Рецензенти

Проф. д-р Дује РЕНДИЌ МИОЧЕВИЌ академик

Проф. д-р Иван МИКУЛЧИЌ

Редакциски одбор

Проф. Димче КОЦО академик

Проф. д-р Блага АЛЕКСОВА

Проф. Борка ДРАГОЈЕВИЌ ЈОСИФОВСКА

Фотографии

Петар АЛЧЕВ

Ликовно обликување

Нико П. ТОЗИ

ВЕРА БИТРАКОВА ГРОЗДАНОВА

СПОМЕНИЦИ

ОД

ХЕЛЕНИСТИЧКИОТ ПЕРИОД

ВО СР МАКЕДОНИЈА

Скопје 1987

Сознаниjата и научните исходи, изнесени во книгава, за хеленистички-те споменици во СР Македонија се резултат од повеќегодишни проу-чувања на културните слоеви од антиката на почвата на нашата земја и Медитеранот. Почетоците на следењето на научната мисла за оваа материја се врзани за Загрепската школа на класична археологија на чело со академик д-р Д. Рендиќ Миочевиќ, подоцна проширени и про-длабочени со теренски истражувачки потфати во југозападна Македо-нија и посебно во охридскиот регион во периодот 1963—1972 го-дина. Студиските престои во Париз и Атина ми овозможија теоретско и синтетичко заокружување на спомениците од хеленистичката епоха на антиката.

Мојата определба за проучување ш хеленистичкиот период беше мотивирана од повеќе причини. Имено, наодите откриени на под-рачјето на СРМ укажуваат на извонредно интензивно творење во по-веќе видови на човековото економско и културно опстојување пред се во керамичарското обликување, во златарството, во нумизматиката, во скулптурата и во други уметнички занаети.

Прифаќајќи го предизвикот сите движни наоди од хелинистичкиот период, од IV до I век, на почвата на СРМ да ги презентирам во це-лост и во сооднос со најновите проучувања на оваа античка култура во соседното медитеранско подрачје, низ ново интерпретирање и вред-нување, ги соопштувам резултатите во оваа публикација.

Овој труд е одбранет како докторска дисертација на Философскиот факултет во Загреб во /ули 1984 година, пред комисијата ко]а ја со-чинуваа : академик проф. д-р Дује Рендиќ Миочевиќ, проф. д-р Марин Заниновиќ, проф. д-р Нивес Мајнариќ Панџиќ.

Студијава го содржи во уводот програмскиот пристап кон одделни проблеми и прегледот на досегашните трудови посветени на спомени-ните од ова време во СРМ.

На ова место им ја изразувам сво/ата благодарност на колегите кои ми отстапувале необјавени наоди или ми овозможиле увид на материја-лите од ископувањата кои се во тек: на проф. Б. Драгојевиќ-Јосифов-ска, на проф. д-р И. Микулчиќ, на д-р В. Соколовска; исто така и па другите колеги и соработници кои ми помагале во теренските истражувања со изработка на документација, или ми отстапиле илу-стоативен материјал од музеите во Скопје, Титов Велес, Прилеп, Ох-

7

рид, Струга, Ресен. Посебна заслуга околу илустрациите има долго-

годишниот соработник П. Алчев со својата несебична работа на терен

и во ателје. Во изработката на резимето ја подвлекувам заслугата на

К. Групчева Хаџи Лега за нејзиниот ценет приод кон работата.

Особена благодарност му должам на својот професор Д. Рендиќ

Миочевиќ што ме поддржуваше во текот на повеќегодишните проу-

чувања во античката археологија, за сугестиите околу изработката на

ова дело и за неговата рецензија со најтопла препорака за објавување

на резултатите од мојот долгогодишен труд. На проф. И. Микулчиќ му

изразувам благодарност за колегијалните сугестии и рецензијата со

топла препорака за издавање на книгата, со што е достапна на по-

широката јавност.

8

УВОД

Во Студијата за спомениците од хеленистичкото раздобје во Македо-нија се подложени на проучување подвижните материјали, откриени по пат на рекогносцирања или со систематски истражувања на под-рачјето на СР Македонија. Хронолошките рамки на овој труд го оп-фаќаат времето од триесеттите години на IV век до крајот на I век на старата ера, што главно се вклопува во веќе прифатеното дефини-рање на хеленистичкото раздобје во науката.

Преку прегледот на историско-геополитичката проблематика упатува-ме подетално на просторот во кој се појавува прикажаната материјал-на култура. Територијата на современа Македонија, издвоена на две по-големи области со долината на Вардар, во раздобјето на нашето проучување им припаѓа на различни етнички целости. Меѓутоа, ток-му долината на Вардар претставува скелет што ги спојува овие области, каде што како најдоминантна популација се појавуваат Пајоните. Тие и другите популации во текот на овие векови се спојуваат во опре-делени политички организации. Така се издвојува времето на само-стојноста, влегувањето во составот на Македонската монархија и пос-тепената политичка доминација на Римјаните.

Подвижниот археолошки материјал ќе биде претставен преку типо-лошкото групирање, подложен на стилска и хронолошка обработка преку ќерамичките садови, накитот, монетите, епиграфските споменици, бронзената пластика и садовите, стаклените изработки, пластиката во вид на сепулкрални и култни релјефи. камената и бронзената склуптура и теракотите.

Обработениот матерјал, обелоденет или не, е собран со рекогносци-рања и со систематски истражувања што се изведени во веќе иденти-фикуваните антички градови (Лихнидос, Хераклеја, Стоби, Билазора, Стубера, Алкомена, Брианион) или во неидентификуваните населби и некрополи од долината на Вардар (Скопски регион — Студенича-ни, Нерези, локалитетите околу Демир Капија, Неготино, Марвинци) од Струмичкиот регион, од долината на Брегалница, од рамнината Пелагонија и од околината, или од Југозападна Македонија (Демир Хисар, Преспа и од Охридско-струшкиот регион со некрополите — Струга, Делогожда, Требенишко Кале, Дебој, Црвејница).

Ископувањата, интензивните рекогносцирања укажуваат на значител-ното присуство на населби на подрачјето на С Р М од античкото раз-добје, што бараат специјални истражувања. Со својата бројност и интензитет во одделните региони и со издвоените својства, се намет-нуваат како проблем на посебно студирање.

Меѓутоа, нашата цел во овој труд е да го претставиме подвижниот материјал кој во најголема мера го илустрира животот и создавањето во раздобјето на хеленизацијата на нашето подрачеје.

Со претставувањето на споменатиот дел на матерјалната култура и создавањата што се наметнуваат со својот обем, даваме слика на ег-зистирањето на локалната култура, го подвлекуваме ковањето на пари на самото подрачје како израз на економската моќ на локалните вла-детели, укажуваме на продорот на писменоста, на негувањето на кул-товите, манифестирани преку пластичната уметност. Истовремено го истакнуваме продорот на хеленската матерјална и духовна култура

9

преку директниот импорт, укажуваме на врските со центрите од егеј-ско-медитеранскиот простор и на создавањето под нивното влијание.

Со бележењето на античките споменици на територијата на СР Ма-кедонија е отпочнато уште во XIX век од страна на учениот охриѓа-нин Маргарит Димица. Со својата археолошка мисија во 1900 година, кога Н. Кондаков минувал низ Македонија, исто така регистрирал некои епиграфски и релјефни камени споменици. Во поголема мера кон ова слично сигнирање на камените и други подвижни археолош-ки наоди од античката епоха се придружува и Н. Вулиќ во периодот од 1930-1948 година. Во тие општи трудови за антиката на терито-ријата на С Р М, каде се оифаќани и наоди кои припаѓаат на хеле-нистичкиот период, би ги одбележиле и прилозите на Д. Вучковиќ Тодоровиќ за Стубера и Демир Капија, на Б. Драгојевиќ-Јосифовска за Марвинци и за наоди по долината на Вардар, на Ѓ. Мано Зиси за наодите од Стоби и на В. Лахтов за наодите на Требенишко Кале. Единствен регион кој ни е презентиран во хеленистичкиот период преку сите свои недвижни и движни споменици со резултатите до 1966 година, претставува Пелагонија, во истоимената студија на И. Микулчиќ.

Следејќи ги структурално наодите од хеленистичко време во С Р М, би истакнале одредени монографски прикази. Керамиката, која е еден од најприсутните материјали во ископувањата, било во некропо-лите или населбите, досега е систематски обработена во студиите од Е. Манева од Хераклеја, со ископувањата до 1978 година и од В. Ан-дересон од Стоби, со ископувањата од 1970-76 година. Овие студии помогнаа во синтетички согледувања на општите појави во продори-те на увозната и манифестациите на локалната керамика. За комплетно осветлување на овој разнообразен материјал од античкото стварање ми послужија и трудовите кои ја презентираат керамиката од охридски-от регион (В. Лахтов, В. Битракова-Грозданова), од долината на Вар-дар (Д. Вучковиќ-Тодоровиќ, И. Микулчиќ, В. Соколовска) од Пела-гонија (И. Микулчиќ, К. Кепески).

Накитот кој најчесто е присутен во некрополите е обелоденет во тру-довите на авторот на оза дело (Црвејнца, Делогожда), В. Лахтов (Требенишко Кале), И. Микулчиќ (некрополите во Пелагонија), В Соколовска (Демир Капија, Марвинци), В. Маленко (Дебој).

Обелоденувањето на монетите е во најголема мера систематски изве-дувано. Во овој круг на наоди ни се презентирани или депои или прегледи на збирки од музеите во Македонија во трудовите од: Д. Вучковиќ Тодоровиќ (Прилепец и пајонските владари ), В. Соколовска (збирката на археолошки музеј во Скопје до 1966 год.), И. Микулчиќ (за наодите во Пелагонија), В. Битракова Грозданова (за монетите од Народниот музеј Охрид до 1970 год), К. Кепески (за монетите од Му-зејот во Прилеп), А. Керамитчиев (за поединечни наоди и депои), Е. Петрова (од долината на Вардар). Поради бројните трудови со нумизматичка тематика, како и увидот во приватните колекции, мо-жеше да се даде релативно исцрпна претстава на нумизматичкото богатство на С Р М од овој период, стекнувајќи со тоа и увид во тр-говските врски со соседниот и егејскиот свет.

Голем дел од епиграфските споменици е објавуван во поединечни статии од Н. Вулиќ, В. Лахтова, Б. Јосифовска, В. Битракова Гроз-данова, В.Соколовска, но секако најголем придонес претставуваа тру-довите на Ф. Папазоглу, која ги има подложено на палеографско-ономастичка анализа сложените текствои од Пелагонија предлагајќи ја нивната оквирна хронологија.

10

Спомениците во пластика и покрај тоа што не се бројни, се наметну-ваат со својата типолошко-стилска разнородност. Нивното обелоде-нување го следиме во делата на Н. Кондаков, Н. Вулиќ, В. Петковиќ, М. Грбиќ, Г. Мано Зиси, Ш. Пикар, каде во голема мера е опфатена пластиката од Стоби. Но, освен во книгата на М. Грбиќ, за некои од-брани дела кои се подложени на стилска анализа и хронолошко одре-дување, не е изведена нивна единствена презентација. Дел од поно-вите наоди на камената и бронзената пластика и теракотите, се објавени во трудовите од Б. Драгојевиќ-Јосифовска, И. Микулчиќ, Д. Корачевиќ, В. Маленко, К. Кепески, В. Соколовска, В. Битракова Грозданова. Една група на пластика во оваа книга за прв пат се прет-ставува и иконографски се интерпретира.

Различни предмети кои и припаѓаат на применетата уметност или ма-теријалната култура се спомнуваат во поедини трудови на веќе спо-менатите автори или се најдени со новите ископувања во охридско-преспанскиот регион и по долината на Вардар. Воопшто, голем дел од наодите се објавуваат за прв пат, а проистекнуваат од ископува-њата на авторот на овој труд во Охрид, Струга, Преспа, потоа на Б. Драгојевиќ-Јосифовска и В. Соколовска од Марвинци и од истражува-њата на И. Микулчиќ по долината на Вардар.

11

И С Т О Р И С К И Т Е У С Л О В И

Денешна Максдонија опфаќала во раздобјето од крајот на IV до кра-јот на I век пред н. е., различни етнички и политички области. Цсн-тралниот простор на Македонија, средниот тек на долината на Bap-flap, како и скоро цела Источна Македонија биле населени од Пајоните. Југозападно од споменатите, живееле Пелагонците. Запад-на Македонија ја населуваат јужно-илирските племиња Пенестите, Дасаретите. На север се наоѓале Дарданите. Мал дел од Источна Македонија им припаѓал на Тракијците. Дел од јужните области биле населени со македонски популации, со Линкести. Јужно од Демир Капија почнувала старата македонска област Амфакситида, каде што живееле порано Пајоните.

Поголем дел од овој разновиден етнички супстрат во IV век повреме-но се наоѓа под управа на Фипил II и Александар Велики, па и нив-ните наследницн. Во бројнпте антички извори ова подрачјс ретко во центарот на настаните, исто така е ретко и споменувано. Поради тоа е тешко во толку комплексен регион да се реконструираат сите политички настани. Повеќето од овие краеви се наоѓале на марги-ната на политичките организации и настани. Правејќи обид за пре-зентирање на историските околности, ни се чини дека е најприафат-ливо да се разгледуваат настаните, кои се непосредно или исклучиво врзани за територијата на студијата, за кои говорат античките извори и модерната историографија.

Секако, најдоминантна популација претставуваат Пајоните1. Тие го

населувале десниот и левиот брег на Вардар, почнувајќи од Титов Велес кон југ до излезот од Демиркаписката клисура, каде што се отвора простор кон старата македонска рамнина. Г. Каца-ров, давајќи еден исцрпен преглед на Пајонија, укажува на широ-ката област што ја опфаќала пред македонската експанзија: долината на Аксиос до нејзината утока, на исток до Пангајон, на север до Дар-даните, на запад до другите илирски племиња, чии имиња во извори-тс не се споменуваат.

2 И покрај тоа изворите со некои податоци ди-

ректно упатуваат на западната територија на Пајонија. Поради тоа Т. Дсздевиз и М. Димица предлагаат, по интерпретирањето на изво-ритс, простирање на Пајонија до горниот тек на Дрилон до утоката на Бели Дрим и до западните и северните разграноци на Скардос, каде што почнуваат областите населени со Дарданите и Аутаријати-те

3. Но територијата на Пајоните се стеснувала со текот на вековите.

1 Досега најисцрина студија дал Г. Кацаров, Пеонин, принсс кт,мг> старата ет-

нографин и историн на Македонин Софин 1921; I. Merker , The Anc ien t K indom of Paionia , BS 6 — 1965, 35—54.

2 Г. Кацаров, o .c , 4—8. Најисточни пајонски племиња кои живееле надвор

од територијата на нашата студија и кои се споменуваат во изворите се: Лајаи Λαιαΐοι), Грајаи (Γραιαΐαι), кои ја населувале долината на Струма до устието на Струмица (Понтос), во соседство на Медите,- северно од нив биле Агријаните Αγριάνες),, на просторот меѓу горна Струма до Дарданите и Трибалите на запад Thuk. II 96; Liv. XLII, 51; на исток од Струма се споменуваат Пајоплите (Παιόπλα'.), Сириопајоните (Σφιοπαίονες) H e r o d . V, 15.

3 S t r a b . VII, 5, 7, VII fr, 4, VII, 5, 12, кажува дека Пајонија е јужни соссд на Автариатите, Ардиеите и Дарданите,- Strab. VII fr. 36, подвлекува дека и Стримон покрај Аксиос извира од земјата на Агријаните, кои се сметаат за па-јонско племе no Thuk . II, 96. Th. Desdevises-du-Desert , Geograph ie anc i enne de la Macedoine. Pa r i s 1862, 67, 219; Μ. Δήμι-σα, Α ρ χ α ί α γεωγραφία της Μακεδονίας I I , Α9ήνησι 1874, 164-168.

15

Co зајакнувањето на македонската држава, од утоката на Аксиос тие со текот на времето биле потиснати на север, до Демир Капија.

4 На ис-

точното подрачје, како што известува Тукидид, им биле соседи тракис-ките Синти, во близина на планината Керкине, според некои автори, или Беласица, или Малешевските планини.

5 Источниот дел на пајон-

ската територија ја опфаќал долината на реката Астибос (Брегални-ца), на долината на Понтос (Струмица) до планината Месапион." Во овој простор јужно од Брегалница и северозападно од Пангајон, се споменува и пајонскиот град Доберос (Δόβηρος)7.

Поранешните извори ги споменуваат Пајоните во времето на Тро-јанската војна како учесници и противници на Ахајците.

8 Кон крајот

на VI век Дариевиот војсководец Мегабас дошол во судир со Пајо-ните кога требало да ја освои јужна Тракија. Пајоните сакале да ги пречекаат противниците на брегот на морето. Персијанците заоби-колувајќи го патот крај брегот, се упатиле по „горниот пат" и ги на-паднале незаштитените пајонски градови* Овие настани се одиграле најверојатно во заднината на Пангајон. По тој повод дел од победе-ните пајонски племиња биле преселени во Мала Азија, а вратени во старата татковина со бунтот на Јонците против Персијанците околу 500 година.

10 Во вториот налет на Персијанците против Грците,

Ксеркс поминал низ земјата на Пајоните, на Доберите и Пајоплите;11

некои племиња влегле во неговата војска. Во тоа време околу Пангај-он се споменуваат тракиски племиња кои веројатно ги потиснале осла-бените Пајони од овие области за време на походот на Мегабас. Во втората половина на V век тракискиот (одриски) владетел Ситалк презел напад на Пајоните и пробил пат преку шумовитата планина Кер-кине.

12 Неговото кралство на запад опфатило дел од пајонските пле-

миња, (Агријани и Лаиаи). Во времето на нападот врз Македонија, според истиот извор, Ситалк пак ја преминал планината Керкине; оставајќи ги Пајоните десно, а Синтите и Медите лево, се спуштил кон пајонскиот град Доберос.

Околу 359 година се спомнува пајонскиот владетел Агис.'3 Постои

мислење дека тој ги обединил сите пајонски племиња, а користејќи ја слабоста внатре во државата на Филип, ја нападнал Македонија. Филип II успеал да го наговори овој пајонски владар за мир, нудеј-ќи му дарови и пријателство; подоцна, кога ја зацврстил власта и својата војска, по смртта на Агис, влегол во земјата на варварите соседи, ги присилил Пајоните на послушност.

14 Чувствувајќи голема

опасност од македонската експанзија (заземањето на Амфиполис и Пангајон) новиот пајонски владетел Ликејос (358-340), заедно со илир-скиот владетел Грабос, тракискиот Кетрипор и Атина (356 г.) форми-

4 Ф. Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Скопје 1957, 242.

ѕ Thuk . II, 98; Γ. Кацаров, о.с, 6, f.n. 26; Φ. Папазоглу, Градови, 250, го наведува мислењето од Kiepe r t FOA XVII, кој ја идентификува Керкине со планината Малешево; Б. Геров, Проучуванин вљрху западно тракиските земи през римско време, I, Годишник на Софискин Универзитет, Филол. фак . 54 — 1959/60, Софин 1961, 152, ја идентификува со Огражден; V. В. Dragojevic-Jos i-fovska, Kerk ine , TIR, 70.

* Aristot . De an im. hist. 630—A 19, кажува дека оваа планина ја дели земјата на Пајоните и Медите,- Г. Кацаров, о .с , 5, f.n. 19, и планината Ме-сапион ја идентификува исто така со Малешевските планини,- Меѓутоа на картата од Киперт исто така овие планини се означени — Mons Messapius .

7 Thuk . II, 98; S t r ab VII frg. 36; Φ. Папазоглу, Градови, 248, околу лоци-

рањето на Доберос коментира различни мислења, меѓутоа ја застапува тезата за лоцирање на градот во долината на Понтос.

8 Horn. 2 848; во врска со потеклото Н. БулиК, Народност Пеонаца, Глас

CXXI/66—1926, 1—20. « Herod V, 98; Γ. Кацаров, о.с, 44. ιβ H e r o d V, 98; Γ. Кацаров, о.с, 44. υ H e r o d . VII, 112—113; Γ. Кацаров, ο.α, 45. 1 2 T h u k . II, 96, 98; Γ. Кацаров, о.с, 45; Β. f.n. 102. is Diod. XVI, 4; Γ. Кацаров, о.с. 47. 14

Ibid., 47, fusn. 30.

16

раат сојуз за одбрана.13

И овај пат, Филип бил побрз и го разбил се-кого оделно.

Бо втората половина на IV век на пајонскиот престол се наоѓал вла-детелот Патраос (340-315 г) . Во изворите се споменува како татко на Аудолеон; единствена потврда на владеењето претставуваат позна-тите сребрени пари, ковени во тоа време со ознака на неговото име.

16

За време на владеењето на Александар III просторот на Пајонија се споменува во изворите во врска со неговиот поход кон Дунав, пре-земен против Трибалите и неговото враќање низ земјата на Агријани-те и Пајоните. Судејќи според се, тие биле на страната на Македон-ците.

17 Пајонската пак коњица на чело со Аристон, како што не из

вестуваат изворите, зела учество во походите на македонската војска во Азија.'

8

Југозападно од пајонската тсриторија од обете страни на Еригон жи-вселе Пелагонците и Линкестите, што и припаѓале на таканаречената горна Македонија, споменувана од времето на Херодот и Тукидид. Се смета дека горномакедонските племиња ја населувале јужната, запад-ната и северната страна на рамницата на античка Македонија.

19 На

северниот дел од тој простор се наоѓала областа Линкестида која со помал дел влсгува во рамките на нашето разгледување, потоа Пе-лагонија, населена со Пелагонци (од немакедонско потекло), па Де-уриопос нарекуван „Пајонска област", кои од средината на II век се вклучуваат во Горно македонската област.'" Рамницата јужно од Де-мир Капија отворена до денешна Гевгелија, некогаш им припаѓала на Пајоните дури до утоката на Аксиос. Во разгледуваниот период е вклучена во таканаречената долна Македонија. Во изворите, уште за времето на Пердика, се спомнува овој поим за Македонија, во која упаднал Ситалк по преминувањето преку пајонскиот Доберос.

21

Името Амфакситида за земјата јужно од Пајоните, односно долни-от ток на Аксиос, се јавува најрано кај Полибиус во почетокот на II век

22. Порано Тукидид издвојувал еден тесен појас по должината на

реката Аксиос, меѓу македонските области Ботиаја и Мигдонија, кои некогаш ги населувале Пајоните, но не го споменува називот на таа зсмја. И покрај спротивните мислења, околу сместувањето на Амфа-кситида, засновани врз различните толкувања на изворитс, преовла-дува ставот дека оваа област ги опфаќала двете страни на Аксиос.

23

15 Случајот го споменува Diod. XVI, 22, 3; исто така и натписот од Атика со имињата на владарите IG II/III 127; F. Papazoglu, S r edn joba lkan ska p l emena u p r ed r imsko doba, Sara jevo 1969, 17, 105; B. глава — Монети, Lippeios — Lik-keios; N. G. Hammond — G. T. Griffith, A His tory of Macedonia II, Oxford 1979, 251.

16 Ha натписот од Атина IG П/Ш* 654; Γ. Кацароов, о.с, 49; Η. Gaebler , Dia a n t i k e n Miinzen, N o r d G r i e c h e n l a n d s , M a c e d o n i a u n d P a i o n i a , B e r l i n 1935, 201; I. Merker , o .c , 44.

1 7 A r r i a n . A n a b . I, 5; Diod. XVII, 81; Г. Кацаров, o.c, 50; F. Papazog lu , P lemena, 79; Bo споменатите извори ce споменува војсководителот на Агрианите Лангарос, како сојузник на Александар против Илирите.

18 Plut . Alex. 39; Ar r i an . Anab . II, 9; Γ. Кацарв, o .c , 51; I. Merker . o .c .

45—46 19 Herod. VIII, 137; Thuk. II, 99, IV, 83, 124; Strab. VII, 386; Ф. Папа-зоглу, Градови, 171.

20 Thuk . IV, 83. 124; Liv XLV, 30, XXIX, 53; S t r ab . VI fr. 38, Пелагоните ги смета за Пајони; Φ. Папазоглу, Хераклеја и Пелагонија, 2А IV—1954, 309— 343; ib. Хераклеја Линкестидска во светлината на книжовните и епиграфските текстови, Хераклеја 1—1961, 7—33; ib. Градови, 169, 186, 199, 212. Градовите во Деуриопос на реката Еригон, кои ги споменуваат изворите локализирани се: Стубера кај Чепингово, Алкомена кај Бучин, Брианион кај с. Градиште; в. Д. Вучковиќ-Тодоровиќ, Styberra , Античное поссление в села Чепигово, AIU IV, 1963, 79; Η Вулиќ, Споменик LXXI— 1931, 339; I. Mikulcic, Pelagoni ja , 36, 64, 67, GS; Β. Dragoevic-Josifovska, A l k o m e n a , TIR, 13—14.

21 T h u k . II, 98, 99, Ф. Папазоглу, Градови, 131—152. 22 Polyb. V, 97, 3. 23 Thuk . II , 99; S t rab . VII, 23, 11; Ptol . I l l , 12, 11; Ф. Папазоглу Градови,

132; N. G. Hammond , Macedonia II , 128; B. Dragojevic-Josi fovska, Amphax i t i c , TIR, 14; од градовите кои што и прпаѓале на оваа област Идомене е сместен

17

Пелагонија, која се простирала североисточно од Линкестида и Хера-клеја, по долината на Еригон, на запад до Дасаретите, претставувала одделна политичка организација со сопствен владетел кон средината на IV век.

24 Кон крајот на IV век и во текот на III, Пелагонците во

изворите не се споменуваат. Сс смета дека во времето на зајакнува-њето на пајонската држава тие влегле во нејзиниот состав. Исто така не се споменуваат ниту во изворите за пајонско-македонксите односи во текот на III век. Нивното идентификување со Пајоните кај некои извори се објаснува со влегувањето на Пелагонија во политичкиот сос-тав на Пајонија од III век пред нашата ера, а подоцна во Македони-ја.

25 Во историјата одново се јавува областа Пелагонија во 167 година

кога истоимениот град станал административен центар на IV македон-ска мерида, чија идентификација на теренот е се уште спорна.

28

Хеленистичкиот период го дефинирале современите историчари како процес на распаѓањето на државата на Александар, меѓусебно воју-вање на војсководците — дијадосите, формирањето на хеленистички-те држави од страна на следбениците — епигоните, потоа првото воју-вање со Римјаните на југот на Балканот до нивниот конечен продор.-

7

Денешна Македонија во тоа мошне сложено раздобје, повеќе свртена кон југ, влегувала одвреме навреме во составот на хеленистичката македноска држава или одделки племиња правеле обиди да се одвојат и осамостојат.

Управата на дијадосите издвојува две поголеми раздобја. Во првото и покрај ограничените податоци кај изворите од 323-301 год., се поз-нати борбите на војсководцитс Пердика, Еумен и Антигон и нивниот стремеж кон царската власт.

28 Главно судирите меѓу нив и другите

војсководци (Птолемеј, Лизимах, Антипатер и неговиот син Касандар) или Сслеук и Полисперхон, се водени на почвата на Мала Азија и Еги-пет. Едните настојувале упорно да ја задржат врховната власт над целиот простор заземен од страна на Александар, додека другите се спротивставувале, борејќи се за да сочуваат за себе определена терито-рија и истовремено да го поделат наследството. Меѓусебното војува-ње на дијадосите преминало и на царската фамилија на почвата на Македонија. Сите тие спорови ја разориле и ја опустошиле Македони-ја, особено кога голем број луѓе биле испратени на исток заради во-јување и колонизација.

29

По смртта на Александар, војската му го доделила царството на него-виот прибрат Филип III (Аридеус) и на неговиот син од Роксана, Але-

во најсеверниот простор, предложено идентификување со локалитетот кај с. Мар-винци; в. Б. ДрагојевиН Јосифовска, Грчки натпис са архитрава једног храма из с. Марвинаца, ZA 15—1965, 137; ib. Извештај ο археолошкомо ископавању код с. Марвинаца, DZFF 91—1967, 307; Idomena i , TIR, 63—64.

24 F. Papazog lu , Gradovi , 200—301, наведува и два атички натписа кои спо-

менуваат еден василевс на Пелагонците (365 г. пр. н.е.) и евергетот Менелаос Пелагонец, на кого му сс поделени големи почести; Polyb. V, 108, зборува за упаѓањето на Скердилаидас во крајот на I I I в. на просторот на Пелагонија, к о г а ги придобива дасаретските градови a ја опустошува граничната област на Македо-нија.

25 Ф. Папазоглу, Градови, 201; В. Dragojevic-Josi fovska, Pelagoni ja , ТШ, 99.

26 Liv. XLV, 30, 6; Diod. XXXI, 8, 7; Φ. Папазоглу, ZA IV — 1954, 308; ib. Градови, 58, 203—205; за лоцирањето в. I. Mikulcic, Pelagoni ja , 70—71, го пред-лага локалитетот Прилепец.

27 J. G. Droysen, Geschichte des He l l en i smus I—I I I , Go tha 1877/8; W. W.

Tarn, La civi l i sat ion hel lenis t ique, Pa r i s 1936; P. Cloche, His to i re de la Mace-doine, Pa r i s 1960; A. C. Шофман, Историн античнои Македонии I I , Казант» 1963 145; Μ. Rostovzeff, T h e Social a n d Economic His tory of t h e Hel lenis t ic World, Oxford 1972; M. Ростовцев, Историја старог света, Нови Сад 1974, 186—213.

28 A. С. Шофман, о.с, 148. 2» Ibid., 149.

18

ксандар IV.30

Ho, на почвата на Европа, водечка личност во тоа раздо-бјс претставувал Антипатер, еден од генералите кои инаку го поделиле протекторатот над другите сатрапии. Всушност по Александар тој управувал со Максдонија и ја контролирал Грција.

81 Другиот дел на

Европа, областа Тракија, го примил Лизимах. Антипатер истовремено бил и последниот од генералите на Филип, па уживал посебен углед. Новите немири настанале со доаѓањето на Полисперхон, поставен од страна на Антипатер.

3- Касандар, синот на Антипатер, отсекогаш пре-

тендирал на власт. Војувањето во Европа било завршено во 316 година со успех за Касандар, поддржан од азискиот Антигон. Тој станал гос-подар на Македонија и на голем дел од Грција, вклучувајќи ја и Ати-на. Во тој период исчезнала и фамилијата на Александар.

33

На азискиот дел ќе сс јави нова личност врзана за управата на Ма-кедонија. Деметриј синот на Антигон I, ќе ја ослободи Атина во 306 година, воспоставувајќи демократска управа.

34 При тоа ја наметнува

власта над еден дел на Македонија и станува господар на морето. Упорно држејќи го делот на Македонија, Касандар застанал на чело на коалицијата (Касандар, Лизимах, Птолемеј) и започнал војна про-тив Антигон и неговиот син. Co победата кај Ипсос во 301 година, Ка-сандар ја утврдил управата над Македонија до 298 година, кога и почи-нал.

35 Тогаш бил слободен патот за освојување на Атина, Грција и Маке-

донија, за Деметриј Полиоркетос, кој држел неколку градови на азиската почва. Опседнат со заземањето на Азија, Македонија за него не прет-ставувала она што била порано за Касандар. Така во 288 година делот на Македонија лесно го зазеле и го поделите Пирос и Лизимах.

36 Но,

од 285 година територијата што ја зазел Пирос, како што е познато, ја презел Лизимах. По тој повод тој станал господар над Македонија, Тракија, Тесалија, управувајќи успешно со грчките полиси, како што го правел тоа некогаш Касандар. Од друга страна, Деметриј Поли-оркетос се повлекол во своите малоазиски градови. Co битката кај Кирупедион во 281 година, престанало владеењето на Лизимах.

37 По-

бедникот Селеукос за кратко време станал господар над целата држа-ва на Александар, освен над Египет. Птолемеј Кераунос, кој долго престојувал во дворот во Лизимахија, со помош на војската се про-гласил за господар на Македонија. Кераунос успеал да го зачува свое-то кралство; во борбата против многубројните непријатели, се пот-пирал на Пирос, а од своја страна му давал помош во епирските потфати. Потоа успеал да ја заземе Лизимахија што ја држела Арсиное, вдо-вицата на Лизимах. На море и на грчката почва се судирал со Анти-гон Гонатас.

3*

Во оваа ситуација дошло до голема миграција на Келтите; следејќи ја долината на Дунав, тие се спуштиле кон југоисток на Европа. Во 279 година, првата група, под водството на Болгиос, упаднала во Ма-кедонија. Тогаш бил убиен Кераунос, кој ја потценил силата на варвари-тс,подбивајќи им се. Келтите едно време се повлекле назад. Охрабре-ни, оние кои во поранешниот поход се упатиле кон Пајонија и стиг-нале во Грција, ја нападнале Македонија и стигнале до Делфи.

39

Консолидацијата на хеленистичките држави настанува во второто колено на владетелите, во таканаречениот период на Епигоните. Маке-донија останала како една од трите големи држави. Третиот век за неа претставува време на управата од династијата на Антигонидите,

so W. W. Ta rn , Civi l isat ion, 13; Μ. Rostovcev, 1974, 177. s< W. W. T a r n , Civi l isat ion, 13. 32 Ibid., 13; A. S. Шофман, o.c, 148. 33 W. W. Ta rn , Civi l i sat ion 14. si W. W. Tarn , Ibid. 35 Ibid., 15; M. Rostovcev, 1974, 177. 36 W. W. Ta rn , Civi l isat ion, 288. 37 Ibid., 17; A. S. Шофман, o.c, ISO. *8 W. W. Tarn , Civi l isat ion, 17. 39 Trog. XXIV—4; Paus . X 19, 5—12; A. C. Шофман, o.c . 1 5 8 .

19

произлезени од Антигон Едноокиот и од синот Деметриј Полиоркет-ос. Неговиот син Антигон Гонатас се пресметал со другата група Келти, кои ја нападнале Тракија. Во битката кај Лизимахија во 277 година. Антигон ги победил Келтите. Co престижот по оваа победа, тој про-дрел во Македонија што се наоѓала во една анархија, се наметнал и станал господар на државата.

46 Пирос уште еднаш продрел во Маке-

донија, каде што се задржал кратко и продолжил за Грција во 273 година, со намера да гм преземе пелопонеските градови. Тој бил уби-ен во Аргос, а управата над Грција му ја оставил на Антигон.

41 Овој

македонски владетел го нарекуваат и втор основач на Македонија, кој бил со остар карактер, но вреден и чесен, како што го претставил В. Тарн и бил мошне упорен; исто така им бил пријател и ученик на философите Медем и Ленон, како и поклоник на стиоцизмот.

Во тешките услови во кои се наоѓала Македонија, разорена по број-ните војни, Антигон спровел значајни мерки и успеал да ја зацврсти економиката и да ги осигури границите. Сметајќи дека Македонија е посилна заедно со Грција, упорно ја наметнувал својата власт над грчките градови. Во многу од нив оставил воени гарнизони и свои на-месници — тирани. На желбата на Македонија да ја потчини Грција и да ја утврди својата хегемонија, и се спротивставиле грчките поли-си. Здружувајќи се во воени сојузи, Атина, Спарта и други градови, охрабрени со Потлемеј од Египет, и објавиле војна на Македонија. Оваа таканаречена Хремонидова војна била завршена со победа на Антигон и со заземањето на Атина, која оттогаш престанала да има раководна улога во политиката на грчките градови.

42 Антигон поста-

вил воени гарнизони и на Пелопонез. Долготрајната управа на овој владетел и овозможила на Македонија да ги обнови економските врс-

ки и да ја развие трговијата на копно и на море.

Грчките градови и натаму и давале отпор на македонската власт. Сое-динети во ахајскиот и во ајтолскиот сојуз, имале за цел да ги ис-фрлат Македонците од своите градови. Придржувајќи им се во ме-ѓусебните судири, Антигон склучувал мир те со едниот, те со другиот сојуз. На тој начин ја намалил нивната моќ и ја одржувал и натаму власта.

43

Антигон Гонатас го наследил во 239 година неговиот син Деметриј II.

44 До тоа време на север била воспоставена релативно

мирна граница кон Пајонија. Во времето на управата на Деметриј Македонија ја нападнале Дарданите. Нападите ги искористиле ахај-скиот и ајтолскиот сојуз, се здружиле и ги потиснале Македонците до Тесалија.

45 Деметриј успеал да ги смири Дарданите и се вратил во

Тесалија. Бидејќи меѓу грчките градови имало приврзаници на маке-донската политика, многу области на средна Грција (Беотија, Фокида, Локрида) застанале на страната на Македонија. Војната на Деметриј била завршена со негова победа.

46

По смртта на Деметриј во 229 година останал малолетниот син Филип. Регентството го примил неговиот роднина Антигон Досон.

47 Во тоа вре-

ме Дарданите пак ја нападнале Македонија, а Тесалија, користејќи ја зафатеноста на Досон, се отцепила од неа.

ΊΟ W. W. T a r n , Ant igonos G o n a t a s , Oxford, 1913; Civi l isat ion, 18—19; A. C. Шофман, o.c, 158.

« Ibid., 158. « W. W. Ta rn , A. Gonata s , 120; A. C. Шофман, o.c, 160 Хремонидова

војна (266—263 г.). 43 Μ. Rostovcev, o.c, 84; W. W. T a r n , Civi l isat ion, 20; A. C. Шофман,

o.c, 163. 44 Ibid., 164. 45 F. Papazoglu, P lemena , 112, A. C. Шофман, o.c, 164—165. 4« F. Papazoglu, P lemena , 113; A. C. Шофман, o.c. 165. 47 Ibid.,

20

По смртта на Александар и познатата борба на дијадосите, Пајоните ги повел Аудолеон, синот на Патраос.

48 Околу 310 година на почвата

на Македонија упаднале Аутаријатите под притисок на Келтите.49

Во Македонија на власт бил Касандар кој му помагал на Аудолеон да се одбрани од Аутаријатите, од кои околу 20.000 преселил во околината на планината Орбелос (Беласица?),

50 на својата источна граница. Деме-

триј I Полиоркетос (306-289 год.), кога дошол на власт во Македони-ја, со желба да ја обнови големата држава, презел подготовки за по-ход кон исток. Поради тоа бил формиран сојуз меѓу Лизимах, Пто-лемеј и Селеук, против Деметриј, на кого што му се присоединиле и пајонскиот Аудолеон и епирскиот владетел Пирос.

51 По тој повод Де-

метриј морал да ја напушти Македонија над која управата била по-делена меѓу Пирос и Лизимах.

Исто така е познато како Аудолеон и дал помош на Атина со други-те сојузници во борбата против македонскиот Деметриј. По ослобо-дувањето на Атина од Деметриј, Аудолеон својата наклоност ја искажал, давајќи му на градот 7,500 медимни жито, што го доставил со свои средства до атинското пристаниште. Од своја стра-иа, атинскиот совет донесол одлука да му оддаде признание на вла-детелот Аудолеон, дарувајќи го со златен венец, да се извести за тоа народот, за време на празникот на големите Дионизии, како и да му се додели атинско граѓанско право нему и на неговите потомци. На крајот било одлучено да се подигне неговата статуа на коњ на атин-ската Агора.

52 Во тој текст атињаните Аудолеон го нарекле басилеус

(меѓу 289-284 год.). Тој е и првиот пајонски владетел што ја носел оваа титула, прифатена во 306 година, под влијанието на дијадосите.

5'3

Во ова моќно кралство, по смртта на Аудолеон доаѓа до немири. Си-НОТ Аристон бил истеран од престолот од нејасни причини, можеби поради пријателството со Пирос. Лизимах влегува во Пајонија со на-мера да го врати Аристон на престолот. Во текот на свеченото круни-сување на реката Астибос, каде што по капењето требало да биде при-редена гозба, се огласиле воените труби. Аристон или не цокажал преданост кон Лизимах или бил измамен и побегнал кај Дарданите. По овој обид (284 год.), Лизимах ја освоил Пајонија.

54

Во почетокот на III век Келтите продирале кон среден и јужен Бал-кан. Во тие походи (280-279 год.) бмла опустошена Пајонија. Павса-нијас раскажува дека една од трите групи Келти, предводена од Бре-нос и Акихориос, упаднала на територијата на Пајонија.

55

Пајонија пак се споменува во изворите за време на владеењето на Дропион, синот на Леон, исто така кај Павсанијас и на два епиграф-

48 Владее во раздобјето од 315—286 г.; види глава — Монети — f.n. 45; Γ. Кацаров, o.c. 51 ; no I. Merker-a , o.c. 46, доаѓа на власт 310 год.

4» Diod, XX, 19; Γ. Кацаров, o.c. 51, I. Merke r o.c. 46; F. Papazog lu , Ple­mena, 88.

80 Bo науката ce изнесени различни мислења околу идентификацијата на

оваа планина (Малешевски планини, Осогово, Пирин, и најприфатлива Беласица) Ф. Папазоглу, Градови, 258; В. Josi foska Dragojevic, Orbelos, TIR, 94; најно-виот предлог околу идентификацијата е поврзан со целиот комплекс на споме-натите планини, Т. Spir idonov, La mon t agne Orbelos selon Claude Pto lemee, Thrac ia V, Serd icae 1980, 234—249. • -

51 w. W. Tarn, A. Gonata s , 64, 92; N. G. Hammond , Epirus , 587; познати ce роднинските врски измеѓу епирското и пајонското кралство, Пирос бил оженет со ќерка на Аудолеон.

52 IG I I / I I I2 654; Г. Кацаров, о.с, 52; I. Merker , o.c, 48. 53 Потврдно е со натписот на монетите, в. глава - Монети - f . n . 52. Γ.

Кацаров, o.c. 52; I. Merker , o.c, 47. 54 Polyaen. IV, 12, 3; Г. Кацаров, o.c. 553; F. Papazoglu, P l emena , 107. 55 Pau s . X, 19; Liv. XXXVIII, 16; Г. Кацаров, o.c. 54; H. Вулиќ, Келти y

нашој земји, Глас CXXI—1926, 73—83; F. Papazog lu , P l emena , 109—110;

21

ски споменици.56

Bo натписот од Олимпија се вели како сојузот на Пајоните на својот владетел Дропион и оснивач му посветил ста-туа. Некои автори извлекуваат заклучоци од овој податок дека Пајо-ните учествувале во олимписките игри, додека В. Тарн сметал дека во овој натпис треба да се бара потврда за отцепувањето на Пајонија од Македонија, Другиот натпис, како и Павсанијас, говорат дека Пајоните имале врски со Делфи. Кај Павсанијас се споменува Дропион, синот на Леон,, „василевс на Пајоните" кој од пајанска бронза испратил во Делфи глава од бизон, кој инаку се ловел и жив. Другиот натпис испишан на камен, Дропион, синот на Леон, внукот на Ау-долеон му го посветил на Аполон Питијски, веројатно со статуа на владетелот Аудолеон. Ж. Пују по повод интерпретацијата на натписот од Делфи ги разгледал досега сите податоци изнесени во врска со поставувањето на хронологијата од управувањето на пајонските вла-детели. Тој доаѓа до заклучок дека Дропион не гм обединил Пајоните по келтската инвазија. Спомнувањето на Дропион (синот на Леон и внукот на Аудолеон) на натпнсите, па наодите на пари со нивните имиња ги зел предвид при разработката на генеалогијата на пајонски-те владетели . Исто така докажал дека Дропион (κτίστης) не упра-вувал со Пајонија по келтското упаднување како мислел В. Тарн, туку подоцна, по владеењето на Леон, синот на Аудолеон.

57 Пајонија била

самостојна во времето на Антигон Гонатас, додека Дропион управувал и кога на македонскиот престол се наоѓале Деметриј II и Антигон До-сон. За време на владеењето на Деметриј II станало актуелно дејству-вањето на Сојузот на градовите. Таканаречената лига на Ајтолците која го управувала светилештето кај Делфи и лигата на Ахајците со протекторат над Олимпија, му се спротивставувале на притисо-кот на Македонија и Епир. Пајоните застанале на страна на грчките градови. Поради тоа е изнесено мислењето дека натписите и статуите поставени во Олимпија и кај Делфи од страна на Пајоните треба да се поврзуваат со споменатите сојузници.

58 Поранешната теза дека

Антигон Гона^ас ја држел Пајонија по келтското упаднување сега по-веќе не е одржива, додека формирањето на Антигонеја во Пајонија веројатно настанало во времето на Антигон Досон.

59

Синот на Антигон, Деметриј II (239—229 год.), откако го наследил тат-ко си, набрзо дошол во судир со Дарданите. Дарданскот владител Лонгарус ја разбил војската на Деметриј, влегувајќи длабоко во Пајо-нија, стигнал до Македонија, како што не известува Ливиус.

60 По

смртта на Деметриј во името на малолетниот син Филип управувал Антигон Досон (229-221 год.) кој успеал да ги истера Дарданите од пајонските области.'

1 По тој судир во рацете на Дарданите останала

Билазора,02

голем северен пајонски град, до 217 година; во таа годи-

5« Pau s . X. 13, 1; Sill.s 394; J. Poui l loux, Dropion, roi des Peones , BCH LXXIV—1950, 23, 32; J. Bousquet, Dropion, roi des Peones , BCH LXXVI—1952, 136—140, доказал дека Аудолеон e дедо на Дропион и дека на прочуениот владар му била подигната статуа.

5' J . Poui l loux, o .c , 23—32; W. W. Tarn , A. Gontas , 173, кое мислење во науката било долго присутно; J. Poui l loux, o .c , 28—29.

58 Ibid., 29. 5β F. Papazoglu, P l e m e n a , 114; за лоцирањето на Антигонеја в. Φ. Папазоглу,

Градови, 240—242. В. Dragojevic-Josifovska, Ant igonea, TIR, 15—16, лоцирана е во близината на Неготино, меѓу Стоби и Демир Капија; или лоцирана кај „Гра-диште" — Неготино в. И. Микулчиќ, Проблемот на Антигонеја, ГЗФФ 37 — 1984, 111—136.

«ο Liv. XXXI, 28, 2,- F. Papazoglu, P l e m e n a , 112. «ι Trog. Prol . 28; F. Papazoglu, P l e m e n a , 112. 6 2 Polyb. V, 97; Ф. Папозоглу, Градови, 231—232 и Β. Dragojevic-Josi fovska,

Bilazora, TIR, 32, собрани ce сите извори кои го споменуваат градот и сите мислења во врска со лоцирањето на Билазора кај Велес: И. Микулчиќ, Убикација на Билазора, ГЗФФ 28—1976, 149—165, ја лоцира Билазора кај Кнежје, источно од Вардар према Свети Никола, а како сигурен доказ секако претставува ут-врдувањето со големи димензии сместено на посочениот простор како и архео-лошкиот материјал од предримско доба, додека во Титов Велес и околината не е откриен ниту еден локалитет кој би претставувал μεγίστη πόλις της Πχιονίας"

22

на Филип V го презел назад градот. Полибиус зборува како за најго-лем град во Пајонија, поставен на погодно место на влезот од дар-данската област во Македонија. Co овој потфат, едно време Македо-нија, а со тоа и Пајонија, била осигурана од северната гра-ница кон Дарданите. Но, секогаш немирните соседи, пак продреле длабоко во Пајонија; во 197 година тие стигнале до Стоби, каде што биле поразени од Филип V.

63

Градовите што се развивале во време на македонската управа било да постоелс од порано како населби или да биле тогаш основани, веројатно биле уредувани по примерот на македонските градови. По-крај основаната Антигонеја, Ливиус вели дека Филип V го подигнал на реката Еригон градот Персеида во чест на неговиот син Персеј, околу 174 година по враќањето од Тракија.

64

Западнитс области на Македонија во хеленистичкото врсме претста-вуваат дел од илирскиот свет. Бидејќи во јужните области на Илири-ја се споменуваат неколку племиња, во времето што го разгледуваме, мошне е тешко да се издвојат и да се определат кои од нив со сигур-ност ги населувале овие области. Во раноисториското време, областа на Охридското Езеро се врзува за Енхелеите кои повеќе се спомну-ваат во изворите кон крајот на VI век. Тие според едни извори се Или-ри, според други посебен народ, кој во современата историографија е дефиниран како предилирски медитерански супстрат.

65 Познатата

легенда за Кадмос и Хармонија, за нивното доаѓање кај Енхелеите, го опфаќа и подигањето на градот Лихнидос. Меѓутоа, лоцирањето на ова племе се врзува за едно пошироко подрачје — заднината на Апо-лонија и Епидамнос до утоката на Дрилон и посеверно.

66 Кај Стра-

бон, покрај Диестите, сс споменуваат и Енхелеите (наречени и Саса-рети?), кои ја зацврстиле власта и над сребрените рудници на Дама-стион, што се наоѓаат некаде над Епидамнос и Аполонија до Кераунскитс планини.

67

На северозападната граница на Македонија како соседи се спомену-ваат Илирите кои мошне рано формирале кралство, кон крајот на V век.

68 Ј. Дројзен ја поставувал раната илирска држава околу Охридско

Езеро, која на запад се ширела кон морето89

. Други автори на ан-тичката историја го нарекле „енхелејско кралство".

70 Овие Илири се

«з Liv. XXXIII, 19; Г. Кацаров, о .с , 57; F. Papazoglu, P l emena , 123. 64 Liv. XXXIX, 51; Γ. Кацаров, o.c, 57; Φ. Папазолгу, Градови, 224, нема

доволно елементи за лоцирањето. 65 Paus . IX, 5, 3, кажува дека Кадмо се преселил кај Илирите кои се

викаат Енхелеи,- Herod. IX, 43 зборува дека Кадмејците стигнале кај Енхелеите, кои се наоѓале во војна со Илирите ; Pl in, III , 139, кажува дека Енхелеите се племе на Либурните; М. Suic, Gdje ѕе nalaz i lo jezero iz 24 poglavl ja Pseudo-Sk i -lakova Per ip la , GZM 8—1953, 111,, ги сместува Енхелеите северно од утоката на Дрилон до Ризон према Псевдо-Скилаковиот Периплус; Id., I s tocna obala u Pseudo-Ski lakovom Per ip lu , Rad JAZU, kn . 306—1955, ги споменува Енхелеите како илирски народ no Страбон, додека мешањето на овие народи во изворите треба секако да се постави во контекст на распростирањето на Либурните до Коркира (Крф) до времето на коринтската инвазија и можното соседство, М. Suic, Gran ica Liburn i j e kroz stoljeca, Radovi 2, Zada r 1955, 273—282; D. Rendic Miocevic, Iliri, Encikl . Jugos lav ! j e IV, 329, ги сместува меѓу Ризон и Дрилон,-F. Papazoglu, Pol i t icka organizaci ja I l i ra u v r i j eme n j ihove samosta lnos t i , S im-poz ium ο I l i r i m a u a n t i c k o d o b a II , S a r a j e v o 1967, 15, ги нарекува најзначаен етност кој ce стопува со Илирите. R. Kat ic ic, Enhele jc i , Godi sn jak XV, Sara jevo 1977, 5—80.

66 P. Lisicar, Legenda ο K a d m u , 2A III—1953, 254—261. Види f.n. 65. 67

S t r ab . VII, 7, 8; многу e спорно прашањето на лоцирањето на Дамастион. A. Mayer, Polozaj Damas t iona , Humi zma t i k a II—IV—1936, 17—23; Β . H o r v a t , T e t r a d r a h m e „ g r a d a " D a m a s t i o n a iz n a l a z a u Risnu, N u m i z m a t i k a I I — I V , 2 7 — 28; F. Papazoglu, P l e m e n a , 355; J . M. F. May, T h e Coinage of D a m a s t i o n , Ox­ford 1939.

68 F. Papazoglu, S i m p o z i u m II , 15; P o r e k l o i razvo j i l i r ske drzave, Godis­njak V-3, S a r a i e v o 1967, 127—128.

69 J. G. Droysen, o .c , II/ l , 239, 115. 7 0 G. Zippel, Die r o m i s c h e H e r r s s c h a f t in I l lyr ien bis auf Augustus , L e ­

ipzig 1877, 12—20, недостапно према F. Papazoglu, Godi sn jak V, 128- bi l j . 17.

23

поврзувале со Енхелеите и со Дасаретите. Бидејќи Енхслеите во из-ворите не се споменуваат натаму од VI век, а Дасаретите сс појавува-ат кон крајот на III век, не е сигурно кои племиња ја населувале оваа област во тоа меѓураздобје.

Старото јужноилирско кралство се поврзува со таканаречената динас тија на Бардилис (синот на Сирас) и нејзиното често војување со Македо-нија.

7' Или Илирите упаѓале во горномакедонските области или Ма

кедонците ги својувале јужноилирските простори. Co Филип дошле ДO судир владетелите Бардилис во 359/8, потоа Грабос заедно со Тра-киецот Кетрипор и Пајонот Ликпејос. Во 334 година е познат судирот со Плеуратос.

7 По силната победа над војската на Бардилис (се смета

дека сваа војна се одвивала во Битолската рамнина), следат вестите за наметнувањето на власта од Филип над сите Илири што живееле околу езерото Лихнидос.

73

Во походите на Александар Велики се споменува учествувањето на Илирите повеќс пати и покрај тоа што имало обиди за отфрлување на власта.

74 По смртта на Александар во 323 година со поделбата на

Царството Антипатер бил именуван за стратег на сите Македонци, Грци, Илири и други.

75 Слабеењето на Македонија доведува до воста-

ние во Грцнја и Илирија. Тогаш се јавува кралот на Тауланатите Глаукиос, кој ги освоил и земјите населени со Илири, кои порано му припаѓале на неговиот претходник Клитос. Од 317 година Глаукиос во изворите сс нарекува крал на Илирите и се споменува неговото војување со Касандар. Се смета дека во негово време Илирија го оп-фаќала просторот од границата на Епир и Македонија до Јадранскиот брег и дека територијата на Лихнидската област можеби влегувала во составот на ова кралство.

76 Глаукиос, оженет со епирска принцеза,

воспоставил тесни врски со овој јужсн сосед. На неговпот престол израснал и идниот епирски крал Пирос. Откако дошол на чело на својата земја Пирос, по смртта на Глаукиос, ја проширува својата власт над делови од илирската држава.

77 Co другиот дел на илирската

земја владеел Бардилис II кој го задржал за себе јадрото на илирска ТА држава, како што смета Ф. Папазоглу, а дека тоа веројатно бил просторот околу Лихнидското езеро.

78

Во изворите околу 280 година се споменува Монуниос како илирски владетел, кој заедно со Птоломеј, синот на Лизимах, војувал во Маке-донија со Птоломеј Кераунос. Ф. Папазоглу го смета за член на илир-ската династија, наведувајќи неколку аргументи како потврда на оваа теза.

70 На сребрениот статер што е кован во Дирахион, со приказ на

Алкиноевата градина, традиционална ознака, стои името на овој вла детал и кратенката од името на градот.

80 Порано во науката постоела

теза дека Монуниос бил дардански крал, според мислењето на Ј. Дрој-зен.

8' Д. Рендиќ исто така го издвојува дарданскиот кнез од II век од

илирскиот Монуниос.82

Уште една потврда во врска со илирскиот вла-

71 Ibid., 128. 72 Diod. XVI, 4, 22, 3; F. Papazoglu, Godisn jak V, 128—132, дава преглед

на настаните врзани за војната меѓу Филип II и илирската држава. 73 Diod. XVI, 8, 1; Polyb. V, 108 и Liv. XXXI, 27; на Лихнидското езеро

ги споменуваат градовите Ένχελάναι, ΚέραΕ, Σατίων, Bototj додека во дасаретскиот простор се спомснуваат Άντιπάτριχ, Χρυσον^ίων, Γερτοί; (во време на војување-то на Филип V)

74 Diod. XVII, 17, 4; F. Papazoglu, Godisn jak V, 133; '75 F. Papazoglu, P lemena , 37, 42; Godisn jak V, 134. 76 Diod. XIX, 67, 70, 78; F. Papazoglu, Godisn jak V, 134; Монографија

Охрид, 22. 77

F. Papazoglu, Godisn jak V, 135. 78 Ibid. ; Монографија Охрид, 23. 7» F. Papazoglu, Godisn jak V, 135. so D. Rendic Miocevic, P ro l egomena il irskoj numograf i j i , God i snak I I I — 1 ,

1965, 81; H. Ceka Quest ions de numi sma t i que i l lyr ienne, T i r ana 1972, 23. si F. Papazolgu, Godisn jak V, 135, J. G. Droysen, f.n. 50. 82

D. Rendic Miocevic, I l irski v ladar i u svi jetlu epigrafskih i numizma t i c k ih izvora, His tor i sk i zborn ik XIX—XX, Zagreb 1966—67, 298—300.

24

детел Монуниос и можеби со неговата управа во охридскиот регион, е изнесена со наоѓањето на шлемот што се чува сега во Берлинскиот музеј. Овој шлем од фригиски тип е најден во охридскиот крај и го носи натписот βασιλέως1 Μονουνίου. И според епиграфските особини, шлемот датира од првата полвина на III век пр. н.е.

83

Последниот од илирските владетели што се споменува во ова рано време е Митилиос. Тој војувал со Александар наследникот на Пирос по 273 година. Исто така е познато ковењето на пари во Дирахион со титулата и неговото име, βασιλέως· Μυτιλίου тип глава на Херакле и неговите амблеми (лак, стап, тулец за стрели).

84 Ф. Папазоглу

мисли дека Митилиос како и неговиот претходник Монуниос ја држел лихнидската област под своја управа. Во досегашните ископувања во охридскиот регион, за кои понатаму ќе стане збор, нема најдено ниту една пара на овие илирски владетели, додека монетите ковани во ма-кедонските ковници од крајот на IV и III вск релативно се присутни како и пари на Дирахион и Аполонија од III и II век.

Кслтската инвазија како да ги заобиколила овие западни краеви. Со-времените историчари поради отсуството на податоци, забележуваат дека во периодот меѓу 270-231 година дошло до затишје во односите меѓу Илирите и Македонците. He сме известени ниту за други нас-тани на илирската почва; не ни достасуваат податоци за охридскиот регион. Во последно време, богатите наоди од хеленистичката некро-пола во самиот Охрид говорат за тесните врски со хеленистичкиот свет; истовремено се дава можност за размислување за нови релации и дефинирање на неговата историја.

Во трите последни векови на старата ера скопско-ку!мановскиот базен претставувал дел од територијата на Дарданите, голема и една од најстарите средно-балкански популации.

85 Според изворите од лите-

ратурата и застапената ономастика на епиграфските споменици од римското раздобје е изнесено мислењето дека на ова подрачје порано жевееле Трибалите, можеби племмња од трачко потекло. Ова мислење било поткренато и со определени археолошки наоди.

86 Меѓутоа, пос-

тои и мислење дека скопскиот регион со Тетовско-Гостиварскиот крај, пред доаѓањето на Дарданците бил населен со Пајони.

87

Античките историографи преокупирани со клучните настани во грч-ко-македонскиот свет ги споменуваат Дарданите како и други сосед-ни племиња само кога ќе избијат меѓу нив судири. Така Дарданите се јавуваат во изворите од историско време во врска со Филип II, кој ги совладал со подмолност нив и другите соседи. Во времето на дијадосите поточно за време на владеењето на Лизимах кој во 284 година ја зазел Пајонија, се мисли дека Дарданија успеала да ја от-фрли власта на Македонците и била слободна.

88 Аудолеоновиот син

83 F. Papasoglou, Un temoignage inapergu sur Monounios l ' l l lyr ien, 2A XXI—

1971, 179. β* D. Rendic Miocevic, P r o l e g o m e n a , 82, 83; F. Papazoglu, Godisn jak V,

137; D. Rendic Miocevic, I l i rski v l a d a r i , 302. 83 H. Вулиќ, Дарданци, Глас CXIV—1925, 90—110; Глас CLV—1933, 63—76;

F. Papazoglu, P l emena , 101—106; постојат различни мислења за етничката при-падност (тракиска, илирска и староседелска); истиот автор ги наведува сите мислења, ги коментира изворите и лингвистичкиот материјал; ги смета за од-делна етничко политичка организација во средниот Балкан која била под силно влијание на Илирите и Тракијците, 54, 207—208.

86 Ibid., 54; И. Микулчиќ, Кон проблемот на предримското население во скопската котлина, Историја VII-2, Скопје 1971, 166—173.

*7 P r ema S t rab . VII, f.n. 36, Аксиос и Стримон извираат од кај Агријаните;

уште во крајот на XIX в. изнесено е ова мислење, в. f.n. 3, в. Β Drago jev ic-Jo-sifoska, Inscr ip t ions de la Mesie s u p e r i e u r e VI, B e o g r a d 1982, 17, ja презентира целата литература врзана околу оваа претпоставка,- исто мислат и J .H.F. May, o.c, 20; N.G. Hammond , Macedonia II, 1979, 83, 656.

88 P. Trog, VIII , 6, 2; F. Papazoglu, P l emena , 105—107.

25

Аристон, измамен од Лизимах дека ќе го круниса според пајонскиот обичај на реката Астибос, откако ги слушнал воените труби побег-нал кај Дарданите.

89

Во првата четвртина на III век Дарданија преставува формирана по-литичка заедница.

90 Големата келтска наезда што одела по долината

на Морава — Вардар, не ги заобиколила ниту Дарданите. Тие му по-нудиле помош на тогашниот македонски владател Птолемеј Керау-нос од 20.000 војници за одбрана на границите. Кераунос дрско ја одбил помошта, велејќи дека неговите војници служеле во војската на Александар и насекаде во светот победувале, па дека не може да се потпре врз Дарданите. Изворите велат дека тогаш дарданскиот владател му прорекол пропаст на македонското царство поради непро-мисленоста на младиот Кераунос, кој во судирот со Келтите и заги-нал. Дарданија била прегазена од страна на Келтите во 280-279 годи-на.

91 Еден дел со Лонориус и Лутариус се упатил во Тракија, а друг

со Бренос продолжил за Грција. Така ја напуштиле и сиромашната земја на Дарданите. Нивната цел била заземање на богатите грчки светилишта. По нападот на Делфи, дел од исцрпени војници се враќаат по истиот пат. Изворите говорат дека Дарданите им се одмаздиле на Кел-тите за поранешните уништувања, изведени во нивната земја. Во контекст-тот на овие настани се поставува и прашањето кога дошле Дардан-ите од запад во скопско-кумановското подрачје. Ф. Папазоглу помис-лува на времето на келтските упаѓања и во времето на Антигон Гонатас, кога Македонија се граничела со Пајонија.

92 Тогаш Дарда-

ните не преставувале опасност за Македонија, па поради тоа и извори-те не говорат за нив. Според археолошките наоди И. Микулчиќ смета дека во времето на келтската наезда, ова племе ја држело под своја власт скопската котлина.

98

За време на владеењето на Деметриј II Дарданите претставувале пос-тојана опасност за Македонија.

94 Тие војувале со неговиот наследник

Антигон Досон."5 Тоа е и времето на пропаста на пајонската моќ и

на воспоставувањето на границата меѓу Македонија и Дарданија. Ма-кедонските владетели биле заземени со одржувањето на супрематијата над Грција; нивните владеачки биле исполнети со војни со Сојузите на полисите, формирани на грчкиот простор. Дарданите го искорис-тиле нивното отсуство и често напаѓале. Од друга страна, македон-ските владетели морале да ја напуштат Грција и да ги бранат север-ните граници, што допринело за слабеење на државата.

69

На западната страна на Дарданија во триесетите години на III век се појавува моќната илирска држава на чело со Агрон. Зајакнувањето на оваа држава ги засегнувало интересите на Дарданите. Тие ги поддржу-вале пограничните племиња, што биле присоединети кон илирската држа-ва. Кога Илирите биле зафатени со војувањето во Епир и покрај тоа што успеале да го опустошат, склучиле примирје, откако Теута им јавила дека некои илирски племиња преминале на страната на Дар-даните

97.

Од друга страна, во изворите се споменува дека Антигон Досон ги победил Дарданите. Кога зборувал во дворот пред војниците за свои-те заслуги, рекол дека ги „скротил и Дарданите и Тесалците".

98

β» в. f.n. 54. «ο F. Papazoglu, P l e m e n a , 109. οι P. Trog. XXIV—4, 5; P a u s . X, 19, 7; Diod. XXII—8; H. Вулиќ, Келти,

77—78; F. Papazog lu , P l emena , 107—110 наведува и други мислења околу оваа година.

92 F. Papazog lu , P lemena , 111. 93 И. Микулчиќ, Историја VII. 171—173. 9< В. f.n. 60. 95 F. Papazog lu , P l emena , 113. «« Ibid., 114—115; A. C. Шофман, o .c , 172. 97 F. Papazog lu , P l emena , 113. 98 P. Trog. XXVIII, 3, 14; H. Вулиќ, Глас CXIV, 95.

26

Наследникот на Досон, Филип V војувал повеќе пати со Дарданите. Често, кога македонскиот владател бил зафатен со војување на некоја страна од својата земја оддалечена од Дарданите, тие смело упаѓале на северната граница. Додека Филип V го водел походот на Пелопо-нез во 219 година, тие подготвувале напад. Потценувајќи го младиот владател, упаѓале на територијата на Македонија; кога дознале дека Филип се вратил во Пела, тие се повлекле." Но, имајќи ја предвид секогаш несигурната граница, во 217 година Филип ја нападнал не-предизвикан Дарданија и успеал да ја заземе Билазора, најголемиот град на Пајонија.

100 Билазора, според Полибиус, била мошне згодно

поставена на влезот од Дарданија во Македонија, така што Македонците држејќи ја вратата се ослободиле од стравот од Дарданите, кои не можеле сега лесно да продираат кон југ. По овие настани, Филип војувал со Илирите околу Аполонија, преминал во Пелагонија, потоа го освоил дарданскиот град Синтија.

101 Ливиус вели дека од тој град

Дарданите можеле да упаѓаат во Македонија. Иако е ова единствено-то спомнување на еден дардански град, Ф. Папазоглу помислува дека е учинета грешка при пишувањето, поддржувајќи го пораноизнесе-ното мислење на В. Томашек,

102 кој предложил наместо ,,Dardanorum

urbem Sintiam" да ce чита „Dardanorum urbem finitimam". He на-влегувајќи во тоа како ce викал овој град, тој секако постоел на грани-цата меѓу Дарданија и Македонија, поставен на север од Пелагонија,

103

на патот кој води од тетовската во прилепската област. Co оваа побе-да на Филип во 211 година се поставува во врска и натписот посветен на Атена Линдоска, изделкан на крополата од Линдос во Родос, во знак на победата над Дарданите и Медите.

1М

Ливиус зборува уште еднаш за упадот на Дарданите и Дасаретите, за време на владеењето на Филип длабоко во Македонија до Орестида, кога влегувал во војна со Римјаните. Бидејќи долината на Вардар била добро чувана од Македонците, како патишта за продор се предложени или оние преку Пелагонија и Линкос или преку Охрид-ско-преспанскиот регион.

103 Ф. Папазоглу споменува уште една војна ме-

ѓу Филип и Дарданите. Како доказ го наведува натписот од Олевени кај Битола, датирајќи го во почетокот на летото на 206 година, каде што се споменуваат „Катлестони" кои војувале против Дарданите.

106

Истиот автор го поврзува овој натпис со забелешката на Диодор за војната што ја презел Филип против Дарданите „со ништо непредиз-викана, ги победил и уништил 10.000 војници".

Еден дел на исток од современа Македонија се смета дека бил во античко време населен со тракиски популации.

107 Во изворите, на за-

западната граница на големата тракиска територија се споменуваат Ме-дите, Дентелетите, Синтите и други племиња. Според податоците што ги даваат некои антички историографи се доаѓа до заклучок дека Медите го населувале средниот тек на Струма. Тукидид заборавајќи за походот на Ситалк околу 429 година, ги споменува од една страна Пајоните, од друга Медите и Синтите. Влегувајќи во Македонија, ја прегазил планината Керкине,

108 поминал меѓу споменатите племиња.

115.

»9 F. Papazoglu, P lemena , 115 . 100 Polyb . V, 9 7 ; и коментарот за овие походи кај F. Papazog lu , P l emena ,

κ» Liv. XXIV, 2 5 . 102 F . Papazoglu, P l e m e n a , 1 1 7 , во истата студија f.n. 7 1 . 103

Ί ί . Трухелка, Археолошке белешке из Јужне Србије, ГСНД V — 1 1 9 2 9 , 6 3 ; F. Papazoglu, P l emena , 117 .

ί ο * A . С. Шофман, o.c, 2 0 6 ; F. Papazog lu , P l emena , 1 1 8 . 105 Liv. XXVII—32 ; F. Papazoglu, P l emena , 118 .

10« Diod. XXVIII—2; H. Вулиќ, Споменик XCVI I I—1948 , бр. 5 1 ; F. Papazoglu, P lemena, 1 1 9 ; в. глава — Епиграфски споменици.

107 Б . Геров, о .с , 1 5 9 — 1 9 1 . 108 Thuk . II , 9 8 ; за лоцирањето на планината Керкине постојат разни ми-

слен>а; по Б. Геров, о.с. 161 , тоа е планината Огражден, северно од Понтос (р. Струмица); по Кипертовата карта пл. Плачковица.

27

оставајќи ги Пајоните десно, а Медите и Синтите лево. За соседството на Медите со Пајоните зборува Аристотел.

109 Тој вели дека планината

Месапион ја делела земјата на Медите од Пајоните. Истиот автор ис-то така зборува дека реката Понтос минувала низ земјата на Медите и Синтите. Според Страбон и реката Стримон течела низ земјата на овие племиња, додека на северозапад им биле соседи Дарданите.

110

Плиниус ги лоцирал Медите на десниот брег на Стримон а како нив-ни соседи ги споменува Пајоните.

11'1

Постојат различни мислења за тоа кои краеви ги населувале Медите на запад од трачката тсриторија, односно кои области од денешна Македонија. Најрано се занимавал со ова прашање В. Томашек, сме-стувајќи ги околу горниот и средниот тек на Брегалница, ширејќи ја нивната област до Куманово.

112 А. Ренак ја повлекол нивната терито-

рија кон север во областа на Куманово до Морава.113

К. Пач доаѓа до заклучок дека Медите кон почетокот на II век во времето на походот на Филип V, како и во времето на релациите меѓу Бастарните и Пер-сеј, го населувале горниот тек на Брегалница.

114 Изнесено е и мис-

лењето дека трачкиот град Десудаба бил сместен во околината на Кочани или на Куманово. Меѓутоа, еден дел од современите истори-чари го поставуваат овој град на Струма.

115

Според мислењето на Г. Кацаров, планината Месапион (или Плачкови-ца и Голак или Малешевските планини) претставувала граница меѓу Медите и Пајоните, додека долината на Астибос (Брегалница), на Лу-ковица и на Понтос (Струмица) биле пајонски.

116 Североисточно од

Овче Поле, кочанско-кратовскиот крај и земјата околу средниот тек на Брегалница биле населенм од Трачани во раноримско време, кога била поставена граница меѓу провинциите Македонија и Тракија.

117

Мошне е интересна констатацијата на И. Венедиков.118

Кога го проу-чувал археолошкиот материјал од брегалничкиот крај, ја забележал разликата меѓу доцножелезнодобните наоди и погребни обичаи што се врзуваат со Пајоните и на откриените гробови под тумули од II век на н.е., што имаат тракиски карактер. Затоа заклучил дека оваа појава треба да се објаснува со потиснувањето на Пајоните кон запад од страна на Медите и Дентелетите, кои го искористиле губењето на политичката самостојност на своите соседи. Според овој автор во раноисториско време Пајоните го опфаќале на север и кочанско-кра-товскиот регион. Според наведената претпоставка, која во извесна мера ја застапуваат други автори,

119 постепените продори на тракис-

ките популации би можеле да се претпостават во периодот по упра-вата на последниот пајонски владетел Дропион или по паѓањето на Македонија под Римјаните. Токму за периодот што се однесува на нашата студија недостасуваат доволно археолошки наоди, што би ги расветлувале овие проблеми.

109 Aris t . II , 1 (499—506); планината Месапион по Б. Геров, о.с, 161, е. пл. Плачковица—Голак; по Киперт, јужните огранци на Осогово; в. f.n. 5.

110 S t r ab . VII, 36, 7, 5. 1 1 1 P l i n . VI, 34 (217). 112 W. Tomaschek, Die alten Thraker I, Wien 1893, 59.1 113 A. Reinach, Delphes et les Bastarnes, BCH XXIV—1910, 296. 114 C. Pa t sch , Be i t rage zur Vo lke rkunder von Si idos teuropa V, 1933, 16—22,

ο Б. Геров, o.c, 162; исто така изнесено e мислењето дека двете населби Десудаба и Билазора (каде биле повикани да дојдат Бастарните) биле врзани со пат, од-носно со реката Брегалница, в натака f.n. 115.

115 Η. ВулиК, Географија Јужне Србије у античко доба, ГСНД XIX—1938, 5; Н. Дечев, Извори за старата историл и географин на Тракин и Македонин, Co-фин 1949, 172.

116 Г. Кацаров, o.c, 5; v. bi l j . 5.

117 Φ. Папазоглу, Градови, 83—84. 118 И. Венедиков, Баргала, Раскопки и проучванил, Софин 1948, 86. 119 Ф. Папазоглу, Градови, 85; Г. Кацаров, о.с, 5.

28

Б. Геров во студијата за поставувањето на западната граница на тра-киските земји, иако тој проблем го разгледува во римскиот период, изнесува сомневање за лоцирањето на Пајоните до Штип, додека е сигурен дека Медите го населувале горниот тек на Брегалница и пла-нинските краеви околу Берово, Пехчево и Кочани.

120 Своето мислење

го заснова по анализата на сите литературни извори и епиграфско-археолошки наоди што му припаѓаат на царското раздобје.

Медите, едно од поголемите трачки племиња, доаѓале во судир со Ма-ксдонците уште од времето на Филип II. Водејќи војни на северо-источната граница од сзојата земја, Филип презел и поход во „земја-та на Орбелос".

121 Б. Геров мисли дека овој поход треба да се поврзе со

територијата на Медите, ако се земе предвид дека Орбелос бнл плани-ната Беласица.

122 и дека тие ги населувале областите до долината на

Струмица. Исто така во изворите се вели дека Александар III одново требало да ги покори побунетите Меди.

123 Во времето на дијадосите,

областа на Медите секако била опфатена со поделбата. Во рамките на Тракија таа му припаѓала на Лизимах до 281 година. Во текот на III век во изворите не се споменува ова тракиско племе. Се смета дека тие ја воспоставиле својата поранешна независност. Кон крајот на ве-кот, во времето на Филип V, тие биле најнемирните соседи и упа-ѓале почесто во територијата на Македонија.

124 Ливиус вели дека Фи-

лип по походот во Илирија и Дарданија, се вратил во Тесалија, каде што го оставил синот Персеј со дел војска за да го запре привремено продирањето на Етолците; со другата војска самиот владетел се упа-тил во Македонија, потоа во Тракија кај Медите. Овој народ, како што не известува Ливиус, упаѓал на почвата на Македонија секогаш кога бил Филип зафатен на друга страна. По тој повод македонскиот владетел ,,. . . ја скршил нивната сила, ги опустошил полињата. . .

11125

Сепак Филип V не ги покорил конечно Медите, зашто уште во два наврата во 207 и 181 година се споменуваат судири на границата кон Медија.

126 Во 172 година Медите и другите трачки племиња испратиле

свои пратеници во Рим и склучиле сојуз против Македонците.127

Граничните релации меѓу соседите се наѕираат кога се сместиле Бас-тарните во 168 година во логорот кај Десубаба во Медија, доаѓајќи им на помош на Македонците. Тие преговарале од Десудаба со Пер-сеј, кој се наоѓал кај Алмана на Аксиос, оддалечени 75 милји и им порачал да дојдат во Билазора со 20.000 војници и 10.000 коњи.

128

Co заземањето на Македонија во 167 година од страна на Римјаните, Медија не влегла во составот на меридите, зашто изворите не ја спо-менуваат.

Познатата управа на Антигонидите секако ги опфаќа и горно-маке-донските области (Линкестида), а во последната четвртина на III век и областите на источна Пајонија, на Пелагонија и на Деуриопос, како што може да се заклучи според досега познатите факти. He знаеме до која мера им била наметната власта на југоисточните илирски облас-ти. Како што изворите не зборуваат во која мера северниот дел на

120 Б. геров, о.с, 164—165.

121 Polyen. IV, 2, 16; Б. Геров, о.с, 169. 122 B.f.n. 50. 123 Plut . Alex. 9, 1. 124 Б. Геров, o.c, 169. 12s Liv. XXVI, 25, 6—8; Polyb. 9, 10—14; A. C. Шофмаи, o.c, 206; Б. Геров,

o.c, 170, го врзува овој настан ο натписот од Линдос, в. f.n. 104. 126 Liv. XXVIII, 5—7 XL, 21—22; Б. Геров, O . C , 170. 127 Liv. XLII, 19, 6; Б. Геров, o.c, 170. 128

Liv. XLIV, 26; за пајонскиот град Алмана ce помислува дека се наоѓал или на пат меѓу Стоби и Билазора или јужно од Д. Капија, И. Венедиков, Земит-fe по сре-вднин Вардарт>, Скоше 1943, 42; Ф. Папазоглу, Градовм, 249.

29

Дасаретида или, Лихнидската област била во составот на илирската управа; исто така немаме податоци каков бил односот на македонска-та држава кон оваа територија.

12"

Во последната третина на III век стигнале римските легии на Балка-нот. Патиштата на војничките продори кон Македонија воделе преку Јужна Илирија. Многу судири меѓу Римјаните, Македонците и Или-рите во времето на Филип V и Пресеј биле водени главно на подра-чјето населено со Дасаретите и Пенестите.

По првата илирска војна (228 год.), Римјаните ја зазеле само областа по должината на Јадранскиот брег. Внатрешноста на Илирија оста-нала незасегната.

130 Филип V по завршувањето на војните во јужните

простори на својата земја, се свртел на северо-запад кон Илирите. Co илирскиот владетел Скердилаидас (220/219 год.) бил склучен договор за ненапаѓање. Меѓутоа, по 217 година илирскиот владетел се обидел да се ослободи од зависноста на Македонците. Под изговор дека Фи-лип не ја исплатил ветената награда, упаднал во Пелагонија, каде што го ограбил градот Писаион.

131 Така придобил и некои градови на

Дасаретија (Антипатрија, Крисондион и Гертус) и влегол во соседните македонски области. Поради тоа Филип тргнал во ова подрачје, како што вели Полибиус, по тој повод ги повратил споменатите градови во Дасаретија, а ги освоил Енхелана, Керакс, Сатион и Боиои во областа на Лихнидското Езеро. Бидејќи во овој извор прв пат се споменува Дасаретија и посебно „областа околу Лихнидското Езеро", се дава можност за интерпретација на нивната издвоеност. Имено, изворите говорат дека Филип ги „повратил" дасаретските градови што се нао-ѓале под македонска власт, додека градовите на Лихнитида ги „осво-ил". Според тоа, изгледа дека Лихнитида не влегувала во составот на Дасаретија. Ф. Папазоглу

г смета дека споменатата област била под

управа на Скердилаидас,132

додека Η. Г. Хамонд укажува дека кај По-либиус оваа област не се исклучува, иако Лихнидос не се вбројува секогаш во термиторијата на Дасаретија.

133

Сите споменати дасаретски градови се наоѓаат во просторот јужно и западно од Охридското Езеро (јужно од Корча, на запад до Берат-Антипатрија). Модерната историја ги сместува градовите на Лихни-тида западно од Охридско Езеро без некои аргументи.

По овој поход на Филип против Скердилаидас, краевите околу Охрид-ско Езеро и областа на Лихнитида дошле под македонска власт. Посе-дот на Филип во Илирија наскоро бил проширен на уште поголема територија. Во 213 година го усвоил утврдениот град Лисос и другите околни племиња. Патот на продорот до Лисос, како што се помислува, водел од лихнидската област по долината на Дрим и реката Мати. Тоа наедно е и најголемото проширување на македонската власт на запад.

134

Што се однесува до припадноста на градот Лихнидос на Дасаретија, единствсно е јасно во царското раздобје. На многу епиграфски споме-ници најдени во Охрид, се споменуваат Дасаретите, а на еден и градот Лихнидос.

135 Инаку, името на градот прв пат се споменува во извори-

129 F . Papazoglu, Godisn jak V, 142 , смета дека седиштето на Агроновата управа се наоѓало во јужните области на Илирија, а да овај крај исто припаѓал на неговата држава.

130 н. ЈЗулиК, Први илирски рат, Глас CLX—1934, 40; М. Hol leaux, Les Romaine s en Il lyrie, E tudes d ' ep ig raph ie et d 'h i s to i re g recques IV, Pa r i s 1952, 76, 114; Историја Југославије I, Београд 1953, 10.

131 Polyb. V., 108; опширно коментира Φ. Папазоглу, Градови, 225; B.f.n. 73. 132 Ibid., 133 N. G. Hammond , Epirus, Oxford 1967, 629. 134 Polyb. VIII , 13—14; Ф. Папазоглу, Монографија Охрид, 31. 135 н. Вулик, Ѕпоменик, LXXI—1931, бр. 263, LXXV—1934, бр. 117; Φ. Па-

пазоглу, Градови, 228—229; В. Лахтов, Нови натписи во Охрид и охридско, Ζ A VI—1956, 166; Μ. Δήμιτσα Ή Μακεδονία 'εν λίθοις φθ-εγγομένοις καΐ μνημείοις σωζομένοις, Αθήναι, 1896, 3 6 2 .

1896, 326. Β. Битракова-Грозданова, ZA Χ—1970, 159—163.

30

те во 209 година; додека Филип војувал на Пелопонез против анти-македонското движење, добил вест дека Еропос го зазел Лихнидос, откако го потплатил командантот на посадата и на тврдината и дека освоил некои дасаретски села,

136 дури успеал да ги побуни и Дар-

даните. Во изворите оваа буна натаму не се коментира. Во меѓувреме, Филип ги повратил (?) некои илирски области на запад. Co мирот во Фојнике во 205 година, кога завршува I македонска војна, областите на Лихнитида и Дасаретија остануваат македонски посед.

137

Bo II македонска војна (200-197 год.) пак е вклучена Дасаретија.13

" Овој пат Римјаните упаѓаат во споменатата област со конзулот Сул-пикиус Галба и легатот Л. Апустиус, кој токму ги освојува кастелите во близина на Асус (Семени.), Корагум, Геруниос и Оргесус и стигнува до Антипатрија (откако го освоил градот, го запалил и го испотепал возрасното население), еден од најголемите градови на Дасаретија. Во својот натамошен поход ги освоил Кодрио и Книдус. Од сите гра-дови единствено е идентификувана Антипатрија со денешен Берат. За градот Книдус, кој повеќе никаде не се споменува во изворите, се помислува дека ова име во основа е искривено и дека треба да се чита Лихнидос.

139 Co овој успешен поход биле заплашени другите племиња,

и затоа Плеуратос, синот на Скердилаидас и Дарданот Батон, синот на Лонгарус, му ги понудиле на конзулот своите услуги.

140

През летото конзулот презел нови продори во Дасаретија. Тој се за~ логорил со војската во Линкос, откаде што своите војници ги пратил да го соберат житото од дасаретските амбари. Барајќи ја македон-ската војска во споменатата област, се среќаваат извидничките чети. Судирот меѓу Римјаните и Македонците, како што вели Ливиус, бил тежок. Војниците погубени од римските мечеви, донесени во логорот, ги разгневиле Максдонците. На кое место се одиграл овој судир не е достатно јасно. Бидејќи логорот бил во Линкос и во изворите се рас-права дека Сулпикиус потоа поминал низ Деуриопос, Линкестида, по тоа низ Еордаја и пак во Дасаретија, каде што го освоил градот Пе-лион, се мисли дека споменатите судири можеби се одвивале или меѓу Битола и Лерин

141 или во лихнидската област.

142 Ова последново мис-

лење и поткрепено и со кружниот поход на Сулпикиус околу охридско-пресианскиот регион, со заземањето на Пелион на враќање за Апо-лонија.

Во оваа војна, како што велат изворите, на страната на Римјаните, Илирите и Дарданите се обиделе да продрат во Пелагонија.

143 Во нау-

ката е прифатено дека теснецот низ кој Дарданите се обидувале да продрат се наоѓал на северозападната граница на Пелагонија, од-носно во близината на Дебреште.

144 Филип го испратил пред теснецот

синот Персеј со војска, да му го затвори влезот на непријателот. Ма-кедонскиот владетел, притиснат од сите страни, го повлекол синот и војската кон југ на Линкестида, Така во Пелагонија и Линкос пустошеле, и Илирите и Дарданите, додека во горна Македонија од западната страна упаднале Римјаните. Филип им го испратил на Дарданите Ате-нагора со дел коњица, со наредба да го напаѓа непријателот од грб.

138 Liv. XXVII, 32, 9. 137

Liv. XXIX, 12; A. С. Шофман, o.c, 209; Ф. Папазоглу, Монографија Охрид, 32.

158 Liv. XXXI, 27, 1—8; Η. ВулиН, Ратовање македонског краља Филипа V

с Римљанима г. 199 пре. Хр. код Битоља, Прилепа, Глас CXXI/66—1926, 21—38; A. С. Шофман, о .с , 220—223.

139 ф. Папазоглу, Монографија Охрид, 33. »о Liv. XXXI—28, 1—2. ι" Η. ВулиК, Ратовање Филипа V, 25. 142 Ф. Папазоглу, Монографија Охрид, 34. 143 Liv. XXXI, 33, 3. 144 и. Венедиков, Скопје 1943, 16, помислува на клисурата кај Бабуна,- I.

Miku l i i c , Pelagoni ja , 82. утврдувањето кај Дебреште „Градиште" поставено во влезот на клисурата го датира во I I I — I I в. го поврзува со „fauces Pe lagon iae" , no Liv. XXXI, 36.

31

Тие се престроилс и со бојни знаци ја прифатиле битката, која била завршена нерешено. Филип и натаму бил притеснет од ситс страни. Римјаните успеале да создадат свои сојузници на Балканот и во дру-гите делови на македонската држава.

145

По битката кај Киноскефале во 197 година на Филип му биле дикти-рани условите за мир. Уште кон крајот на 198 година, во средбата мсѓу Филип и Фламинин во Локрида (Термопили), римскиот војско водец барал од Македонците да и ги вратат сите земји на Илирија, што биле освојувани no мирот кај Фојнике.

146 Веројатно ,во тие осво-

јувања, лихнидската област влегла во составот на Македонија. По завршувањето на II македонска војна со мирот се предвидува Лихни-дос и Партините, и илирските области под власта на Филмп, да му се отстапат на римскиот сојузник, на илирскиот владстел Плсуратос. Дасаретија, или поопределено, нејзината долна област, останала во рацете на Римјаните.'

47

Дарданите не добиле ништо за својата помош што им ја дале на Рим-јаните во војната со Филип. Откако слушнале за победата во Тесали-ја, почнале да ги пустошат северните области на Македонија и по долината на Аксиос стигнале до Стоби. Филип од своја страна собрал војска по градовите; ненадејно ги нападнал Дарданите со 6.000 пеша-ци и 500 коњаници и ги победил. Co овој поход и победата им го по-вратил духот на македонските војници по претходните порази и се повлскол во Тесалонике.

148

Зад оваа војна, историските настани врзани за Филип се одвиваат на просторот на Тесалија, средна Грција, Пелопонез, па во Мала Азија, каде што војува со Антмох IV Епифан; инаку на просторот на Маке-донија некое време владеел мир. Филип успеал да поврати некои грч-ки градови, додека Рим бил зафатен со војните на запад — во Шпа-нија. Се смета дека Филип и ги вратил на Македонија моќта и просперитетот, отворил нови рудници. доведувал колонисти и му ја оставил на својот син земјата богата и населена.

14' Дарданите повеќе

не ја напаѓале северната граница на Македонија, зашто биле зафатени со продорите на Бастарните, што биле повикани од Филип; нив им ја ветил и земјата на Дарданите.

150

Просторот на Пајонија се наоѓал во рамките на македонската држа-ва. Во тоа време се споменува управникот на Пајонија Дидас, кој бил непосредно врзан за владетелската куќа на Филип V и Персеј. Нему му било доверено и уништувањето на братот на Персеј Деметриј, кој од Астраион во Пајонија бил повикан во Хераклеја (Синтика) на гозба, каде што бил и убиен.

151

Римјаните во 171 година презеле нова војна со Македонија, кога кон-зулот П. Ликиниус Красус ја преплавил Грција со 20.0000 војници, водена на повеќе фронтови (Колхида, Тесалија).

152 Третата македонска војна

го зафатила просторот на југозападна денешна Македонија (Охрид, Кичево, Дебар).

133 Најпрвин во 171 година римските легии биле пре-

Ш Liv. XXXI—35; Н. ВулиК, Ратовање Филипа V, 31—37. 14« A. С. Шофман, о .с , 230—233; Ф. Папазоглу, Монографија Охрид, 35.

1« Polyb. XVIII, 47, 12; Liv. XXXIII, 34, 11. 148 Liv. XXXIII, 19, 1—5; F. Papazoglu, P l emena , 122. no w. Y. Tarn , Civil isation, 31—33, A. C. Шофман, o.c, 242. 150 H. ВулиН, Бастарни y нашој земљи, ГСНД II—1925, 15; F. Papazog lu ,

P lemena , 124—128. 151

Liv. XL, 21—24; околу лоцирањето на Астраион изнесени се повеќе мислења: по изворите се помислува на соседство со Доберос во струмичкиот регион; Ф. Папазоглу, Градови, 252—255; В. Josi foska-Dragojevic, As t ra ion, TIR, 19; I. Mikulcic, Sopur, TIR 118, локалитетот Пилав Тепе го идентификува со Астраион, југозападно од Штип, источно од Стоби.

152 A. С. Шофман, о.с, 125. 153 Liv. XLII, 36, 9; Η. ВулиК, Ратовање македонског краља Персеја са

Римљанима у нашој земљи 170—169, Глас CLX—1934, 28—40.

32

фрлени на илирскиот брег и сместени недалеку од Аполонија, а по-тоа биле испратени 2.000 војници за заземање на „дасаретските и илирските кастели", како што вели Ливиус. Самите Дасарети барале да им се испрати посада заради безбедноста од македонските напади. Во 170 година Апиус Клаудиус Кентон отишол во Илирија со 4.000 војници, по патот собрал уште 8.000 од сојузниците и се залогорил кај Лихнидос дасаретски.

154 Во овој извор прв пат Лихнидос се наре-

кува дасаретски. И покрај тоа што постои сомневање во автентичноста на овој податок, бидејќи во поранешните извори Дасаретија се одво-јувала од Лихнитида,

155 сепак не е во прашање само коинциденција

со подоцнежните потврди, каде што Лихнидос јасно се означува како главен град на споменатата област. Бројните епиграфски споменици од царското раздобје со името на ова племе се најдени токму во Ох-рид;

154 забележливо е и нивното отсуство на другото подрачје, во јуж-

на Дасаретија. Се смета дека во овај податок треба да се согледа пос-тепеното опфаќање на Лихнидос во рамките на Дасаретија, кој во римско време станува нејзин главен град.

157

Според изворите по 197 година, знаеме дека Лихнис или Лихнидос, според мировниот договор, му бил предаден на илирскиот владетел Плеуратос.

158 Co податокот дека римската војска во 170 година се за-

логорила кај Лихнидос, се поставува прашање за статусот на овој град. Изгледа дека не бил во склопот ниту на македонската, ниту на илирската држава. Се помислува на едно кратко раздобје на опреде-лена самостојност.

159 К. Реглинг, поради парите што биле ковани во

раздобјето меѓу 1S5-168 година под Филип и Персеј во Македонија и со идентичното ковање во Лихнидос, изнесува мислење за припа-дноста на градот на македонската држава.

160

Освојувачките планови на Апиус Клаудиус биле упатени и кон пенес-тинскиот град Ускана. Градот се наоѓал во рацете на Македонците. Римјаните добиле тајна порака дека усканците биле готови да го пре-дадат градот. Клаудиус тргнал кон оваа пенестинска тврдина, зало-горувајќи се на оддалеченост од 12 милји. Кога стигнал со војската пред портата, бил нападнат и претрпел голем пораз. Само 200 војници се вратиле во логорот, а потоа во постојаната база кај Лихнидос.

161

Новото војување во Пенестинската земја се врзува за Персеј. Во 169 година, за време на зимата според кажувањето на Ливиус,1

62 Персеј

тргнал од Стубера и по три дена одење, стигнал во Ускана „најголе-миот пенестински град". Намерата му била да ги скроти соседите Илири, зашто се подготвувал за војна со Римјаните. Од друга страна, веќе здоговорил мир со тракискиот владетел Котис и со епирскиот Кефалос,- додека за Гснтиос, владетел на еден дел од Илирија, се надевал дека ќе го придобие за сојуз. Во градот, покрај Илирите, се наоѓала и посадата на Римјаните. Заземениот град се бранел надевајќи се дека Македонците нема долго да го издржат студот и дека поради војната со Рим, брзо ќе си отидат. И покрај преговорите со римската посада, која на крајот барала од Персеј да си отиде со оружје или без него, македонскиот владетел го освоил градот и сета маса ја по-

134 Liv. XLIII, 9, 7. •55 N. G. Hammond , Epirus, 629. "β B.f.n. 135. 157 φ. Папазоглу, Градови, 230; id. Монографија Охрид 36, помислува дека

Лпхнидос имал одредена самоупраза, и затоа се издвојувал од областа на Даса-ретите.

158 Polyb. XVIII, 47, 12, споменува Λυχνις, Liv. XIII, 34, 11 го споменува Lychnidus ; Φ. Папазоглу, Монографија Охрид, 35, смета дека се мисли на областа Лихнитида.

159 фр Папазоглу, Монографија Охрид, 36. ι6" К. Regling, Zur gr iechischen Mi inzkunde V, Lychnidos, e ine neue

Munzs ta t t e in Il lyrien, ZN 35—1925, 255—264. i 6 i Liv. XLIII, 10—18; H. Вулик, Глас CLX, 30. 182 Liv. XLIII, 19—21; H. ВулиК, Глас CLX, 30—35.

33

вел како заробеницм во Стубера. Римјаните ги поделил на чување по градовите, додека Илирите ги распродал. Персеј уште еднаш тргнал во освојување на пеиестинските градови, Оенеум ,кој се наоѓал кај „преминот во земјата на Лабеатите. каде што владеел Гентиос" и Драу-дакум. Тие градови биле заземени како и уште други единаесет населби. Само градот Оенеум на реката Артатус (Радика (?), Мат (?), Вардар (?) давал отпор. Во победениот град останале децата и жените под стра-жа. Тогаш Персеј испратил кај Гентиос свои пратеници да раскажат за победите на Македонците над Римјаните, Илирите и Дарданите и да го повикаат за сојуз. Пратениците со големи тешкоти ја помина-ле планината Скардон и стигнале во Скодра. Гентиос ветил сојузниш-тво и побарал пари. Персеј уште еднаш испратил пратеник кај Гентиос, додека тој се вратил кај Пенестите, оставил посада во Ускана и во освоените градови околу неа. Во врска со лоцирањето на споменатите градови, во науката постојат неколку мислења. Едни ја лоцираат Ус-кана кај Кичево,

163 други кај Дебар,

164 трети го поставуваат градот кај

Дебарца, на север од Охрид 30 км.165

Градовите Оенеум и Драудакум се смсетени или во дебарската или во гостиварско-тетовската област Веројатно е дека сите тие градови се наоѓале во просторот меѓу Киче-во, Дебар и Гостивар.

1"6

Лихнидос натаму претставува седиште на римските гарнизони во јужна Илирија. Ливиус зборува на едно место за војската на Апиус Клаудиус кај Лихнидос, која можела да го одвлече вниманието на Персеј на таа страна да била доволно силна. Набрзо следува промена, па Клаудиус бмл заменет со одлука на Сенатот. За „провинцијата Илирик кај Лихнидос" бил поставен нов претор Лукиус Анкиус.

167

Во 168 година Гентиос влегува во сојуз со Персеј. Споменатиот пре-тор со 20.000 војници набрзо го совладал Гентиос, со што завршува III илирска војна. Во истата година Персеј ја губи последната битка со Римјаните кај Пидна. Истовремено овие порази претставуваат крај на илирската и македонската држава. Различно се постапувало кон определени градови и племиња во освоените области.

168 Римјаните

прокламирале „слобода". Од тврдините биле повлечени воените гар-низони. Едни градови плаќале половина од дажбините што ги имале порано кај своите владетели, додека други биле ослободени. Веројатно и Дасаретите биле привилегирани поради својата преданост. И самиот Плиниус зборува за нив како за „libera gens".

169

т н. ВулиК, Глас CLX, 38; F. Papazoglu, P l emena , 147, f.n. 197, ги ко-ментира различните мислења за лоцирањето на Ускана меѓу Дебар и Кмчево; за Кичево го наведува мислењето од В. Niese, Gesch ichte der gr iechi schen und makedon i schen S t aa t en seit der Schlacht bei Charonea , Gotha 1893.

164 ρ Papazoglu, P l e m e n a , 147, f.n. 197 го цитира мислењето од Zippel, Die romische Her r scha f t in I l lyr ien bis auf Augustus, Leipzig 1877; J. Kromayer-a , Ant ike Schlacht fe lder II, Ber l in 1907; P. Meloni, Per seo e la fine del la mona r ch i a Macedone, Roma 1953, 275; F. Papasoglou, Quel lques aspects de l 'h is tor ie de la prov ince de Macedoine, Aufstieg und Nidergang der romi schen Welt, Ber l in 1979. 332 cc придржува кон мислењето за лоцирањето кај Дебар.

105 т . Tomovski , Auf den Spu r en der i l lyr i schen S ied lung Uscana, 2A XII—1962, 339.

loo φ папазоглу, Градови, 217, bil j . 22, ce одредува за дебарски кра ј ; И. Мпкулчиќ, Минатото на гостиварскиот крај преку археолошкитс наоди, Моногра-фија Гостивар 1970, 81 за гостварски регион; Н. Sagiku, Essai l d ' ident i f icat ion de forteresse et cites i l lyr iennes des Penestes , Les i l ly r iennes et la Genese des Albanais , T i r ana 1971, 251, пенестинските градови ги поставува no средното те-чене на Дрилон, денешна албанска територија; В. Битракова-Грозданова, Прилог кон античната историја на дебарскиот крај, Историја, Скопје 1980, 190—197. В. Josi fovska Dragojev ic TIR, A r t a tu s fl. 18.

t« Liv. XLIV, 20—21; Ф. Папазоглу, Монографија Охрид, 38—39, го објас-нува значењето „провинција" во овој случај како изворно, област која се поста-вува под команда на еден магистрат, а не и цивилна власт.

1в8 ф. Папазоглу, Монографија Охрид,- A. С. Шофман, о.с, 269—270. " 9 P l in . III—23/26.

34

По споменатите војни од просторот на нашиот интерес во рамките на римската управа се наоѓа територијата на Дасаретија, Пајонија и Македонија. Јужно-илирските области и припаѓаат на една од трите автономни области ка Илирија која се наоѓала под римска управа.

17"

Просторот на Пајонија и Македонија бил распарчен на мериди: источ-ниот дел на Пајонија ,од Аксиос до Стримон, и припаѓал на втората мерида со седиште во Тесалонике; областа Амфакситида на третата мерида со седиште во Пела; западна Пајонија со Пелагонија, Деурио-пос и Линкестида на четвртата мерида со седиште во Пелагонија.

171

И покрај тоа што познатата поделба на мериди и во 167 година ја распарчала македонската држава и им наметнала политичка и еко-номска затвореност на тие делови, Андрискос (лажниот Филип) се обидел да ја ослободи Максдонија од римска власт во 148 година. По поразот, Македонија прва од хеленистичките држави, станала рпмска провинција.

172 Под управата на римскиот намесник, покрај

Македонија наскоро бил опфатен и просторот на Илирија до Дирахион и Аполонија, a пo две години и грчките градови го менуваат статусот, поточно, се наоѓаат под управа на римскиот намесник на провинцијата Македонија.

173

Во текот на раната римска управа, во источните соседни простори, Медите биле самостојни, раководени од владетелите Типас, Со-тим. Овие владетели често стоеле на страната на напаѓачите на Македонија. Типас учествувал во нападот на Скордиските против Македонија во 119 година, можеби и во 109 година. Нападот и одбра-ната од страна на квесторот М. Аниус Публиус се потврдени со најде-ниот натпис од Лете во Македонија, каде што се вели како народот го овенчал со маслинов венец и му приредил други почести во време на празникот Даисија.

174 Тука се споменува и градот Аргос во Пајонија,

каде што се одиграл судирот,- градот е лоциран кај Водоврати (Видин Град, јужно од Титов Велес).

175 Во 97 година Медите заедно

со Дарданите ја напаѓале и пустошеле Македонија.170

Повеќе пати и во текот на I век учествуваат во нападите на јужниот сосед. Ние не знаеме во која мера била опфатена и нашата територија со овие посто-јани војни. Ливиус споменува неколку напади меѓу 91 и 85 година. Во нападот од 88 година се смета дека зел учество и владетелот Сотим.

177

Последно споменување на Медите во текот на I век се среќава во из-ворите во врска со походот на М. Ликиниус Красус од 29—28 година, што го презел на почвата на Тракија и Мезија. Во вториот дел на оваа војна, Тракијците и натаму создавале незгоди, иако Римјаните победиле. Красус тогаш ги поразил Медите и Сердите и им ги отсекол рацете за казна.

178

На територијата на Медите изворите споменуваат неколку градови. За подрачјето што не интересира тука се врзуваат градовите Десудаба, за кој стана збор и Транупара што е лоциран исто така во Кочанскиот крај, според Табула Појтингериана.

179

«· Ф. Папазоглу, Градови, 66 fn. 5; Godi sn jak V, 144. 171

Ibid., Градови, 65—74, 203 за градот Пелагонија предложена е иденти-фикација со локалитетот Долиште-Прилепец кај Прилеп од I. Mikulcic, Pela-gonija, 70.

172 w. W. Tarn , Civi l isat ion, 39; A. C. Шофман, o .c . 310—319. -aa, Ш. III. Тари, Ц

1-3 w. W. Ta rn , Civil isation, 41 ; Ф. Папазоглу, Градови, 74—76. 174

Б. Геров, o.c, 171; F. Papazoglu, P l emena , 121. 175

Б. Јосифовска, Неколку неиздадени грчки и латински натписи од Маке-донпја, ZA III—1953, 222; Ф. Папазоглу Градови, 233; В. Dragojevic-Josi fovska, Argos, TIR, 17; id. Прилог локализовању града Аргоса у Пеонију, ZA XV, 1965, 117—136.

Б. Геров, о.с, 171; F. Papazoglu, P l emena , 134. 1

77 Б. Геров, о .с , 172, 174; Dio. Cass. LI, 23—27.

и« Dio. Cass. LI, 23—27; Б. Геров, o.c, 174. 17» Околку лоцирањето на Десудаба меѓу кочанскиот крај и долината на

Струма, види Б. Геров, о.с, 162; Транупара Ф. Папазоглу, Градови, 245, ја лоцира во кочанско-кратовскиот крај.

35

Што се однесува до Дарданите, кои им биле често сојузници на Ме-дите, заедно војувале против Римјаните, веќе сместени на почвата на Македонија. Првиот век го претставува времето на продирањето на Римската експанзија на овој простор. Најпрвин, таканаречената „дар-данска војна" што ја презел конзулот Г. Скрибониус Курион од 75—73 година, била уништувачка за Дарданите. Тие сепак и се спротивставиле на окупацијата, а крајот на дарданската самостојност се смета дека и дошол по походот на Красус во Мезија.

180

36

180 F . Papazoglu, P l emena , 1 3 7 — 1 4 3 .

Локалитети и популации во предримски период на тло на CP Македонија и соседното подрачје од IV go I век пр. н.е.

ПОДВИЖНИ АРХЕОЛОШКИ СПОМЕНИЦИ

К Е Р А М И К А

Најбројно застапен археолошки материјал што се сретнува во некро-иолите и населбите претставуваат керамичките садови. Бројните обли ци, различната техника на изработката, на печењето и декорацијата го презентираат занаетчиството што најмногу доминира во нашето под-рачје. Веќе подвлечените региони на широкиот простор на СРМ ука-жуваат определени карактеристики. Хеленистичко-керамичкото произ-водство од поширокиот егејски простор што имало водечка улога во овој домен на создавање, со увозот на бројни нови облици, со при-мената на разни техники на декорација, извршило големо влијание и врз локалното керамичарство.

Граѓата што ни дава можиост за запознавање и анализирање на овој проблем, во прв ред претставува материјал од систематските ископу-вања и рекогносцирања кој уште не е објавен;

1 потоа керамичките

прилози најдени во гробните целости без датирања или датирани во контекстот на други наоди

2 и на крајот систематски обработената ке-

рамика од Хераклсја и Стоби.8

Во раното раздобје уште се присутни подоцнежните класични форми И техника на изработка. Црнофирнајзираната керамика со заситен масен премаз е присутна се уште кон крајот на IV век до половината на III (Делогожда, Сува Чсшма, Охрид, Пелагонија, Демир Капија). Често сите овие садови добиле сликана декорација изработена со теч-на глина со бела или окерна боја, карактеристично за стилот на Gna-thia или West slope техника. Оваа техника изгледа дека се одржала до втората половина на II век.

Во западната област до крајот на IV век се уште стигнува црвено-фигуралната керамика. Под влијанието на јужна Италија и на апул-ските производи, во работилниците на Дирахион се одржала изработ-ката на црнофигуралните вази. Во некрополата кај Делогожда испо-кршената култна керамика била увезена од оваа коркирејска колонија. И покрај тоа што не се сочувани комплетни садови, сме на мислење дека сликанитс фрагменти од Делогожда му припаѓаат на подоцнеж-ниот IV век.

4

ι Ископувањата на некрополата кај Прентов мост — Црвејнца, кај с. Дело-гожда од 1979—1981 год., во Струга 1963 год., и кај Голем Град, Преспа; матери-јалот од исгражувањата по долината на Вардар од проф. И. Миклучиќ.

2 В. Лахтов, Археолошко ископување на „Требенишко Кале" кај с. Тре-беништа — охридско 1953/S4, Лихнид II—III, Охрид 1959, 11—74; I. Mikulcic, Pelagonija, Beograd 1966; id. Једна хеленистичка непропола из околине Битоља, Старинар XV—XVI, 1966, 227—250; id. Једна античка некпропола из околине Битоља, Старинар XXI, 1970, 139—145; Д. ВучковиН-ТодоровиК Античка Демир Капија, Старинар XII, 1961, 125—267; В. Соколовска, Новија археолошка искоиавања у Демир Капија, Старинар XXIV—XXV, 1974, 183—192; id. Археолошки истражувања во Демир Капија, МАА 4, 1978, 93—112; id. Isar—Marvinci, Sahranjivanje u predrimsko doba, 2A XXXII, 1982, 177—184; Изложба од археолошкото богатство на CP Ма-кедонија, Скопје 1980; К. Кепески, Хеленистичката некропола под Марковите Кули во Варош, МАА I, Прилеп 1975, 155—164; V. Bitrakova-Grozdanova, Рго-dori helenizma u ohridski region, Materijali XVI, Pec 1978, 91—102.

3 E. Манева, Неколку типови и форми на елииистичка и римска керамика

од Хераклеја, Битола 1979; V. Anderson, Pottery of the late hellenistic and earlv roman periods of Stobi, Austin 1977, ракопис.

4 Најстарпте гробни цслини укажуваат на ран хеленизам.

39

Bo текот на III век премазот на фините садови постепено губи од својот квалитет. Црната боја станува поразводнета, добива сив тон, метален сјај или се применува фирнајс со кафена боја. Декорацијата е изведена и со втиснати флорални мотиви на дното на садот. Уште една техника што доминира во керамичката индустрија од крајот на III до I век претставува калапената керамика увезена од хеленис-тичките центри на Егеја или имитираната и произведена во локал-ните работилници.

Споменатите техники на украсување и начинот на изработка на садо-вите можеме да ги следиме преку различните облици што имале по-себна намена. Укажувајќи на аналогиите, на техниката на печењето и на декорацијата, на квалитетот на изработката, ќе го презентираме продорот и развојот на облиците, ќе подвлечеме определени тргов-ски и културни врски со Егеја, јужна Италија и со епирско-илирскиот простор, како и нивното влијание врз локалните грнчарски работил ници.

К а н т а р о с и се садови што ги среќаваме често во некрополите и населбите од раниот хеленизам до II век. Еден од најраните наоди претставува примерок од некрополата Требениште — Сува Чешма, (ископувањата од 1972 година) (Τ I—1); тој е со поголеми димензии од вообичаените наоди на III век, изработен од црвена печена глина со црн масен фирнајс со мошне висока техника на изработка. На вра-тот има нанесено гранче во техниката West slope со натписот ΠΑΝΟΣ, можно посвета на богот Пан.

5 Телото на кантаросот е украсено со

вертикални канелури, со полуобла форма од типот на Гнатија; рач-ките се со кружен пресек со хоризонтални отвори, додека работ е лентесто дефиниран. Овој тип на кантарос е мошне распространет, почнувајќи од атинските наоѓалишта до црноморските и јадранските колонии.

6 Луксузната изработка на нашиот пример зборува за увоз. И

покрај тоа што наоѓаме исти облици во Атинската Агора, најблиска аналогија според мотивот на декорацијата ни дава наодот од керамич-ката печка кај Ахерон (до Додона).

7

Друга група мошне слична на претходната, претставуваат кантаро-сите со иста форма со црн фирнајс или со послаб квалитет, без ка-нелури и помали димензии (Τ I—3). Нам ни се познати наодите од нскрополата Делогожда,

8 Избиште кај Ресен, од Г. Град, од Демир

Капија.9 Висините на вратот и телото речиси се еднакви; кружната

нога има неколку профилирани прстени; работ завршува рамно, свртен накај надвор. Споменатите форми се присутни во текот на втората половина на IV век со лентест раб како продолжеток на типовите са-дови познати уште од почетокот на IV век. Аналогни наоди се среќа-ваат во Атина, во некрополата во Олбија, во Томис, во Аполонија (Тип V) датирани во втората половина на IV и раниот III век.

10

5 Изложба 1980, бр. 333. 6 Од овој облик произлегува и варијантата на кантарос со канелури без

лентаст обод и декорација, застапен во гр. 39 од Беранци. Истите примероци присутни се во Олбија, Аполонија и на Агора. V. В. Sparkes, L. Talcott, Black and pain pottery of the 6, 5, 4 centuries B. C. Agora XII, Princeton 1970, prema 6p. 704 нашиот пример ce датира во време од 330-310 год.; М. Парович-Пешикан, НекрополБ ОЛБВИИ еленитического времени, Киев 1974. 77, рис. 74 (8—9); Т. Иванов, Анитичка керамика од некрополата на Аполонил, Аполонин, Софин 1962, 197.

7 Σ. Δάκαρη, Ανασκαφή εϊς τί> νεκυομαντεΐον -οϋ Άχέροντος, Π Α Ε 1961, Πιν. 69. α.

8 Β. Битракова-Грозданова, Ископувањата на античката некропола во Де-логожда 1979 г., МАА 6, 63—68;

9 Β. Соколовска, Д. Капија, 98, Τ. II, 2, 4.

10 Н. Thompson, Two Centuries of Hellenistic Pottery, Hesperia III, 1934, BO групата A, 320, A 27, A 28; K. Braun, Der Dipylon — Brunnen Bi, AM 85, 1970, 137, T. 54, 5—6; Парович-Пешикан, о.г., 76; Μ. Bucovala, Necropole elenistice la Tomis, Constanta 1967, 9a T. Иванов, Аполонин. 197; Κ. Кепески, о.с, 157.

40

Bo текот на III век од споменатите типови произлегува кантаросот со издолжена форма;

11 на прстенеста танка профилирана нога стои

полуобло тело без канелури со висок врат. На вертикални рачки поставени со испусти, подигнати од хоризонтална положба накај rope. Ha некои примероци е присутна West slope декорацијата (Τ I—2). Примерокот од некрополата „Маркови Кули" ја илустрира оваа фор-ма со венец од лисје на бршлен од бела и црвеникава боја.

12 Најбли-

ска аналогија среќаваме во некрополата од Верија,13

датирана во вто-рата половина на III век до почетокот на II век.

Локалната варијанта на кантаросите со вертикални лентести рачки и со хоризонтални продолжени рамења кај кои е изгубен вратот, а оста-нало само полуобликавото тело врз прстенеста нога, се јавува во западните делови на нашето подрачје (Τ I—5). Примероците од Црвејница се изведени од светло окереста земја со слаб црн премаз. Аналогна форма е најдена во некрополата од јадранска Аполонија, датирана во зрелото хеленистичко раздобје.

14

Како локална варијанта сс јавува кантаросот со топчесто тело со мал врат, со тенденција на негово исчезнување. Сите примероци имаат прстенеста нога. Декорацијата го имитира стилот Гнатија (1—4, 6, 7, Τ III—1—3); кај едни среќаваме скромни стилизирани фло-рални елементи нанесени со светла глина врз темна основа, кај други плитки вертикални канелури изведени на телото на садот. Според другите гробни наоди (од некрополите на Делогожда, Требенишко Кале, Црвејнца)

13 можеме да заклучиме дека овие форми се присутни

во текот на III до почетокот на II век. Кантароси со ист профил (Т III—2) со канелури се најдени во Терент,

16 а и припаѓаат на таканаре-

чената Гнатија група. Аналогии наоѓаме и во некрополите од источно-јадранскиот брег (Гостиљ, Момишиќи, Гајтан).

17

Во текот на развојот и малите промени што настанале кај формите на кантаросите се јавува и биконичен облик на телото кој постепено преминува во широк врат; локалната изработка на овој тип на кан-тарос се среќава во некрополата кај Црвејнца (Τ II—4). Мошне далечна аналогија среќаваме во наодите од Олбија, каде што е при-сутен кантаросот со биконична форма, со мали спирали на рачките, датиран во III—II век.

18

С к и ф о с о т што доминира во текот на IV век е присутен на нашето подрачје од крајот на IV век и во текот на III век. Се јавува исклучиво една форма со прстенесто означена нога која се издига цилиндрично, има полутопчесто тело со благо извиена уста накај надвор, а рачките се поставени хоризонтално. Скифосите се изработени од светло-жолта глина со квалитетен црн премаз, со поголеми и со помали димензии, од 6—12 см височина или со светлокафен премаз од погруба домашна изработка. Овој тип на скифос наречен „атички" и покрај мошне

11 I. Mikulcic, Peligonija, наод од Хераклеа, Τ XV b.

12 Κ. Кепески, о.с, 157. 13 Σ. Δρούγου, Γ. Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί, λαξευτοί τάφοι Βέροιας, Αθήναι

180, 152; На останатите наоѓалишта таа форма е датирана во III век. М. Bucovala, о.с, 20, 120; М. Парович Пешикан, о.с, 77; Н. Thompson, о.с, 319, A 21; Κ.

Braun, о.с, 139 бр. 78, во почетокот на III век. 14 A. Mano, Le tumulus I de la necropole d'Apollonie, Iliria I, Tirana 1971,

179, Τ XVI, 5.

15 Наодите од Делогожда и Црвејнца, необјавени; В. Лахтов, о.с, Τ. IX, 2.

16 L. Forti, La ceramica di Gnathia, Napoli 1965, T. TV b.

17 Dj. Basler, Nekropola na Velim ledinama u Gostilju, GZMS XXIV, Sa­rajevo 1969, Τ. II 10—2, Τ. V 22—4, Τ. XVI 74—4; O. ЖижиН Велимировиќ, Ha-лази из МомишиНа, Старинар XIV—XV, 1966, 195—196; М. Korkuti, La necropole de Gajtan, Iliria II, Tirana 1972, 455, f.4.

18 M. Парович Пешикан, o.c, 80 тип IV.

41

малите промени во изработката, дава еден хронолошки развој.19

Нај-стариот примерок од Делогожда, гр. 48, (Τ III—1) со заситен црн фирнајс што бил увезен, според аналогните форми од Коринт и Атина, датиран е од 320—325 година.

20 Co ист профил од локална

изработка е скифосот (Τ III—2) од гр. 61, најден со гривните со змиски глави, од Делоголсда. Од III век се другите примероците (Τ I I I — 3 и 4) што имаат поширок и подоминантен реципиент, обложен со раз-воднет фирнајс.

21

Во досегашните истражувања се забележува доминантното присуство на овие скифоси во наодите на охридскиот регион.

22 Покрај анало-

гијата што ја среќаваме во Коринт и Атина,23

како на изворно подрач-је, овој облик на садови за пиење бил прифатен и мошне омилен на источниот јадрански брег; често е прилаган како гробен инвентар во некрополите од Дирахион, Момишиќи, Гостиљ,

24 каде што се одржал

долго, до почетокот на II век, додека на изворното подрачје формата веќе одамна била напуштена. По долината на Вардар фрагменти на скифоси на „атичката" форма се најдени во текот на рекогносцира-њето, главно изработени од сивопечена глина.

Во скопскиот регион исто така се среќаваат скифосите (Нерези, Сту-деничани). На наодите од Нерези им припаѓаат и скифосите од коринт-ски тип, со јајцевидна форма, датиран во втората половина на IV век (Τ VIII—5). 2 5

У н г в е н т а р и у м о т е присутен во сите некрополи на Повардарје, Пелагонија, охридскиот регион, каде што е можно да се следи него-виот развој од крајот на IV до I век. Еден од најраните наоди кој концепциски им е сличен на коринтските арибали е најден во некрополата кај Струга (Τ IV—1). Телото нагласено, со топчест облик, стои врз прстенеста нога,- вратот е цевчест и тесен, а уста-та е плочкесто проширена во вид на диск. Co мошне квалитет-на изработка од сивоцрвеникава глина, тој е премачкан со про-ѕирносив лак; како декорација се поставени две хоризонтални тем-ноцрвени линии на рамениците. Најблиски аналогии среќаваме во гр. бр. 10 од Керамеикос, каде што е најдена истата посатка датирана во 330—320 година.

26

За раното хеленистичко раздобје се карактеристични најдените унг-вентариуми со крушковиден облик; најпрвин мала прстенеста нога, која постепено се издолжува со малку подолг врат (Τ IV—2), потоа поснажно тело со цевчест врат (Τ IV—3, 4). Унгвентариумите се пре-мачкани со сјаен црн фирнајс преку целото тело (Дебој)

27 или до но-

гата, или се покриени со проѕирен лак и украсени со неколку темно-црвени паралелни линии или без декорација (Требенишко Кале, Струга, Градиште, долината на Вардао).

28 Аналогни форми наоѓаме во по-

19 Према изведената терминологија на В. Sparkes, L. Talcott, о.с, 84—85; G. R. Edwards, Corinthian Hellensitic Pottery, Corinth VII/3, Princeton 1975, 66.

20 Corinth VII/3, 71, br. 363, Agora XII br. 353. 21 Corinth VII/3, 71, br. 365, датиран 275 r. 22 Bo некрополите во Делогожда, Црвејнца, Требенишко Кале, В. Лахтов,

о.с, gr. 3, Τ XX, 1, Τ IX, XIII. 23 Η. Thompson, Hesperia III, 320 A 26; f.n. 19—21; K. Braun, o.c, BO

слојот II, Τ. 56. 24 S. Anamali, La necropole hellenistique d'Epidamne, Buletini Shk. Shoqero-

re I, Tirana 1958, 36, fig. 5; Dj. Basler, o.c, Τ VII, gr. 28; O. ЖижиН ВелимировиК, O . C , 194—195.

25 C. Blegen, H. Palmer, The North Cemetery, Corinth XIII, Princeton 1964, датиран во третата четвртина на IV век 128; во цистерната Менон во Атина се среќаваат заедно со керамичката група A no X. Томсон, односно во крајот на IV и почетокот на III век, Ѕ. Miller, Menon's Cistern, Hesperia XLIII, 1974, 203.

. 26 наодите од гро.бот изложени. . во музејот на Керамеикос во Атина. 27 Изложба 1980, бр. 343.

; 28

В. Лахтов, о.с. гр. 3, XIX, гр. 16, Τ XXXIII; I. MikulSic, Pelagoniia, Τ XVI d.

42

широк круг, во Коринт, гр. 491,29

во Олбија,30

на Керамеикос во бу-нарот во слојот на преминот од IV во III век, на Агора

31 според кла-

сификацијата на Томсон во комплексот А, датирани во исто време.

Во текот на III век исто така среќаваме унгвентариуми со издолжена нога и со исто толку долг врат и малку намалено тело. Овие форми претставуваат увод во вретенестите унгвентариуми што се изработу-ваат до крајот на I век. Бројни наоди даваат гробните целини од Де-логожда (гр. 60—65) заедно со обетките со лавји протоми (Τ IV—5); од Требенишко Кале (гр. 1, 5, 8) од втората половина на III век и од почетокот на II, се најдени заедно со зооморфните и негроидните обетки

32; исто така сс споменуваат и примероците од Стубера, Херак-

лсја, Граешница.33

Во поширокото подрачје аналогни унгвентариуми се среќаваат во првата половина на III век во Атина во комплексот Β според Томсон,

34 во Ол-

бија (тип III, IV)35

во текот на III век, во Верија36

во втората половина на III век и натаму или на Палатин.

37 Морел смета дека по 280 го-

дини била воведена вретенестата форма на унгвентариумите, која исто-времено ја заменува крушковидната. Присутните унгвентариуми со круш-ковидно тело од III век имаат извлечена нога и високо поставен врат со уште две полукружни вертикално поставени рачки. Овие фор-ми засега ни се познати од дасаретските локалитети (Охрид, Струга, Сслце — музеј во Подградец).

38 (Τ VI—6, 7). Аналогни форми среќа-

ваме во Тарент во ранохеленистичките гробови.39

Мошне оддалечени аналогии среќаваме во наодите од некрополите во Олбија и Аполо-нија.

40 Според студијата на Л. Форти,

41 нивната појава е специфична за

источно-средоземните области како Тасос, Мирина, Родос. Нашите примероци му припаѓаат на локалното производство, но не можеме да исклучиме определени директни јонски врски или влијанија на јужно-италскиот увоз врз изборот на формите од страна на керамичарите.

Вретенестите унгвентариуми од II-I век имаат сосема издолжена нога и врат, додека телото добило мала топчеста форма, речиси една тре-тина од висината на посатката; базата на ногата често е плочесто проширена во облик на диск. Тие се изработени од сива или од жолта глина, со разводнет кафеав фирнајс или без него. Овие примероци ги наоѓаме во гробовите од Стоби (гр. 35,295,288), како и во слоевите на II и I век (Τ V 8-9).42 Исто така тие се најдени во Хераклеја

43 и во нао-

ѓалиштата по долината на Вардар.44

Овие подоцнежнохеленистички вретенсти форми со мошне издолжено тело се застапени и бројни во гробовите од Верија,

45 во бунарот од II век пр. н. е. од Керамеикос,

46 во

29 Corinth XIII, 2 9 1 , PI. 76 . 30 Μ. Парович Пешикан, o.c, 109 , тип II. 31 Κ. Braun, o.c, 1 4 0 , Τ. 5 6 , br. 8 6 , 8 8 ; Η. Thompson, Hesperia III, 3 2 6 ,

A 6 4 .

32 B. Лахтов, o.c, Τ. XV, XXIII, XXVI. 33 I. Mikulcic, Pelagonija, 5 1 . »4 H. Thompson, Hesperia III, 3 3 5 , B. 6, сл. IS. 35 M. Парович Пешикан, o.c, 1 1 0 — 1 1 1 , tip IV, III. 36 Σ. Δρούγου, Γ. Τουράτσογλου o.c, 1 2 3 — 1 2 4 . з' J. P. Morel, Ceramique a vernis noir, Paris 1965 , 223. 38 Примерците од Охрид најдени се во некрополата на ул. Христо Узунов,

во Струга во некрополата во градот; унгвентариумите со рачки од Селце изло-жени се во музејот во Подградец — Албанија.

з» L. Forti, Gnathia, Τ. XVI a, ΊΟ Μ. Парович-Пешикан o.c, 108 , tip I: Τ. Иванов, Аполонин 2 47 , сл. 9. 4ΐ L. Forti, Gli unguentaria del primo periodo ellenistico, Rendiconti dell'

Academia di archeologia let. e bel. arti di Napoli, vol. XXXVII, 1 9 6 3 , 9. 42 I. Mikulcic, The West Cemetery: Excavations in 1 9 6 5 , Studies I, 1 9 7 3 ,

7 2 ; V. Anderson, o.c, br. 7 3 8 — 7 4 3 , fig. 1 8 9 . 43 E. Манева, o.c. br. 8 6 — 9 0 .

« Материјалот од студиската зоирка на Философски факултет во СКОПЈС 45 Σ. Δρούγου, Γ. Τουράτσογλου, ο. с, 123, Πιν. 26, И 1402-1403, IIιν. 53, Π

1461—1467. 46 Наодите се изложени во музејот на Керамеикос.

43

Томис од II-I век,47

во Аполонија од II век,48

во Тарсус од II-I век,49

во Аргос од гробот 58, од II век.50

Уште една варијанта на подоцнежнохеленистичка форма среќаваме во гробовите од Стоби (гр. 265,273), со вретенест изглед со мало бико-нично тело, со долга нога со плочеста база и висок врат. Аналогии нао-ѓаме на Тасос и Тарсус, датирани во I I I век.

51

Л а г и н ο с, сад за вино, исклучиво е врзан за хеленистичкото раздоб-је. Кај егејскиот круг најрано се јавува на Кипар, каде што во текот на втората половина на III век постоела работилница; но овој сад е присутен до крајот на I век на островите и во малоазиските градови. Најстара типична форма на биконично тело врз широка нога со цев-чест врат и со прстенест раб е позната во почетокот на III век, за што зборуваат и изворите.

53 За поимот лагинос се врзува главно белата

енгоба, со која е покриен садот. Во нашите наоѓалишта оваа посатка се среќава во слоевите на II век кај Стоби, во Хераклеја, во Пелаго-нија

54 и во површинските наоѓалишта во долината на Вардар, сочува-

на само во парчиња. Тие се далеку од примероците со флорална илу-зионистичка декорација од Мала Азија, од егејските острови и Црно-морјето.

55 Стобските примероци како декорација единствено ги

имаат хоризонтално поставените линии со темноцрвена боја. И по-крај тоа што овие садови со бизарна форма за вкусот на грчкото копно не биле омилени, во II и I век биле прифатени во пошироко подрачје, изработени без бела енгоба и декорација.

56 Кај нас ретко ги

среќаваме во Хераклеја или на пелагонискиот простор, во Стоби, во Охрид во гробот од II век (Т VIII-6).

57 Реципиентот тука добива сфе-

рична форма, вратот е средно висок со прстенест раб, изработен од црвена глина со црвеникав мат премаз.

Γ у τ у с ο τ е прилаган како инвентар во детските гробови. Од при-сутниот материјал може да издвоиме неколку различни облици. Поз-натиот гутус-аскос од Демир Капија (Т V-2)

58 типолошки му припаѓа

на класичниот облик со биконично тело врз прстенеста нога, со танок врат и со рачка во облик на алка, поставена на почетокот на телото.

59 Овој примерок, прелиен со црн сјаен фирнајс добил како

декорација гранче со лист од бршлан. Садот бил увезен. Ист при-мерок во хеленистичката керамика од Пергамон е датиран малку по средината на III век.

60 Овој облик на гутус е сочуван во нашите

краеви во текот на III век. Примероците од Беранци, од гр. 45 (Τ V - З)

61 се од локална изработка, без лак и декорација, каде што те-

лото го губи топчестиот или биконичниот облик и добива полусфе-ричен профил.

47 М. Bucovala, o.c, 127, fig. 78, 86. 48 Τ. Иванов, o.c, 251, br. 719. 49 Η. Goldman, F. Jones, Excavations at Gozlu Kule, Tarsus, Princeton

1950, 230, T. 135, br. 235—236. 50 Ph. Bruneau, Tombes d'Argos, BCH LXIX, 1970, 466. 51 V. Anderson, o.c, br. 749, 756. 52 Tarsus, T. 30, T. 135, 6p. 247, 249; L. Ghali Kahil, Necropoles tassiennes,

BCH LXXVIII, 1954, 246, gr. Κ 2. 53 G. Leroux, Laginos, recherches sur la ceramique et l'art ornamental

hellenistiques, Paris 1913, 30, 101—104, 122. 54 V. Anderson, o.c, 72, br. 46, 47; Е.Манева, o.c, 19; I. Mikulcic, Pelago-

nija, 51. 55 G. Leroux, o.c, 91—99; M. Парович-Пешикан, o.c, 98, 99;; M. Bucovala,

o.c, 121, fig. 81; J. Schafer, Hellenist ische keramik aus Pergamon, Berlin 1968, T. 48.

56 Bo Tomis M. Bucovala, o.c, 108; T. Иванов, o.c, br. 374, 375; L. Ghall Kahil, BCH LXXVIII, 1954, 242. fig. 25.

57 I. Mikulcic, Pelagonija, 51; V. Anderson, o.c, 239 br. 631; во Охрид во детскиот гроб од ул. Христо Узунов.

58 Д. ВучковиК-Тодоровик, Старинар XII, 262, сл. 88. 59 Agora XII/2, br. 1194—1196, иста форма без декорација. 60 J. Schafer, o.c, 58, D—73. 61 И. Микулчиќ, Старинар XXI Τ. IV, 387—388.

44

Bo II век e присутен гутусот со биконично тело врз мала прстенеста нога; вратот му е краток, широк и без прелом, се спојува со телото; рачката е лентеста, полуобликава, додека од бочната страна се наоѓа цицалка. Примерокот од добропечена црвеникава земја со црвен пре-маз е најден заедно со лагиносот и лачната фибула на шинир во дет-скиот гроб во Охрид (Τ. V - 4).62

Третиот тип гутуси што ги среќаваме во примероците од Стоби (Т V-5) со бомбесто-биконично тело, со висока крената рачка над садот, врз прстенеста нога, имаат косо поставена цицалка. Примеро-ците се изработени од сива глина со црн фирнајс од слаб квалитет, без сјај или од црвенопечена глина. Оваа форма на гутус исто така води потекло од подоцнежно-класичната форма од IV век застапена на пошироко подрачје: во Атина,

63 во Демир Капија.64 Co определени

мали промени тие ќе бидат изработувани и во хеленистичкото раз-добје од III-I век, како што го докажуваат тоа примероците од То-мис, од Аполонпја.

6' Примероците од Стоби се датирани од II-I

век.в6

Ο и н ο х ο и τ е се присутни во текот на сето хеленистичко раздобје. Најстарите облици имаат топчесто-биконичен реципиент кој благо пре-минува во тесен и краток врат со отвор во форма на пресечен клун (Τ VII -1). Се среќаваат во наодите на Требенишко Кале.

67 Овие локал-

ни облици ги имитираат постарите оинохои од почетокот на IV век Co истиот профил со црвени хоризонтални линии, веројатно увезени, се најдени во Требенишкиот круг (Три челусти, ископувања во 1973), како и во гробот од Верија, постар закоп од почетокот на IV век 68 Примерокот од ранохеленистичкото раздобје од Требенишко Кале треба да се датира поради наодот на обетките со лавји протоми и круш-ковидниот унгвентариум во истиот гроб, во крајот на IV до почетокот на III век.

Другата форма која се врзува за разни раздобја има топчест и голем реципиент врз широка прстенеста нога или без неа, со малку подолг врат, што почнува нагло; садот има вертикална рачка и трилистеи отвор. Различните примероци се премачкани со разводнет фирнајс или со безбоен лак, или се без премаз и лак како наодите од Црвејн-ца, Струга, Делогожда (Τ VII - 2,3). Наодот од Делогожда упатува на датирањето на формата во почетокот на III век поради „сарисата" и скифосот, најдени во истиот гроб 70 (Τ III - 3).

Во оваа група спаѓаат оинохоите со тордирана рачка, најдени во за-падниот дел на Македонија (Преспа, Охрид, Струга, Делогожда) (Τ I I-6) . Тордираната рачка е едеи карактеристичен детал на хеле-нистичкиот занает. Тој е применет на садовите од Гнатија, на амфо-рите од атинската Агора во Коринт,

69 од почетокот на III до среди-

ната на II век. Еден примерок од некрополата кај Струга со нагласен реципиент и со поголеми димензии, има добиено двојна тордирана рачка. Садот е изработсн од квалитетна светлоокереста печена глина, без премаз. Слични изработки среќаваме во илирското подрачје. Не-крополата кај Гостиљ обилува со оинохои со тордирана рачка.

70

62 Во истиот гроб најдени се 30 астрагали, лагинос, лачна фибула на шар-нир, теракота-петле, мала чинија и споменатиот гутус.

63 Agora XII/2, br. 1197. 64 Д. Вучковик-Тодоровин XII, 254, si. 52. 65 М. Bucovala, o.c, br. 63-а; Τ. Иванов, o.c, 212, tip VII. 66 V. Anderson, o.c, 111, br. 135, 624. 67 B. Лахтов o.c, rp. 3, Τ. XX. 68 Изложба 1980. br. 334; Σ. Δρούγου, Γ. Τουράτσογλου, o.c, 80, Π4ν 55, Π 1475. 69 L. Forti, Gnathia, Τ. XVI; Η. Thompson, Hesperia III, 335, B3; Corinth

VII/3, 44, br. 187. 70 Dj. Basler, o.c, rp. 12, 21, 40, 60; Најдени ce и во Дирахион и Аполо-

нија, Ѕ. Anamali, Dirahium, 30, fig, 10; A. Mano. o.c, rp. 34, Τ. XI. S. Anamali, Dirahium, 30 fig. 10; A. Mano, o.c, rp. 34. Τ. XI.

45

Слични облици со мали измени ќе се задржат во текот на III и II век. Сферичниот реципиент има рачка што се издига над отворот како рог и трилисна уста. Познати се наодите од Требенишко Кале и Цр-вејнца (Τ VII - 4,5). Деталот на рогот на рачката е карактеристичен за железното време на керамиката. На нашето подрачје како ретар-дирана форма останува до развиениот хеленизам. Во Требенишко Кале

71 е најден еден примерок заедно со подоцнежната форма на ме-

гарските чаши. Во Дималон (кај Берат) овој мотив е застапен во ке-рамиката од хеленистичкитс слоеви.

72 Во истото раздобје, во поширо-

киот хеленистички круг, на рачката се забележува додаток на човечка или на животинска протома, можно, под влијанието на бронзените са-дови. Во Охридскиот базен, во духот на стилот на Гнатија, е најдена оинохоја со канелури на стомакот, со аглест профил, обложена со кафеав фирнајс, со рачка која завршува над тролисниот отвор во вид на протома на алигатор (?) (гроб 162 од некрополата Дебој).

73

Оинохојата со форма олпе, со трилисен отвор од Марвинци од гр. 2974

, на подигнатата рачка над висината на работ од отворот има релјефен приказ, глава на Хераклс (Τ VII - 6,7). Co другите наоди гробот е да-тиран во средината на II век. Меѓу случајните наоди од систематските ископувања во Марвинци се најдени повеќе од овие апликации што им припаѓале на садовите; тие се среќаваат и во хеленистичките слое-ви на Град кај Преспа. Фигуралните -апликации се вообичаени на рас-кошните садови од Гнатија.

75 Исто така тие се присутни и на рачките

на кантаросите од Атинска Агора, на типичнитс садови од почетокот на III век.

76 К. Вацингер им ги припишал на атинските керамичари заед-

но со примената на West slope стилот. Bo текот на III и II век од кан-таросите преминува овој декоративен елемент и на други видови са-дови (скифоси, оинохои, пиксиди).

77 Постепеното напуштање на сликар-

ското изразување се чувствува и на нашето подрачје за да во првата половина на II век пластичната декорација и техниката на калапи биде единствена.

Д е к а н т е р о т , според терминологијата на Г. Едвардс78

, или сад за вода со биконичен реципиент со тесно грло и поширок отвор, има две рачки на едната страна. Засега го среќаваме само во Охридското подрачје, во Требенишко Кале и во некрополата кај Охрид (Т VIII-4).

79

Овој чуден сад бил често во употреба во Коринт; сличен на нашите примероци, датиран е во IV-III.

80 Во Атинска Агора се присутни овие

садови за вода. X. Томсон смета дека нивната појава, веројатно, треба да се поврзе со јужноиталските работилници

81; и покрај тоа други

автори овие оинохои по формата ги нарекуваат „коринтски".82

Κ а н и те покрај оинохоите исто така биле во употреба; мешлестото тело има поширок и исто толку висок цилиндричен врат; отворот им е широк, додека работ благо сс извива накај надвор. Овие садови со различни варијанти се присутни во ранохеленистичкото раздобје (Тре-бенишко Кале, Делогожда, долината на Вардар).

83 Исто така надвор

71 В. Лахтов, о.г. гр. 10; Τ. XXVIII. 72 В. Dautaj, Dimale a la lumiere des donnes archeologiques, Ilira IV, 1976,

391. 73 Изложба 1980 br. 393. 74 V. Sokolovska', Marvinci, 180. 75 B. Лахтов, o.c, gr. 13, Τ. XXX; Д. ВучковиН-ТодоровиН, Старинар XII,

мики, Москва 1953, 543. 76 Κ. Watzinger, Vasenfunde aus Athen, AM XXVI, 1901, 74. 77 M. Парович Пешикан, O . C , 82 тип V; Σ. Δρούγου/ Γ. Τουράτσογλου ο. c,

Π ιν. 69, 70. 78 Corinth VII/3, 60. 79 Β. Лахтов, o.c. Τ. Χ, 2, BO текот на конзервацијата погрсшно е изведена

реконструкцијата. 80 Cortinth VII/3, 60. br. 301. 81 Η. Thompson, Hesperia III, 1934, 341, B33. 82 Agora XII, 58, 64, 6p. 174. 83 B. Лахтов, o.r., gr. 13, Τ. XXX; Д. ВучковиН-ТодоровиК Старинар XII,

261; Б. Соколовска, Старинар XXIV—XXV, Τ. II, 4, Τ. I l l 6.

46

од нашсто подрачје се среќаваат во Олбија, во атинска Агора, во Апо-лонија црноморска и јадранска.

84 За секое подрачје може да се каже

дека главно се изработувани локални варијанти со карактеристична техника. Во гробот 48 од Делогожда имаме еден примерок од сива локална керамика со слаб црн премаз; профилот не потсетува на формата олпе (Т VIII-1). Вратот јасно му се издвојува од телото со жлеб, како да е одвоено моделиран и подоцна споен. Оваа форма можеме да ја датираме според скифосот од гробот 48 во последната четвртина на IV век. Co поквалитетна изработка е сивата кана од Стру-га; од компактна глина со сјајен проѕирен лак, со мешлесто тело, веро-јатно му припаѓа на раното хеленистичко раздобје (Т VIII-2). Во иста-та техника се работени и другите наоди од оваа ранохеленистичка некропола.

Каната-олпе од Демир Капија со хоризонтални канелури на вратот, од црвеникава глина, исто така му се придружува на ова раздобје (Т VIII-З).

85 Co сличен профил со канелури на вратот е црно фир-

најзираната кана од Агора,86

најдена во слојот од IV-Ш век. Локалните изработки од раниот III век, блиски на нашиот примерок, се среќа-ваат и во гробовите од Аполонија.

87

Во наодите од II век недостигаат овие форми како и оинохоите од сличен тип. Се забележува појава на олпи како примерокот од Стоби од гр. 101 (Т VIII-6), датиран со парите на Филип V.

88 Профилот на

телото не потсетува на оинохоето-олпе од Марвинци од средината на II век.

На раното хеленистичко раздобје му припаѓаат мали посатки што биле употребувани во козметиката; мешлестата посатка од Струга (Τ ΙΙI-6) со сјаен црн фирнајс има една рачка која завршува со јазол. Мошне е сличен примерокот од некрополата кај Дебој (V-7); мешлестото тело врз ниската прстенеста нога со подврзана рачка, има малку потесен врат и проширен раб; тој е обоен со разретчен сиво-кафеав фирнајс, додека на рамениците и на вратот е украсен со дупло гранче на брш-лен, со црвеникаво обоена глина. Овој манир на изработка и завршу-вање на рачката како јазолот на Херакле на работ на посатката е карактеристичен за коринтските кантароси, од типот на Акрокоринт, датира од крајот на IV до почетокот на III век.

89 Истите кантароси

ги среќаваме и во Гнатија керамиката.90

Црно сјајниот премачкан со фирнајс a с κ ο с од Требенишко Кале им се придружува на овие поретки примероци на раното раздобје (Т V-1). Слични, но не и идентични форми на аскос се среќаваат во не-крополата кај Аполонија, на Агора,

91 датирани во втората половина

на IV век. Најблиски аналогии по форма среќаваме во некрополата Гајтан,

92 од III век. Квалитетниот фирнајс и одличната изработка на

посатките зборуваат за некој поголем керамички центар, возможно за Дирахион. Сосема од ист профил само со додаток на цицалка, со висок квалитет на заситен фирнајс и декорација, претставува примеро-кот од Пуглија од III век.

93

84 Agora XII, бр. 187; М. Парович Пешикан, о.с, 96; Т. Иванов, о.с. 59—

161: A. Mano, o.c, Τ. XI. 85 Д. ВучковиК-Тодоровии, Старинар XII, 261; В. Соколовска, Старинар

XXIV—XXV, Т. II 4. 86

Agora XII, br. 1707. 87 Τ. Иванов, o.c, 165 бр. 342. 88 V. Anderson, o.c, 52 br. 51. 89 Corinth VII/3, 82, br. 451—457. 90 L. Forti, Gnathia, T. XlVa. 91 T. Иванов, o.c, 6p. 232; Agora XII, br. 1736; H. Thompson, Hesperia III,

B31. 92 M. Korkuti, o.c, 465. 93 F. G. Porto, L'attinita archeologica in Puglia, La Magna Graecia nel

mondo ellenistico, Tarent 1969, T. LV.

47

Првокласна керамичка изработка, за козметичка намена, претставу-ваат црнофирнајзираните посатки од Мојно минијатурната хидрија со вегетабилна декорација (Τ Ш-5) и мешлестата лосатка од Демир Ка-пија со гранче бршлен на рамениците (Т V-6). Минијатурната хидрија ги имитирала големите садови со црвено-фигурален стил од втората половина на IV век или само премачканите со сјаен фирнајс со нагла-сено тело, со тесен врат и со издолжен облик.

95 Во тесалскиот гроб

од Хомолион, на преминот од подоцнежнокласичното во ренохелени-стичкото раздобјс, заедно со познатиот златен накит, била приложени минијатурна хидрија покриена со црн сјаен лак.

96 Исто така и во хе-

ленистичките гробови од Вергина се најдени неколку посатки, со иста форма и намена.

вг

На ретко застапените форми на посатки им припаѓа и наодот на фрагментот кратер со волути од бледо-црвена печена глина, без пре-маз (Τ II-5). Во хеленистичката куќа во Град — Преспа, покрај кера-миката од Ш-II век, се најдени ретки фрагменти на рачки на кратер во вид на диск и со спирален релјеф, што е омилен облик на раниот хеленизам во Гнатија посатките. Оваа ретардирана форма е присутна и во еден гроб на Тасос од II век.

98

П и к с и д и т е како гробен инвентар се застапени поретко. Примеро-кот од Стоби99 има цилиндрично тело со благи проширувања кон отворот и базата (Т ХIII-1); ногата му е конична, додека поклопецот благо сферичен, украсен со дванаесет палмети во West slope стилот. Целата посатка е покриена со темнокафеав полусјаен фирнајс. Пик-сиди со иста форма, од полоша изработка, се најдени и на Дрен

109

(кај Демир Капија) и кај Марвинци со црвен премаз. Барајќи побли-ска аналогија, сме упатени на кругот на античка Македонија. Бројните пиксиди од богатите гробови на Верија даваат слични наоди со високи тела на спротивно поставена конична нога, со декорација на штитес-тиот крај на поклопецот, датирани од крајот на III до средината на II век. Повеќето хеленистички наоди од областа на Тесалија, Епир и ан-тичка Македонија, како Ахерон, Пела, Верија содржат високо цилин-дрични пиксиди со West slope декорацијата или без неа.

101

Друг тип пиксиди се најдени на локалитетот Марвинци, во гробовите на источната некропола (Τ ХШ-2). Тие исто така имаат цилиндрична форма со штитести поклопец вкалапен, со претстава на бисти на Ар-темида, Дионис, Афродита со Ерос.

102 Садовите стојат или врз прсте-

неста нога или врз нога што ја потпираат три животински шепи. Тие се обоени со разретчен кафен фирнајс; на телото имаат неколку тем-ни линии, додека на поклопецот во техниката West slope, околу чо-вечките бисти, со светло розе глина е изработена густа гранка на брш-

94 I. Mikulcic, Pelagonija, 51, Τ. XVI, 24 а; Д. ВучковиК-ТодоровиК, Ста-ринар XII, 262, si. 90.

95 Ѕ Β. В. Блаватскии, о.с, 270; Agora XII бр. 4951. 96 Ѕ. Miller, Two Groups of Thessalian Gold, London 1979, PI. 9b. 97 Гробовите ce датирани измеѓу 320—310 g. Α. Δάφα-λικονανου, 'Ελληνιστικός

τάφος τοΰ αρχαίου νεκροταφείου της Βεργίνας, λίακεΐονικά 9, 1969, 231-233, f. 4а-С. 98 L. Ghali Kahil, BCH LXXVII, 1954, 241, fig. 26. 99 V. Sokolovska, Investigations in the House of Peristerias, Studies II, 1975,

135. l00 Ископувања на И. Микулчиќ; V. Sokolovska, Marvinci, 180. 101 Споменатата форма на македонското подрачЈе преставува специфпчна

појава. Αίκ. Ρωμιοπούλου, Ίωάν. Τουράτσογλου, Έκ της αρχαίας Βέροιας, Μακεδόνικα 14, Θεσσαλονίκη 1974. 169, Α-8; Σ. Δρούγου, Γ. Τουράτσογλου" o.c, 140, 24, 25: хроно-лошко издвојување на пиксидите изведено е на наодите од V-IV век во Agori XII, 173-178, додека X. Томсон на Агора наишол само на еден вид пиксиди, Hesperia III, 1934, 397, E51, F. 85; понатака види Σ. Δάκαρη, o . c , Π Α Ε 1961, Πιν. 69a; Έ. Ανδρόνικος, Ελληνιστικός τάφος Βεροίας, ΑΕ, 1955, 40-41; Μ. Σιγανίδου, Τ6 νέο μου­σείο της Πέλλας, AAA Χ, 1977, 203; исто како наодите од музејот во Солун.

1 0 2 V. Sokolovska, Marvinci.

48

лен. Аналогни примероци се најдени во богатите гробови од Верија, Пела,

103 од кои едни имаат еднакво конципирани бази, други поклопци

или имаат слично изведена декорација на бршлен.

Во другите делови на Македонија, во истражените некрополи, вакви садови досега не се најдени. Единствено во Пелагонија, од подоцнеж-нокласичното раздобје се познати неколку примероци, најдени исклу-чиво во машки гробови.

104 Марвинечкиот гроб со пиксидите, како и гро-

бовите од Верија, му припаѓа веројатно на женско лице поради при-суството на накит.

Во категоријата на пиксидите спаѓаат и садовите наречени стамнос — пиксиди (Τ ХШ-З). Ги среќаваме во долината на Вардар и на пела-гонискиот простор (Дебриште, Скопско, Нерези, Стоби ,Марвинци).

105

Тие се изработени од сива или од црвеникава печена земја со премаз од безбоен лак или со разретчен фирнајс или со декорацијата West slope. Стамноидните форми со поклопец проистекнуваат од истите са-дови на класичното раздобје, без декорација или со црвено-фигурални претстави на подоцнежниот IV век.

106

Од македонските наоди со сигурност е датиран примерокот од некро-полата кај Марвинци во средината на II век. Веруваме дека овој тип на садови бил долго во употреба со мали измени на профилот. Него-виот континуитет можеме да го следиме од IV-II век. Најстарите наоди се најдени на подрачјето на долината на Вардар, тие се изработени од сива керамика, како на пример фрагментите од калето Нерези. Ту-ка и другите керамички артефакти ги даваат формите на подоцнеж-ниот IV век, кои во основа го навестуваа хеленистичкото време (атичките скифоси со доста стеснето дно, скифосите од коринтски тип, во Коринт датирани околу 325 година,

107 како и кантаросите со лен-

тести дршки поставени над работ, како примерокот од Стоби.108

А м ф о р и т е се присутни во сите подрачја на СРМ, во населбите или во некрополите како гробни прилози. Двоушната амфора со по-големи димензии, со крушковидно тело и дно во облик на чеп, е застапена во наодите на Пелагонија.

109 И покрај тоа што амфори се

работени на тракиско-македонскиот брег (Тасос?), формата потсетува на родските амфори од хеленистичкото раздобје (Т VI-1).

110

На Требенишкиот круг му припаѓа една група амфори со широко дно и со топчесто или биконично-топчесто тело, кое без прелом пре-минува во тесен и краток врат.

111 На отворот има поставено широк

прстенест раб (Т VI-2,4). Оваа група е слично изведена како една од формите на аполониските амфори.

112 Но најблиска аналогија наоѓаме

на јужно-епирската почва во Ахерон,113

каде што е утврдено и постое-ње на грнчарска работилница.

Амфората од гр. 5 од Требенишко Кале (Т VI-2), според другите при-лози, треба да датира на преминот од III во II век. Грнчарската печка во Ахерон дава материјал од тоа раздобје. Дали овие амфори се уве-зени или се работа на локалните работилници, тешко е да се заклучи. Амфората од Струга (Т VI-5) има издолжено тело, мошне тесно дно,

103 Σ. Δρούγου, Γ. Τουράτσογλου, O . c , 140, Π 1341 Π 1212 Π 1335· Μ. Σ'.να-νίδου, o.c, 203.

104 I. Mikulcic, Pelagonija, 51, Τ. XV, 23b. 105 Изложба 1980 бр. 105; V. Sokolovska, Marvinci Τ. 2—10 повеќе експонати

се изложени во трајната поставка на Археолошки музеј Скопје.

1 06 Agora XII, PI. 67, br. 1528; Ѕ. Miller, Hesperia XLIII 201, PI. 35, 24. 107 Corinth VII/3, 128. 108 v. Anderson, o.c, bb, fig. 22a. 109 i. Mikulcic, Pelagonija, 51. 110 V. Grace, Amphoras and the Ancien Wine Trade, Princeton 1961, si. 62. 111 B. Лахтов, o.c, Τ. X, 3, Τ. XXIV 1. 112 A. Mano, o.c, Τ. IX—6.

113 Σ. Δάκαρη, Ανασκαφή εις τό νεκυομαντεϊον τοϋ Άχέροντος ΠΑΕ, 1964, 19, Πίν. 45.

49

мал врат, благо нагласен отвор. И оваа посатка мошне потсетува на еден вид амфори што се застапени во Ахерон.

114 Во овој момент не-

колку елементи не потсетуваат и не упатуваат на некои врски со јужно епирските области: мотивот ластари на кантаросот од Дебој, амфорите од Требенишки круг, како и амфорите од некрополата кај Струга.

Четвртата форма на амфори со топчесто тело, со цилиндричен и ши-рок врат ја среќаваме во Требенишко Кале.

115 Според наодите од гр. 1,

оваа амфора можеме да ја датираме во втората половина на III век. (Т VI-3). Релјефниот прстен под отворот кој преминува во рачки прет-ставува карактеристичен елемент на овие садови што се јавуваат во епирскиот круг во наодите од Амантија;

116 уште С. Анамали ги истакна

разликите меѓу овие наоди и садовите изработени и најдени во јад-ранската Аполонија.

Амфорите со издолжено цилиндрично тело што стојат на широко дно, со прстенест облик, имаат краток врат и профилиран отвор. Тие се јавуваат во III век (Делогожда) (Т VI-6), а најмногу ги има во II век (Марвинци) (Т VI-7).

117 Оваа форма е омилена на просторот на Верија.

Во богатите гробови на тој локалитет се наоѓаат различни варијанти од истиот тип, наречени „македонски амфори". Најстара слична фор-ма е забележана во атинска Агора, во слоевите од средината на IV век, каде што е подвлечено нејзиното неатичко потекло.

118 Појавата

и развојот на оваа форма на просторот на античка Македонија се уште не се доволно согледани. Присутна во повеќе хеленистички не-крополи (Верија, Деметриас, Вергина, Едеса)

119 оваа форма сад била

во употреба во текот на III и II век.

Мноштво фрагменти на големи амфори се јавуваат на локалитетите во долината на Вардар. Најмногу се најдени во ископувањата кај Мар-винци. Освен наведениот македонски тип, тука се јавуваат примероци што се донесени од тракиско-македонскиот и јонскиот брег. Најбројно е присуството на тасоските амфори со печати, со втиснати имиња на керамичарите, сопствениците на вино или на епонимите; потоа се сре-ќаваат фрагменти од родски и книдски амфори, изработени од црвс-никава глина со бела енгоба или двојна рачка, типични за островот Кос.

120

Ч и н и и τ е како посатки се мошне застапеии во сите наоѓалишта. Според хронологијата и типологијата, разликуваме повеќе облици. Најчесто и најдолго ги среќаваме таканаречените енихус чинии, врз ниска прстенеста нога со полусферичен реципиент чии рабови сврту-ваат накај внатрешноста на садот. Овие најстари облици се најдени во некрополата кај Демир Капија

121 (Т XIV-1); со плиток реципиент,

се премачкани со црн сјаен мошне квалитетен лак од атичка прове-ниенција.

122 Ехинус чинијата е присутна во наоѓалиштата од IV-I век.

Bo III век тие добиваат подлабок реципиент, ѕидовите се потанки, премачкани со разретчен црн или кафеав фирнајс, од црвена или сивопечена глина; тие можат да бидат и без фирнајс со мат лак врз сива основа (Кнежје, Хераклеја, Стоби, Марвинци, Беранци, Делогож-да, Струга, Преспа (Т XIV-3,5).

128

115 Ibid. ПАЕ 1961, Πίν. 69. 116 Β. Лахтов, o.c, Τ Χ, XXIV. 117 S. Anamali, Amantie, Iliria II, 1976, 112, Τ XXIII, 2. 118 Bo Делогожда најдена e во гроб 60, заедно со наушниците со лавовски

протоми,- за Марвинци види V. Sokolovska, Marvinci.

119 ΒΗ™^Ε.'Ανδρόνικος,'ΑΕ 1955, 43; o.c. 117—120, каде ce укажува на при-суство на овој облик на амфори на македонкото подрачје.

1 2 0 v. Grace, o.c, сл. 56, 58, 59; амфорите од тасоско-јонскиот круг не ми беа достапни за подетална анализа!

1 2 1 Д. Тодоровик-Вучковик, Старинар XII, 259. 122 Agora XII, бр. 948. 1 2 3 I. Mikulcic, Pelagonija, si. 25; id. Убикација на Балазора, ГЗФФ 28/2,1976,

сл. 9; Е. Манева, o.c, br. 77, 76; збирките на музеите во Ресен., Струга, Скопје.

50

Нивното присуство е забележано во многу некрополи на хеленистич-кото раздобје од крајот на VI до I век. со мали отстапувања во однос на висината на ногата, длабочината на реципиентот и големината; тие се изведени од најквалитетно црно фирнајзирана керамика до провинцијални изработки со слаб премаз од сиво-црн, металосјаен, Ораон или мат лак.

124 Минијатурните чинии веројатно служеле како

соларници.

Еден дел плитки чинии се декорирани од внатрешната страна на дното со втиснати флорални елсменнти. Оваа техника на декорирање на црно-фирнајзираната керамика доминира во класичното раздобје на IV век,

125 ќе се задржи долго и во хеленистичките векови (на подоцнеж-

киот IV-III век). Во Демир Капија се најдени повеќе такви чинии со втиснати палмети, како и на другите локалитети по долината на Bap-дap, од атичка провениенција, потоа во Пелагонија,

126 во Делогожда

(Т XIV-2,4). Bo III век оваа техника на украсување напуштена во из-ворното подрачје, ќе се задржи на чиниите од периферијата на про-сторот под хеленистичко влијание, било да се покриени со црн или со разводнет лак, било со премаз на кафеава боја.

127

Чиниите со звоновиден реципиент врз прстенеста нога, влегуваат ин-тензивно во употреба од средината на III век додека нивната појава е позната уште во IV век, како и многу видови хеленистичка керами-ка.

128 Примероците од Хераклеја со црн фирнајз, укажуваат на нивната

употреба од III-I век.129

Во ранохеленистичките некрополи на охрид-скиот регион не се застапени; еден примерок од некрополата на Хри-сто Узунов — Охрид, со веќе доста хоризонтално извлечен раб (Τ XIV -6) му припаѓа на II век (најден заедно со лагиносот и лачната фибу-ла на шарнир). Во хеленистичките слоеви од Стоби на I I I вск се при-сутни вакви чинии со подлабок реципиент (Т XIV-7).

130 И покрај тоа

што оваа форма се јавува и во атичката керамика на IV-III век и во кампањската керамика од тоа раздобје, подоцнежнмте појави на наше-то подрачје се под влијание на источната тера сигилата А, или под влијание на кампањако-аретинските профилации.

131

Полусферичните чинии врз прстенеста нога, без раб на отворот, исто така сс присутни во наодите од III-I век. Нивната изработка се јавува и во претходното раздобје; црно-фирнајзиранинте атички изработки имаат помала висина.

132 Во наоѓалиштата на Македонија тие се од ло-

кална изработка од III век (од Делогожда, од гр. 65 со лавји обетки), или претставуваат имитација на источната сигилата Α како во Стоби.

133

Полусферични подлабоки чинии со прстенест раб, врз прстенеста но-га се среќаваат во I I I век (Т XV-1); тие се обоени со црвен мат или со метален разретчен премаз; овие облици се најдени при ископувањата БО Демир Капија и во Стоби.

13' Тие потсетуваат на форми од поголе-

ми чинии од типот на „лекане", најдени на атинската Агора, во Вери-ја,

135датирани во средината на II вск. Слични облици само со извле-

124 во Олбија, на Агора, во Коринт, Аполонија, Томис и др. 125 Agora X I I , 144, 147. ΐ2β д. ВучковиН-ТодоровиН, Старинар X I I , 259; I. Mikulcic, Pelagonija, si.

24 be. 127 Ε. Манева, o.c, br. 45—46; J.P. Morel, o.c, 33; F. Jones, Tarsus, o.c,,

br. 41—46. 128 Agora X I I , 6p. 808; Corinth X I I I , br. 498; H. Thompson, Hesperia I I I ,

436, fig. 117, A9, D5. 129 E. Манева, o.c, 69—71.

130. Anderson, o.c, 6p. 464, 484. 131 J. Schafer, o.c, 36, Τ 3; J.P. Moral, o.c, 173, br. 441; Ch. Goudineau, La

ceramique aretine lisse, Paris 1968, 289, tip. 13.

132 Agora X I I , 195, 6p. 782.

133. Anderson, o.c, 6p. 501—502. 134 д. Вучковик-Тодоровин, Старинар XI I , 260; V. Andreson. o.c, br. 545. 135 H. Thompson, Hesperia I I I , 84, сл 28 Σ. Δρούγου, Γ. Τουράτσογλου, o .c ,

159; 'Ε Ανδρόνικος, ΑΕ 1955, 46, сл. 22.

52

чен лентовиден раб, исто така се изработувани во хеленистичко-рим-ското време. Овие чинии сс илустрирани со примероци од Хераклеја.

136

И х τ и и , плитки чинии за риба со посебна длабнатина на дното, ис-то така му припаѓаат на раздобјето од IV-I век. Од објавените наоди и од увидот во збирките, можеме да издвоиме два карактеристичнн облика. Едниот ја претставува атичката форма од подоцнежниот IV век што е вид на плитка чинија со кос профил на страничниот ѕид, подигната врз ниска плочеста нога со извлечен лентовиден раб вер-тикално поставен накај надвор.

137

Ихтиите од спомената форма во сива или во црвено-печена керамика со заситен црн фирнајз, на некои примероци на дното имаат втиснато палмети. Оваа форма е изработувана во текот на III век со малку зако-сен лентовиден раб (Марвиници, Кнежје);

138 посатките се превлечени

со разводнет црн или кафен фирнајс со малку сјај; сиво печените их-тии се покриени со проѕирен лак. Аналогии наоѓаме на Агора и во наодите од Коринт.

139

Другата форма на ихтии има благо сферичен профил на ѕидовите; лентовидниот раб е извлечен накај надвор, косо поставен и малку по-тесен од поранешните облици. Изгледа дека ихтиите не биле прилага-ни во гробовите, зашто сите примероци се најдени во текот на иско-пуваљата на населбите или по пат на рекогносцирање. Оваа друга форма сс среќава често во Херклеја1

40 и во хеленистичката куќа од

Град, најчесто изработена од црвено печена глина со црвен посен премаз (Т XV-2). Во хеленистичката керамика од Коринт оваа форма е присутна во раздобјето меѓу 275-146 година, на Агора во слоевите D Ε no Томсон, во Верија во I половина на II век,

141 додека кај нас е

доминантна во II век.

Р е л ј е ф н и т е ч а ш и даваат цела серија разновидни мотиви на украсување со мали отстапувања во профилот. Наједноставни се чашите со рамно дно, со полусферична форма и со отворени кра-еви; рабовите им се свртени накај надвор; карактеристичната де-корација е изведена со хоризонтални канелури. Фрагменти на овие чаши се најдени во Демир Капија во Преспа, во Марвинци (Т Xl-1,2).

142 Тие се покриени со црн или со кафен разводнет фирнајс. Нив-

ното присуство е забележано на атинска Агора, датирани во III-II век.143

Додека другите релјефни форми биле широко прифатени, овој тип чаши во хеленистичките наоѓалишта се среќаваат малку поретко. Во некрополата во Олбија се најдени неколку варијанти на локална про-вениенција, во Томис исто така.

144

Другата група релјефни чаши е најбројно застапена. Во литературата се чести термините „мегарски чаши" или „беотски" или „хомерски" во зависност од изборот на сижето и покрај тоа што не се најадекват-ни. Продорот на овие релјефно декорирани чаши на почвата на Маке-донија, изгледа, дека се поклопува со нивната појава во Атина во кра-јот на III-II вск. Досега предложената хронологија од различни автори го опфаќа периодот од крајот на IV до крајот на I век. Постарата хро-нологија ја предложиле Ф. Курби, В. Швабахер, X. Томсон, другата од крајот на III вск до почетокот на I век пр. Η. Е. У. Хаусман, С. Ротроф; екстремно датирањс од средината на II-I век извела Л. Уфорд-Би-

136 Е. Манева, о.с, бр. 4 8 , 49 . 137 Agora XII, 311, br. 1072—1076. 1 3 8 и. Микулчиќ, Билазора, сл. 9' Кп. 7; V. Sokolovska, Marvinci, ископу-

вања. 139 Agora XII, 311, бр. 1076; Corinth VII/3, 40—41, бр. 131—132. 140 Ε. Манева, o.c, Τ. V. VI бр. 51—62. 141 Corinth VII/3, 41, br. 134; Η. Thompson, Hesperia HI, 1943, 370, DI, si.

55, 394, El, E6; 142 д. ВучковѓЉ-ТодоровиК, Старинар XII, 264, br. 6.

143 κ. Watzinger, AM VI, 1901, 70, fig. 7. 144 M. Парович Пешикан, o.c, 90, рис 84. Μ. Bucovala, o.c, 122, fig. 79.

52

ванк.145

Систематизирањето на нашите примероци ќе се базира главно врз другата хронологија, бидејќи споменатите автори своите заклучоци ги засноваат врз прецизната стратиграфија добиена со ископувањата изведувани во Коринт и на атинската Агора, чии материјали се презен-тирани, а датирањата се изведени во контекстот на другите наоди.

Според изборот на декоративните елементи можеме да издвоиме не-колку присутни типови на нашето подрачје: чаши со вегетабилна де корација, чаши со геометриско-стилизирана тематика и чаши со фи-гурални прикази.

Вегетабилната декорација била најомилената и на подрачјето на де-нешна Македонија и најмногу прифатена; чашите со ваква декорација биле увезени или биле калапени in situ на некои локалитети. Од веге табилните мотиви, според најновата студија и типологија на С.Рот-роф,

146 можат да се мздвојат следните мотиви: мотивот шишарка, мо-

тивот имбрицес, мотивите на лотос, на акантус, на палмети, церулеи, и мотивот на долги листови.

Чашите со цветни мотиви се мошне распространети, но сите наоди со исклучок од некрополата „Црвејнца" и Требенишко Кале", се сочу-вани во фрагменти, па е тешко да се изведе реконструкција на обли-ците и на комплетната претстава.

Примерокот од Црвејница од гр. 42, со сива фактура, има траги на црн мат фирнајс, со ѕвоновиден порфил (Τ IX-1). На долната повисока зона се изведени акантови лисје во вид на чашки на цвет; на потесната зона, под работ, се протега мотив на лоза, а на самото дно е претста-вен цвет од осум листови. Акантусовите лисје на чашите, ги изведувале атинските керамичари но биле мошне омилени и со барокен изглед во пергамонските работилници.

147

Другата чаша од истиот гроб со светлоцрвеникава фактура, со повеќе остаток на црн фирнајс со заситен но мошне слаб сјај, има иста де-корација под работ (Τ IX-3). На калотестата зона е изведен мотив на „школка", карактеристичен за коринтските работилници.

148 На дното

се наоѓа мала осмолисна розета. Според профилот и изборот на декора-цијата, оваа чаша би им припаѓала на поранешните примероци изра-ботени во почетокот на II век.

149 И покрај различните фактури и про-

фили, веројатно биле изработени во истиот центар-работилница поради соодветност со првиот ред на декорацијата.

Третата чаша од Црвејнца е украсена со мотивот имбрицес, со обрат-но поставени листови. На дното има осмолисна розета (Τ IX-2). Четвртата чаша од тој локалитет, во облик на цветна чашка, има лис-тови на церулеја, доста шематизирани; меѓу листовите има поставено по два цвета; таа е изработена од сивобледа глина со траги на црн фирнајс.

150 И овие две чаши имаат ист вегетабилен фриз од лоза под

работ, како и двете претходни. Мотивот имбрицес што се јавува од крајот на III до средината на I век, е застапен врз чашата од Требе-

145 F. Courby, Les vases grecs a reliefs, Paris 1922, 311—326; W. Schwabac-her, Hellenistische Reliefkeramik im Kerameikos, ΑΙΑ, 45, 1937, 93; Η. Thompson, Hesperia III, 1934, 328, A 74; Corinth VII/3, 155; U. Hausmann, Hellenistische Reliefbecher aus attischen und bootischen Werkstatten, Stuttgard 1959, 27; S. Rotroff, Hellenistic Pottery, Athenian and imported Moldmade Bowls, Agora XXII, Princeton 1982, 32—36; L. Quarles van Ufford-Byvanck, Les bols homeri-ques, Ba. Besch. 29, 1954. 35—40; ib. Les bols megariens, Ba. Basch. 28, 1953, 34—40.

146 Agora XXII, 14—18. 147 u. Hausmann, o.c, Τ 1, 2. 148 Agora XXII, 49, Б1. 7, 6p. 27, 29, примерокот e датиран околу 250—200

год. 149 Ibid., бр. 17, 18, br. 39, br. 170 150 D. Vuckovnc Todorovic, La ceramique grecque et hellenistique dans

l'est de la Yougoslavie, RA 1972, 48; V. Bitrakova-Grozdanova, Prodor heleniz-ma, 95.

53

нишко Кале, од гp. 4;151

чашата е изработена од сивопечена земја со посен кафеав премаз (Т IX-4); таа е најдена заедно со обеткитс во вид на гулабица, па приближно можемс да ја датираме во првата половина на II вск.

Мотивот шишарка претставува еден од најраните декоративни елемен-ти на овие чаши, изработувани во атинските работилници.

15- Калапот

за изработка на чаши, најден кај Дрен-Демир Капија, ја има таа де-корација (Τ. XII-7).

Чашите со цветни мотиви се најдени во Демир Капија, Преспа, Херак-лсја, Марвинци, Кнежјс, Стоби.

153 На нив се застапени детали на палма,

на лотос, на акантус. на лоза (Τ IX-XII). Од фрагментите со цветни мотиви од Демир Ќапија и од Стоби

154 сс издвојуваат неколку примеро-

цн кои спорсд карактеристичниот профил (работ свртен накај внатреш-ната страна на чашата), декорацијата изведена во редови како и при-суството на таканаречениот мат фирнајс, на црна боја или на црвена, со што се обоени компактно, му припаѓаат на „делоскиот" тип на ме-гарски чаши.

155 Декорацијата во повеќс редови е изведена со розети,

со јајцевидна кима,со спирала, со акантус, лоза, меандар (Τ Х-1-8).

Во кругот на релјсфнитс чашм се издвојуваат посатките со фигурални мотиви. Според избраните сижеа, кај нашите примероци, можеме да препознаеме: идилични сцени, сцени од Илијадата (според тие мотнви често ги нарекуваат „Хомерски чаши"), потоа сцени од амазономахија или сцени од грчките драми и од симплсгма.

Игрите и идиличнитс сцени ги среќаваме во наодите од Стоби,156

Map-винци, Г. Град и од Хераклсја (Τ Х1-4,6). Познатиот фрагмент од Дсмир Капија прикажува сцена од Тројанската војна со приказ на Агамемнон п Ахил и на нивните имиња (Τ XI-3).157

На многу фрагменти од Марвинци се изведени човечки фигури и нат-писи во барботин техника, кои секако претставуваат сцени од Илија-дата или драмите; поради лошата сочуваност тсшко може да се опре-дели кои сцени биле омилени и претставени. Симплегмата ја среќаваме во наодите од Г. Град (Τ XI-7 и од Марвинци. Темата била мошне оми-лена во Пергамон, а прифатена и на пошироко подрачје.

158 Оваа тема

е презентирана во подоцнежното хеленистичко раздобјс, вклучувајќи го и Августовското времс. Приказите на игри биле омилени сцени на увозните чаши (Марвинци, Мојно),

15!) како и на чашите од локална из-

работка од Стоби и Хераклеја.160

Уште еден мотив кој, според изборот на дскоративнитс елементи, не се вклопува во споменатата категорија, сс среќава врз примероците на нашето подрачје. Тоа е мотивот на „македонскиот штит", дскоративен елемент кој претставувал симбол на македонските владетели и бил често застапуван и на нивните пари. На релјефните чаши тој бил оми-лен во Егеја, но не се врзува само за определени работилници; бил из-работуван и врз примероцитс од Атина, Коринт, Перга.мон, каде што ја

151 Agora XXII, 16—17; Β. Лахтов, o.c, Τ. XIII, 3. 152 Agora XXII, 16, бр. 1—12. 153 д. ВучковиК Тодоровин, Старинар XII, 264, 265; Е. Манева, о.с, Τ. II; И.

Микулчиќ, Билазора. сл. 10, Pelagonija, Τ. XVI, g, i, к; V. Anderson, o.c, бр. 348—355.

154 д. ВучковиН ТодоровиК, Старинар XII, 165, бр. 98—101· V Anderson O.c, бр. 340—347.

155

тип на релјефните чаши. 156 V.Anderson, о с , бр. 386; Е. Манева, о.с, Τ I. 157 Д. ВучковиК ТодоровиК, Старинар XII, 263; Un vase homeriaue de Ма-

cedoine, Bull. Acad, serbe 7, Beograd 1955, 9 - 1 0 . nomenque 158

J. Schafer, o.c, 79. 159 I. Mikulcic, Pelagonija, Τ. XVI, m. 160 V. Anderson, o.c, 6p. 386; E. Манева, o.c, Τ I, 7.

F. Courby, o.c, 368—372, ги посочил карактеристиките на „делоскнот"

54

покрива целата чаша или дното како во Тесалија и кај нас, на пр. од Стубера.

161 Изработката на овој мотив временски се поврзува со чаши-

те со линеарна декорација од средината на II век.

И покрај обидот на многумина автори, кои исцрпно се занимавале со проблемот на релјефните чаши и типологијата на сите споменати фор-ми и различни сижеа, изгледа, не е воспоставена детаљна хронологија. Според С. Ротроф

163 која ги има обработено стратиграфски наодите

од Агора, сите досега споменати форми и типови можеме да ги дати-раме во раздобјето од 225—150 година.

Последната фаза на мегарските чаши наречена „долги листови" — long petals или според Ф. Курби „bols a godrons", С. Ротроф ја датира во втората половина на II век,

164 Тоа се чаши со работ свртени накај

надвор или најчесто накај внатрешноста на садот, прекриени со цвет со долги заокружени листови без ребра по средината; меѓу листовите може да има ред топчиња; на врвот од листовите се изведени минија-турни палми, пупка на лотос или лист. Ф. Курби ги поврзувал со делоските работилници поради нивната бројност на островот, специ-фичниот профил и мат фирнајсот со кој биле премачкани. Нивната по-јава н датирањето мсѓу 150 год. и почетокот на I вск на с.е. е докажа-но со повеќе аргументи. Најпрвин во Коринт се најдени мошне малку чаши со оваа декорација во слоевите до рушењето на градот во 146 година од страна на Римјаните. Потоа во Атина тие се среќаваат во го-лем број, во слоевите од втората половина на II век; во некои сигурни слоеви од првата половина на II век од Атина садови со оваа декораци-ја не биле воошлто застапени.

185

И кај нас оваа групa ја среќаваме во Стоби, Марвинци, Хераклеја (Т Х-6,10). Во Стоби дуре е најден калап за изработка со истата декораци-ја, што ни зборува за можното постоење и на локална работилница.

ш'

Досега извршените истражувања не ни даваат одговор од каде биле увезени поквалитетно изработените мегарски чаши. Постојат поопре-делени индикации што ни зборуваат за увоз од Амфиполист, од тра-киско-македонскиот брег, a е можно и од Делос. Атичкиот и Коринтски-от увоз, засега с тешко да го утврдиме. Единствено определени декоративни елементи, што ги среќаваме на вазите, можеме да ги пос-тавиме во врска со споменатитс центри.

Што се однесува до изработката на овие чаши, ни се чини дека можат да се издвојат три групи: првата, која е увозна, а мошне или помалку квалитетна, во зависност од производнлот центар или од мајсторот; втората, која според увозните примероци настанала на самото подра-чје и третата, која е паралелна со атинската фаза на „долги листови" ги имитира истовремено, создавајќи нови профили и своја сопствена помалку или повеќе стилизирана изведба. За интензивното производ-ство на релјефните чаши на нашата почва ни зборуваат честите наоди на калапи од локалитетите: Демир Капија, Стоби, Стубера, Марвинци, Лихнидос.

167 Ако послсдната фаза престанала во атинскиот круг со

работа по 86 година со разурнувањето на градот од страна на Римјани-те,

168 сигурно таа на нашето подрачје, по инерцијата на создавањето,

траела малку подолго, веројатно до средината или до крајот на I вск на с.с.

161 Agora XXII, бр. 400—402; Corinth VII/3, бр. 929—931; J. Schafer, о.с, Τ 51; D. Vuckovnc Todorovic, RA, 1972, 50, si. 8.

162 P. J. Callaghan, Macedonian Shields, „shield-bowls" and Corinth, AAA XI, 1978, 53—60; Corinth VII/3, 175, појавата ce врзува за линеарната декорација и мотивот на „долги лпстови", бидејќи се среќаваат во истиот хронолошки слој.

163 Agora XXII, 32—33. 164 Ibid., 34—35. 165 Corinth VII/3, 176; Agora XXII, 35—36. 1 6 6 V. Anderson, o.c, 6p. 395—400. 167 Ibid., I. Mikulcic, Pelagonija Τ XIV g, i, k. ιβ8 Agora XXII, 36.

55

* *

Bo сите региони каде што биле вршени систематски ископувања или рекогносцирања, може да се каже била бројна со своето прису-ство таканаречената сива керамика, печена со мошне малку или без присуство на кислород. Керамиката има свои регионски каракте-ристики што зависат од техниката на печењето, од изборот на форма-та и од квалитетот на глината. Меѓутоа, најдоминантна била сивата керамика, која ја среќаваме по долината на Вардар, од скопскиот до марвинскиот регион. Co мошне квалитетна изработка со лискун и со проѕирен лак керамикага е најдена во скопскиот регион (Нерези, Сту-деничани); таа ги имитира увозните форми на IV век,

169 присутни во

центрите на егејскиот простор. чии одлики биле застапени најдоцна до втората половина на IV век. Слични карактериситики покажува ке-рамиката од локалитетот кај Неготино (среден Вардар), каде што рабо-тела една керамичка работилница, која како одеднаш да престанала со производството. Во наодите на „сива керамика" се случува да заски-тат и примероци на сликани посатки од IV век. Во сивата керамика се чувствува отсуство на увоз, како и имитација на формите од раното хеленистичко раздобје, односно на посатките што се типични за пре-минот од IV во III век.

Присуството на локалната сива керамика најрано е истакнато во нао-ѓалиштата на Пелагонија, a се јавува во текот на сето хеленистичко време.

170 Бројните форми што го презентираат раното раздобје од

IV-III век до подоцнежниот II век, се познати од локалитетот Кнеж-је, во кругот на источна Македонија. Од карактеристичните форми се застапени оинохоите, каните, скифосите, ихтиите.

171

Проблемот на сивата керамика на поширокото балканско и блиско-ис-точно подрачје, при обработката на керамичкиот матерјал, повеќепа-ти бил поставуван.

172 Засега, најисцрпен обид на типологија и хроно-

логија има изведено М. Цоја со керамиката од Хистрија, каде што и поради нејзиното следење во сите слоеви од VI-I век било тоа из-водливо. На нашите други локалитети оваа керамика се следи или во слоеви или во некои целости на гробови, но е најпозната од површин-ските наоди од рекогносцирањето на теренот. Изгледа дека нејзиното присуство во IV век во скопскиот регион не треба да се датира ис-клучиво според формите, чии сигурни аналоги ги наоѓаме во квалитет-ната атичка керамика зашто други елементи на кои би се повикале засега не поседуваме, а и поради отсуството на систематски ископува-ња. Ни се чини дека овие форми, дали поради слабите импулси од југ и потешкото продирање на новото и стремежот кон задржување на старите вообичаени облици, биле доста долго во употреба во вре-мето кога во јужните краеви биле презентирани новите форми и тех-ники.

На подрачјето на Хистрија и Пергамон во хеленистичкото време сре-ќаваме сива керамика со облици што доминираат во раното раздобјс во црвено-печената или во црвено-фигуралната керамика.

169 Материјалите од Градиште кај с. Нерези ги презентирала Р, Пашиќ во магистерскиот труд „Долината на Вардар во старото железно добра", Бео-град 1982.

170 I. Mikulcic, Pelagonija, 53, 76. 171 И. Микулчиќ, Билазора, 161, сл. 9. 172 м. Соја, La ceramique grise d'Histria a l'epoque grecque, Dacia XII.

Bucarest 1968, 305—331; J. Schafer, o.c, 29—30; L. Ghali Kahis, Ceramique grec­que, Etudes Thasiennes VII, Paris 1960, 45; V. Anderson, o.c, 63—72; Д. Тсон-чев, Сивата тракиска керамика в Бтвлгарил, Годишник на Αρχ. музеј III Плов-ДИВ 1959, 93—135.

56

Едноставните форми на раниот III век во скопскиот регион недоста-суваат. Ho, по провалата на Келтите околу 275 година е можно отсуст-во на карактеристични форми, било во сивата или во другата керами-ка, која во подрачјата на Македонија поинаку се манифестира.

Во Стоби нема застапено материјал на раниот хеленизам. Повикувајќи се на аналогните форми во сивата керамика од Хистрија, В. Андер-сон

173 оние што ги среќаваме во скопскиот регион (кантароси со ленто-

видни високи рачки, скифоси со средно и широко дно) или кај Него-тино, му ги припишала на раниот хеленизам, без некое поисцрпно објаснување. Ако се задржала на запад на Балканот долго модата на производите на црвено-фигуралното сликарство под влијание на јужно-италските работилници што цветале, се прашуваме зошто да не е можно и на ова подрачје подолго задржување на определени поста-ри облици.

Склони сме да веруваме дека трпезната сива керамика со класични об-лици била подолго во употреба, барем до крајот на IV и почетокот на III век, односно до времето во кое ни се познати некои историски нас-тани, кои можеле да ја прекинат врската со јужните творечки центри. Провалата и поминувањето на Келтите што не оставиле културни тра-ги, можеле да ги прекинат за едно кратко време трговските и другите врски значајни за ова релативно оддалечено подрачје од Егеја.

Сивата керамика со разни облици ја следиме надвор од скопскиот ре-гион: кај Дреново среќаваме кантароси со графити карактеристични за првата половина на III век (Τ XIII-4), големи садови оинохои, ам-фори, кани, од Струга од истото раздобје. Натаму, се појавуваат ка-карактеристични форми со сива фактура за средниот хеленизам како мегарски чаши, чинии или стамноси (Охрид, Струга, Преспа, Хера-клеја) (Т XIII-3,6), а унгвентариуми и ламби го покриваат времето до крајот на хеленизмот (Стоби, Хераклеја).

Посатките од сивопечена глина што ги даваат локалитетите од доли-ната на Вардар и оние што гравитираат кон неа, имаат специфична фактура и боја: сива боја со графитен тон во профилот, прекриен со безбоен лак или со лак со метален сјај. Оваа керамика со „пајонско обележје" пред печењето била гладена и премачкувана со слаб гра-фитен раствор.

174

Керамиката од охридско-струшките наоѓалишта има пепелникавосива боја. Покрај ретките преливи со проѕирен лак (наоди од некрополата кај Струга), посатките главно се покриени со црн или со кафеав фир-најс со мошне слаб сјај.

Сивопечената керамика во последниот хеленистички век како да зами-ра, веројатно под влијанието на црвената римска која постепено про-дира на почвата на Македонија.

* *

Подоцнежнохеленистичкото раздобје е дефинирано со доаѓањето на Римјаните од втората половина на II век, со нивната постепена еко-номска и политичка пенетрација во текот на I век и конечното вос-поставување на империјалната власт од страна на Август. Затоа ова раздобје често се дефинира како римско-хеленистичко. Во обемната керамичка индустрија настанува времето на натамошното присуство на старите хеленистички техники и форми, што ги карактеризира големото опаѓање на квалитетот и незначителното внесување на нови

173 V. Anderson, о.с, fig. 22а, 23, br. 1—45. 174 И. Микулчиќ, Билазора, 161—162, сл. 9, оваа керамика ја нарекува „па-

јонска".

57

елементи. Од друга страна, се чувствува постепениот продор на рим-ското керамичко производство, од неговото скромно имитирање на формата до конечна доминација.

Во хеленистичките некрополи како да престанал континуитетот од средното раздобје до доаѓањето на Август. Мошне мал број некро-поли даваат наоди што му припаѓаат на подоцнежниот II и I век, ка-ко примероците од Стоби.

173 Ова осиромашување е забележано и на

подрачјето на Пелагонија,170

во охридскиот регион. Главно, керами-ката што била тогаш во употреба ја следиме преку ископувањата на римските архитектонски споменици поставени врз хеленистичките и раноримските супстрати. И покрај прецизно водените истражувања (Стоби, Хераклеја) стратиграфијата не можела секогаш да даде нај-точни датуми, па затоа е земена предвид типолошката метода.

177

Од локалните изработки најчесто биле во употреба големите мешлес-ти садови од типот стамнос; врз ниска прстенеста плочеста нога, пос-тавено е топчесто тело, без врат, со раб свртен накај внатрешната страна или накај надвор, плочесто формирани; рачките се во вид на потковица, со кружен пресек, хоризонтално или косо поставени на раме-ниците. Овие садови се изработувани за кујнска употреба, имаат свет-локафена или сивоцрна боја. Тие се најдени во многу локалитети на Пелагонија, Хераклеја, по долината на Вардар, во скопскиот регион, во Преспа (Т XV-3).

178 Нивната провениенција од егејскиот базен

зборува за се уште силното културно влијание врз нашето подрачје, каде што е изработувана оваа форма речиси исклучиво во локалните работилници.

Додатокот на рачките во вид на волути на различни садови е кон-статиран во наоѓалиштата на Хераклеја, Пелагонија, Преспа и Мар-винци; веројатно волутите главно биле аплицирани на мали посатки како кантаросите. Од ретко целите посатки го имаме примерокот од Хераклеја;

179 профилот е мошне сличен со кантаросот од Делогожда

од гр. 60 (Τ П-1). Како што е веќе истакнато, овие апликации се карак-теристични за II-I век.

Доминантна улога во формите на чаши изиграле „мегарските" обли-ци. И натаму биле присутни имитациите на полусферични садови со мошне стилизирана декорација, која е сведена на неколку скромни врежувања, или сферичните чаши добиваат ниска плочеста нога (Тре-бенишко Кале гр. 10 (Τ ХШ-З), Хераклеја, Стоби).

180

Во последното хеленистичко раздобје или во таканареченото хеле-нистичк-римско, на нашите локалитети се јавува керамика која е про-дукт на малоазиските центри или доаѓа од италската почва. Најдо-минантна е таканаречената пергамонска или источна сигилата А, врза-на како производ најпрвин за хеленистичкиот град Пергамон и за дру-гите малоазиски центри.

181 Тешко е да се определат и да се издвојат

одделни центри, бидејќи оваа керамика била изработувана истовреме-но во еден поширок регион како производен коине. Мошне фината изработка, исклучиво има бледожолт прелом, густ темноцрвен пре-маз малку сјаен и беспрекорно мазна и фина површина; на дното има втиснато палмети, концентрични кругови и мотиви на запчелник. Кај нас се најдени на подрачјето на Повардарје, во културните слоеви

175 се уште необјавени гробни целини. ΐ76 I. Mikulcic, Pelagonija, 75. 177 v. Anderson, о.с, Ε. Манева, о.с, 178 . Mikulcic, Pelagonija, 76—77; Ε. Маневаг о.с, br. 99—105; Η. Robinson,

Pottery of the Roman Period, Agora V. Princeton 1959, 18—19, F. 82. 179 E. Манева, o.c, 94. 180 B. Лахтов, o.c, Τ. XXVIII; Ε Манева, бр. 78—81; V. Anderson, o.c, бр.

384—395. 181 F. Waage The Roman and Byzantine Pottery, Hesperia II, 1933, 285; F.

Jones, Tarsus, 172—176; Agora V. 10—11, F. 1—5.

58

на Стоби од II-I век, во Марвинци, во Хераклеја, во Пелагонија.182

Во западните области досега не е констатирана оваа керамика. Поради слабата сочуваност на овие импортирани ретки садови, тешко е да се изведе типолошко и хронолошко распределување (Т XV-5-9).

Уште еден голем малоазиски центар произведува садови со висок ква-литет, што биле увезени во просторот на Стоби. Островот Самос бил центар на таканаречената „самоска керамика" која подоцна во цар-ското раздобје ќе го преземе водството над пергамонската поради ис-клучителниот квалитет. Во литературата оваа керамика се вика источна сигмлата Β или самоска. Да им се вратиме на хеленистичките изработ-ки. За самоските работилници од раздобјето на нашето разгледување е врзана сиво-црната керамика со сиво-црн премаз и со висок сјај; преломот исто така е со сива боја со примеса на лискун. Во Стоби има пронајдено фрагментм на неколку плитки патери со профил од ΙΙ-Ι век, со мошне цврсти ѕидови, без нозе и вертикални профили, омилени форми во пергамонската хеленистичка керамика.

183

Осамена појава претставува келтската керамика најдена во Градиште кај Херези (Т ХШ-6).

И Според формата и чешлестата декорација му

припаѓа на подоцнежното латенско раздобје или на нашето подрачје на подоцнежното хеленистичко.

185 Од пишаните извори е познат

уште еден продор на Келтите во крајот на II век на старата ера.186

И покрај политичката доминација од средината на II век, римската керамика на републиканското раздобје тешко продрела на нашето под-рачје. Уште долго бил присутен увозот од Исток и егејскиот регион, како и влијанието врз домашното создавање. Веќе изработените сту-дии за керамиката од Стоби и Хераклеја, како и другите објавени материјали од тоа раздобје ,ја даваат следната слика: римската кера-мика на италските работилници е присутна дури од втората половина на I век; во основа процентуално е мошне малку застапена; увозните примероци влијаеле врз локалното производство во вид на имитирање на облиците, додека начинот на декорирање останал истиот како на хеленистичката керамика. Застапени се неколку типови на оваа кера-мика или нејзината имитација: керамиката со танки ѕидови има пре-маз како хеленистичката или е декорирана на површината со квар-цно посипување;

187 имитациите на формите на кампањската ке-

рамика Α и Β тип се забележани во гробовите од Стоби; кампањската С керамика, сиво печената со густ црн сјаен премаз повеќе е присутна во Стоби;

188 на крајот од раздобјето се појавува ter ra sigillata и нејзи-

ните имитации.

Л а м п и т е како домашен инвентар мошне ретко се среќаваат во хеленистичките наоѓалишта кај нас. И покрај тоа, нивниот постепен продор е можно да се следи од крајот на IV до I век.

Еден од најраните примероци води потекло од Стубера.189

Лампата е изработена од сивопечена глина, со тешка основа и цилиндрично те-ло што потсетува на постарите примери од класичното време. Клунот е уште, според должината на телото, сразмерно краток а дискот е пло-често формиран; на работ од дискот има изведено жлеб од кој изле-гува овална лента и преминува во централен отвор на лампата, се уште доста голем. (Т XVI-1). Според класификацијата на коринтските

182 ι. Mikulcic, Pelagonija, 76; V. Anderson, o.c, бр. 222b—231. 183 F. J. Jones, Tarsus, 186; V. Anderson, o.c, 96, 6p. 92—95. 184 Истражувањата на Градиште кај с. Нерези ги изведе Р. Пашиќ. 185 N. Mainaric Pendzic, Keltsko latenska kultura u Slavoniji i Srijemu,

Vinkovci 1970, 53, Τ. XXX-5, Τ LX, 8. 186 F. Papazoglu, Plemena, 231.

187 E. Манева, o.c, 23; V. Anderson, o.c, 306. 188 v. Anderson, o.c, 306—310. 189 I. Mikulcic, Pelagonija, 54, Τ XVII, 27a.

59

наоди, оваа светилка му прииаѓа на типот VI I , 190 a е слична на приме-рите од Агора,

191 Тарсус,

192 датирани во раздобјето од третата четвр-

тина на IV век до првата четвртина на III век.

Другата лампа од Чепигово (Т XVI-2), исто така со сива боја, има по-луобликаво тело, конкавен диск, со мал отвор, клунот е кра ток193 Овој облик, според класификацијата на О. Бронер, му припаѓа на типот XII. Во Агора се датирани меѓу последната четвртина на III и почетокот на II век.

194

Во средното хеленистичко раздобје лампите малку повеќе се застапени во наодите од Пелагонија и долината на Вардар. Примероците од Че-пигово имаат поиздолжено тело, централните отвори им се помали, со полусферен профил на телото и со рамен или конкавен диск.

195 О. Бро-

нер овие форми ги распоредил во групите од X-XII,196

датарани од вто-рата половина на III век до средината на II век. На овие примероци им припаѓаат и осамените наоди од Требенишко Кале и од детскиот гроб во Беранци (Т XVI-3).

197

Во текот на II и I век, лампите претставуваат почест инвентар и по-крај тоа што не може да се каже дека се широко прифатени. По до-лината на Вардар како и во Пелагонија најчесто се среќава таканаре-чениот „ефески тип".

198 Лампата со издолжен облик е поставена врз прс-

тенеста нога, со биконичен профил на телото, со отвор на дискот со средна големина; карактеристичниот прстен на дискот е нагла-сен и вертикално поставен; клунот му е долг со капковиден отвор или со триаглеста профилација на надворешниот опцрт на врвот; од страната на телото на некои примероци има прилепено пластични додатоци како рачки за прифаќање. Најчесто овој тип лампи се без де-корација или со скромни зрачести врежувања на дискот. Нивната појава се врзува за почетокот на II век. Најмногу се во употреба од средината на II век, а биле изработувани до крајот на I век.'

99 На нашето подрачје

има најдено повеќе примероци во Демир Капија, Стоби и во Марвинци (Т XVI-4-6). Се среќаваат и во Пелагонија, во Хераклеја. X. Голдман издвоила четири типолошки групи во наодите од Тарсус, без детално хронолошко определување; наодите главно се со релјефна декорација на дискот.

200 Лампите од нашите наоѓалишта типолошки им се најбли-

ски на примероците од Верија,281

кои Е. Андроникос исто така ги наре-кол „ефески", врзувајќи ги за Бронеровиот тип XIX. И тие се едно-ставни, без декорација, со додатна изработка на прстенестиот диск и со „дворога" и „еднорога" рачка од страната, датирани во средината на II век. Примероците од Демир Капија се од црвена или сиво печена глина, без премаз или со слаб црн или со посилен метално-црн и сјаен фирнајс. Лампата од Стоби со сива боја, според пластичната декора-ција, им е слична на типовите од Тарсус, со зрачести зарези на дис-кот и со ребро што кружи околу централниот отвор и оди до отворот на клунот; на почетокот на телото има лачна рачка. Овие „ефески" примероци се датирани во хеленистичкото римско раздобје.

282

190 О. Bronee, Terracotta Lamps, Corinth IV, par. II, Cambrige 1930 47—49 191 R. Hovland, Greek Lamls and their Survivals, Agora IV Princeton

1958, 79—80, 6p, 354. 192 H. Goldman, Tarsus, 99, Τ 93 br. 1. 193 I. Mikulcic, Pelagonija, 54, Τ. XVII, 27b 1 9 4 R. Hovland, o.c, 101, 6p. 4 3 8 . 195 I. Mikulcic, Pelagonija, Τ. XVII, 27cd ΐ96 Ο. Bronner, o.c, 49—51, 52—53. 1 9 7 B. Лахтов, Лихнид II—III, Τ. XIII, 4- И Микулчиќ Сташшао XXI Τ

IV, гр. 47. У

198 д. ВучковиН ТодоровиН, Демир Капија Стапинар XII 261 сл 83 8 5 · I Mikulcic, Pelagonija, Τ XXIX g. ' '

199 R. Hovland, o.c, 166—170; O. Broneer, oc 66—70 200 H. Goldman, Tarsus, o.c, 89—90 201 Έ. Ανδρόνικος, AE 1955, 26—29, n. 8—9.

202 H. Goldman, Tarsus, 69—90, T. 95, br. 78—88.

60

Пластичната декорација на лампите се јавува во подоцнежното хеле-нистичко раздобје. Фрагментот на ламбата од Преспа со зрачести за-рези на дискот и со венец на стилизиран астрагал, ги илустрира овие ретки примероци (Т XVI-7). Слична декорирана лампа од Еретрија е датирана на преминот од I век на старата ера до I век на новата ера.2

03

Во пергамонските наоди светилките со истата декорација му се припи-шани на „ефескиот тип".

204

Најраскошен примерок претставува калапот за горната површина на лампа, најден во Марвинци; изведена е реалистичка глава на сатир со венец од бршлен преку челото. Сатирот има мали очи, чпртав нос, отворена мала уста, додека ушите му се поставени поблизу до очите како да се рогови. По средината на челото во отисокот се забележува круг, каде што бил поставен средниот отвор на светилката. Нејзиниот клун завршувал со триаголен опцрт; на калапот се забележува и кап-ковиден отвор (Т XVI-8). Пластичните лампи со фигурален приказ се јавуваат кон крајот на III век и во текот на II век, но се карактерис-тични за подоцнежнохеленистичкото и раното римско раздобје.

205 На

Агора има најдено неколку слични лампи со пластична изработка на црнец или на Силен-Дионис.

206 Постилизиран приказ на Пан е изве-

ден на примерокот од Тарсус, исто така од подоцнежнохеленистичко-то раздобје.

207

Во двата последни века лампите имале поширока примена, како што можеме да заклучиме според наодите од локалитетите по долината на Вардар. Во Марвинци, според најдениот калап, можеме да претпо-ставиме дека постоела и локална работилница за изработка на овие предмети.

2 0 3 j. Metzger, Die hellenistische Keramik in Eretria, Berlin 1969, Τ kk si. 24. 204 j . Schiifer, o.c, 58. 205 R. Hovland, o.c, 155—156. 206 Ibid., PI. 48, br. 615—618. 207 H. Goldman, Tarsus, 103, 6p. 313—314.

61

Т.I

1. Три челусти — Горенци охридско, 330—310 год. Tri Celusti — Gorenci, region d'Ohrid, 330—310 av. n. ere.

2. „Маркови кули" — Прилеп, II пол. на III. век. „Markovi Kuli" — Prilep, I I

e motie du III

e s.

3. Избиште — Ресен, IV—III век. Izbiste — Resen, IV

e — III

e s.

4. Црвејнца — охридско. I I I—II век. Crvejnca, region d'Ohrid, III

e — IP s.

5. Црвејнца — охридско. I I I—I I век. Crvejnca, region d'Ohrid, I I P — IF s.

6. Делогожда, струшко, III век. Delogozda, region de Struga, I I P s.

7. Црвејнца, охридско, I I I—II век. Crvejnca, region d'Ohrid, I I P — IP s.

Т.II

1. Делогожда, струшко, I I I—II век. Delogozda, region de Struga, I IP — IP s.

2. Црвејнца, охридско. I I I—II век. Crvejnca, region d'Ohrid, I I P — IP s.

3. Црвејнца, охридско, I I I—II век. Crvejnca, region d'Ohrid, I IP — IP s.

4. Црвејнца, охридско, I I I—II век. Crvejnca, region d'Ohrid, I I P — IP s.

5. Голем Град — Преспа (рачка на кратер), II век. Golem Grad — Prespa (anse de cratere), IP s.

6. Голем Град — Преспа, II век.

Golem Grad — Prespa, IP s.

7. Сликана кераЈиика од скопско, II пол. на IV век. Ceramique peinte de la region de Skopje, IP moitie du IV

e s.

τ.ιιι

1. Делогожда, струшко, гроб 48, крај на IV век. Delogozda, region de Struga, tombe 48, fin du IV

e s.

2. Делогожда, струшко, гроб 61, IV—III век. Delogozda, region de Struga, tombe 61, IV

e — I IP s.

3. Делогожда, струшко, гроб 70, почеток на III век. Delogozda, region de Struga, tombe 70, debut du I I P s.

4. Требенишко Кале, I I I—II век. Trebenisko Kale, I I P — IP s.

5. Мојно, прилепско, IV—III век. Mojno, region de Prilep, IV

e — I IP s.

6. Струга, IV—III . Struga, IV

e — I IP s.

T.IV

1. Струга, крај на IV век. Struga, fin du IV

e siecJe.

2. Требенишко Кале, крај на IV век. Trebenisko Kale, fin du IV

e siecle.

3. Струга, IV—III век. Struga, IV

e — I IP s.

4. Струга, IV—III век.

Struga, IVe — I IP s.

5. Делогожда, струшко, гроб 60, I пол. на III век. Delogozda, region de Struga, tombe 60, P

r e moitiee du I I P s.

6. Струга, III век.

Struga, I I P s.

7. Охрид, III век. Ohrid, I I P s.

1. Требенишко Кале, почеток на III век. Trebenisko Kale, debut du III

e s.

2. Демир Капија, почеток на III век. Demir Kapija, debut du I IP s.

3. Беранци, битолско, гроб 45, III век. Beranci, region de Bitola, tombe 45, I IP s.

4. Охрид, I пол. на II век.

Ohrid, Pr e

mottle du IP s.

5. Стоби, I I—I век. Stobi, IP — P

r s.

6. Демир Капија, III век. Demir Kapija, I IP s.

7. Дебој — Охрид, гроб 141, IV—III век. Ohrid, Deboj, tombe 141, IV

e — I IP s.

8—9. Стоби, I I—I век. Stobi, IP — pr s.

1. Пелагонија, крај на IV век. Pelagonie, fin du IV

e β.

2. Требенишко Кале, гроб 5, I I I—II век. Trebenisko Kale ,tombe 5, I IP — IP s.

3. Требенишко Кале, гроб 1, II пол. на III век. Trebenisko Kale ,tombe 1, IP moitie du I IP s.

4. Требенишко Кале, III век. Trebenisko Kale, I IP s.

5. Струга, I I I—II век.

Struga, I IP — IP s.

6. Делогожда, гроб 60, III век. Delogozda, tombe 60, I I P s.

7. Марвинци, гроб 29, II век. Marvinci, tombe 29, II s.

1. Требенишко Кале, крај на IV век. Trebenisko Kale, fin du IV

e s.

2. Струга, почеток на III век. Struga, debut du I IP s.

3. Делогожда, гроб 70, I пол. на III век. Delogozda, tombe 70, P

r e moitie du I I P s.

4. Требенишко Кале, гроб 30, I I I—II век. Trebenisko Kale, tombe 30, I IP — IP s.

5. Црвејнца, охридско, гроб 19, I I I—II век. Crvejnca, region d'Ohrid, tombe 19, I IP — IP s.

6—7. Марвинци, гроб 29, средина на II век.

Marvinci, tombe 29, milieu du IP s.

T.VIII

1. Делогожда, гроб 48, крај на IV век. Delogozda, tombe 48, fin du IV

e s.

2. Струга, почеток на III век. Struga, debut du I IP s.

3. Демир Капија, III век. Demir Kapija, I IP s.

4. Требенишко Кале, IV—III век. Trebenisko Kale, IV

e — I IP s.

5. Нерези, скопско, крај на IV век. Nerezi, region de Skopje, fin du IV

e s.

6. Стоби, гроб 101, почеток на II век. Stobi, tombe 101, debut du IP s.

7. Охрид, II век. Ohrid, IP s.

1. Црвејнца, охридско, гроб 42, почеток на II век. Crvejnca, region d'Ohrid, tombe 42, debut du II

e s.

2. Црвејнца, почеток на II век. Crvejnca, debut du IP s.

3. Црвејнца, почеток на II век. Crvejnca, debut du IP s.

4. Требенишко Кале, гроб 4, I пол. на II век. Trebenisko Kale, tombe 4, P

r e moitie du IP s.

5. Демир Капија, II век. Demir Kapija, IP s.

1. Стоби, II век. Stobi, II

e ѕ.

2—5. „Делоски чашки", Стоби, II век. „Во1ѕ deliens", Stobi, IP ѕ.

6. Стоби,И—I век.

Stobi, IP — Pr s.

7—9. Стоби, II век. Stobi, IP s.

10. Калап, Стоби, II пол. на II век. . Moule, Stobi, IP moitie du IP s.

1. Голем Град — Преспа, III век. Golem Grad — Prespa, I IP s.

2. Демир Капија, III век.

Demir Kapija, I I P s.

3. Демир Капија, III век. Demir Kapija, IP s.

4. Демир Капија, II век. Demir Kapija, IP s.

5—7. Голем Град, Преспа, II век. Golem Grad — Prespa, IP s.

T.XII

1. Стоби, II век. Stobi, II

e ѕ.

2. Дебој — Охрид, II век. Deboj-Ohrid, П

е ѕ.

3. Стоби, I I—I век. Stobi, И

е — 1

ег ѕ.

4. Голем Град, Преспа, II век.

Golem Grad — Prespa, IIe s.

5. Голем Град —Преспа , II — I век. Golem Grad, II

e s.

6. Голем Град — Преспа, II — I век. Golem Grad — Prespa, II

e — I

er s.

7. Калап, Дрен — Демир Капија, I I I—II век.

Moule, Dren-Demir Kapija, I IP — IP s.

8. Стоби, I I—I век. Stobi, I P — " S i

T.XIII

1. Стоби, I I I—II век. Stobi, I I P — IP s.

2. Марвинци, гроб 17, I пол. на II век. Marvinci, tombe 17, P

r e moitie du IP s.

3. Дебреште, прилепско, II век. Debreste, region de Prilep, IP s.

4. Дрен — Змео-вец, Демир Капија, I I I—II век. Dren-Zmeovec, Demir Kapija, I IP — IP s.

5. Дрен — Змеовец, I I—I век. Dren-Zmeovec, IP — I

er s.

6. Нерези, доцен хеленизам. Nerezi, hellenisme tardif.

T.XIV

1. Демир Капија, II пол. на IV век. Demir Kapija, IP moitie du IV

e s.

2. Демир, Капија, IV—III век. Demir Kapija, IV

e — I IP s.

3. Делогожда, гроб 51, III век. Delogozda, tombe 51, I IP s.

4. Демир Капија, IV—III век. Demir Kapija, IV

e — I IP s.

5. Делогожда, III век. Delogozda, I I P s.

6. Охрид, I пол. на II век. Ohrid, Ρ moitie du IP s.

7. Стоби, I I—I век. Stobi, IP — P

r s.

8. Нерези, доцен хеленизам. Nerezi, hellenisme tardif.

1. Демир Капија, I I— I век. Demir Kapija, IP — P

r s.

2. Голем Град, Преспа, II век. Golem Grad — Prespa, IP s.

3. Голем Град, II век. Golem Grad, IP s.

4. Стоби, I век.

Stobi, Ier

s.

5—9. Стоби, пергамска, I век. Stobi, ceramique pergamienne, I

er s.

T.XVI

1. Стубера, IV—III век. Styberra, IV- - I IP s.

2. Стубера, I I I—II век. Styberra, I I P — IP s.

3. Беранци, битолско. I I I—II век. Beranci, region de Bitola, I IP — IP s.

4. Демир Капија, II век. Demir Kapija, IP s.

5. Демир Капија, II век. Demir Kapija, IP s.

6. Демир Капија, II век. Demir Kapija, IP s.

7. Голем Грам, Преспа, I век. пр.н.е. — I век.н.е.

Golem Grad — