ZMRL SMAL HAKK

Hayat, eserleri, din ve felsef ilim lerdeki mevkii, jbilesi ve vefat

Y a z a n :

Celeddin Z M R L

Pro fes re Halil N im ettu llah z t r k n b ir

m ukaddem esin i ihtiva e tm ek ted ir .

N a i r i :

brahim Hilmi raan

H L M K T A B E Y

1 9 4 6

Celeddm kslrliio sair eserleri

1 Tabiiyattan b ir nebze . . . . Fi. 10 Kr.Veraset ........................................... Fi. 30 Kr.

2 -T- Tabiiyat leminde b y k ,simalar Fi. 20 Kr.3 jeoloji ve bioloji bilginleri . . Fi. 30 Kr.4 Bulgaristan, tetkik seyahati . . Fi. 3 0 'Kr.5 -Ornitoloji [kulardan bahis bu '

eser 9 fasi'^idir] . . . . Fi. 200 Kr.

Eassimaan, eserleri

1 Tabiiyat- dersleri2 Ornitoloji lgati3 Zootekni ve tarim bilgisi

ZMRL SMAL HAKKI

irketi M rettib iye Batm evi No. 73

Mukaddeme

Yalcnda kaybe tt i im iz b y k stat smail H akk i zmirliyi bilenlere ve b i lm iyen lcre tao tm ak iin olu deerli retm en Cellett in zmirli rahmetli babasnn im dilik b ir b iyorafyasn yaz a rak m erhum stadn az iz htrasn tarihin unu tm az sahife lerine tevdi et* m ek istemitir.

M erhum stad m z zam annda eine nad ir tesadf o lunur byk limlerden, ve her nok tadan lm sal iyetine hrm et edilir , inanlr o torite le rdend i. G e r e k a rk ve g e re k G a r b felsefelerine olan vukufu kend il in i statlarn stad m evkiine karm t .

M em leketim izde eski d ev ir le rdenbe r i en o k ark slm k lt r ve felsefesi hkiu o lduu iin ger^k ilim ve g e re k haya t baknrdsn is 'm felsefesi b izde m him bir mevki t u ta r ? Bu felsefe bilinm eden biz im ilim ve kltr hayatim iz h s k k n d a ver iU cek hkm ler bak ika te uygun dm ez. slm felsefesi ise e k etrafl v e ok der in alma vs d id inm e ile e lde edilir geni b i r iim varl o lduundan d e m e limin bu felsefenin iine girmesi m m kn olabilir de i ld i ? A n c a k hayat bu o u rd a sarfedercesinft i leyen ve h i d u r m adan ileyen bir alma bu ii baa rab il ird i .

te muhitimizin byle iKtiyaciu ru h u n d a duyau m e rh u m sta t denilebilir ki b tn hayatm buna vere-

rek , h e r trl ezici yo rgun luk la ra ka t lanarak islns; felsefesini btn etrafiyle e lde etmi, niversi tede bit k rsy btn salhiyetiy le ig-al e tm i o luyordu [ l ] . Bu yo lda senelerce en verimli a lm ala rda bu luna rak o k deerli eserler brakm , kendine has bak ir g r le r le de bu felsefede ade ta b ir sistem vcude getirmitir N itekim lmikelm yeni felsefeye ta tb ik eder ta rz d ak i mesaisi bu derin salhiyetin m ahsu ldr . M em lekctitn i zin d ndan da kendisine ilm m eseleler hakkoda- m racaa tla rda bulunulm as stadn lm hretinitt- m em leket snrlarn atna delildir . Zaten zannan- Din bu yolda, en b y k stad o lduuna p h e yok tu r .

sta t hakk nda ne sy lense azd r , onun by k varl hakky le anlatlemaz. Bay Cellettin zmirlinin riss lesi ancak bir ba lang o lm a bakm ndan h ay rh b ir te ebbst r . Bu balangc b ir ok eserlerin takip etmesini, ve bylece stadn yeri d o ldu ru lm az boluu kars nda gnllerin b iraz teselli bulmasn temenD ederim .

H. Nimetullah ztrk

2

[l]Bam felsefeaDa tnetsisi Elkindidir; Trkiyede sta ttr.

Okuyucularma

Babam ordinarys profesr smail Hakk zmirlinin biyografisi ve lm hayatn yazmak devini zerime aldmdan manev bir haz duymaktaym. Olu olmak dolaysiyle babamn hayat hakknda yaz yazmak benim iin erefli bir i ; hususiyle beynelmilel bir lim olan, slm - Trk Ansiklopedisi sahibi bay Eref edipin tbiriyle [mftileman] olan stadn ilm mesleini analiz etm ek ok g b ir i, esasen bu benim branm dahilinde olmamakla beraber babamn baz eserlerini okuyarak ve bende bulunan baz notlarndan istifade ederek tahlile mmkn olduu kadar alacam esasen babam benim Menbailirfan idadisinde metodoloji ve siyer ho- camdr. Bununla beraber babamn arihi olacam iddia etmiyorum... O bir ilim deryasdr, o bir irfan hzinesidir. Peyami Sefann tabirile Tr- kiyenin biricik limi olan stadn ilmi hayatn belirtmek iin yazdm bu risale bir balang saylr. Bu muhtasar ibdidamn, mufassal intihasm tem enni ederim.

zmirli ailesi bunu daha ziyade Felsefe tarihi ve kelm tarihile megul olan niversite genlerinden ve onlarn sayn profesrlerinden bekli yor.....

Din ilim lerindeki mevkii hakkmda babamn talebelerinden olan edebiyat retmeni bay Mahm ut Cellettin ktenden istifade ettim kendisine ve mukaddemeyi yazan bay Nimet ztrke teekkr etmei bir bor bilirim .

Cellettin zmirli

4

S MA L H A K K ZMRL

Douu stadn babas yedek yzbas z" mirli Haan efendi olup byk babas zmirli ubuk Hseyin efendidir. Yzba Haan efendi Giride gittii zaman Kandiyeli Hafize hanm gryor 18 yanda sarn gzel bir kz olan Hafize hanm seviyor ve nikh ederek Izmire getiriyor.. Hafize hanm dier bir ok g iritliler gibi

hi Trke bilmiyor, Rumca konuuyor fakat Haan efendi buna yava yava Trke retiyor.. Hafize hanm zm ire gelince kz kardei Hatice hanm de zm ire getirtiyor ve zm irde onu da evlendiriyor...

Haan efendinin Hafize hanm ile evlenmesinden bir sene sonra 1285 tarihinde bir erkek ocuu dnya geliyor bu ocuun adn smail Hakk koyuyorlar..

te stat zm irli smail Hakk 1285 tarihinde zm irin kiemelik semtinde Kratl sokanda dnyaya geliyor..

Y etitii m uhit kiemelik semti zmirino zaman en tanmm bir semti olup Trk ve mslman muhiti idi,.

Aile hayat orta halli mtevazi olup babas

alaydan yetimi sevimli, ahlk mazbut, ailesi efradma bal bir yzba idi.. Haan efendinin kardei ve kardeinin de ocuklar olup bunlar kendi meslek ve sanatlarile megul bulunurlard. Hatt stadn amucasnn olu olak Hseyin efendiyi ben bile hatrlarm 1326 da zmire gittiimiz zaman kardeim Necmettin ile beraber kiemelik de Yahane sokanda onun evinde misafir kalmtk...

T ahsili stat zmirli smail Hakk drt yanda okula balamtr okumaa ok hevesli imi hatt bo zamanlarn oyun oynamakla deil ocuklar toplayp ders okutmakla vakit geirirmi.. lk tahsilini yaptktan sonra sark sararak babasnn amcas m hafzdan ders alarak Hfza alm ve az zamanda hafz olmutur.. Sonra rtiye tahsilini yapm ve rtiye mektebinde Ziyaettin efendinin babas kmil efendiden Farisi okum utur; ayn zamanda medrese derslerine de devam etmi hatt azeli tarikatindan bile icazet alm tr.. Rtiyeden mezun olunca oradaki r tiye okulunda bir mddet Farisi muallimlii yaptktan sonra 1308 de stanbula gelmi ve im- tahanla Darlmuallimini liyeye talebe yazlm hem D arlm uallim inde okumu hem de Sultan- selimde mehur hafz akir efendinin medrese dersine devam etmitir. akir efendinin nc

6

seferki icazetinden icazet almtr. [] 1310 da Darlmuallimini liyeden mezun olmutur..

Tedris hayat ve dar memuriyetleri sta t Darlmualiminden birincilikle mezun olunca o zamann Maarif Nazr olan Zht Paa [] sta- tadn zek ve alkanln takdir edip stanbul- da alkomu ve Mercan idadisine din dersleri, tarih ve ahlk muallimi tyin ve ayn zamanda kendi ocuklar iin de husus hoca tyin etmitir.. Az zaman sonra Mlkiye lisinde Manastrl sm ail Hakk efendi yerine usul fkh muallimi olmu ve merutiyetin balarnda Emrullah efendi Maarif Nazr olunca onun yerine Darlfnun felsefe mderrisi ve Hukuk Fakltesinde usul fkh m derrisi bilhara medresetlmtehasssm- de felsefe m derrisi ve Darlfnun tekiltnda da Edebiyat Fakltesinde slm felsefesi mdderrisi niversite tekiltmda da ordinarys profesr olmutur. Bu tedris hayat esnasnda bir ok talebe yetitiriyor yetitirdikleri talebelerden bazlarnn adlarn bildiriyorum ; Ezcmle :

[1] Hafz; ak r eFeDdinin ik inci ica zeti eyh islm Mu- Kz.m efen d id ir . A bdiilaziz zam annda hocala balyan

hafz ak r efendi stan b u lu n en m ehur hocalarndan olup bir ffn k en d isin e fen a m uam ele yapan o zam ann te le d iy e reisin i T a leb ei Ulum ik y et e tm iler ; A bdlaziz ak ir e fen d iy i huzuruna agrarak B eled iye reisin in cezasn sen

4 y in et dem esi zerine akir e fen d i d e ben affettim d em itir .

[2] H len K zltoprakta K adky J(f.z L ise s i olan bina Zht Paa kona olup yannda Zht P aann y a p trd

.cam i d e vardr.

Babakan kr Saraolu, Mill Eitim Bakan Haan l Ycel, M illetvekillerinden R eat emsettin, eski M illetvekillerinden Nevzat Ayas, eski M illetvekillerinden Sadri Ethem, Zonguldak, milletveki Mehmet Emin, Diyanet ileri reis mu* avini Aksekili Ahmet Hamdi, Diyanet leri m avirlerinden Yusuf Ziya, profesr Ragp Hulsi,, profesr Nimet ztrk, eski stanbul valisi Sleyman Sami, Muhakemat Mdrl avukatlarndan Kadri Aytaman, talebe mfettilerinden. Osman Horasanl, Bakanlk mfettilerinden Osman Pazarl, stanbul Erkek Lisesi mdr Cell Ferdi, Kadky Kz Lisesi mdr Cafer Arta, Pertevniyal Lisesi mdr Rafet Tok, felsefe retmenlerinden Zekeriya, Htemi Senih, Ne- zahet, Faika Isam Onan, Mahmut Cellettin kten, stanbul Mill Eitim mdr Murat U ras, tarih, retmeni Zek Konrapa... Konservatuar mdr, Tevfik Ararat, Kz Lisesi mdr ffet gibi... yksek mevkilerde bulunan zevat ile tanmm retmenlerdir.

stat derslerini pek heyecanl anlatr ve gayet gzel sylerdi onun dersini anlamyan hemen hemen hi bir talebe yoktu . slm Tarihini an latrken talebe btn ciddiyetiyle onu dinler ve baz vakalarda alarlard.. Hatt Zek Konra- pann anlattna gre Darlmuallimini liye birinci snfnda slm Tarihi okuttuu zaman talebe notlarn daha mufassal olmasn istem esi

8

zerine stat Benden mufassal istemeyin mevsuk isteyiniz demitir..

u halde stat tarih vesikalara dayanan esasl bilgiye ok kymet verirdi.. Mevsuk olmyan bilgilere ehem m iyet vermezdi...

d a r m em uriyetleri stat tedris hayatm- da olduu gibi ayn zamanda bir ok idar m emuriyetlerde bulunmutur. Maarif Nezaretinde encm en zl, Darafaka mdrl, Darl- muallimini Aliye mdrl [*J Salih Zeki beyin m drl zamannda Edebiyat ve lahiyat faklteleri mdrl yapyor, m drlkleri zam annda daima takdirlere mazhar olmu iken [*] Maarif Nazr Maslp kr bey stadn uhdesinden faklte m drln alnca o zamann ey his- lam olan Hayri efendi stada sizin vs'ati ilm iniz vardr hangi dersi ve hangi dar vazifeyi is terseniz sizi tyin etm ekten haz duyarm diyerek rahm etliyi brahim Paa Medresesi m drlne ve az zaman sonra da medris mfet-

[ I ] M a ru tijetin iln nda D arlm uallim ini A liy ey c mdr olan S rr efen d i adnda bir hoca t y in ed ilm iti bunun zerine m ektep m uhiti ga leyana g e le re k b y le b ir asrda yaln z ark ilim ler in de m tehasss olan zatn D arlm ualli- n in e mdr olm asn istem em eleri zerine M aarif N ezareti m fetti gn d ererek ta leb ey e ne istiyorsunu z d iye sorm alar zerine ta leb e istejfin i tek rar ed ince N ezaret stad D ar a fak a mdrlnden Darlm uallim ini A liy e mdrl- j^ne ty in ed iyor.

[2] H atta F ran sa d ev letin d en b er ti m usaddak M aarif m adalyalarile ta lt if olunm utr.

- 9

tiliine tyin ediliyor; Meihatta Darlbikmetil" islmiye tekil edilince Darlhikme zhnda ve reis vekilliinde bulunuyor, stikll sava nihayetinde Ankaraya davet edildiinden eriye Vekleti Tetkikat ve Teliat slmiye zhnda bulunuyor ve Abdlziz avitan sonra onun ye- rine reis oluyor.. Bir m ddet sonra da Istanbula gelerek lahiyat Fakltesi reisliine intihap ediliyor. niversite tekiltna kadar reislikte kalyor son tekiltta kendisine slm iyat Enstits mdrl veriliyor- Burada da bir mddet kaldktan sonra emekli yeim doldurduu halde h e yeti vekile karariyle bir sene daha temdit ediliyor ; nihaye" 90 lira ssl maa ile ve ordinarys profesrlkle emekliye ayrlyor..

Evlenmesi stat Mercan idadisinde muallim iken zmirde bulunan annesi Hafize hanm ve kk kardei Ahmet Refik beyi [*] stanbula getirterek ehzadebanda kiralad evde oturuyorlar... Bu esnada 1313 ylnn balangcnda Nakibendt tarikat eyhlerinden Llebur

undan fevkalde memnun kalarak u tarihi sylyor

medyeli mjde bidd Ferzend hod adanbd

Eznur kerd zate zuhur efandder herca srr

Bahayi dadrd Tarihi cevher dard

Yarab bisz sahip Keml Dodu o eb mhi ceJl

mzaaban idi seba aar Hakk kulu oldu peder.

1316 da da Necmettin admda ii

stadn eserle ri stat eserleri itibarile d& ok velttur. Basl olarak elli be eseri vardr. Baslmam eserleriyle beraber yz bulmaktadr ; Gazete ve mecmualardaki yazlar bunun dnda kalrlar; yani hayatta mtemadiyen okuyup yazmtr. [Beikten mezara kadar] eserlerinin ou orijinaldir.. Bu eserleri grup itibariyle, din ilim leri grupu, edebiyat ve tarih grupu, felsefe grupu, tasavvuf grupu olmak zere ayrabiliriz.. Eserlerinin birer birer adlarm ve mevzularn yazmak lzmgelse yalnz bundan bahsetmek iin belki 300 sahifelik bir kitap yazmak lzmgeleceinden bu brorde mhtasar ve mfit olan malmat vermekle iktifa edeceim. Balca eserlerinden:

1 M anii K uran Bu eser, K urankeri- min tercmesidir, iki c ilttir.. 1927 de baslm olup ikinci cildin sonunda Kurann tarihinden bahsedilm ektedir; ok kym etli b ir eserdir.

2 Yeni lmi kelm ['] 1939 de baslan bu eser iki cilt olup yalnz ilahiyat ksmini ihtiva etm ektedir. Nebeviyat ksm yoktur.. Bu eserde felsefe ile kelm kartrm tr pek ok kymetli bir eserdir.

12 -

[1] l mi kelm , C enab h akk n isb a t hakkndaki' d e lille r le , s fa t ce lile i ilh iyed en bahseden y k sek bir ilim dir , M tebasssIariD a (m tek ellim n ) d er ler . K elm tabirin i A m rinibab v azetm itir .

3 Usulu fkh dersleri [^ ]4 lmi H il fp ] 1330 da baslan bu eser

iki cilttir usulu fkhm ubesinden saylan bu ilim slm mezhepleri arasmdaki ihtilflar bildiriyor Trkiyede ilk defa olarak stat tarafndan

azlmtr.5 Din dersleri, 1341 de baslm olup or

ta okullarda okutulmutur-.6 Siyeri Nebeviyei Celile [] 332 de

baslmtr. stat bu eseri erif Mecit ile erif Muhittin beylere ithafen yazmtr.. K itapta Hadis uyduran Veddinden, lmat vazd an m uteber ol- myan kitap ve risaleden zayf ve mevzu hadislerden bahseder. ok kymetli bir eserdir.. Ki" tapta yazl mevzu hadislerden bazlarn aynen yazyorum :

1 Arz kaya zerinde kaya kzn boy-[1] stin bat A hkm usul fk h sayesin d e o lur. F khn

tem elid ir . Fukahay H anefiyeden E ltelv ih adl e ser sah ib i S a dettin! T e fta a n ile fkahay a fiy ed en C el l ettin i Syut m ehurd r .

[2] lmi H il f Bir hkm e r 'iy i m uh aliflerin y k m a- ndan m uhafaza olunm as iin ;e r ' i d e liller in ahvalinden b ah sed en ilim dir bunu ilk defa yazan H anef fkahasndan K ad E b u zeyd d eb u sd r.

[3] S iyer P eygam b erlerim izin nesep lerind en M ekke ve M edinenin vak a larnd an bahseden bir b ijy id ir bunun b irde ma^zi den ilen ksm vardr ki P eygam berim izin m uharebeler inden b ah seder.lk S iyer yazan tbni ahab zhrid ir, daha sonra Futuham ese r iy le mehur v k d i. ve k ita- b ilm e g fa z is iy le m ehur tbni K uteyb S iy erc ilerd en d ir .

13 -

nuzu zerindedir. kz boynuzunu km ldatr ise kaya harekete gelir mealindeki hadis sahih, deildir.

2 Cenabhakuern Aleyhisselm halfeettii vakit Cibril Aleyhisselma bir elma alp boazna skma emretmi ilh., gibi szlerin asl yoktur.

3 Cenabhak Cennetten arza be rm ak aktyor. Seyhun ceyhun Dicle, Frat, Nil bunlarn hepsi Cennetin esfel derecesinden olan Cennet pnarlarnn birinden akyor mealindeki hadis inkr edilmi haberdir.

4 Hazreti brahim in, olu Hazreti smailin boynuna bak urup ban kesmedii sz ya" landr zndklarn mevzuatndandr.

5 dem Aleyhisselm Cennetten Hinde indii zaman zerinde elbisesi oan bir Cennet yapra Acard, yaprak kurdu Hinde yayld, aalarna yapt aalar telkih olundu ite misk, anber, kfuru bu yapraklardandr mealindeki hadis inkr edilmi haberdir.

6 Eyb hikyesi yani Hazreti Eyuba eytan musallat olarak frmekle Hazreti Eyb czam illetine tutulmu bedeninden kurtlar dklm gibi haller yalan ve iftiradr.

7 Peygamberimizin snnetli domas hakknda hi bir ey sabit deildir.

8 Peygamberimizin mhr etten b ir fndk gibidir zerinde [Resulullah sallialeyhi ve sellem yazl idi gibi szler yalandr.

14

9 Eti bak ile kesmenin mennedildiini bildiren hadis asla sahih deildir.

10 Peygamberimizin gndz aydnlkta nasl grrse gece karanlkta da yle bakard haberi sahih deildir...

11 Inikaki kamer esnasnda kamerin Resul Ekrem efendimizin yenine girmesi sz yalandr.

12 Ceylann Peygamberimize selm verdiinin asl yoktur. Hlsa, stat bu eserinde bir ok uydurma hdiseleri belirtmitir-

7 G arp ilesoflarsye ark ie so flan a ra snda b ir m ukayese. Bu eserini lmnden ay evvel ikmal etmitir Dou veya Bat filesof- lar arasnda fikir mukayeselerini bildirmektedir.

8 Fenni m enhi [^ J bu eser metodoloji olup Em rullah efendi buna evvelce f>nhay ulum yani ilimlerin nahvi demek istemi merhum da buna fen menahi tbirini vazetmitir- Buna sonralar tatbiki mantk ve usuliyat dahi demilerdir PJ bu eserinde ilim lerin snlandnim a- sndan, sasata ve mugalata gibi bahislerden ok gazel bahsedilmitir.. Mugalatann envandan olan (Sophisme de laccident) a stat (magabe) te rimini vazetmitir.

15

(1) M enhe yo l dem ektir. C em i m enahi g e lir . N efsin b ilg iye u lam as iin kova lad umum y o llar [mahede^ s is te m a tik ... v e sa ire ] b ild iren b ilim d ir .

[2] M antk ik iy e a yrlp b ir is in e suri m antk (logi

9 eyh Ebubekiri Razi [^ J 1341 senesinde yazlm olan bu eser lahiyat Fakltesi m ecmuasnda yaynlandktan sonra kitap halinde baslm tr. Hem tabip hem filesof olan Razinin hayatndan, eserlerinden bahseden gzel bir risaledir..

10 - M tesavvife szleri m i? Tasavvufun zaferleri m i? stat bu eseri Darlhikme reisi eyh Saffet efendinin tasavvufun zaferleri adl eserine karlk olarak yazmtr.

11 - Gazilere arm aan Birinci Cihan Harbi iinde yazlan bu eser mlga Harbiye Nezareti tarafldan bastrlarak orduya datlmtr, ahlk mahiyette bir eserdir.

12 Angilikan kilisesine cevap stat bu eseri eyhislm Haydari zade brahim efendi zamannda Darlkikme zs iken yazm tr: Tr kiyede ilk defa 1335 de smail Hakk zmirli ta rafndan yazlm ve ikinci defa da 1339 da Ab dlziz avi tarafndan daha muhtasar yazlm tr... 1335 ylnda Angilikan kilisesi meihat ma kamna Londradan bir mektup gnderererek drt sual sormutu? Sualler unlardr!

1 Dini slm ned ir?2 Bu din, fikir ve hayata neler bahediyor?3 Zamanmzn mtenevvi zahm etlerini na

sl tedavi ediyor?4 Dnyay daha iyi ve gerek daha fena

16

[1] Razi C alinosularap unvann a lm tr . Ita lya l doktor G aliyen e A raplac C alinos d e r le r ..

bir surette taklip eden kuv'/i siyasiye ve mne- viyeye ne diyor ?

Meihat meseleyi Drlkikmeye havale ediyor bunun zerine stat bu mevzua dair bir eser' kaleme alyor. Maksad her cihetle kfi olan bu eser heyetin mazhar takdiri olmutur... stadn bu eserinin zerinden bes sene sonra da eriye

. vekili Vehbi efendi daha muhtasar ikinci bir,eserin,kalem e alnmas iin Abdlziz aviten yine rica ediyor ve 1339 da baslan Abdlziz aviin eseri kyor ve Mehmet Akif tarafndan Trke- ye tercme ediliyor [J-. Bunlardan baka fkh grupundan (Kitablifta velkaza) ve fkh tarihi, fel sefe grupundan da (slm felsefesi tarihi ve Miya' rlulum, hvan safa felsefesi) adl eserleri ile Se- bilrreat, Sratmustakim, Edebiyat ve lhiyat F aklteleri mecmualarnda bnisina, farab, Tekml nazariyesi adl makaleleri mehurdur bu makalede 400 hicri tarihlerinde yayan Basrada hvan safa fi- iesoflarnnp] (transformisme) teorisi hakknda malm at beyan ettiklerini yazyor.. Son zamanlarda slm - Trk ansiklopedisinde bir ok yazlar yazmtr.. stadm gazetelerde makaleleri de m ehurdur bilhassa Tasvir gazetesinde Peyam i Safa ile lm mnakaalar vardr...

11

[1] A bdlziz a v i;n Ang'likan k ilises in e cevap ad l ser in d en ...

[2j hvan safa file so fla r n d a n (^ e y d i bni refa) ile {Ebu iileym ani b sti) m ehurdur.

2

ssaalS Hakk fzlrJmio din iiimersrEdekt* mevkii ve yapt nklp

stadn din ilimlerindeki mevkiini yazmak ok: mhim ve pek uzun bir i olmakla beraVjer esasl noktalar muhtasaran izaha alacam :

1 Umi kelmdaki mevkii stat Trki- yede yeni ilimi kelmi yazmakla kelm ile felsefeyi mezcetmek suretiyle mhim bir inklp' yapm yani vaktiyle Gazalinin[] yapt inklb stat Trkiyede ilk defa olarak yapmtr. Bu hdiseyi ksaca anlataym ;

slm limlerinden Gazali, kendinden evevelki' kelm limlerine[^] muhalefet ederek terkipi akliy, mantk kabul etmi hatt mantk bilmiyenin ilmine itim at yoktur diyerek mantk ilimlerin mukaddemesi addetmiti.. G azali-n iksi edilley.' redetmi [*] ve o tarihten itibare Fahrettini Razi, Seyfettinim idiG azaliyenayak olmulardr. Gazali bylece bir inklp yapm ve kendi tarika-

[1] Mustasfa, ihylulum, sahibi olan Gazali (505) de vefat- etm i ve Hccetlislm D a m n alm tr,

[2] Bunlar Kudemy mtekelliminden olan bni Knllp, Ear, BakIIndir.

[3] D elilin ademinden medluln de ademi lzm gelir diyor* lard ki buna [loiksi edille] derler Gazali bunu kab 1 etmemig''. iae de ondan evvel gelen Eariye imam Bakllni iniksi ed ille- ye taraftar im '...

tini kendinden bir asr sonra Fahrettini Razi ikmal etmitir. Yani Razi kelm ile felsefeyi kartrm ye bunlar tek ilim klan b ir yol 'amt.. Hatt bundan sonra gelen N asnddn Beyzav kelm ile felsefeyi o kadar kartrm tr ki kelm adeta felsefeden ayrlamyacak bir hale geldi.. Nitekim Beyzavinin (Tevali) adl eseri buna ak bir misldir.. te mteehhirin ilmi kelm, gazali ile balam, rzi ile kem le gelmi mi- diP] ile genilemi, Beyzav ile en ykser m ertebeye kmtr.. le bylece ehli kelm meslei bir felsefe meslei oldu... Fakat bu kelm ilminin mtehassslar bin tarihlerinden sonra azalm ve domeni dahiline ald eski felsefede mnkariz olmu yerine bat felsefesi kaim olmu idi-. Bat felsefesi sonralar me:rJeketimze girmekle bu gnk zihniyete gre yeni bir ekil kazanmas zarureti hasl olmutur- Bu zaruret karsnda eriye Vekleti Tetkikat ve eli- fat slamiye Heyeti yeni ilmi kelmn yazlmasn arzu ettiinden bu ii stat smail Hakk zm irliye tevdi etmi stat da Trkiyede ilk defa olarak yazlan yeni ilmi kelmi felsefe ile birletirm itir.. Bu itibar ile Trkiyede yeni kelm biliminin mbdii, im am smail Hakk zmirlidir.. u halde Gazali ve Raz gibi deerli lim lerin beinci ve altnc hicr asrda yaptklar inklb stat bu asrda yapm tr...

