngn t m t c v n nm ngoiphm vi ca gic quan v t duy, t phm vi m ch ngha v khi nimhnh thnh. V iu , o ngha th vit:

Mt khng chen ni ti ,

Ting ni cng khng, tm thc cng khng.

Ta khng bit lm sao, chng hiu lm sao,

dy c iu 4 .

Lo T, ngi gi thc ti ti hu l o, cng ni trong dng utin ca o c Kinh: o kh o, phi thng o (o m ta c th gic, khng phi l o). Thc t m ai cng c th c ra c t midng bo l nhn loi sut trong hai ngn nm qua khng h minh trit thmcht no c, mc d tri kin suy lun tng ln ng kinh ngc, iu rrng khng th trao truyn tri kin tuyt i bng li c. Nh Trang Tni: Nu n c th bo cho ngi khc hay c th ai cng bo cho anhem ri. Tri kin tuyt i nh th l mt s chng thc hon ton phi suylun, mt kinh nghim din ra trong mt dng tm thc bt thng m ta cth gi l mt tnh trng thin qui hay huyn b. S hin hu mt tnhtrng c nhiu nh o gio ng ty tha nhn, thm ch cngc cc cng trnh nghin cu tm l thng thng xc nhn. Hy nghe lica William James:

Tm thc thng thng, tnh to ca chng ta, tm thc suy lun nh chngta gi tn, ch l mt dng c bit ca tm thc, trong lc xung quanh ,

ch cch mt tm mn mng, c nhiu dng ca tm thc hon ton khcang sn sng 6

Mc d nh vt l hot ng vi tri kin suy lun, nh o hc vi tri kintrc gic, th nhng hai loi tri kin ny li xut hin trn c hai lnh vc.iu ny cng r nu ta xt hai loi tri kin c t ti v c din tnh th no.


22/250

Trong ngnh vt l th tri kin c thu lm t nghin cu khoa hc gmba giai on. Giai on mt gm tch lu kt qu ca kinh nghim, thngqua cc hin tng, cc hin tng phi c gii thch thch ng.Trong giai on hai, nhng khng nh do quan nim mang li c mt bng biu tng ton hc v mt khung ton hc s c ra nhm dint mi lin h ca nhng biu tng ton hc ni trn mt cch chnh xc,hp vi l lun. Khung hay c gi l m hnh ton hc hay ni mtcch tng qut hn, l mt l thuyt. Sau l thuyt c p dng tin on kt qu ca nhng th nghim khc nhm kim tra n. Trong giaion ny, thng nh vt l rt vui sng khi h tm ra mt m hnh tonhc v bit cch p dng tin on kt qu cc th nghim. Th nhngn mt lc no th nh vt l phi trnh by kt qu ca mnh cho mtngi ngoi ngnh v v th anh ta phi ni bng mt ngn ng thng

thng. iu c ngha l anh ta phi trnh by m hnh ca mnh bngngn ng thng thng, dng ngn ng m gii thch m hnh ton hc. l giai on ba ca vic nghin cu v vic pht biu mt m hnh bngcu ch c ni ln trnh hiu bit ca anh ta ti u.

Trong thc t, ba giai on khng phi lun lun tch bch hn nhau vchng cng khng lun lun xut hin nh trnh t nu trn. Ly th d mtnh vt l da trn mt quan im trit hc tm ti mt m hnh v ricc th nghim cho thy kt qu ngc li. Anh ta s-iu ny rt hay xy ratrong thc t-tm cch un nn m hnh ph hp vi kt qu ca thnghim. Th nhng nu kinh nghim vn tip tc phn bc m hnh ca anhta th th no anh ta cng b ri m hnh ca mnh.

Phng php da trn kinh nghim m thit lp l thuyt l phng phpkhoa hc ai cng bit v chng ta s thy n cng c p dng trong ohc phng ng. Ch c nn trit hc Hy Lp li hon ton khc trongim ny. Mc d trit gia Hy Lp c nhng nim thin ti v th gii tnhin, rt gn vi cc m hnh khoa hc hin i; th nhng c mt s khcnhau rt ln gia hai bn v gi tr ca thc nghim, gi tr xem ra rt xa

l vi ngi Hy Lp. H thit lp m hnh da trn mt s nh haynguyn l nht nh, ch khng da trn quan st t nhin. Mt khc li tduy li ng vai tr quan trng trong giai on hai ca nghin cu khoahc, l giai on thun ty pht biu mt m hnh ton hc v cng lmt phn quan trng ca khoa hc t nhin.


23/250

Nghin cu khoa hc phn ln da trn tri thc v phng php c tnh suylun nhng khng th ch c th. S nghin cu thun tu l lun thc ra sv b nu khng c trc gic tham d vo. N gip nh khoa hc c mttm nhn mi v lm h thm sng to. Nhng loi tri kin trc gic nythng xut hin mt cch t ngt v c trng ca n l xut hin khng

phi ni bn vit, bn cnh mt phng trnh ng thc m trong phngtm, lc i do, trn bi bin v.v... dng nh trong giai on t gin sauhot ng ca u c suy lun th c trc gic chim u th hn l tr v dnn mt s t ng bt ng; cng l nim vui sng ca nghin cu khoahc.

Tuy th, tri kin trc gic ch hu ch cho ngnh vt l khi n c pht biutrong mt m hnh ton hc hu l v c h tr thm bng l gii trongngn ng thng thng. Trong khun kh ny th s tru tng ho l mt

c tnh quan trng. Nh ni, s tru tng cn mt h thng nhng khinim v du hiu, chng din t thc ti bng mt bn . Th nhng bn ch din t mt phn ca thc ti, iu m ta khng bit l phn no ca thcti v ngay t b chng ta tng bc xy dng bn m khng phntch ph phn g c. V th ch ngha ca ngn ng khng h c nhngha r rt. Chng c nhiu ngha m phn ln khi chng ta nghe n uhiu chng mt cch m h, v ngha ca chng vn chm su trong timthc.

Tnh m h v a ngha ca ngn ng th quan trng i vi thi s, lnhng ngi lm vic vi nhng tng su ca tm kin thc v mi tnggiao ca ngn ng. Nhng khoa hc th nhm n nhng nh ngha chnhxc v mi lin h r rng v v th khoa hc phi tru tng ho ngn ngthm na bng cch gii hn ngha ca t v khun kh ca chng, lmsao cho ph hp vi qui lut ca l lun logic. S tru tng ha cui cngc xy ra trong ton hc, trong t ng c thay bng du hiu v milin h ca nhng du hiu c nh ngha mt cch nghim ngt. Vicch , thng tin khoa hc c ghi li ch bng mt ng thc, mt dngdu hiu; nu phi vit ra bng ngn ng thng thng ta cn nhiu trang

giy.

Quan im cho rng, ton hc khng g khc hn l mt ngn ng ht sctru tng v sc gn, tht ra cng khng phi c chp nhn hon ton.Thc t c nhiu nh ton hc ngh rng ton hc khng phi ch l mtngn ng m t th gii t nhin, m bn thn thin nhin cng cha ngton hc. Cha ca li nhn ny l Pythagoras-ngi tng ni cu ni


24/250

ting: Vn s l con s- v l ngi pht trin mt nn ton hc huyn brt c bit. Trit l ca Pythagoras a l lun logic vo lnh vc tngio, l mt s pht trin m theo Bertrand Russel ng mt vai trthen cht trong trit l tn gio phng Ty:

S phi hp gia ton hc v thn hc, bt u vi Pythagoras, l c trngca nn trit l tn gio ca Hy Lp, ca thi Trung c v trong thi i miko di n Kant... Vi Plato, St. Augustine, Thomas Aquinas, Descartes,Spinoza v Leibnitz c mt mi giao ho mt thit gia tn gio v l tr,gia i hi o c vi s ngng m ca l tr v ci min vin, mi giaoho xut pht t Pythagoras v lm thn hc phng Ty y tnh suylun khc vi nn o hc trc tip t chu .

D nhin cc nn o hc trc tip ca chu khng th chp nhn quan

im ton hc Pythagoras. Theo quan im phng ng, th ton hc ychi tit v nh ngha phc tp ch c th l mt phn ca bn y khinim v thc ti ch khng th l bn thn thc ti. Thc ti, nh cc nho hc thc chng, th hon ton khng nh ngha c, khng chia chc.

Phng php tru tng ha ca khoa hc rt hiu nghim, nhng ta phitr cho n mt ci gi. Khi chng ta ngy cng nh ngha tinh vi, cng trntru cht ch h thng khi nim ca ta, th n cng xa ri thc ti. Ly n dca Korzybski v bn v thc ti th ta c th ni, ngn ng thng thngl mt loi bn , nhng nh s thiu chnh xc ca ngn ng m n lilinh ng nht nh c th din t so lc mt m t cong. Nu ngnng tr nn cng nhc th s linh ng cng mt theo v vi ngn ngton hc th ta ti mt im m mi lin h vi thc ti ch mng nh sich mnh, gia du hiu ton hc v kinh nghim ca gic quan khngcn g chc chn c. Do khi ta cn phi dng ngn t trnh by cc mhnh ton hc hay cc l thuyt, th ta phi dng cc khi nim c th hiuc bng trc gic, nhng phi chu chp nhn l chng c th a ngha vthiu chnh xc.

