-

1

magazyn 37Sobota–niedziela 31 grudnia 2011 – 1 stycznia 2012 Gazeta Wyborcza wyborcza.pl

RELIGIA |

jako skutek uboczny

1

36 magazyn Sobota–niedziela 31 grudnia 2011 – 1 stycznia 2012 Gazeta Wyborcza wyborcza.pl

PPROF. BOGUSŁAW PAWŁOWSKI: Gdybyszympans nauczył się mówić, to też był-by wierzący.TOMASZ ULANOWSKI: Proszę?– Przecież bez języka nie byłoby reli-

gii. To dzięki mowie ludzie zaczęli opo-wiadać sobie sny. Spotykali wnich zmar-łych, którzy kazali się im zachowywaćtak, a nie inaczej. To dzięki językowi za-częliśmy zadawać sobie pytania oświat,życie, śmierć. Znajnowszych badań wynika, że ma-

łe dzieci, niezależnie od tego, czy są wy-chowywane wrodzinach religijnych, czyateistycznych, myślą wkategoriach przy-czynowo-skutkowych. Jeśli na niebie po-jawiają się chmury, dziecko pyta: „Apoco one są?”. Dzięki temu pytaniu narodziła się nauka. – Oczywiście. I jako naukowiec pytam:

po co jest religia? Czy to zjawisko adap-tatywne, czyli dziedziczona cecha przy-stosowawcza dająca na przykład dłuższeżycie, radość albo więcej dzieci?Religia jako oddzielny koncept jest

wymysłem czysto zachodnim. Bo np.społeczeństwa zbieracko-łowieckie czypasterskie nie znają wogóle tego pojęcia.Nie ma tam podziału na sacrum i profa-num, charakterystycznego dla kulturyZachodu. Dla nich wszystko, co istnieje,jest związane z jakimś mistycyzmem. Dzieje się tak z powodu konstrukcji

umysłu Homo sapiens, który domaga sięmyślenia przyczynowo-skutkowego, apo-nieważ nie umie rozgryźć pewnych zja-wisk, przypisuje im źródła boskie.

Czyli razem z językiem dziedziczymy poprzodkach wiarę w bogów?– Znatury jesteśmy teistami. Genetyk

Dean Hamer wksiążce „The God Gene”(„Boski gen”) twierdzi wręcz, że to wpływkonkretnego genu.Uczeni, którzy badają religię, na przy-

kład Richard Dawkins, twierdzą, że jestona skutkiem ubocznym możliwości, ja-kie stwarza nasz umysł. Skutkiem ubocz-nym pewnych innych cech, które byływażne zewolucyjnego punktu widzenia. Weźmy choćby wspomnianą już przy-

czynowość. Człowiek lubi nadinterpre-tować różne zjawiska. Na przykład za po-ruszaną przez wiatr trawą „widzi” skra-dającego się drapieżnika. 99 razy to prze-widzenie, ale raz na sto za trawą rzeczy-wiście czai się tygrys. Przeżyje ten, ktoprzeszacowuje ryzyko. I to on przeka-zuje swoje geny.Kolejną taką cechą może być posłu-

szeństwo dzieci wobec rodziców. Niepo-radne osobniki, które nie wiedziały, jakzdobyć pokarm, były zależne od rodzi-ców. Dlatego natura premiowała ich po-słuszeństwo. Bo te niegrzeczne oddalałysię za bardzo od domu, zjadały trujące ro-śliny, lądowały wprzepaściach albo koń-czyły wpaszczach drapieżników. Ito spo-wodowało wytworzenie się wmózgu cze-goś na kształt „modułu posłuszeństwa”.A ten boski gen?– Hamer wskazuje na jeden –VMAT2,

który jest związany z szybkością uwal-niania dopaminy. Twierdzi, że osobyzpewną jego mutacją są bardziej udu-chowione, o wiele częściej popadająw fundamentalizm. To zresztą potwier-dzają rozmaite niesamowite badania opi-sujące niektóre choroby. Na przykładuosób zparkinsonem, które cierpią zpo-wodu problemów zukładem motorycz-nym, religijność mocno spada. Dlacze-go? Bo mają obniżony poziom dopami-ny. Zkolei schizofrenicy, którzy są na swe-go rodzaju „dopaminowym haju”, mająwidzenia, halucynacje.To są wszystko sprawy, którymi zaj-

mują się dziś tzw. neuroteolodzy. Badająwpływ różnic neurobiologicznych na re-ligijność, uduchowienie.Religia to opium dla ludu?El Greco, „Chrzest Jezusa”, rok 1597. Muzeum Prado w Madrycie

– Coś jest na rzeczy. Wiadomo np., że osobywierzące mają wyższy próg bólu niż niewierzące.Podczas rytuałów religijnych wzrasta uich uczest-ników wydzielanie endorfin, naturalnych opio-idów, hormonów uśmierzających ból iwywołują-cych poczucie szczęścia. Adopamina jest zwią-zana zukładem nagrody.Jesteśmy zwierzętami społecznymi. Czy to tak-że ma wpływ na naszą religijność? Badania wska-zują, że wierzący są bardziej szczęśliwi od ate-istów, także z uwagi na silne więzi łączące ichz innymi ludźmi.– Możliwe. Rytuały religijne zbliżają ludzi do

siebie –wierni podczas uroczystości dotykają się,przytulają, razem coś przeżywają. Powstaje wspól-nota, która daje poczucie bezpieczeństwa.David Sloan Wilson, ewolucjonista, uważa, że

przydatność religii polega na silniejszej współ-pracy wgrupie, większej solidarności, lepszej ko-munikacji. Jego zdaniem grupy związane wiarąmiały przewagę nad innymi i dlatego religia taksię upowszechniła.Wprzeróżnych grach społecznych, wktóre

izraelscy psychologowie angażowali badanych,osoby religijne chętniej ibardziej szczodrze dzie-liły się swoimi zasobami z innymi.Choć, nawiasem mówiąc, to nieprawda, że spo-

łeczeństwa zlaicyzowane nie potrafią się zorga-nizować, co udowadniają dziś kraje skandynaw-skie. Brak boga wcale nie musi oznaczać chaosuibezprawia. Zatem potrzeba porządku nie mogłabyć ewolucyjną praprzyczyną narodzin religii. Te-raz zresztą są różne fora internetowe, wcale niereligijne, dzięki którym ludzie mogą się spotkaćipobyć razem. Nie trzeba już iść do kościoła, że-by poczuć wspólnotę duchową.Jednak antropolog Richard Sosis, który wXIX

wieku badał komuny, wykazał, że te religijne by-ły bardziej wytrwałe niż komuny świeckie. I, cociekawe, im więcej było wnich restrykcji, twar-dych zasad, tym dłużej członkowie komuny ze so-bą wytrzymywali.Wydaje się, że ostre zasady gry silniej przywią-

zują do grupy. Bo jeśli inwestujemy wnią tak bar-dzo, że na przykład wyrzekamy się własnych za-sobów, alkoholu, seksu czy innych przyjemności,to trudniej nam potem uznać tak duże poświęce-nie za bezsensowne i rezygnując zuczestnictwawgrupie, „zmarnować” kosztowną inwestycję. Tenmechanizm psychologiczny wykorzystują zresz-tą twórcy różnych sekt, którzy każą nowicjuszomwyrzec się rodziny iwszelkich ziemskich dóbr.Religia zawsze jest mocno nasycona emocja-

mi. Można by ją trochę porównać do braterstwa,jakie tworzy się na wojnie pomiędzy towarzy-szami broni. Niezwykle silny stres, ocieranie sięo śmierć powodują, że powstają nierozerwalneprzyjaźnie, więzy krwi.No i jak z osobami tak mocno ze sobą związa-nymi mają dogadać się ci spoza grupy, obcy?– To jest problem dość nowoczesny, bo kiedyś

nie było wielu odszczepieńców –sami by sobie poprostu nie poradzili. Badania zresztą pokazują,że wspołeczeństwach, które mają problemy zdo-stępem do wody czy jedzenia, bóg jest istotą mo-ralną, awięc każe swoim wyznawcom pomagaćsobie wzajemnie.Tylko trochę mniej niż połowa Anglików, którzydeklarują się jako chrześcijanie, wierzy w to, żeJezus istniał naprawdę, umarł na krzyżu, a po-tem zmartwychwstał. To dobrobyt pozbawia Za-chód wiary?– Na to wygląda. Jednak oprócz dobrobytu ma-

my dzisiaj jeszcze naukę. Wydaje się, że wyjaśniaona dużo więcej niż religia. Zadaje trudniejsze py-tania i uzyskuje bardziej skomplikowane odpo-wiedzi. Ido tego te odpowiedzi można obalać, za-stępować innymi, lepszymi. A zbogiem się niedyskutuje.Ta tak zwana falsyfikowalność nauki to zresz-

tą jej wada, bo cuda – które nie zgadzają się z na-

szą intuicją – są lepiej zapamiętywane, wzbudza-ją przecież większe emocje.No idzisiaj mamy też bardziej skuteczny mo-