[1] Seyfettin! midi afii fukahasndandr. Ahkm adl eser vardr vefat 631 [lmi H il l].

19

2 H adisteki mevkii Hadiste, bilhassa nakdi rical ilminde H mahir idi.. Hatt Taber tarihindeki mevzu hadisleri bu ilme dayanarak meydana karmtr.. stada gre Taber tarihinin aslnda gerek sahih ve gerek mevzu hadisler ravileriyle birlikte yazl ise de tercmesinde raviler yazlmayp vakalann hepsi olduu gibi yazldndan Taber tercmesinin bir ksm yalan vakalan da beraber yazlmtr. Eu itibar ile Taber tercmesi mevsuk bir tarih deildir...

lmi H ilaftaki mevkii stat lmi Hilafta imdiye kadar Trke yazlmam mhim bir eser yaynlad hatt denilebilir ki bu lm m edreseye o dahil etti.. Usul fkh da gayet m him bir m ukaddem e yazd ve esbab ihtilf [] toplyarak tedris etti., faiz hakknda mhim ted- kikatta bulundu, Trkiyedeki yalnz fruu fkk [] ile megul olanlarn mesleine muhalefet ederek zuhur den iyeni vakalar, gerek Hanefi mez* hebi ve gerek dier mezheplere gre halletmi;^e, -o mmkn olmad takdirde usul fkh rehber

[1] Nakdi rical ilm i ravilerin ahvalini bildiren bir ilim dir, b ir hadisin sahih olmas iin senedi m attasl ravileri dil ve sa b it olmas lzmdr. Yani hdisia takip etti i yolun rviler-

edinerek o m eseleler hakkna itihat edilmesine usul fkhtaki istihsan kaidesinden istifade edilmesine P] taraftar idi- Binaenaleyh Fkh slm- da dum ur yoktur her asrn ihtiyacna tatbik olu* nabilecek ahkm edillei eriyeden istihra olunabilir ve olunmaldr diyordu..

T asavvuftak i mevkii stat tasavvufta da pek yksek b ir kudreti haiz idi, mutasavvflarn en byklerinin kitaplarn inceden inceye tedkik e ttii gibi batdaki mutasavvflarn da eserlerini tedkik etmi ve mukayeseler yaparak islm mutasav- vflariyle.bat mutasavvflar arasn'aaki gr farklarn birer birer beyan etmitir, Trkiyede imdiye kadar hi kimsenin yapmad bu ii yapmtr. [^ ]

slm ta rih indek i m evkiine gelince Builimde kendisi byk bir kudret sahibi olup yle sylyordu;

slm tarihinde ksm ulem a kitap yazmlardr; deba, Fukaha, Muhaddisin.. deba, r ivayetlerin iinde sahih ' ve sahih olmyanlann

[ [ ] i s t ih s a n , inSBDarD ih t i y a c in a g re yeni a h k m v z 'e t* m e k t i r yan i k o la y l k i in g l t e r k e t m e k t i r . nln dioDde as l o l a n d a b u d u r . ( J J j / ) mam z a m [80 150] i s t ih s a n i le a m e l e d e r d i .

I2j Holandal felesof M istik Spinoza Panteistriir. (lemde tek cevher vardr, Allah lemden hari deildir) bu Vucudiye [Pauth6iame] dir. Dogu miesavvflarndan ise (Cneydi B a dad) mehur olup mkefe ile megul olmutur.

21

te f r ik ed a m e d ik le r in d en b u n la r n t a r ih le r in e i t i m a t o lunm sz n i tek in Z e h e b in in tarih i Ebifida- m n tariiine i t im at c ih s t iy le m raccah t r

F ak ah a a n yazd ta r ihe g e l in ce ; B unlarda r iv ay e t le r in sahih ve gayri sahihini tam any le Jefrik ed em ed ik le r in d en an la r n da ta r ih le r ine o k ada r i t im at edilm ez..

M uhaddisine gelince ; B u n la r r iv ay e t le r in doru ve yalan iarn pek iyi te f r ik e t t ik le r in d en asii b u n la r n e se r le r i rnu tebe r ve d o ru d u r ; M aalesef T rk ey e d eb a n n ta r ih le r i t e rc m e edilm itir^ . .

stads kefdislne sorulan sorui.ar ye ah'ian cevaplar

stat h e m babam h em de m etodoloji ve siyr hocarn o lm ak dolaysiy le kendisiy le konum a e s nasnda, m uhtelif zam an la rda di'a i l im le r in e , a h lka, m anta ait baz sua l le r sorar ve ald m ce v ap lan not ede rek is t ifade ederd im . M him olan bazilart ay n e n b i ld irm ei faydal b u lu y o ru m :

S . 1 Aklen m m te n i o lan 'eyers k u d re ti lhiye taa llk , ed e r m i ?

C 1 A k len m m te n i olan ey le re kudre ti lhiye ta a l l k etm ez , faka t b u aciz, deildir- A llah rniisebblbat esbub i le h a lkede r . M syvay aala yara t r , y a m u ru b u lu t la yad rr , asa r m e s i ra t ta n ayrmiaz.

22

S 2 Fazilet nedir.C 2 Fazilet, yaln z vicdan vazifem izin

am rin e i taa t e d e rek hissiyatmzn tem ay l le r in e kar m u k a v e m e t ed en b ir ah lk , kaidesid ir ki b u n u n ztt rez ile ttir . . Faziletsiz adam m e s ut deild ir, zira hakik .saadet m al ve m evki ile deildir-

S 3 Adalet, ned ir ?C 3 Adalet, m u am el t ta i f ra t , i le te fr it a r a

s nda em ri m utavassttr- . Yani m kfa t ve'^m- cazat da te v a z n d ir ; B una b inaen hay ra m u k a bil k em iy e t ve keyfiye t i t iba r iy le m sav i h ay r i le , e r re m u k ab i l de ayn d.erecede e r ile m u am ele edil irse ada le te r iaye t edilm i dem ektir . . Faz la h ay r ile m u am ele ed ilm iye ihsan, fazla .er ile m u am ele ed im iye de zu lm d e r le r ; n- ki b ir kabahatin cezas an n m isli olan cezadr fazlas adale tsiz lik o lu r ki zu lm dem ektir . A d ale t m ek n ile, ' zam an ile, ahs ile m u te b e r deildir.

S --- 4 H ak n e d i r ?C 5 Hak, h k m n vakaya m u tab k olma*

sidir, h k m vak aya m utab k deilse o zaman hakszlk o lu r ki bu h k m batldr. H k m bat l ile, am e i k a t iyen caiz deildir.

S - - 5 V icdan n e d i r ?C 5 Vicdan, nefsi n a t kan n b ir hassasd r

k i onunla in san kend i kendin i m u h ak em e e d e r ; Y apt i lerin iyi veya |e n a o lduunu takd ir eder ve bu m u h ak em en in ne tices inde sevin veya

23 -

teessr duyar.. Akljvicdanm reisi, his onun icra memurudur. u halde vicdan hem akla,' hem de hisse m erbuttuf. Vicdann hkm (ene-m oi) nin dahilinde kalmayp harice de akar ,yani dierlerinin eflini de muhakeme eder onlarn hareketi takdire ayan ise faili hakknda bir muhabbet, eer ayan takbih ise faili hakknda bir nefret duyar.

S 6 Hayr ned ir? Ve ka t rldr?C 6 Hayr, insann tabnda sakl, bir yi

lik yapmak hasleti olup balca iki trldr.Birine hayr mutlak dierine ^hayr ahlk

derler...Hayr mutlak, mahiyeti e alde grlr, hayr

ahlki ise maksattadr- Mesel halka gsteri iin sadaka veren adamn hayr hayr mutlaktr nk sadaka verilen kimse iin faideyi m uciptir fakat maksad gsteri olduu iin buradaki huyr^ kymeti ahlkiyi haiz deildir; Eer srf hayr maksadiyle, fkaraya hakikaten acdndan sadaka verirse o hayr ahlkdir tam mnsiyle ahlki kymeti haizdir; Dorusu hayr mutiski daima hayr ahlki bakmndan ifa etmektedir...

7 Ahlkn kuvvei meyyedesi nelerd ir?8 Ahlkn kuvvei meyyedesi; Vicdan^

vicdan mme, kavanini devlet, dindir; bunlarn iinde en kuvvetlisi d indir; Zira insan vidann aldatabilir, vicdan mmeden de sklyabilir, devletin kanunlarndan da kaamak yollar bulabilir fakat Allahtan hi bir suretle saklyamaz; K al

- 24

b in d e , Allah korkusu olan insan ahlk kaidelerine daha ziyade riayet eder..