Cn phn bit r gia m hnh ton hc v s gii thch chng qua ngn t.M hnh th t thn n cng nhc v nht qun, nhng cc du hiu cachng khng lin h trc tip vi kinh nghim ca chng ta. Cn khi dngngn ng l gii m hnh ta cn khi nim, khi nim c th hiu c

bng trc gic, nhng khi chng ht chnh xc tr nn nhiu ngha. Vi


25/250

ci nhn , chng khng khc vi cc m hnh trit hc v thc ti, nn chai c th so snh d dng vi nhau.

Nu trong khoa hc c mt yu t trc gic th ngc li trong nn ohc phng ng cng c mt yu t thuc suy lun. Tuy nhin mc casuy lun thay i t trng phi ny qua trng phi khc. Th d nhtrng phi V- ca n gio hay Trung qun tng ca Pht gio rt cao suy lun, trong lc Lo gio rt nghi ng kh nng suy lun. Thin tng,xut pht t Pht gio, nhng chu nhiu nh hng ca Lo gio, cng tnhn l khng vn t, khng l gii, khng gio php, khng tri thc.Tng ny hu nh tp trung trn kinh nghim gic ng v nu c l gii thl gii s lc v s gic ng m thi. Mt cu ni ni ting ca thin l:Ch m ming ni v mt s vt l sai ri.

Cc tng phi khc phng ng, d t thi qu hn, ch yu cng ch quantm n kinh nghim gic ng trc tip. Cc nh o gio cng c v i vonhng l lun tinh t, nhng ngay cc v cng khng bao gi thy l lunl ngun gc tri kin, m ch dng ngn t phn tch hay l gii kinhnghim thc chng ca mnh. Tt c mi tri kin u xy dng vng chctrn kinh nghim v chng cho nn o hc phng ng mt tnh cchthc nghim m k tm o lun lun nhc nh. Th d D.T.Suzuki ni nhsau v Pht gio:

Kinh nghim c nhn l c s ca trit l Pht gio. Trong ngha ny thPht gio theo quan im thc chng tuyt i, d cho v sau c nhng php

bin chng no trin khai i na tm hiu ngha ca kinh nghimgic ng .

Joseph Needham lun lun nhc li quan im thc chng ca Lo giotrong tc phm Science and civilisation in China v thy rng quan im lgc ca khoa hc k tht v Trung quc. Theo Needham th cc nh hintrit Lo gio rt v hoang d, rng ni thin qun v trt t ca tri tv quan st v s dng xut hin ca thin nhin. Cc cu k sau y ca

thin cng ni iu :

Ai mun hiu Pht tnh, c sng thun thi, thun l nhn qu.

C s vng chc ca tri kin da trn kinh nghim ca phng ng c mts tng ng vi khoa hc thc nghim. S tng ng ny cn c giatng nn bi kinh nghim tu gic. Kinh nghim ny c truyn thng


26/250

phng ng m t l tri kin trc tip, n nm ngoi phm vi ca l lunv hu nh do Nhn thy m ra ch khng do T duy , thng qua thin nh,thng qua quan st .

Trong Lo gio th khi nim kin (thy) rt quan trng, quan st thy vgc ca o. Thin tng Trung quc cng gi gic ng l kin o v trongmi tng phi Pht gio u cho rng thy l gc ca bit. Trong Bt chnho, bi hc ca hc dn n s thc chng, th chnh kin l bc u tin,sau mi n chnh t duy. D.T Suzuki vit v iu nh sau:

Thy ng mt vai tr c bit quan trng trong nhn thc lun Pht gio,v n l c s ca Bit. Khng th c Bit nu khng c Thy, tt c mi ciBit u xut pht t ci Thy. Thy v Bit (Tri Kin) nh th nm chungtrong gio php ca Pht. Trit l ca Pht gio cui cng cng dy ta thy

thc ti, ng nh n l. Thy chnh l chnh l chng ng.

Cu ny lm ta nh n nh o hc Yaqui Don Juan: Ham mun ca ta lThy... v ch nh thy, Con Ngi Minh Trit mi bit c.

y cn ni thm cho r. Thy trong cc truyn thng o hc khng nnc hiu theo ngha thng, m ch c ngha n d v s thc chng chyu khng phi l mt kinh nghim do gic quan mang li. Khi nh o hc

phng ng ni Thy h mun ni n mt dng cm nhn, dng nybao trm c nhn thc bng mt, nhng lun lun vt hn nhn thc bngmt tin ti mt kinh nghim phi gic quan. iu m h lun lun nhnmnh l Thy, Kin, Qun l ngun gc kinh nghim ca trit l phngng nhc nh ta nh n tm quan trng ca quan st trong nn khoa hct nhin v to cho ta mt ci khung so snh. Xem ra, giai on mt canghin cu khoa hc, giai on th nghim, ph hp vi giai on kin tnhtrc tip trong o hc v giai on hai, lc lp m hnh khoa hc v lthuyt ph hp vi lc m cc v hin nhn bt u l gii cc tri kin camnh.

S tng ng gia th nghim khoa hc v tri kin o hc c v bt ngkhi ta xem xt hai tnh cch quan st. Mt mt, nh vt l thc hin thnghim ca mnh bng cch hp tc vi nhng ngi khc, vi thit b htsc phc tp, trong lc nh o hc ch rt v ni tm, vng bng my mc,chm m trong thin nh t tri kin. Mt khc, cc th nghim khoahc c th c lp li bt c lc no, vi mi ai khc, trong lc nhng thcchng o hc ch xy ra cho mt s t ngi, trong nhng thi im nht


27/250

nh. Th nhng, kim chng k hn ta s thy s khc nhau gia hai loiquan st ch ni phng cch ch tin cy v tnh phc tp khng khc.

Nhng ai mun lp li mt th nghim ca nn vt l h nguyn t hin iphi tng tri qua mt qu trnh hc hi lu di. Sau h mi sc tmt cu hi c bit vi cuc th nghim v mi hiu c cu tr li.Tng t nh th, kinh nghim o hc su xa cn nhiu nm t tp di sch dn ca mt v thy v cng nh khoa hc, thi gian c u t cha bo m cho mt s thnh cng. Th nhng nu nh nghin cu thnhcng th anh ta c th lp li th nghim ca mnh. Thc t l trong cc tng

phi o hc th kh nng lp li kinh nghim cng rt quan trng. N chnhl mc ch ca cc v thy trong vic khai th tm linh.

V th, mt kinh nghim o hc cng khng h xy ra mt ln ri thi,

cng nh bn khoa hc thc nghim. ng thi n cng chng h t tinh thn, mc d tnh phc tp ca o hc l mt loi khc. Tnh phc tp vchc nng bn nhy ca cc my mc ca nh vt l b tm thc ca nh ohc trong lc thin nh t ti - ni v vt cht ln tinh thn - nu khngmun ni vt xa. Vi cch m nh khoa hc cng nh nh o hc cnhng phng php rt phc tp quan st thin nhin, ngi thngkhng th t ti. Mt trang sch ca ngnh vt l v cc th nghim hini cng b n nh cc man-a-la ( hnh, linh ph) ca ngi Ty Tng.C hai u l ni ghi li ca nhng tri kin v tnh cht ca v tr.

Mc d cc kinh nghim o hc su xa khng th xy ra nu khng ctrc mt thi gian chun b di, tt c chng ta u bit n nhng nhn

bit trc gic trong i sng hng ngy. Chng ta ai cng tng tri quatrng thi m trong ta mun nh li mt ch hay mt tn, nhng c gngmy cng khng c. N hu nh nm trn u li nhng khng chu nv ta nh b qua v hng s ch n vt khc ri sau bng nhin citn qun cht hin n chp nhong. Trong qu trnh ny th t duykhng h c mt. l mt tri kin t ngt, trc tip. Th d ca s nhn

bit t ngt ny ng vai tr c bit quan trng trong o Pht, l gio l

cho rng th tnh nguyn thy ca chng ta l Pht tnh, chng qua l chngta ch qun i. Hc tr Thin tng Pht gio b i hi phi khm ph ci

bn lai din mc v nh li ci din mc chnh l s gic ng.

Mt th d khc c nhiu ngi bit v nhn thc trc gic l nhng muchuyn hi hc. Trong mt giy, khi hiu mt mu chuyn, lc ta chnggic ng. Ai cng bit rng pht ti mt cch t ngt, rng n khng i


28/250

l gii cu chuyn, tc l khng cn phn tch suy lun m ti. Ch khi nmci cht ca cu chuyn ca cu chuyn mt cch trc gic tc th, tachng ci ci m cu chuyn mang ti. Nhng con ngi gic ng hncng phi bit s tng ng ny gia nhn thc trc gic v n ci hihc v thng thng cc v c u c khi hi. c bit trong Thintng cha y nhng mu chuyn hi hc v trong o c Kinh ta tmthy: Nu khng ci, sao gi l o".

Trong i sng hng ngy nhng nhn thc trc gic v th tnh s vtthng rt chp nhong ngn ngi. Trong nn o hc phng ng thkhc, n ko ra mt khonh khc di hn v cui cng tr thnh mt tmthc lin tc. S chun b cho tm c lu tr trong dng tm thc ny -mt thc trc tip, phi khi nim v thc ti - l mc ch chnh ca tt ccc trng phi o hc v ca cch sng phng ng. Trong lch s vn

ha lu i ca n , Trung Quc v Nht Bn pht sinh ra nhiu dngtu hc, hnh l v ngh thut nhm t mc ch ny, tt c nhng dng c th gi chung l thin nh c, theo ngha rng.

Mc ch cn bn ca cc php ny l cho tm suy lun ngng bt hotng v chuyn i t thc suy lun qua thc trc gic. C nhiu lithin qun trong tm suy lun b ngng hot ng bng cch hnh gi chtm ln mt im, nh hi th, mt m thanh huyn b hay hnh nh mtman-a-la. Trng phi khc li ch tm ln mi vn ng thn th, hnhng t nhin v nim. l phng php ca php Du-gi n gio hayca Thi Cc Lo gio. S vn ng nhp nhng ca nhng trng phi nyc th a n cm th an lc v v ngi nh nhng cm th ca nhng

php thin qun tnh lng khc: mt th cm th m ngay c mt s mn ththao cng c th mang li. Theo kinh nghim ca ti th c mn trt tuytcng l mt dng thin qun ht sc nn lm.

Cc loi ngh thut phng ng cng l nhng dng khc nhau ca thinqun. Chng khng nht thit phi l phng tin by t nim ca ngingh s m con ng thc chng bng cch pht trin mt trc gic ca

thc. Th d m nhc n c hc khng bng cch c nt m bngcch lng nghe v thy tu nhc v t pht trin mt cm th m nhc, cngnh php tp thi cc khng phi nghe sao tp vy m phi lun lun cngthy bc li t u. Trong tr o Nht Bn ta thy ton l nhng hnhng chm ri, ng qui php. Php nh quyn Trung Quc i hi bn tayvn ng t nhin, khng g b. Tt c nhng phng thc c phngng p dng, nhm pht trin mt trc gic ca thc.


29/250

i vi phn ln con ngi, nht l gii tr thc, dng thc ny l mtphn kinh nghim hon ton mi. Tht ra th nh khoa hc, xut pht tcng vic nghin cu cng quen vi tri thc trc gic t ngt, v mi s

pht minh mi m u xy ra bt ng, trong mt tu gic khng m t c.Th nhng chng u xy ra ht sc ngn ngi trong mt u c y pthng tin, khi nim v m hnh. Cn trong thin qun ngc li, u cvng bng t duy v khi nim v sn sng hot ng trc gic trong thigian di hn. Lo t ni nh sau v s i cc gia nghin cu suy lun vthin qun:

Theo hc, ngy cng thm; theo o, ngy cng bt.

Khi c suy lun ngng bit th tm trc gic sn sinh ra mt dng thc c

bit. Th gii chung quanh c chng thc mt cch trc tip, khng bsng lc bi khi nim. Trang T ni: Tm thc yn tnh ca thnh nhnnh tm gng phn chiu tri t-chiu ri mun vt. nim nht th vith gii chung quanh l c trng ca tnh trng thin qun ny. l mtdng tm thc, trong mi s chia ct chm dt, bin mt trong mtdng nht th v phn bit. Trong thin su lng th tm thc hon ton tnhgic. Cng vi cm nhn phi gic quan v thc ti, thin gi cng nhn bittt c ting ng, hnh nh hay cc n tng khc t bn ngoi, nhng khnggi chng li phn tch hay suy on. Cc hnh nh khng lm mt sch tm ca thin gi. Dng ca tm thc cng ging nh tm thc camt kim s, ngi cnh gic cao ch cuc tn cng ca ch, nghe bitht tt c mi vic xy ra chung quanh nhng khng li l mt pht giy.Thin s Yasutani Roshi s dng hnh nh ny m t php thin shikan-taza:

Shikan-taza l mt trng thi tm thc ch tm, trong ngi ta khngcng thng vi v, tt nhin cng khng bao gi n mt mi. l dngtm thc ca mt ngi i din vi ci cht. Bn hy tng tng mnh

phi u kim nh kiu u ti Nht ngy xa. i din vi ch th, bn

tnh gic tng khonh khc, quyt tm v sn sng. Ch cn mt cht mtcnh gic, bn s b m gc ngay. Mt m ng ngi bao chung quanh xem trn u. Bn khng m nn bn thy m ng qua khe mt m

bn khng ic nn bn nghe h. Nhng cnh gic ca bn khng pht nob nhng ci nghe nhn chi phi.


30/250

V s tng t gia trng thi thin qun v tm thc ca mt kim s nnhnh nh ngi kim s ng mt vai tr quan trng trong i sng tri thcv vn ha phng ng. Trong kinh sch quan trng nht ca n , tpCh Tn ca Bhagavad Gita, v tr cu chuyn l bi chin trng, v nghthut chin tranh cng to nn mt phn quan trng trong vn ha TrungQuc v Nht Bn. Ti Nht, Thin tng nh hng ln truyn thng vs i Samurai, sinh ra ngh tht u kim, trong tm thc kim s t timc hon ho. Ngh thut Thi Cc quyn ca o s cng c xem l vthut cao nht, n phi hp nhng c ng chm ri iu ha ca php Du-gi vi mt tm thc tnh gic cao ca mt chin s o hc phngng da trn tri kin trc tip v th tnh thc ti v nn vt l da trnquan st ca khoa hc thc nghim v hin tng ca th gii t nhin.Trong c hai ni th nhng quan st c l gii, sau c din by

bng ngn t. V ngn t ch l mt bn tru tng, trnh by gn ng

thc ti nn mi din by v mt th nghim khoa hc hay mt thc chngtm linh phi thiu chnh xc, khng y . Nh vt l hin i v nh ohc phng ng u bit rt r iu .

Trong vt l, ngi ta gi s din by mt hin tng l lp m hnh hay lthuyt v bit chng ch c gi tr gn ng l tnh cht c bn ca nnnghin cu khoa hc hin i ngy nay. V iu , tin ca Einstein nhsau: Nu qui lut ca ton hc da trn thc ti, th chng cha chc ng;v nu chng ng th chng khng da trn thc ti. Nh vt l bit rng,

phng php phn tch v suy lun ca h khng bao gi cng mt lc cth gii thch c ton b lnh vc ca th gii hin tng v v th h

phn loi hin tng vo mt s nhm nht nh v tm cch lp nn mhnh m t tng nhm. Qua h b ra ngoi mt s hin tng khc vv th m hnh khng th m t y tnh hnh thc s. Nhng hin tng

b loi ra ngoi c th chng c nh hng qu nh d c lu tm nchng th l thuyt cng khng thay i bao nhiu, hoc cng c th chng

b b ra ngoi v khi lp l thuyt ngi ta cha h bit n chng.

Nhm lm r iu ny ta c th xt m hnh c hc c in ca Newton. Tc

ng ca sc cn ca gi hay s ma st thng khng c trong mhnh ny v chng qu nh. Nhng ngoi hai yu t ra th sut mt thigian di ngi ta xem m hnh c hc ca Newton l l thuyt chung quyt m t cc hin tng t nhin, cho n ngy khm ph ra hin tng int, trong l thuyt Newton khng c ch ng. S khm ph ra nhnghin tng ny ch r m hnh ny khng y , n ch ng dng c chomt nhm hin tng thi, ch yu l cho s vn ng ca cht rn.


31/250

Khi ni nghin cu mt nhm hin tng, ta c th ni nghin cu tnh chtc l ca chng trong mt lnh vc hn ch, iu ny li cho thm mt l doti sao mt l thuyt ch c tnh gn ng. Ni gn ng cn phi ni mtcch t nh, v rng ta khng bao gi bit gii hn tht ca mt l thuyt nmni no. Ch c thc nghim mi ch ra c thi. Th nn m hnh c hcc in tip tc b xi mn khi nn vt l ca th k 20 ch r gii hn chthc ca n. Ngy hm nay, ngi ta bit r m hnh Newton ch c gi trcho loi vt th do nhiu nguyn t hp li v di chuyn vi vn tc nh sovi vn tc nh sng. Nu iu kin u khng th ng th c hc c in

phi c thay bng nn c hc lng t; nu iu kin th hai khng thang, ngi ta phi p dng thuyt tng i. iu khng c ngha c hc

Newton l sai hay c hc lng t, thuyt tng i l ng. Tt c m hnhny u l gn ng, chng c p dng cho mt phm vi nht nh ca th

gii hin tng. Ra khi phm vi , chng khng cn m t ng n vth gii t nhin na v ngy nay ngi ta tip tc tm m hnh mi thayth m hnh mi thay th m hnh c; hay ni ng hn, tng ln tnhgn ng ca chng.

Vic qui nh gii hn ca mt m hnh thng l mt trong nhng nhimv kh nht v quan trng nht khi thnh lp n. Theo Geoffrey chew m lthuyt Bootstrap ca ng s c trnh sau th quan trng nht l phi lunlun t hi sau khi mt m hnh hay l thuyt c tha nhn l: Ti saon ng dng c? Gii hn n u? N gn ng trong dng no? Chewxem nhng cu hi ny l giai on u cho cc nghin cu tip theo.

Cc nh o hc phng ng cng bit l mi m t v thc ti l khngchnh xc v thiu y . S chng thc ti nm ngoi suy lun v ngn tv mi s gic ng u da vo chng thc nn tt c nhng g ni vitv n u ch ng mt phn. Nu khoa hc thc nghim th tnh gn ngc th din t bng s lng, c mi ln tng tnh gn ng ln th miln c tin b. Cn phng ng gii quyt ra sao vi vn ca s truynt ngn t?

Trc ht, cc nh o hc quan tm ch yu n kinh nghim chng thcm t quan tm n vic phi m t chng ra sao. Do h t ch tm nvic phn tch s m t v khi nim gn ng nhiu hay t khng h ct ra phng ng. Mt khc, khi cc v o hc mun truyn t kinhnghim ca mnh, h cng gp phi gii hn ca ngn ng. Nhm gii quytvn ny, nhiu phng tin c ra phng ng.


32/250

o hc n , nht l n gio, khoc cho nhng nim ca h mtci o huyn thoi v s dng du hiu, thi ca, n d v tnh tng quan.

Ngn ng huyn thoi t b logic ha v c suy lun g b. N y ma lc vnghch l, y hnh nh khi gi v khng bao gi chnh xc v nh ntrnh by th gic ng ca o gia d hn ngn ng ca thng tin c th.Theo Ananda coomaraswamy th huyn thoi l hin thn gn nht vi thcti m c th dng ngn t to dng nn c.

Sc tng tng phong ph n sn sinh ra mt s nam thn n thn, mhin thn v hnh ng ca h l ni dung mang tnh hoang ng, c ghili qua bao th h vi qui m khng l. Ngi theo n gio c trnh

bit rng, tt c cc v thn u l sn phm ca tm, hnh nh huynthoi l nhng b mt ca thc ti. Mt khc h cng bit rng chng c

to ra khng phi cho vui chuyn m chng l phng tin quan trng truyn b gio php ca mt nn trit l bt r t s thc chng tm linh.

Cc nh o hc Trung Quc v Nht c mt gii php khc thot khichng ngi ngn ng. Thay v thng qua hnh tng v huyn thoi lmr nghch l ca tnh thc ti, h chung s dng ngn ng thng thng nhn mnh th tnh . Lo gio hay s dng nghch l ch by cho thynhng mu thun do ngn t sinh ra v lm r gii hn ca cch din t .H trao truyn cch ny cho cc nh Pht hc Trung Quc v Nht, ricc v ny tip tc pht trin thm. Cch ny t nh cao trong Thintng vi nhng cng n, nhng cu v ngha c cc v thin s dng truyn t yu ch ca gio php. Nhng cng n ny cho thy mt stng ng quan trng vi nn vt l hin i (xem chng 3).

Ti Nht c cch din by th gii quan trit l bng thi ca ht sc sc tch,thng c cc v thin s s dng ni n tnh l nh th ca thc ti.Khi mt v thin tng hi thin s Phong Huyt Din Chiu: Ni cngkhng c, im lng cng khng xong, lm sao trnh sai st?, s p:

Ta nh Giang T thng ba

G ku

Mi thm hoa l.


33/250

Loi thi ca tm linh ny t nh cao ca n vi Haicu, loi th c inNht vi 17 ch, mang nng m hng Thin. Bi th sau y ca mt nhth Haicu ch tri kin t tnh ca i sng, d l bn dch vn cn ni lnc iu cn ni:

L ri,

Chic ny nm trn chic kia.

Ma tt ma .

Khi cc nh o hc phng ng trnh by tri kin ca mnh- bng huynthoi, biu tng, hnh nh thi ca hay ni cch nghch l- cc v bit rgii hn ca ngn ng v li t duy tuyn tnh. Ngy nay nn vt l hin i

khi nhn v cc m hnh v l thuyt ca mnh, cng u c cng mt thi nh th. Chng cng ch c th gn ng v khng th chnh xc. Chngchnh l mt loi tng t nh huyn thoi, biu tng v hnh nh thi caca phng ng v trn bnh din ny ti mun rt ra mt s tng ng,s song hnh gia hai bn. Th d trong n gio th iu ma v tr cathn Shiva cng ni ln hnh dung v vt cht ging nh nh vt l ni vmt s mt ca l thuyt trng trong c hc lng t. C v thn nhy maln l thuyt c l u l sn phm ca tm thc: chng u l nhng mhnh m t nhng tri kin trc gic v thc ti ca tc nhng m hnh .

---o0o---

Chng 3 : Bn Kia Ngn NgCi mu thun, ci lm cch t duy thng thng b lc li, xut pht t thct l, ta dng ngn ng din t kinh nghim ni tm ca ta, th m tnhca kinh nghim li vt ln trn ngn t.

D.T. Suzuki

Cc vn ca ngn ng y l s tht nghim trng. Chng ta mun niv c cu ca nguyn t, ni mt cch no ... Nhng chng ta khng thdng ngn ng thng thng m ni v nguyn t c.

W.Heisenberg


34/250

Tt c mi m hnh khoa hc v mi l thuyt u ch gn ng v s dinby ca chng u chu mt mt vi s thiu chnh xc ca ngn ng iu ni chung c cc nh khoa hc tha nhn t u th k ny, nhmt thnh tu mi m v hon ton bt ng. Vic nghin cu th gii canguyn t buc nh vt l nhn ra rng, ngn ng ca ta khng nhngkhng chnh xc m n cn hon ton khng ph hp m t thc ti canguyn t v th gii h nguyn t. Nn c hc lng t v thuyt tngi, hai ct tr ca nn vt l hin i lm r rng, thc ti ny vtln logic c in v chng ta khng th dng ngn ng thng thng m niv n. Heisenberg vit:

Vn kh nht ca vic s dng ngn ng xut pht t c hc lng t.Trc ht y ta khng c ging mi g c cho php ta thit lp mi quanh gia biu tng ton hc v khi nim ca ngn ng thng thng. iu

duy nht m ta bit c trc ht l, khi nim thng thng ca ta khngth p dng c cho c cu nguyn t.

V mt trit hc th d nhin y l mt bc pht trin hp dn ca nn vtl hin i v gc r ca n l mi lin h vi trit hc phng ng. Trongcc trng phi ca trit hc phng Ty th mn logic v t duy logic lunlun l cng c quan trng nht pht biu nhng nim trit hc v theoBertrand Russell cho c nn trit l tn gio. Cn trong nn trit hc phngng th t xa n nay ngi ta r l thc ti vt ngoi ngn ngthng thng v cc nh minh trit phng ng khng ngi vt qua ranhgii ca logic v khi nim thng thng. Theo ti, l l do chnh yu tisao m hnh ca cc v v thc ti cung cp mt c s trit l thchhp vi vt l hin i hn l m hnh ca trit l phng Ty.

Vn ca ngn ng t ra cho cc nh o hc phng ng y ht nh ivi vt l hin i. Hai cu ni c trch dn u chng ny l caD.T.Suzuki v Pht gio v Werner Heisenberg v vt l nguyn t , thnhng hai cu ni gn nh ng nht vi nhau. C nh vt l ln nh ohc u mun trao truyn kin gii ca mnh, nhng khi h dng ngn t th

nhng g ni ra nghch l v y mu thun. S nghch l ny l c trngca nhng pht biu tm linh t Heraklitus n Don Juan v t u th kny, chng l c trng ca ngnh vt l.

Trong vt l nguyn t, nhiu nghch l bt ngun t th tnh hai mt canh sng-hay ni chungca bc x in t. Mt mt th r l chng phi dosng to thnh v chng c hin tng giao thoa, hin tng ch c vi


35/250

th tnh sng: tc l khi c hai ngun sng giao thoa vi nhau th sng timt im nht nh khng nht thit phi l tng s ca hai ngun sng,chng c th ln hn hoc nh hn. iu ny c th gii thch r rng bngs giao thoa ca hai ngun sng nh sau:

Ti nhng ni m hai nh sng gp nhau, ta c nhiu nh sng hn tng shai ngun hp li; cn ni mt nh mt bng gp nhau, ta c t hn. Tr schnh xc ca s giao thoa c th c tnh d dng. Hin tng giao thoany lun lun c quan st mi khi ta lm vic vi tuyn in t v buc ta

phi tha nhn nhng tia ny l do sng hp thnh.

Mt khc nhng bc x in t cng c tc dng ca ht : hiu ng ca ccht quang t. Khi nh sng cc tm chiu ln b mt mt s kim loi th mts electron (m in t) ca b mt kim loi b tch ra, do tia ny phi

gm c nhng ht ang vn ng. Mt hin tng tng t cng xy ra vith nghim quang tuyn X. Nhng th nghim ny ch c th gii thch mtcch thch ng khi ta m t rng chng l s chm nhau ca nhng htquang t vi electron. Th m chng li c c trng ca sng vi hintng giao thoa. Cu hi trong thi k u ca vt l nguyn t lm nhiunh vt l hoang mang l: lm sao c, mt tuyn in t ng thi va lht (n v c khi lng rt nh) va l sng, c th lan rng trong mtvng khng gian? C ngn ng ln t duy tru tng khng th tip cn vidng thc ny ca thc ti.

Nn o hc phng ng pht trin nhiu cch nhm nm bt th tnhy nghch l thc ti. Nu trong n gio th tnh c trnh n bngvn chng huyn thoi th trong Lo gio v Pht gio, ngi ta thy nnnhn mnh tnh nghch l thay v che giu n. Tc phm chnh ca Lot, b o c Kinh c vit vi mt loi vn lm ngi c hoang mang,dng nh thiu logic. N cha ton nhng mu thun k l v ngn ngmnh bo, sc so v ht sc thi v ca n buc cht ly tm hn ngi cv nm ta ra khi qu o thng thng ca t duy logic.

Pht gio Trung quc v Nht dng cch th ny ca Lo gio, thng quanghch l m truyn t kinh nghim tm linh. Khi thin s Tm Phong DiuSiu gp nh vua Godaigo, mt thin sinh, v thin s ni:

Ta xa nhau t ngn kip trc, nhng cha mt pht no ri xa nhau.

Sut ngy nhn thy nhau, nhng chng ta cha bao gi gp mt.


36/250

Thin tng Pht gio l ngi bit cch bin nhng mu thun ca ngn tthnh mt c hnh, v vi h thng cng n, Pht gio xy dng mtcon ng v song, truyn t gio php m khng cn ch ngha. Cng nl nhng cu chuyn, cu c son tho k lng, nghe qua rt vngha, nhng n ghi du n vo u thin sinh mt cch ht sc trit vgii hn ca logic v l lun logic. Cch dng ch v ngha v ni dung muthun ca cng n lm cho n khng th gii c bng t duy. Chnh nmun chm dt tin trnh suy lun v lm cho thin sinh sn sng cho chngnghim phi suy lun, tri chng v thc ti trc tip. Thin s Yasutani sngcng thi vi chng ta a mt thin sinh phng Ty vo mt cng n niting vi nhng cu sau y:

Mt trong nhng cng n tt nht l Mu, v n gin n nht. y l cu

chuyn: mt v tng n gp Triu Chu, mt thin s ni ting sng vitrm nm trc ti Trung quc v hi: Con ch c Pht tnh khng?. TriuChu tr li: Mu. Dch ngha th Mu l Khng nhng cu tr li caTriu Chu khng phi l ch . Mu l dng sinh ng, to tc, nngng ca Pht tnh. iu bn phi lm l khm ph tm v th tnh su nhtca Mu, khng phi bng u c suy lun m bn hy chng nghim ci thsu xa nht ca chnh bn. Sau bn hy chng minh cho ti xem, mtcch c th d hiu v khng da vo bt c khi nim g, l thuyt g haygii thch tru tng g rng bn nm Mu c nh mt s tht sinhng. Bn hy nh: bn khng th nm Mu bng kin thc thng thng;

bn hy nm bt n bng ton b s hu hin ca chnh bn.

Thin sinh tp s thng c thy cho nghe cng n Mu ny hay mt tronghai cng n sau y:

Bn lai din mc ca ngi l g trc khi cha m sinh ra?. Hay:

Vi hai tay th c ting v tay.

Ting v ca mt bn tay l th no?

Tt c nhng cng n ny c nhiu hay t li gii c bit m mt v thych thc s nhn ra ngay. Mt khi li gii c tm ra, cng n khngcn l nghch l na v n tr thnh mt pht biu quan trng ca dng tmthc, dng c nh thc.


37/250

Trong tng Lm, T, thin sinh phi gii mt lot cng n, mi cng n cp n mt mt ca thin. Tng phi ny ch gio ho bng cch . Tngny khng khng nh iu g c m ch thin sinh t mnh nm bt stht vi nhng cng n.

y ta thy mt s tng ng ni bt vi nhng mu thun m nh vt lgp phi trong giai on u ca nn vt l nguyn t. Nh trong Thin, stht b che lp trong s nghch l, s tht khng do suy lun logic m l giic, m ch c hiu trong khung cnh ca thc mi v s tht ca thgii nguyn t. y ngi thy dy d nhin cng li l T nhin, m cngnh trong thin, ngi thy khng khng nh iu g c. T nhin cht cu hi.

Mun gii p mt cng n, thin sinh phi ht sc tp trung v tinh tn.

Qua sch v v Thin, ta bit rng cng n chim ht tm tr ca thin sinh,a ngi vo mt ng ct t tng, mt tnh trng cng thng lin tc,c th gii l mt khi khng l nhng cu hi v nghi ng. Cc nh snglp l thuyt lng t u tri qua tnh trng tng t m Heisenberg vitr nh sau:

Ti nh li nhiu cuc tho lun vi Bohr ko di sut m v chm dt hunh vi s tuyt vng. V c sau mi cuc tho lun ti cn i do mtmnh trong cng vin gn y, ti t nhc li mi cu hi, liu th gii tnhin c th v l th chng nh n xut hin trong cc th nghimnguyn t.

Lun lun, mt khi th tnh ca s vt c tr suy lun phn tch th n hinra mt cch v l hay mu thun. iu ny c cc nh o hc nhn

bit v i vi nh khoa hc, vn ny mi c bit sau ny thi. T baonhiu th k nay cc nh khoa hc i tm nh lut cn bn ca th gii tnhin, trn c s m mun hnh hin tng xut hin. Nhng hin tngny nm trong th gii v m ca nh khoa hc, tc l nm trong lnh vcnhn bit c ca gic quan. Chnh v hnh nh v khi nim suy lun ca

ngn ng xut pht t s tru tng ha cc cm th gic quan , nnchng m t cc loi hin tng .

Cc tra vn v vn t tnh s vt trong vt l c in c tr li vi mhnh c hc Newton, l m hnh qui mi hin tng v li vi s vnng v tng tc ca cc nguyn t khng phn hu, tng t nh m hnhHy Lp ca Demokritus. Tnh cht ca th nguyn t ny c rt ra t


38/250

hnh dung v m ca tri banh bi-da, tc l t kinh nghim thng thng cagic quan. Ngi ta khng h hi, liu hnh dung c tht ng vi thgii ca nguyn t tht khng. Thi ngi ta cha th nghin cu thcnghim v iu ny.

Th nhng th k 20, nh vt l kh nng t nhng cu hi thcnghim v bn cht cui cng ca vt cht. Nh k thut tin b, h nghincu ngy cng su vo th gii t nhin, khm ph t tng ny xung ntng kia, i tm ht c bn ca vt cht. Nh th m ta khng nh c s hindin ca nguyn t cng nh nhng ht cu thnh n, ht nhn v electron;v cui cng thnh phn ca ht nhn, tc l nhng ht proton v neutron vnhiu ht h nguyn t khc.

Nhng thit b phc tp v tinh xo ca ngnh vt l thc nghim hin i

gip ta i su vo th gii vi m, trong lnh vc ca t nhin nm xa th giiv m ca chng ta, v gip ta c th nhn bit c bng gic quan. Tuynhin iu ny ch c th thc hin thng qua mt lot tin trnh, m cuicng c th nghe c bng ting cc ca mt my o phng x hay thyc bng mt chm nh trn tm nh. iu m chng ta nghe thy khng

bao gi l bn thn hin tng, m ch l h qu ca n. Bn thn th giica nguyn t v ca cc ht h nguyn t th nm bn kia kh nng nhn

bit ca chng ta.

Nh th th, vi thit b hin i ta c th quan st tnh cht ca nguyn tv thnh phn ca n mt cch gin tip v c th nhn bit th gii hnguyn t ti mt mc nht nh. Th nhng nhng kinh nghim ny likhng phi thng thng, nu so snh vi i sng hng ngy ca chng ta.Vi th gii vi m ny, nhn thc khng cn do gic quan trc tip mang lina v do ngn ng thng thng ca ta (vn do gic quan to ra hnhnh), khng cn kh nng m t cc hin tng c quan st. Cngi su vo th gii t nhin, ta cng phi t b hnh nh v khi nim cangn ng thng thng.

Trn bc du hnh vo th gii cc nh v mt trit hc, bc u l bcquan trng nht: bc i vo th gii nguyn t. Tm hiu nguyn t vnghin cu c cu ca n, khoa hc vt qua bin gii ca kh nngnhn thc bng gic quan. Do vy, khoa hc khng cn thy vng tin honton ni logic v c suy lun na. Th gii nguyn t h m cho nh khoahc thy cht t t tnh ca s vt. Cng nh nh o hc, nh vt l by gicng phi ng u vi kinh nghim phi gic quan v thc ti v cng nh


39/250

nh o hc, h cng phi trn tr vi nhng tnh cht nghch l ca cckinh nghim ny.

o hc phng ng cho rng s chng thc tm linh trc tip v thc til mt bin c chp nhong, n lung lay tn gc r th gii quan con ngi.D.T.Suzuki gi n l bin c sng st nht c th xy ra trong thc conngi... N vt b mi dng kinh nghim thng thng1 , ng gi thchtnh cht ng s ca kinh nghim ny bng li mt thin s m t nhmt bnh nc v y.

u th k ny, nh vt l cng b tnh trng tng t, h m t kinh nghimny ging nh cch ni ca v thin s n. Suzuki. Heisenberg vit:

Ngi ta ch c th hiu nhng phn ng d di v cc pht trin gn y

ca nn vt l hin i khi ta nhn thc rng, ni y ton b c s ca vtl ang chuyn dch v s chuyn dch ny gy ra mt cm gic l nn tng ang b ct ri ra khi khoa hc 2 .

Einstein cng hong s nh th khi ng tip xc ln u vi thc ti ca vtl nguyn t. ng vit trong hi k ca mnh:

Tt c mi c gng ca ti thch hp vi c s ca l thuyt vt l caloi nhn thc mi m ny, hon ton tht bi. Hu nh t di chn ti bst l, khng u cn thy mt nn tng vng chc na, m trn ngita c th xy dng mt iu g 3 .

S khm ph nn vt l hin i i hi mt s i thay cc khi nim vkhng gian, thi gian, vt cht, khch th, nguyn nhn v hu qu... v vnhng khi nim ny qu cn bn i vi chng ta, nn chng c g ngcnhin khi nh vt l buc phi thay i chng, ngi hong s cng phi.T s i thay ny m xut pht mt th gii quan mi, hon ton khctrc, n vn cn tip tc phi thay i theo tin trnh ca cc nghin cukhoa hc ang xy ra.

Hai on vn sau y l ca Niels Bohr(*) ca nh o hc n SriAurobindo, ni v chiu su v tnh cht quyt lit ca kinh nghim ny:

Trong thi gian qua, kinh nghim ca ta c m rng ra, n c phiby di nh sng, cho thy tnh bt ton ca nhng khi nim n gin


40/250

mang tnh my mc v h qu ca n l nn tng ca n b lung lay tn gcr, nn tng m ta dng l gii mi quan st 4 .

Niels Bohr

Thc t l mi s vt ca t nhin v mi hin tng bt u thay i; tonb kinh nghim ca chng ta v th gii khc hn... C mt phng thmi, v i v su xa ng v mi s, thy, bit v tip xc chng 5 .

Phn sau s phc ha hnh nh s lc ca th gii quan mi, cho thy thgii quan c gii c in vo u th k ny phi nhng ch cho thuytlng t v thuyt tng i, dn n mt quan nim tinh t, ton b v huc hn nhiu ca th gii t nhin (*)

Th gii quan ngy nay ang b vt l hin i thay i vn t c s trnm hnh ca Newton v v tr. M hnh ny to nn mt ci khung chcchn cho vt l c in. Tht s n l mt nn tng v i, trn tng vngchc , ta xy dng ton b khoa hc v trit l v gii t nhin chokhong ba trm nm.

Sn khu ca v tr Newton, trong tt c hin tng c l xy ra, lkhng gian ba chiu ca hnh hc c in Euclid. l mt khng giantuyt i, lun lun tnh ti v khng thay i. Hy dng chnh ngn t ca

Newton: T tnh ca khng gian tuyt i l lun lun nh nhau, bt ng,khng h ph thuc g vo s vt nm trong 6 .Tt c mi bin dch cas vt trong c th gii c l c m t vi khi nim ca mt kch thckhc, gi l thi gian, m thi gian bn thn n li l tuyt i, c ngha lkhng lin h g vi th gii vt cht v tri u n t qu kh, qua hin tin tng lai. Newton ni: Thi gian tuyt i, ch thc, c tnh ton hc,t chy, theo t tnh ca n l u n v khng lin quan g n bt c vtno.

Nhng vt th ca th gii Newton, chng vn ng trong khng gian v

thi gian tuyt i l nhng ht vt cht. Trong cc ng thc ton hc,chng c xem l ht khi lng (**) .Newton xem chng l nhng htnh, cng chc v l vt th khng hu, chng l thnh phn cu to mi vtcht. M hnh ny kh ging vi m hnh ca cc nh nguyn t hc HyLp. C hai u da trn s phn bit gia y c v trng rng, gia vtcht v khng gian, v trong c hai m hnh th cc ht u lun lun ckhi lng v hnh dng khng thay i. Do vt cht lun lun c bo


41/250

ton. S khc bit ln gia Democrit v Newton trong quan nim nguyn tl, Newton l ngi gn thm mt lc tc ng gia cc ht vi nhau. Lcny rt n gin v ch tu thuc vo khi lng v khong cch ca chng. l trng lc hay lc ht ln nhau ca cc khi lng v Newton xem lc gn cht vi vt th, chng tc ng tc th trong khong cch rt xa.Mc d y l mt gi thuyt k d, n khng c ai tm hiu thm. Cckhi lng v lc tc ng c xem nh do Cha to thnh v do khng

phi l i tng xem xt. Trong tc phm Optics, Newton cho ta thyhnh dung ca ng v vic Cha to dng th gii vt cht:

"Ti cho rng c l mi u Cha to vt cht bng nhng ht cng chc,y c, khng th xuyn qua, di ng, vi dng hnh, vi kch thc, vitnh cht v tng quan nht nh vi khng gian, ph hp nht vi mcch m ngi mun to ra; v nhng ht n gin ny l th rn, cng hn

bt k vt th xp no khc, chng cng n khng bao gi hao mn,khng v. Khng c mt lc no c th chia ct n, vt m trong ngy utin Cha sng to"

Tt c mi hin tng c l trong c hc Newton u c th qui v s vnng ca ht khi lng trong khng gian, s vn ng do lc hp dngia chng vi nhau: lc trng trng, gy ra. Nhm pht biu tc dng calc trn ht khi lng bng tnh chnh xc ca ton hc, Newton phi sdng khi nim v k thut ton hc hon ton mi, l php tnh vi phn.Vo thi im , y l mt thnh tu tri thc v i v c Einstein tnth l c l l bc tin ln nht trong t duy m mt c nhn xa naylm c.

Cc phng trnh vn ng ca Newton l nn tng ca c hc c in.Chng c xem l qui lut c nh, theo cc ht khi lng ch vic vnhnh v thi ngi ta cho rng n m t c tt c mi bin dch c thquan st c trong th gii c l. Theo cch nhn ca Newton th trc htCha sng to ra vt cht, lc tc dng gia chng v nh lut ca s vnng. Theo cch th v tr c a vo vn hnh v t chy nh mt

ci my, c hng dn bng qui lut bt di bt dch.

Th gii quan c gii nh vy lin h cht ch vi t tng quyt nh lun.B my v tr khng l c xem l c th t trc sau v ci sau c xcnh bi ci trc mt cch chc chn. Tt c iu g xy ra u c mt ldo, s gy mt hiu ng r rt, tng lai ca mi mt thnh phn trong hthng u c quyt on mt cch chc chn; ni trn nguyn tc, nu


42/250

mi iu kin trong mt thi gian nht nh c bit r. Nim tin ny cni r nht trong cu ni ni ting ca nh ton hc Php Pierre SimonLaplace(*):

Mt u c, nu trong mt thi im nht nh, n bit mi lc tc ng, vtnh trng ca s vt to nn th gii- gi nh u c ln phn tchmi thng tin ny- th u c ch vi mt cng thc m bit ht mi vnng, t vn ng ln nht trong v tr n vn ng ca nhng nguyn t;i vi u c th khng g l bt nh v tng lai cng nh qu khtrc mt n l r rt, nh hin ti.

Nn tng ca thuyt quyt nh lun ny l s cch ly c bn gia ci ti vth gii cn li, s cch ly ny do Descartes em vo trit hc.

S cch ly ny lm ngi ta tin rng, th gii c th c m t mt cchkhch quan , ngha l khng cn quan tm g n ngi quan st v tnhkhch quan trong vic m t th gii c xem l cu cnh ca mi khoahc.

Th k 18 v 19 l nhn chng cho thnh tu v i ca c hc Newton. Bnthn Newton p dng thuyt ca ng vo vn ng ca thin th v nh m gii thch c tnh cht cn bn ca h thng thi dng h...

Th nhng m hnh cc hnh tinh ca ng c n gin ha rt nhiu, thd lc ht gia cc hnh tinh vi nhau c b qua v v th m ng gp

phi nhiu iu khng hp l, khng gii thch c. ng gii quyt vn ny bng cch cho rng Cha hin din thng hng trong v tr sa inhng iu khng hp l n.

Laplace, nh ton hc ln, t t cho mnh trch nhim ln lao, vit mt tcphm b sung thm cc bi tnh ca Newton, mang li mt li gii tontrit cho vn c hc ln ca thi dng h v a l thuyt st gn vimi quan st, cc phng trnh xut pht t kinh nghim khng cn ch

ng trong ngnh thin vn. Kt qu l mt tc phm s vi nm cun,mang nhan Mecanique Cleste (C hc thin th), trong Laplace thnhcng, l gii mi vn ng ca cc hnh tinh, cc mt trng, sao chi, nnhng chi tit nh nh s ln xung ca thy triu v cc th khc, cc hintng lin quan n sc ht trng trng. ng chng minh qui lut vnng ca Newton bo m tnh n nh ca thi dng h v xem v tr nhmt c my t iu hnh mt cch ton ho. Khi Laplace trnh tc phm ny


43/250

cho i Napoleon xem, nghe ni nh vua ni nh sau: Tha ngLaplace, ngi ta bo vi ti, ng vit cun sch qui m ny v h thng vtr m khng h nhc nh ti ng sng to ra n. Laplace tr li ngn gn:Ti khng cn n gi thuyt ny.

Phn khi trc nhng thnh tu rc r ca c hc Newton, nh vt l chc ny quay sang xt s vn hnh lin tc ca vt th trng thi lng vs rung ng ca vt th n hi v t thnh qu. Cui cng, thm ch mnnhit hc cng c th qui v c hc khi ngi ta bit rng nhit cng l nnglng, n ch do chuyn ng khng trt t ca phn t m thnh. Khi nhit ca nc tng cao th cc phn t nc cng tng mc vn ng, tngcho n khi chng bt khi lc lin kt ni hm chng v thot i nhiuhng. Th l nc trng thi lng chuyn sang trng thi hi. Ngc likhi nhit gim dn th cc phn t nc hp li, kt thnh mt cu trc mi,

cng rn, l th rn dng bng. Theo cch ny th nhiu hin tngthuc nhit hc c th hiu bng cch nhn c hc.

Thnh cng to ln ca m hnh c hc lm cho nh vt l ca u th k 19tin rng, qu tht v tr phi l mt h thng c gii khng l, vn hnh theonguyn l vn ng ca Newton ra. Nhng qui lut ny c xem nhnn tng ca qui lut t nhin v m hnh Newton l m hnh chung kt vth gii hin tng. Th nhng ch khng y mt trm nm sau, ngi takhm ph mt thc ti c l khc, n lm r gii hn ca m hnh Newtonv ch ra rng m hnh khng h c gi tr tuyt i.

Nhng nhn thc ny khng h xut hin mt cch bt ng, s pht trin cachng bt ngun t th k 19 v m ng chun b cho cuc cch mngkhoa hc ca thi i chng ta. Bc u tin ca qu trnh pht trin ny ls khm ph v nghin cu cc hin tng in t, cc hin tng khngc gii thch n tha vi m hnh c kh v trong cc hin tng ngita thy c mt loi nng lc mi tham gia. Bc quan trng ny do MichaelFaraday v Clerk Maxwell thc hin, ngi u l mt trong nhng nhthc nghim ln nht trong lch s khoa hc, ngi sau l mt l thuyt gia

xut sc. Khi Michael Faraday to ra mt dng in bng cch di chuynmt thi nam chm trong mt cun dy ng v bin mt cng c -s dichuyn nam chm-thnh in nng, ng to mt bc ngot trong lch skhoa hc v k thut. Th nghim cn bn ny mt mt khai sinh rangnh in t, mt kia n lm nn tng cho nhng suy lun l thuyt cang v ca Maxwell khng nhng ch nghin cu hiu ng ca lc in t,ng cn nghin cu bn cht nhng lc l g. Hai ng mi thay khi nim


44/250

ca lc bng mt trng v h tr thnh ngi u tin vt ra khi vt lc gii ca Newton.

Thay v nh c hc Newton, cho rng hai in tch m v dng ht nhaunh hai khi lng trong c hc c in, hai ng Faraday v Maxwell thyng hn, h cho rng mi in tch to ra trong khng gian mt tnh trngnhiu hay mt iu kin, n lm cho mt in tch khc cm thy mt lctc ng ln mnh. iu kin ny trong khng gian, ci c th sinh ra lc,c gi l trng . Ch mt in tch duy nht sinh ra trng, trnghin hu t n, khng cn c s hin din ca mt in tch khc mi ctrng v tc ng ca n.

y l mt s thay i su sc trong quan nim ca chng ta v thc ti cl. Theo cch nhn ca Newton th lc tc ng gn cht ln vt th c tc

ng. By gi khi nim lc c thay th bng mt khi nim tinh t hnca mt trng, trng ny c thc th ring ca n, c th c nghin cum khng cn da trn vt th no khc. nh cao ca l thuyt ny, cgi l in ng, xut pht t nhn thc rng nh sng khng g khc hn lmt trng in t, trng di chuyn trong khng gian di dng sng.

Ngy nay ngi ta bit rng tt c sng truyn thanh, sng nh sng hayquang tuyn X u l sng in t c - tc l in trng v t trng giaothoa vi nhau, chng ch khc nhau v tn s rung v nh sng ch l mt

phn rt nh ca ton b cc trng in t.

Mc s c thay i su xa , c hc Newton vn tm gi v tr nn tngca nn vt l. Chnh Maxwell cng c khi th gii thch thnh qu camnh bng quan im c hc. ng xem trng nh l mt dng p sut chc ca mt cht liu y p trong khng gian, cht c gi l -te vsng in t c xem nh s co gin n hi ca cht -te . iu nynghe rt t nhin v sng hay c hiu l s rung ng ca vt cht, kiunh sng l s rung ca nc, m thanh l s rung ca khng kh. Thnhng Maxwell cng lc s dng nhiu cch c hc din dch l thuytca mnh nhng khng coi trng chng. C l ng bit mt cch trc gic

rng, mc d khng ni ra, yu t nn tng ca l thuyt ca mnh l trngch khng phi l m hnh c hc. Ri chnh Einstein, ngi m nm minm sau nhn r iu ny khi ni khng h c -te v in t trng lnhng n v l tnh t hin hu, n i xuyn sut khng gian trng rng vkhng th c gii thch theo quan im c hc.


45/250

n u th k 20 th nh vt l c hai l thuyt thnh cng trong tay, chngc p dng cho nhiu hin tng khc nhau: Nn c hc Newton v lthuyt in t trng Maxwell. M hnh Newton khng cn l nn tng duynht ca ngnh vt l na.

Ba mi nm u ca th k 20 thay i mt cch trit tnh hnh chungca vt l. Hai s pht trin khc nhau, thuyt tng i ca vt l nguynt, ph hy mi khi nim cn bn ca th gii quan Newton, l hnhdung v mt khng gian tuyt i v mt thi gian tuyt i, mt ht khilng c cng, tnh tuyt i ca nhn qu trong hin tng thin nhin vcu cnh ca s m t khch quan ca t nhin. Khng khi nim no trongs ny ng vng c trong lnh vc m gi y nn vt l ang thmnhp.

Trong giai on u ca vt l hin i ta phi k n thnh tu t duy toln ca mt con ngi, Albert Einstein. Trong hai cng trnh, cng b nm1905, Einstein trnh by hai hng t duy cch mng. Mt l thuyt tngi c bit ca ng, hai l cch nhn ca ng v cc bc x in t, cchnhn s l c trng cho thuyt lng t, ci m v sau tr thnh l thuytca hin tng trong th gii nguyn t. L thuyt lng t hon chnhkhong hai mi nm sau mi c thit lp do mt nhm nh vt l.

Ngc li, thuyt tng i trong dng hon chnh th hu nh ch doEinstein xy dng. Cng trnh khoa hc ca Einstein trong u th k 20 nysng sng nh mt ta tri thc v i - n l kim t thp ca vn minh hini.

Einstein tin tng mt cch su sc ni s ha iu ni ti ca thin nhinv sut trong cuc i khoa hc th ci tha thit nht ca ng l i tm mtnn tng chung cho ngnh vt l. ng bt u chuyn hnh trnh ny bngcch xy dng mt c s chung cho in ng hc v c hc, hai l thuytring l ca nn vt l c in. C s ny chnh l thuyt tng i c bit.

N thng nht v lm hon chnh c cu ca vt l c in, ng thi chang nhng s thay i quyt lit v khi nim truyn thng ca khng

gian, thi gian v chn vi mt trong nhng nn tng ca th gii quanNewton.

Theo thuyt tng i th khng gian khng phi ba chiu v thi giankhng phi l n v c lp. C hai l thuc ln nhau v kt hp thnh mtth lin tc bn chiu, khng - thi gian. V th, trong thuyt tng ikhng bao gi ta ni v khng gian ring l m khng a thi gian vo, v


46/250

ngc li. Hn th na khng th c mt dng chy ng nht ca thi giannh trong m hnh ca Newton. Nhiu quan st vin s ghi nhn nhng binc xy ra trong thi gian khc nhau, khi h di chuyn n bin c vi vntc khc nhau. Trong trng hp ny, hai bin c c th vi mt quan stvin l ng thi, nhng i vi nhng ngi khc th chng xy ra citrc, ci sau. Tt c s o lng v khng gian v thi gian u mt tnhtuyt i. Vi thuyt tng i th khi nim khng gian ca Newton, xemn l mt sn khu cho mi hin tng c l din ra, khi nim b t b,khi nim thi gian tuyt i cng cng chung s phn. Khng gian v thigian ch cn l nhng ngn t m mt quan st vin nht nh s dng m t hin tng mnh nhn thy.

Cc khi nim khng gian - thi gian tht ht sc c bn m t hintng t nhin, nn s thay i ca n ko theo s thay i ca ton b h

thng m ta s dng ni v t nhin. H qu quan trng nht ca s thayi ny khin ta nhn ra rng khi lng khng g khc hn l mt dng canng lng. Ngay c mt vt th ang ng yn cng cha trong n nnglng v mi lin h gia hai mt c thit lp bng ng thc ni tingE=mc2, trong c l vn tc nh sng, E: nng lng, m: khi lng cavt.

Hng s c, vn tc nh sng, i vi thuyt tng i, c mt tm quantrng c bn. Mi khi chng ta m t cc tin trnh c l, trong c vn tcgn bng vn tc nh sng, chng ta phi lu tm n thuyt tng i. iu c gi tr c bit cho cc hin tng in t m nh sng ch l mt thd trong v chnh hin tng ny a n vic Einstein pht biuthuyt tng i ca ng.

Nm 1915 Einstein trnh by thuyt tng i tng qut, trong phm vica thuyt tng i c bit c m rng, bao trm c trng trnglc, tc l lc ht ln nhau ca cc khi lng. Trong thi gian , nuthuyt tng i c bit c v s th nghim chng t, th thuyttng i tng qut cha c thc nghim chng minh. Th nhng thuyt

c phn ln cng nhn l thuyt trng trng nht qun nht v cngl thch hp nht v c s dng rng ri trong vt l thin vn v v trhc.

Theo thuyt ca Einstein th trng trng lc c hiu ng lm cong khnggian v thi gian. iu c ngha l hnh hc thng thng ca Euclidkhng cn gi tr trong mt khng gian cong na, nh hnh hc mt phng


47/250

hai chiu khng th p dng ln mt cong ca khi cu. Th d trn mtphng ta c th v mt hnh vung bng cch o mt mt di ca mt ngthng, ly im cui ca on v mt gc vung, li o mt mt ri lmthm hai ln na, ta s c mt hnh vung. Trn mt mt cong, cch lm khng thc hin c, v qui lut ca hnh hc Euclid khng th p dngcho mt cong.

Cng nh th, ta c th nh ngha mt khng gian ba chiu cong, trong hnh hc Euclid ht cn gi tr. Thuyt Eistein cho rng khng gian ba chiu

b cong, v cong khng gian b trng trng lc ca vt cht gy nn. Btc ni no c vt th, th d mt v sao hay hnh tinh, khng gian quanh n

b cong v cong ph thuc vo khi lng ca vt cht.

Ngoi ra, trong thuyt tng i, ta khng bao gi c tch ri thi gian,

nn thi gian cng chu tc ng ca vt cht v c dng chy khc nhau tinhiu ni trong v tr. Vi thuyt tng i tng qut, Einstein hon ton

b qua khi nim khng gian tuyt i v thi gian tuyt i. Khngphi ch nhng o lng trong khng gia thi gian l tng i, m c ccu ca th thng nht khng - thi gian cng ty thuc vo s phn b vtcht trong v tr, v khi nim khng gian trng rng cng mt lun ngha.

Cch nhn mang tnh c gii ca vt l c in da trn khi nim v vt thcng chc di chuyn trong khng gian trng rng vn cn gi tr trong quim trung bnh, tc l trong i sng hng ngy ca chng ta, trong vt lc in vn l mt l thuyt p dng c. Hai khi nim- khng gian trngrng v vt th cng chc- bm r trong thi quen t duy ca ta, n ni tart kh ngh ra mt lnh vc c l m trong chng ta khng th p dngc. Th nhng nn vt l hin i buc ta phi t b chng, nu ta munvn ra khi qui m trung bnh ni trn. Khng gian trng rng mt ngha trong vt l thin vn v v tr hc, v khi nim vt th vng chc b vt l nguyn t v nhng ht cc nh, bc b.

Khong cui th k 19 u th k 20, c nhiu hin tng trong c cunguyn t c khm ph, chng khng c gii thch tha ng vi vt lc in. Du hiu cho hay bn thn nguyn t cng c mt c cu ringc khm ph cng lc vi s pht hin quang tuyn X, mt dng bc xsm i vo lnh vc y hc. Nhng tia X khng phi l tia duy nht c phthin. Sau khi khm ph ra n, ngi ta tm thy nhng loi tia khc, chng

pht ra t nguyn t ca nhng cht c gi l phng x. Hin tng


48/250

phng x c chng minh r rng l nguyn t phi do nhiu thnh phncu to thnh, rng nguyn t ca cht phng x khng nhng pht ra nhngtia khc nhau, m trong ni b nguyn t phi c nhiu cht chuyn ha lnnhau.

Nh vo hin tng phng x, Max Von laue dng quang tuyn X nghincu c cu ca nguyn t dng tinh th v Ernest Rutherford nhn ra rng,cc ht gi l alpha c pht ra t nguyn t c tnh phng x l nhng

phn t b bn ra vi tc nhanh, c kch thc nh hn nguyn t, v vth chng c s dng nghin cu c cu ni ti ca nguyn t. Nu tadng n bn vo nguyn t, th da trn cch n b bt ra m suy on ccu nguyn t.

Khi Rutherford dng ht alpha bn o t nguyn t th ng nhn c nhng

kt qu ng kinh ngc v hon ton bt ng. Nguyn t khng h l nhnght vng chc nh ngi ta tng m n li l mt khng gian rng ri,trong nhng ht cc nh-gi l electron-chy vng xung quanh ht nhn,chng c ni vi ht nhn bng in lc. Khng d dng tng tng rac nh ca nguyn t, n nm qu xa kch thc v m ca chng ta.ng knh ca mt nguyn t khong mt phn mt trm triu ca mtcen-ti-mt. Nu bn tng tng mt tri cam to nh tri t th lc nguyn t ch va bng mt qu du. Hng t t qu du nm chen chctrong mt qu cu to nh tri t, l hnh nh ca v s nguyn t camt tri cam.

Nguyn t nh nh th-so vi vt th v m, th n li l cc ln so viht nhn ca n. Nu nguyn t to bng qu du th ht nhn ca n khngth thy. Nguyn t to bng tri bng hay bng c ci phng th ht nhncng cha thy c bng mt thng. Nu chng ta cho nguyn t ln

bng gio ng ln nht th gii, gio ng Peter ti Roma th ht nhnca n va bng mt ht ct. Mt ht ct nm gia gio ng v u xaxa trong gio ng vi m bi nh ang tung vi - nh th, ta hnh dungra ht nhn v electron ca mt nguyn t.

Khng bao lu sau khi pht hin c cu hnh tinh ca nguyn t, ngi tathy rng s lng electron trong nguyn t ca mt nguyn t quyt nhtnh cht ha hc ca nguyn t v ngy nay ngi ta bit rng ton b hthng tun hon ca cc nguyn t c th to nn bng cch ln lt thmvo ht nhn ca nguyn t nh nht (khinh kh) cc proton v neutron vthm vng ngoi ca nguyn t s lng tng quan cc electron. S tng


49/250

tc gia cc nguyn t sinh ra tin trnh ha hc, th nn ton b nn hahc thng qua cc qui lut ca vt l nguyn t m c hiu r.

Th nhng nhng qui lut ny khng c chp nhn d dng. Chng cpht hin vo th k 20 nh vo nhm vt l gia quc t, trong c ngian Mch Niels Bohs, ngi Php Louis de Broglie, ngi o ErwinSchrodinger v Wolfgang Pauli, ngi c Werner Heisenberg v ngiAnh Paul Dirac. Vi nng lc tng hp, vt qua mi bin gii, nhngngi to nn mt thi k si ni ca khoa hc hin i, thi k acon ngi ln u tin n tip cn vi thc th k l v bt ng ca th giih nguyn t. C mi khi nh vt l hi thin nhin bng mt th nghim ththin nhin tr li bng mt s nghch l v nh vt l cng tm cch l gii,s nghch l cng ln. Phi tri qua mt thi gian di, h mi nhn ra rngs nghch l nm ngay trong c cu ni ti ca nguyn t, s nghch l lun

lun xut hin khi ngi ta m t nhng din bin trong ht nhn bng khinim truyn thng ca vt l. Khi nhn thc iu ny th nh vt l mi

bit cch t cu hi v trnh c mu thun. Theo Heisenberg th bngcch no , h nh chp nhn tinh thn ca thuyt lng t v cui cnga ra c biu thc ton hc chnh xc cho thuyt ny.

C sau khi a ra biu thc ton hc ca thuyt lng t c hon thin,khi nim ca thuyt ny cng khng d c chp nhn. N lm o lnton b kh nng tng tng ca cc nh vt l. Th nghim Rutherfordcho thy nguyn t khng h l nhng ht nh khng th phn chia m chl khng gian trng khng, trng nhng ht li ti vn ng, ri by githuyt lng t li cng cho rng, bn thn nhng ht cng chng cngchc g c, theo ngha ca vt l c in. Nhng n v h nguyn t l mtcu trc tru tng, vi thuc tnh hai mt. Ty theo chng ta nhn n nhth no m chng xut hin khi l ht, khi khc l sng; nh sng xut hincng hai mt, khi l sng in t, khi th xut hin nh ht.

Tnh cht ny ca vt cht v nh sng tht l k d. Xem ra khng th chpnhn c mt ci g va l ht, tc l mt c cu c kch thc rt nh;

ng thi va l sng, l mt ci g c th ta rng trong khng gian. ivi nhiu ngi, mu thun ny l mt s nghch l, tng t nh cng n,cui cng n dn n s pht biu thuyt lng t. Ton b s pht trin btu vi Max Planck, khi ng pht hin rng nhit lng khng h ta ra lintc m trong dng tng b nng lng. Einstein t tn cho nhng b ny lquanton (lng t) v tha nhn l dng c bn ca thin nhin. ng to bo qu quyt rng, c nh sng ln cc tuyn in t khc khng


50/250

nhng ch l sng m chng cng xut hin vi dng quanta ny. Nhng bnh sng, m theo thuyt lng t c t tn, t c tha nhn,ngi ta t tn cho n l phonton (quang t). Th nhng n l loi htc bit, n phi khi lng v lun lun di chuyn vi vn tc nh sng.

Th l mu thun rnh rnh gia hnh nh ca sng v ht c gii quytmt cch bt ng, nhng n t li mt vn ca vt l c in, l khinim v thc ti ca vt cht. Trong bnh din h nguyn t, vt cht khnghin hu mt cch chc chn ti mt v tr nht nh, theo mt cch th nhtnh, chng ch c khuynh hng xy ra. Trong cch ni ca thuyt lngt th khuynh hng c gi l xc sut, n lin h vi nhng i lngton hc, nhng i lng qui nh dng ca sng. Do m ht cng cth l sng. Nhng sng khng phi l sng tht nh loi sng trongkhng gian ba chiu ca m thanh hay sng trn nc. Chng l sng xc

sut, l nhng i lng t

dao cua vat ly - nguyen tuong bach dich

Documents