nitoring niż ten boski, który zmuszał ludzi do za-chowania pewnych reguł. Wszędzie są kamery,jest policja. Jak pokazuje World Value Survey, sondaż,

w którym świat wartości badany jest w blisko100 krajach, uczestnictwo wrytuałach religijnychspada wwielu miejscach na świecie. Wmieściebierze wnich udział jedna piąta mieszkańców, nawsi, gdzie koszt odstępstwa jest większy, połowa.Religii wkrótce nie będzie?– Tak prognozowali wielcy socjologowie Émi-

le Durkheim iMax Weber. Od ich czasów minę-ło jednak 100 lat, a religia nadal jest. Choć wy-daje się, że tendencja jest spadkowa. Zapowia-danego przez niektórych renesansu wiary jakośnie widać.Ale ten trend może się odwrócić. Na podsta-

wie badań zkońca XX wieku przeprowadzonychw82 krajach wiemy bowiem, że osoby, które czę-ściej biorą udział w rytuałach religijnych, mająwięcej dzieci. O ile ateiści mają średnio około1,7 dziecka, wierzący, ale bardzo rzadko prakty-kujący – 1,8, praktykujący raz wmiesiącu – 2,0,o tyle osoby bardzo religijne – aż 2,5.Choć te badania objęły tylko związki stałe

i nie uwzględniły liczby „skoków w bok” orazdzieci z nieprawego łoża, to jednak mało praw-dopodobne, aby przy bardzo skutecznej anty-koncepcji osoby swobodne w swoich zachowa-niach seksualnych miały średnio więcej dzieciniż wierzący.Szwajcarskie badania z 2000 roku, w któ-

rych zbadano tylko dzietność kobiet (wtedy uni-ka się problemu dzieci z nieprawego łoża), teżwykazały, że liczba potomstwa silnie zależy odreligii. Dzietność ateistek była najniższa.Ale przecież to wcale nie znaczy, że dzieci re-ligijnych rodziców też będą religijne.– Wprzypadku religijności tzw. współczyn-

nik odziedziczalności jest akurat dość wysoki,bo wynosi 0,4-0,5, czyli nieco więcej niż wprzy-padku niektórych cech osobowości. To znaczy,że za blisko 50 proc. zmienności stopnia reli-gijności wdanym społeczeństwie odpowiada-ją czynniki genetyczne.Jest jeszcze inna ciekawa rzecz – pozytyw-

ne kojarzenie partnerów. Chodzi o to, że ludzieopodobnej inteligencji, wykształceniu czy za-interesowaniach garną się do siebie i częściejtworzą stałe, długotrwałe związki niż ludzie, któ-rzy się od siebie różnią.W biologii na przekór prawom fizyki podobień-stwa się przyciągają?– Ano tak. A ludzie wierzący przyciągają się

jeszcze mocniej niż ci podobnie wykształceni!Wprzypadku religii współczynnik tzw. homo-gamiczności związków wynosi 0,5-0,6. To więcejniż przy podobieństwie cech osobowości.A dlaczego wiara miałaby być w związku waż-niejsza od osobowości partnerów?– To ciągle nierozwiązana zagadka naukowa.Wiadomo jednak, że istnieje pewien zestaw

cech, które mocno ze sobą się łączą. Po pierwsze,autorytaryzm, awięc wiara whierarchię, wto, żenależy słuchać autorytetów, głowy rodziny, czy-li mężczyzny. Można powiedzieć, że ta cecha pier-wotnie odpowiadała za organizację rodziny.Po drugie, konserwatyzm, czyli podporząd-

kowanie się pewnym regułom społecznym zna-nym od dawna. To cecha, która miałaby porząd-kować życie danej społeczności.I po trzecie, religijność, odpowiedzialna za

najwyższy poziom kontroli, odpowiadająca napytania o reguły rządzące światem czy Wszech-światem.To taka triada, która kontroluje życie: rodzin-

ne, społeczne iduchowe. Jej ukoronowaniem jestbóg. Innymi słowy – osoby, które są konserwa-

tywne, wierzą wautorytaryzm, najczęściej będąteż wierzyły wboga.Wiadomo też, że wreligii katolickiej to kobiety

są bardziej praktykujące niż mężczyźni. Dlaczego?– Według mnie niektóre religie bardziej „pa-

sują” mężczyznom, a inne – kobietom. Te, którestrzegą rodziny, monogamii, jak chrześcijaństwo,są bardziej zgodne zkobiecą strategią reproduk-cyjną. Wislamie jest odwrotnie, tam to mężczyźnisą uprzywilejowani. Cztery żony bardziej pasujądo męskiej strategii niż jedna (bo mężczyźni sta-wiają na liczbę, akobiety na jakość partnera).Istotny jest też oczywiście wiek. Wiadomo, że