8 r Ka trl imkn vard r?C mkn iki trldr birisi fiziki imkn,

dieri akl imkndr. Fiziki imkn tabiat kantin* lanna dayanr,[1] akl imkn metafizie dayanr.. Tabiat kanunlar kllidir fakat zarur deildir zira ttfbiat bilgisinin kaidelerinin aksi aklen mmkndr mesel umum iyetle kularda mide iki tanedir fakat mideli ku tasavvuru fizik- man mmkn deilse de aklen mmkndr ite buna imkn akl derler. Aklen her ey mmkndr ; Akl ancak maddeler arasndaki tenaku* su kabul etm ez; Mmkn olan her ey vki ola- bilir zira vuku imkn ile m ebsaktur.

9 htim l ka trldr.C htim l bir ka trldr ? Yzde bir ih

timal vehim, yzde ikiden elliye kadar phe, yzde elliden sonra zanni racih, yzde doksan ihti- mal zanni galiptir. Yzde yz ise yak::.ndr. Yakn, insann rendii eyin naksna ihtimal vermi-, yerek inanmasdr..

10 lim nedir? lim met olur m u?lim, hadisat kanuna balyan bir bilgi mecmua

sdr (science) hadisat kanuna rapfeedemiyen bilgiye amiyane bilgijderler ki frenkler buna (Connais- sence) diyorlar.-. litn hi bir zaman met olamaz hatt Trk filosufu Farabi lmi para kazan-

[] KavaDin tabiat iki vakann, iki meveudu gsterdii

sabit nigbettir. Koyua koyundan dojJ;ar.

- 25

m ya a le t i t tihaz ed en le re y a lan c filosof diyor.. l im , m anev b ir se rv e t t i r ki m add se rve t in fev- k in d ed ir lim m ad d e ten deil, m an en zengindir .

11 nsan iye tin m abili i im tiyaz n e d i r ?C n san m mabihilntiyEz yan i D ife rans i

a h l k ve i l im d ir ha t t M ora lis t le r ah k i lm in fevk inde tu ta r la r dorusu da bu d u r ; Ahlksz b ir lim in i lm inden, b i r cahilin fazileti safderu" nanesi e lb e t te daha iyidir.

12 M aher nasl o lacak t r?C M aherin c ism an m,i yoksa ru h an i m i

olaca h akkm da fu k ah a a ras nda ih t i l f vardr . F ak a t har rn h a n iy s ta ra f ta r o lan lar daha oktu r . . F ilhak ika ru h an i c ism an iye m rac- cah tr zira ecsam dairiM fenaya m ah k m d u r , h a rap olur; cansz c is im ler bile fiziko - im ik m - essirat tes ir iy le kom.paze veya dekompoze o lu r l a r ; Buna b inaen cismani lem fal, ru h a n i lem bakid ir. .

13 H k m v e r irk en n e le re d ikkat e tm e l id i r ?C nsan h k m v a r rk en daim a m ahlas

m an tk iye (itidal, d ikkat, garizszhk) d ikkat e tm e- lidir. t id a lm i m uhafaza edemAyen rasyonel d- n m iy e rek h issiyatna tab j o lm ak teh l ik e l id ir , z ira his em rin i k a lp ten alr kalp ise ak la m ra caa t e tm eksiz in insan heyecana g e t i re rek k a ra r v e rm iy e sebep o l u r ; Buna binaen ku v ay i ruhani- yey i tatil, itidali g id e re rek heyecan oaltr , ih t iras u yand rab il i r . . , t ida l in i m uhafaza ed em iyen , iyice d ikkat e tm iy en va garezk r o lan veya m a k

~ 26 -

sa t ile h a rek e t eden in san la r n verecei h k m d e da im a hakszhk o iab il ir h ak ik a t a leyh im izde d a h i olsa h k m doru o larak verm eli, leh veya a ley h te v er ilecek k a r a r l a n daim a ra syone l s e b ep le re is t ina t e t t i rm elid ir , . Y ak n hasl olam ad zam an larda yzde doksan ih t im al o lan zann galip ile h k m v e rm e k ancak hukukan caizdir-.

14 Ak m addi mi veya m nevi m i olmaldr?C M add agk ehvan h is le rden doar k a

dna olan m n h a b b e t gibj.. Blant biz ancak haya k o luruz hay r t a h a k k u k e t t i rm e k y a rad an a aittir .. D e k a r t ise m an ev ak b t n h i s l e r in 'e n u lv is id ir diyor..

15 D nyada yaplacak en m h im i n e d i r ?C . D n y ad a yaplacak en m h im i, insan

ln terb iyesin i , ah lk m slaha ta h m a k ve b u n la r n tek em m l n e h izm et e tm ek tir . , nsan e v v e l ah lk faz ile tle rin k a id e le r i hakk nda bir f ik ir sah ib i olm al ve bu kanaatin dnyada kklem esine a lm ald r . . K a n t o ver.hile h a r e k e t e t ki fiilin b ir kaidei u m u m y j 'e olabilsin diyor...

Netice 'a izahlarda,n anlalaca ze re stad, d indar, m u tek id , m an ev iy a t sa lam olup m te;;avvifiarla m tek e l l im le r i , bilhas.sa selef m ezheb in i [1] m dafaa eden le r i m u h ak em e eder ,

27

|1 ] Seief iye , s a h a b e ve t a b i i n nezhebincie b u lu n a n fukf.ha j iu h a d d is in d i r . yan i sa f eh l i .'iinDet mezhebic iir , s e je iy e n in yolu K u r a n y o lu d u r , K u r a n yo lu d a ta zimi b a r i h u s u s u n d a m b a la e d ip t a f s i l t a d a lm a m a k , v c u d u b a r iy i ecBam a rz iy e ve

hep zayf noktalarn ortaya kor ve kendisi de- daha ziyade selef mezhebine meylederdi. stad ideal ve rasyonel dnen, dalist bir filozoftur . [1], idealizmi daima realizmin stnde grmtr; geni dnceli bir mslmandr- Hatta slm dini maslahat dinidir, maslahat nassa tekad- dm eder [2] dediine gre mulak ekildeki din m eseleleri formle edebilirdi.. Bundan dolay tarih retmeni Zeki Konrapa stade (zamann imam zami) demitir.. Siyeri Celilei Nebeviye adl eserini yazd zaman tarihi edyan m derrisi Mahmud Esad efendi .stade Allah senden raz olsun, ne iyi^ ettin de bu kitab yazdn, mevzu hadislere ben bir trl inanamyordum, fakat bir ey de sylemiyordum, sea benim m klm hallettin dediini babam bizzat bana sylemitir.. Baz dmselerin ehem mivet verdii (za tehayyertm filum uri festeinu min ehlilku- bur) cmlesinin [3*] asl olmadn ve buna kar

emaviyanin ksm laryle istidlal etiip, mDakaay mucip ve halli mkl olan bir takm meBelelerle uramamak, ancak kura n Karimin gsterdii veh ile ediltei akliye ve nakliye ile akaidi imauiyeyi isbat eylem ektir ki bu yo( en salim olandr.

[1] Dualisme, ruh ile bedenin iki ayr ve mstakil lem olmas fikridir. Felsefede dualism e teorisi derler, bunun zdd mooian dir, maddiyun monisme tarefdardr. (Ruh-mebdei fikir) cisim deil, mtehayyiz deil ruho nurdr.

[2] Gazali m aslahat yerine igtislh ta birini kullanm tr ki bundan maksat da halktan fenal defetm ektir. M aslahat zarur, kll ve kat olm aldr.

[3| lerinizde ardnz zaman llerden yardm iste - yinizn demektir bu hususta Ktib elebDD (Mizan l hak)' adl eserinde izahat vardr.

- 28 -

vap olarak stad fatiha suresindeki (yyake na* 'bd ve iyyake .nestain)] hatrlatm ve ancak Cenab, Haktan istiane edilir ve ancak ona taplr.. lden yardm istenmez.. ?[atta baz t rbelerin parmaklklarna balanan dml iplerin, trbe rtlerini yze srerek pmenin ve Eyp trbesindeki ayak izi olan malale yzn, srmenin katiyen doru, olmadn, lnn ancak ruhuna fatiha okunabileceini ve hayrla yada- dilmesinin doru olacarii bir ok defalar sylerdi... Babam cidden yksek teolog kymetli b i r - m verrih Arap limlerinden zeki mgamzn tabiriyle arap edebiyatnn arihi idi.

stadn Tarih kongresine itirkf

sta t 93 de Ankarada Trkoca binasmda yaplan Tarih kongresine itirk ederek Byk Millet Meclisi ikinci reisi sayn bay emsettin Gnaltay islm medeniyetinde trklerin mevkii hakknda konferans verdii vakit stat da ona mukabil olarak ehli snnet limleri ve felesoflar hakknda sz syleyerek ['] Trk tarihi tetkik .

|1] Ehli snoel: Peygamberimizin ffittig yoldan gideniert mtezile iae ehli giinnetten ayrlao ehli bidat melmanlardr hli snnet, Hanef, afi, Hanbel, M aliki mezhepleridir ki bunlarn saliklerine Snn d e r le r ; Bu da ikiye ayrlr biriai Amme dikeri Hassadr Am m eler: M atridiye, Ejariye g ib i.. Haftsalar; S slefiye g ib i ki G azali Ammeye tabi olup bni tey- m iye (Vefat : 728) ise Haaaaya tabidir e;ariye indinde ef'ali lhiye hikmet ile sebeplenm em itir. [lmi kelm 1. H . 1].

29 -

30

cem iye tin in ka lem e ald ta r ih k itabnda m ill g a y e gzedildiini, lm m etod la r i le gidildiini, h e r m e v zu u n b i r deli le balandn, as r la rca m iis lm an la ra p i ta r l k ed en T rk le r in slm d n y a n d a en b y k a l im le r i , en b y k filozofla r ye ti t ird ik le rin i, slm m eden iye tin in ge rek tem e a t lm asnda, gerek gen i lem esinde b t n m il le i le re a lem d ar o lduk la rm ak b i r delil ile i rfan a lem ine h itap ettiini, T rk le r in tes irin i, f ik r haya t ve t rk irfan hakknda k i tab n baz nok ta lar n tavzih e tm ek istediini ve Bay em sett in G ra l ta y n vaktin darl ndan ni beyan edem edi i baz c ihe t le rde i lv e le rd e bu lunarak , is m n zu hurundan evve l t rk filozofu ik i l le r den A n a h a rs s s o lduunu, A rap larda E kind i le Y em en li H e m d n den baka filozof o lm adn d ierle r in in ya t rk veya T rk le r in ak irt le r i olduunu ve is}m. felsefesi t rk felsefesi m a h iy e tinde olduunu, Badatta, am da felsefeyi yayn* l a y a n F a r a b l ] ana y u r t ta ise bni S in a olduunu ve bn i R t n bn i S in a nn ta lebes i o lduunu v e ah lk felsefesini o r taya koyan v e a rap lisa- n iy le en ev v e l ev r im teorisini yazann ihvani s e fa filozoflarndan EbU' S le y m a n b s t i olduunu, fa tis dil ile yazan da C e l le t t in i Rum v e t rke olarak yazan d a Knalzade Ali efendi o lduunu Snn v e m u tez i len in akla pek k y m et v e r d ik le rin i v e ilk t rk m uhaddis in in b n lm b a re k olduunu ve cedel fkh i lm in i vazedenin Pezdev olduunu m k e m m e le n an la tm t r [2]. Bu

[ l | 339 da amda lmtr.[2 | BirDci Trk tarihi kongresi a d l kitaptan.

31

kongrede Atatrkn de takdirlerine mazhar olmutur... 1937 de D olm abahe saraynda Tarih kongresine de i t irak e tm i ve burada da Trkler' den uzun uzadya bahsetm itir .. .

3ir.=rsal! Hakk IzordrO *ktphanes!

S leym an iye k itap l iinde bulunan (zmirli sm ail H akk k itapl ) 3700 cilt k itap ih tiva e tm ektedir . . Bu k i tap lar s ta t tam am iy le , kendi para siyle ted a r ik etm itir-

B en cocuk ik en h a t r J a n m V efada em settin M onlagrani m ahallesindeki ev im ize h e r hafta kfe ile k itap lar geiir , E ab am okum a odasna e k i le rek b u n la r m tem ad iy en okurdu biz onun yzn ancak y em ek zam anlar g r rd k .. B yle lik le 3700 cilt k itap e lde e t t i b y k b ir oda srf k t p h an e iin Eyrimti... K itap la rdan u m u m un da istifade e tm esin i d nen s ta t b u n la r vak fe tm iye k a ra r v e rd i 1338 de M eban H ayriye m d r olan E sa t Serezli k itap larn tasn if ve tah r i r in e re sm en ben i m e m u r e tm iti . Y anan m eiha t dairesinde b ir ay bu k itap lar n tah r i r iy le m egul o ldum .. N ihaye t S leym an iye k t p h anesinde iki depoya bu k i tap la r ye,rletirildi.. V e ' re sm en (zm irli sm ail H akk k tphanesi) cesis edildi.. . V akfiyesi de Esat Serezli tarafndan y a zld. A rt k s ta t haf tada iki g n m u n tazam an k en d i k itap l ndad r .. z m ir l i sm ail H akk k i tap lndaki k i tap la r m u h te l if B ilim le re a i t t ir din

ilim lerine, felsefeye, tarih ve edebiyata ait Arapa, Trk-e, Franszca yazlm eser pek oktur. Bunlardan mada tb, matematik, tabiiye, iktisat, hukuka, ktbi mevsuat adiyle ansiklopediye, corafyaya ait bir ok eserler vardr.. Ansiklopedik eserlerden Em rullah efendinin Muhi- tlmaarifi, Franszca, be cilt mon profesrler. Kamil Flamaryonun sekiz cilt resim li ansiklopedisi mevcuttur [*] stadn kendi bran haricinde olan 48 ciltte asker ilimlere ait eserler vardr.. u halde kitaplkta her fenden ve herkesin faydalanaca kitaplar vardr... Bu itibar ile 20 Nisan 1946 tarih ve 493 sayl sayn Mill Eitim Bakanmzn imzasiyie gelen bir yazda Trk ilim ve irfanna hayat boyunfca deerli hizmetlerde bulunmu ve kitap 'koleksiyonlarn Sleymaniye kitaplmda irfanmza armaan e tmek suretiyle de rnek alnmya deer yksek ^bir feragat gstermitir> diyerek sitayikrane bir dil ile stad takdir etmitir..

32

[1] Bu ear 2000 resim li olup od dokuzuncu ara kadar olan malmat havidir.

zmirli !s!x?ail Hakknn jbilesi

srtat emekliye ayrldktan epey zaman sonra profesr Ziyaettin Fahri Fndkolu ile beraber profesr Hilmi Ziya onun iin bir jbile yapmak istiyorlard kendisiyle grerek lzmgelen izahat al* diktan sonra 8 aralk 1944 Cuma gn Kadky Halkevinde jbilesi yapld o gn btn liselerin son snf talebeleriyle Yksek retmen okul talebeleri ve dostlar hazr bulunmulard... Merhum bay Mehmet Ali Ayni ilk evvel krsiye karak stadn m eziyetleri hakknda sz syledikten stmra, beynelmilel mevkii hakknda torunu M ev hibe zmirli ve kelm tarihindeki mevkii hakknda Erenky Kz Lisesi mdr Faika Onan ve hocalk hayathakkknda Kain biraderi avukat Ks:d- Ei Aytaman szler sylemilerdir. Faika Onann syledii sz aynen yazyorum :

Kadky Halkevinden Sayn emekli profesr zmirli smail Hakk'nm 75 inci Ylndan tr yaplan jbilede sylenmitir :

75 Yllk mrnn 50 inde retmenlik yapan retim deeri stn, baslm ve henz baslmam eserleriyle bilgi hayatmzda yeri belli sayn stadmz iin bu pek yerinde ve yolunda topluluun temininde harcanan ve esirgenmiyen him

3

metlerin retmenlii aziz ve kutsal tanyan genel eitimizin en gzel ve manl bir grnts sayar bu arada eski bir talebeleri olduumdan t- r beni de vazifelendiren tertip heyetine kranlarm sunarm.

Sayn profesrlerimiz ve gen arkadalar :Hocamzn hayat ve ahsiyetini, M illetler ara

s deerini, eserlerini, Trk tefekkr tarihindeki yerini belirtiler ve belirtecekler, ben de ksaca kendilerinin felsefeye intisaplarndan balyarak Yeni Kelm isimli eserini ilim tarihimize hediy etmek suretiyle Kelm tarihindeki yerlerini slm felsefesine hizmetlerini belirterek bu alandaki orijinalitesini ksaca nnze koymaya alacam.

Hocamz 1894-1312 tarihinde Mlkiye mektebinin dadi smflarnda Arab retmenlii yaparken Felsef mevzulara kar duyduklar temaylleri okuyor ve hatta yazyorlard.

li Paann sedareti zamannda alan Darlfnunda Mantk Muallimi bulunan Abdlkerim efendinin Mizanl tidal adl eserinde bahsettii yeni Mantktan nakiller yapmak suretiyle Porfil- y,sn sagocisine Miyarilulm adiyle yazdklar erh bu devrin mahsuldr.

1907-1325 de Edebiyat ve lh iyat Fakltesinde Mdr bulunuyorlar ve lhiyat Fakltesinde usul fkh okutmaktadrlar. Burada retim deerlerini kayt eden talebelerinin htralarn kaydederek mevzuma devam etmeyi vazife- bilirim-

34

Memleketimizde felsefe babas diye amlan Emrullah efendi bu tarihlerde Darlfnunda Hikmeti Nazariye adiyle felsefe okutmaktadrlar. Em rullah efendinin Maarif nezaretine gemesiyle Felsefe dersleri tamamen hocamza veriliyor. Bu Yllarda lhiyat Fakltesinde skolastik felsefe ile Kelm okunmaktadr. Esasen Allahn zatndan, sfatlarndan, mebde ve maat meselelerinden Sey- yit erifin tarifine gre kanuni isln- zerine bahseden Kelm ile iskolastik felsefe okadar birbirine kanmtrki, iman ve ahret bahisleri olmasa Kelm ile felsefeyi birbirinden ayrt e tmee imkn kalmamtr.

Hocamz garpl bir felsefe anlay, metodik bir alma ile yeni bir lmikelm ihtiyacn hissettiler. Bu ad tayan matbu eserleri bylece ortaya konmu oldu.

Hocamzm eserlerini tantacak gen arkadamda imkn nisbetinde tahliller yaparak deerini belirtecei yeni lm ikelm eserini ele alarak Kelm tarihindeki mevkiini tebarz ettirm ek iin ksaca diyebilirim ki ;

Eshbkirm ve tabin asrnda ahkm itika- diye ve mesaili imaniyenin nazari eriden gayri bir m antk ile isbat ve teyidine lzum bile hissedilmi deildi. nk onlar Hakkn kitabna, Resuln snnetine dorudan doruya inanyorlar, eri nazar kfi geliyordu.

Hicretin birinci asr sonlarna doru imn ve akde m eselelerinde husule gelen ihtilf, b itat

35

lardan dolay dini akideleri edille ile ispatlamak, bilhassa dinde yeri olmuyan mcadele ve m nazaalar halletmek endiesiyle Kelm emrol* mutu. Kelm clar akl sarih ve nakli sahihi b irletirmek suretiyle dini meseleleri isbat ve teyide kalktlar.

Bu biraz da devrin hazrlad tarih, b ir zaruretti. Bilhassa Halife Memun zamannda Aristo ve Efltunun kitaplariyle beraber Matematik, Tp, Elkimya, Astroloji ve Astronomiye ait Yunanca eserler Arapaya evrildii bir devirde s- lm aleminde asrlarca mddet dinin ahkm iti- kadiyesi her trl tariz ve intikattan mnazaa ve ihtilflardan masun kald halde bilhara bu ahkm tevil, tahrif ve iptale kalkan meslekler (Cehmiye, Kaderiye, Mrcia, Cebriye, Mtezi- le) gibi mezhepler meydana km baz pheler uyanm ve slm esaslar mdafaa m ecburiyetleri hasl olmutur.

te biraz evvel de bahsolunduu gibi lmike- lm dini akideleri ispatlamak kastiyle dini bir ilim ekline koymak istiyenler tarafndan tedvin olunmutu.

Her nekadar Kelm tabirini ilk kullanan Am- r bn iB ab[l] ise de eshap ve tbiinin akidesine aykr olarak lmikelma dair ilk eser telif ve tasnif eden Ebu, Huzeyfe Vsl bin bni Ata

36

[I ] Trktr slm rasyoDalizmini tesis etm itir [islmda trklerin mevkii adl em settin beyin konferans].

olmutur [I]- Yolunda ve izinde yryenlerle i okadar ileri gidiyor ki artk Akaidi slmiye Nu- susu Kuraniye, Peygamberimizin haberlerinden deil Kavaidi Kelm iyeden istinbat edilir bir hal douyor.

Kelmn tedvininden maksat akidelerde meydana gelen pheleri halletmek olduu halde bilhare imn mesailine akl mant tatbik olunduundan daha mhim ihtilflara dryor ve Kelm iyat douyor.

Balangta din bir nazariyeyi akliye, mev- zuayi ilmiye halinde tedvin etmek, imn ve akide meselelerini reyi akli, mantkla incelemek emelinden doan sonralar tevil ve tarifler yapmak suretiyle dinin vahde ve ittihat belirten tima esaslarn unutturan birok mezhepler zuhur ediyor.

Bu defa da asil bidati reddetm ek zere bni Kllabm snni Kelm vaziyetini gryoruz ki Eari kendisine tabi olmutur. Bylece bitadlar hazrlyan Kelm yannda cedele[2] m stenit dini akideleri mdafaa eden Kelm gryoruz. Bu arada birok Kelm davalar tahadds ediyor. Bunun iindirki sonralar Kelm mdafaa eden m tefekkirler yannda Kelm ve kelmiyetn l-

37

[1| Bu Vsli bni Ata il Gazal dr ki m utezilenin reisid ir .. (Yeni lmi Kelm. zmirli . Hakk].

|2 ] timi cedel usilu tiha bir ubesi olup mezahibi fk - hiye arasnda cereyan eden mnazarann adabndan bahseder (Yeni lmi Kelm zmirli 1. H akk).

zumsuzluunu hatta zararn ileri srenler olmutur.

** *

te Felsefe ubesinde m erutiyetin ilnndan sonra okutulan Kelm bu evresini izmek istediimiz eski Kelmdr. ok zaman mevzu ve gayesi bir fakat metodlar birbirinden tamamen ayr olan mabdittabia ve Kelm kavgalarn bertaraf etmek Dekart ile balyan Felsefe anlayl ve metodlu bir alma ile Kelm ve m abdittabia almalarn birbirinden ayrt etmek iin hocamz yeni lmi Kelm adl eserlerini ilim dnyamza veriyorlar- Eserin bandaki mu* kaddima?! okuyanlar hatrlyacaklardr.

Eserde iskolastik felsefeden ayr bir cnlayla Allaha, sfata, mebde ve Maada ait mesilin vukufla metodik bir tarza incelendiini grmekteyiz.

stadmz yalnz fau ta d a r da kalmiadlar. Yeni bir zihniyetle yeni bir felsefe anlayiyle dnya apnda deeri byk ve zengin ettlere m evzu olacak slm filozoflarn onlarn sistemlerini metodik bir tarzda incalediler[l].

slm filozoflarnn getirdikleri delilleri ortaya koyduklar problem i garo m tefekkirlerinin gr ve dn ile inceleyip vuzuhla ifade

[ i ] slm f e le so f la r m s y a o n d a (MuhttD a re b i le IraB CellettD devaD. F a rob hni S in a . bni B a cce ) m e h u rd u r [Babam . H. zmiilinD h u s u s n o tu n d a n ] .

38

derek mukayese ve intikat yaparak slm felse* iesini de metodlu bir bilim haline getirdiler.

slm felsefesi kutuklar devre ait ta basma Tiotlar bu anlayla ortaya konmu kym etli bir eserdir.

Tarih Kurumu tarafndan baslm olan ms- m an Trk filozoflar hakknda boror, Elkin- di, Ebubekiri, Kazi felsefesi bu alandaki metodlu ve vukuflu telifleri ile ortaya koyduklar lmez eserler manal ve verim li almalarnn beli birer ifadesidir. Bu eserlerin herbiri ayr ayr zerinde durulacak deerleri belirtilecek bir kaynaktr.

Son yllarda sayn profesrlerimizin iaretiyle niversite genlerinin takdir ve hayrankrlkla karlanacak seminer almalarnda zl ve zel et tlerde geni lde yer alan kendi bykleri* miz ve eserlerini tantmak hususundaki gayretler hocamzn eserlerinde zengin va verimli bir mevzu bolluu bulacaklardr. Bylece yaplacak dikkatli ett ve tahvillerin sayn hocamzn deerlerini daha etrafl ve umull b ir tarzda belirtecei V3 ilim dnyasna tantaca pek tabiidir.

Faika sam Onan

Bunun zerine stat krsiye karak: Tahas- ssat iki trldr biri madd dieri manevidir madd tahasssat bedene manev tahasssat ru- la taallk eder ben bugn ruhan mtehassis

39

olduumdan dolay memnunum bu, benim iim berat, ailem iin bir eref, genler iin b ir dersi ibrettir.. diyerek krsden indi- Ertesi gn S' tanbulda kan btn gazeteler bu jbile hakkn;* da yazlar yazdlar..

40 _

stadn hastal, vefat

s ta t bnye itibariyle salam idi hayatnda ancak bir defa tifo gibi bulak haslalk geirmitir-- Ancak 1337 ylnda eker hastalna tutulm u ve uzun zaman haftann belirli gnlerinde kardeim doktor Necmettinin tavsiyesi zerine rejim yapmak suretiyle hastaln ilerlem esine mni olunurdu.. Bu hastalk onu almaktan alkoy- mamt.. Nihayet lmnden alt ay evvel dimana giden iryanlarn zafiyeti (Kaeksi arteriyel) grld... ve 26 aralk 945 de Kadkynde Cevizlikteki evinden Ankarada bulunan kk, kardeim Hayrettinin yanna gitti.. Orada hastal artm olduundan kardeim doktor Necmettin kendisini grmek zere Ankaraya gitti.. Has- talmn son derece arttn grnce bana haber verdiler ben alelacele 30 Ocak 1946 aramba gn akam stanbuldan Ankaraya hareket ettim Perembe gn Ankaraya gittiim zaman babam, koma halinde buldum beni tanmad ve komadan almyarak o akam yani 31 Ocak 946 P erembe gn saat 18,30 da hayata veda etti-

Cenaze treni

2 ubat 1946 Cumartesi gn Ankarada Hac Bayram camiinde namaz klndktan sonra byk bir kalabalkla ve tabutu el stnde olarak Hac Bayram camiinden belediye nne kadar gtrlerek orada cenaze otomobiliyle Cebecide asr mezarla gtrlm ve 149 numaral lahide defnedilmitir..

Cenazede Mill Eitim Bakan Haan li Ycel, m illetvekillerinden Reat emettin, Nevzad Ayas, Emniyet Umum Mdr Osman Sabri D iyanet leri reis muavini Aksekili Ahmet Hamdi, mavirlerden Yusuf Ziya, Radyo gazetesi muharriri Nurettin Artam, yksek mhendis Sreyya Serez ve Muhittin Tokz, Nurettin d ticaret reis muavini N ejat Aytaman, posta telgraf levazm m dr Hikmet ve daha bir ok zevat hazr bulunmulardr... Allah gani ganirahm et eylesin...[^]

stadn lm mnasebetiyle; 1 ubat 946 tarihli Ulus gazetesinde 2 ubat 946 tarihli Vatan gazetesinde yazlar yardr. 3, ubat tarihli Cumhuriyet gazetesindeki mer Rza Dorulun makalesini aynen yazyorum :

[1] Ostadia hastal esnasnda Emniyet Umum Mdr Osman Sabri ile sabk m illetvekillerinden Nevzad A yasn unutulmaz hizm etlerini burada zikretm ei btn jm irli ailesi namna br bor b ilirim ...

Isnail Hakk zmirli

Yarm asrdan fazla bir zaman ilim hayatmzda nl bir mevki tutan .ve unutulmaz eserler brakan byk stat smil Hakk zmirliyi de kaybettiimizi derin teessrler iinde haber aldk.

Kendisi, yalnz m em leketim izde deil, btn slm leminde eine ender tesadf edilir bilginlerdendi. Merhum stat slm ilim lerinin hemen hepsinde geni ve derin vukufu ile temayz e tmi ve bu ilim lerin hemen hepsine dair kymetli eserler yazm, m edreselerim izde ve eski Darlfnun le niversitemizde bu ilimlerin hemen hepsini senelerce okutmu, binlerce ve binlerce talebe yetitirmi, mrnn son nna kadar ilm aratrmalarla megul olmu, yann ilerlem esi yznden emekliye ayrlmas zerine de bir dakika dinlenmeden ilm almalarna btn hararet ve heyecaniyle devam etmi, velhasl, elli yldan fazla gece gndz ilim lemine hizmet ede ede yaam ve hizmet ede ede Allahn rahmetine kavumu bir ahsiyetti.

Eserlerinin says yz geer ve bu eserlerinin her biri derin irfannn ve yksek bilgisinin b irer bidesidir. En nemli mevzuu slm felsefesi idi ve slm felsesesinin eritii ahikalar belirtm ek, slm tefekkr ile garb tefekkr

a r a s n d a k i ba lan t la r bu lm ak , slm te fe k k r n b u gnn fik ir ce rey an la r n a u la t rm ak onun en be ll i bal endiesi idi-

Yeni lm i Kelm ad iy le nere tti i ese rle rde bu gayeyi gzetmi ve slm lem ine ok byk a rm a an la r b rakm tr . l im ad am la r m z iinde onun derecesinde v e r im l i o lan l-r , onun k n d ar i rfan k itabhanem izi z e n g in le ti ren le r p a rm ak la gsteri leb il ir .

M erhum b t n m rnce k ay b e tm ed i i vasf, i l im heyecan idi. l im heyecan, s hhatin in k n t y e uram olmasna ram en , ona eskimi- yen tazelik ve canllk veriyor, ve m e rh u m s ta t b u heycan sayesinde en g rbz shhatin baara- m yaca ileri gpta ve teb r ik e deer m uvaffa k iye t le baaryordu. l im heyecan, onun b tn m rn ayd n la tan b i r gne t i U zun b i r zam an ektii ve s t rap lar na dayand eker hastal dahi, onun bu heyecan n y p ra tam am ve onun iini ay d n la tan gnei sndrem em iti . O nun iin m r n n son senelerinde, 1953 yl iin, yan i s tan b u l fe th in in beyznc yln ku tlam ya i t irak iin alyor ve b y k Fatih in felsefe cephesin i aydn la tacak b y k b ir eser haz r l yo rdu. O n u n b u b y k eseri de lm eden t a m a m la m o lduunu sanyorum .

M erh u m s tad n bu m uazzam ii baarm ak iin alm aa balad zam an yan n yetmii,

'ha tt ye tm i bei am ve ek e r y znden b ir h ay l i y b ran m o lduunu gznne getirirsek,

43

ruhunu kaplyan ilim, heyecannn ona verdii olaanst kudretin mahiyetini azok kavram, oluruz. Nitekim onun yze yakn eser telif etmi olm.is, heyecannn yaratcln sz gtrmez vuzuh ile belirtmektedir.

Merhum, mrnn son yllarn. Fatihin felsefe cephesini aydnlatmaa aid olan eserini yazmakla geirirken baka slm -Trk Ansiklopedi* sinin ba m uharrirliini byk bir liyakat ve ih tisas ile ifa ediyor ve en mhim bahisleri kaleme alyordu. Merhum stad birka sene daha yaam ' olsayd, ilim ve irfannn btn zn bu eserle vermi ve slm her meseleyi aratran ilim erbabm, ihtisas dairesindeki her bahis hakknda aydnlatm olacakt.. Onun lmile slm -Trk irfan, telfi edilmez bir kayba u ram tr.

Merhum stadn en mhim baarlarndan biri, kendi dileince bir husus ktbhane kurmak ve bunu kurmak iin her fedakrl gze almakt. Kendisini alkalandran her eseri, uzaktan, yakndan getirtir ve ondan faydalanrd. Kendisi senelerce nce bu ok kym etli ktphaneyi m illetine hediye etmi ve onun btn kitaplar S- leymaniye ktphanesine yerletirilmiti. Hayatnn en byk zevklerinden biri, shhatinin yardm ve msaadesi nisbetinde Sleymaniye k tphanesindeki odasna ekilerek tetebbularile megul olmak, yahud bir meseleyi aratrmak, yolunda yardma muhta olanlara yardm e tmekti.

44

nk merhum stad, ilmini nefsine hasretm ek isteyen hodperestlerden deil, onu bol bol verm ekten haz duyan fedakrlardand. Bir eseri e le geirince onun bir bakas tarafndan grlmemesini istiyerek ilim stnl taslamak, onun mrnde tenezzl etmedii bir kklkt. Bilkis stad zmirli, btn mrnce, her isteynden ilm ini esirgememi ve her dileyene btn bilgisini sunmutur.

stadn ilim ahlk da, ilim heyecan seviyesinde idi.

Tanrsnn huzuruna, btn b ir mr ilme vakfetmi, ilim iin yaam ve ilim yolunda lm bir ilim ehidi vakarile ykselen zmirli, yalnz bizim deil, btn slm leminin doldu- ramyaca derin boluklar, taziyet ve teselli kabul etmez matem ler brakarak bizden ayrlmtr.

Kendisini otuz be yl nce Mehmed Akifin muhitinde Babanzade Ahmed Naimle, Ferid Kamla birlikte tanmak erefini kazanm ve onun iltifat ve tevecch ile karlanmtm. Kendisi Mehmed Akif muhitinin ea belli bal erknn- dand ve o meclis, zmirli>siz tamamlanmazd. Onlarn hepsi Allahn rahmetine kavutular. Ni* hayet o da, o meclisi bambaka bir lemde ta mamlamak zere onlara katld. Ve onlar gibi, o da, bizi ksz brakt,

Trk milletine ve slm lemine basal dileriz.

mer Rza Dorul

45

Bunlardan baka 6 ubat 946 tarihli zmirde kan Yeni Asr gazetesinde, Vakit gazetesinde 18 ubat 946 tarihli Haber gazetesinde,[1] Tasvir gazetesinde, Yeni Adam mecmuasnda Yeni a mecmuasnda, 10 mart tarihli Ulus gazetesinde[2] yazlar yazlmtr...

Millet vekillerinden sayn brahim Aleddin. Gvsa ile Cemil alayan ve Cumhuriyet Halk

Partisi genel sekreteri Nafi Atuf Kansdan ayrca taziye m ektuplar da gelmitir... Bir tane- sini aynen yazyorum :

Cellettin zmirli stanbul. E. Lisesi retmeniDeerli babanz Profesr sm ail Hakk zmir*

linin lm beni de onun btn dostlan ve tak- dirkrlar gibi ok derinden mtessir etti. Size bs sal dilerken babanzn deerli memleket hizmetlerini ahsnzda devam ettireceinizden emin bulunuyorum. Gnlden taziyelerimle sayg ve sevgilerimin kabuln dilerim.

C. H. P , genel sekreteri Krklareli Milletvekili

N. Kansa

Nurettin Artam da stadn im mnasebe" tiyle gu beyti sylemitir :

46

[1) Haber gazetesindeki makale tarafmdan yazlm tr.[2] Bu makale Nevzat Ayas tarafndan yazlm tr.

Hakky Hakka eyledik isal Ona Hasret ekerdi ibni Keml Yrd Hakka Hakk zmirli ekeriz biz da imdi smi Cel].

47 -

Feragati nefis ile aljan, binlerce talebe yetitiren, beynelmilel hret kazanan. Maarif ma- dalyalariyle taltif edilen, memleketimize kymetli eserler brakan stadn vefat yalnz Trkiye iin deil, btn slm lem i iin byk zayiattandr...

stanbul 2 Haziran 1946 Celleddin zmirli

Y anl Dojirru Sahife Safir

mftiletnan mftileDam 3 8azlmmtr yazlm tr 13 6

peygamberlerimiz peygamberimiz 13 Not 3

Mtesavvife mstasvife 16 6 [1!

Darlhikme reiai MecHsi mpayih reisi 16 7

fukuhu arasnda felesoflarla miiteks!-

limler arasnda 26 12

|1 | Nefsini m tesavvjfeye bcnzeden hakilatta mutesavvife olmayan kim eye m stasvife derler.