im ktoś starszy, tym większe prawdopodobień-stwo, że będzie wierzący. Na przykład wamery-kańskich badaniach Instytutu Gallupa z2006 ro-ku tylko 47 proc. 18-29-latków deklarowało, że re-ligia jest bardzo ważna w ich życiu, awśród osóbpo 65. roku życia ten odsetek wyniósł aż 72 proc.Oczywiście powodów jest wiele, są choćby róż-nice pokoleniowe, ale jednym znich jest to, że lu-dzie młodzi są bardziej samodzielni, silniejsi,a starsi potrzebują wsparcia. Wdowcom dużo ła-twiej przejść przez smutek i cierpienie związanezutratą współmałżonka, jeśli są wierzący – to efektdziałania wspomnianych już endorfin.Niektóre badania pokazują zresztą, że ludzie,

którzy przez całe życie angażowali się intensyw-nie w rytuały religijne, dłużej żyją i rzadziej za-padają na niektóre choroby (podobnie zresztąosoby, które medytują).

Pamiętajmy, że początkowo religia imedycy-na były ściśle ze sobą związane. Przecież szama-ni leczyli. Często za pomocą placebo, ale dzisiajwiemy, że wiara wdziałanie leku jest bardzo waż-na. Badania pokazują, że jego skuteczność zale-ży także od kwoty, którą za niego płacimy. Imdroższe placebo, tym mocniejszy efekt.Nie jesteśmy jeszcze w stanie wyjaśnić tego

na poziomie neurobiologii, mechaniki umysłu,ale widać, że chodzi znowu o poczucie bezpie-czeństwa. Może religia, medytacja obniżają teżpoziom glikokortykosteroidów, czyli hormonów,które są związane z reakcją na stres i przyspie-szają proces starzenia?Podpatrywałem kiedyś na dworcu kolejowymw USA młodego mężczyznę. Owinął ramię rze-mykiem, a potem schował się w budce telefo-nicznej i tam zaczął się kiwać. Wyglądało to jaknerwica natręctw. A to był modlący się Żyd.– Rzeczywiście, niektóre zaburzenia neurolo-

giczne wiążą się ze szczególnie silną religijnością.Ale podam inny przykład. Kiedy mocno pobu-dzona jest kora ciemieniowa, która normalnie od-powiada za rozpoznawanie ludzkich twarzy, mózgzsyła nam wizje (niektórzy cierpią jednak wtedyna prozopagnozję inie rozpoznają twarzy). To ob-szar mózgu tak ważny dla nas, że czasem każe nam

widzieć ludzkie oblicze tam, gdzie go nie ma –choć-by wskazie na szkle albo na drzewie czy wkrzaku.Podobnie nadwrażliwi jesteśmy zresztą na

cudze emocje, stąd empatia. Kiedy podczas ba-dań dzieci oglądają dużą piłeczkę skaczącą pomałej, to współczują tej małej.Takie eksperymenty psychologiczne pokazu-

ją, jak łatwo przypisujemy rzeczom nieożywio-nym cechy ludzkie czy zwierzęce. Animujemy je.Dlatego kiedyś uważano, że skały mają duszę.Taki sposób postrzegania świata mamy wpi-

sany wmózgi. Jestem zresztą przekonany, że po-dobnie „zaprogramowane” są szympansy, tylko,niestety, my nie jesteśmy wstanie tego sprawdzić,aszympansy nie potrafią nam otym opowiedzieć.Człowiek ma też tendencję do upraszcza-

nia, dlatego złożone zjawiska często tłumaczypierwszą przyczyną, która mu przyjdzie do gło-wy. Ciężko mu pojąć, że powodów może byćwiele, że ważna jest interakcja pomiędzy róż-nymi czynnikami.Stąd np. poszukiwania jednego genu religij-ności?– Świat kocha takie uproszczenia.W 2006 r. na Uniwersytecie w Newcastle

wWielkiej Brytanii Melissa Bateson iwspółpra-cownicy przeprowadzili ciekawy eksperyment.W tamtejszym zakładzie psychologii był kącik,wktórym można było zrobić sobie kawę lub her-batę. Była też skarbonka, do której wedle uzna-nia wrzucało się pieniądze. I naukowcy zaczęliprzyklejać koło tej skarbonki różne obrazki: kwia-ty, oczy, twarz kobiety, oblicze surowego męż-czyzny. I tak na zmianę przez dziesięć tygodni.Okazało się, że kiedy na robiących sobie kawę czyherbatę spoglądały „oczy”, utarg był niemal trzy-krotnie wyższy, niż gdy wisiał obrazek zkwiata-mi. Największą hojność wywoływały natomiastoczy groźnie spoglądającego mężczyzny.Dlatego teistą być bardzo łatwo. Wiarę ma-

my „wdrukowaną” wmózg, jak język. To bycieateistą wymaga dużego wysiłku, niejako ze-rwania z ludzką naturą, a raczej z jej „domyśl-nym” neurobiologicznym uwarunkowaniem.Czy nauka może zostać nową religią?– Nie sądzę, bo z definicji nie opiera się na

wierze, czynniku transcendentnym, rytuałachczy pełnych emocji symbolach. Nie wymagamitu, no chyba że za mity uznamy paradygmatynaukowe.Nauka, która dla naszego gatunku jest zu-

pełną nowością, bazuje na innych obszarachmózgu, nie na emocjach, tylko logicznym my-śleniu, które rodzi się wkorze mózgowej. Choćteż poszukuje przyczyn, to potrzebuje jednakdowodów.No i uczy, że Wszechświat i życie nie mającelu.– Nauka uważa, że doszukiwanie się celowo-

ści wprzyrodzie jest dziecinne. Dla biologa spra-wa jest prosta – celem każdej istoty żywej jestprzekazanie swoich genów, reprodukcja. Dlate-go dla niektórych bóg jest metaforą... genów.Paradoks polega na tym, że tradycjonaliści,

którzy wierzą w boga i negują procesy ewolu-cyjne, mają więcej dzieci i żyją zgodniej z przy-rodą niż naturaliści, którzy wierzą w ewolucję.Religijność musi być naprawdę wdrukowanaw nasze mózgi, bo nawet pan użył określenia„wierzą w ewolucję”.– To prawda, moja wina! Oczywiście powi-

nienem powiedzieć, „uznają” lub „akceptują”obecnie już dowodowo niezaprzeczalną ewo-lucję biologiczną. +

ROZMAWIAŁTOMASZ ULANOWSKI

* PROF. BOGUSŁAW PAWŁOWSKI

kieruje Katedrą Antropologii UniwersytetuWrocławskiego

Tradycjonaliści,którzy wierząw boga i negują

procesyewolucyjne, mająwięcej dzieci i żyją

zgodniejz przyrodą niż

naturaliści, którzyuznają ewolucję

JONASZZagadka

Wierzę, więcjestemTeistą być bardzo łatwo.Wiarę mamywdrukowaną w mózg,jak język. To bycie ateistąwymaga dużego wysiłku,zerwania z ludzką naturą

Z PROF. BOGUSŁAWEM PAWŁOWSKIM* ROZMAWIA TOMASZ ULANOWSKI

WRadiu TOK FM,którego słuchamdzień i noc, usły-szałem coś, co bar-dzo przypadło mido gustu. Redaktor

tamtejszy miły Grzegorz Chlasta roz-mawiał z profesorem KrzysztofemMeissnerem oksiążce Stephena Bar-ra, którą muszę przeczytać: „Współ-czesna fizyka awiara wBoga”. Tezadzieła, jak zrozumiałem, jest taka, żeXIX-wieczny materializm powołu-jący się na naukę to anachronizm.

Istnienia Boga, tak jak i nieistnienia,nie można udowodnić, obie hipote-zy są równie wiarygodne. Współ-czesna fizyka obaliła obraz wszech-świata zdeterminowanego: wma-kroskali to tak wygląda, ale wmi-kroświecie jest całkiem inaczej. Orazobraz kosmosu, co się wciąż rozsze-rza, i tak dalej, i tak dalej...Niby to oczywistości, co mą-

drzejsi myśliciele chrześcijańscymówili to bez fizyki, nie były im po-trzebne do tego rewelacje intelek-tualne Einsteina i innych rewolu-

cjonistów. Nie ma konfliktu międzyreligią a nauką, bo każda mówio czym innym. Po drugiej stronieświatopoglądowego sporu mamywciąż jednak sporo nadmiernej pew-ności. Nie jest tak, że po jednej stro-nie są „oświeceni”, po drugiej po tro-sze ciemniacy. Wszyscy stoimyprzed Zagadką i choć dajemy różneodpowiedzi, powinna ona skłaniaćdo większej pokory. +

GŁOŚNE myślenie

Codzienna refleksja nad Biblią:

JANTURNAU.BLOX.PL

ALB

UM/ORONOZ/EAST NEWS

W

PIOTR

BERNAŚ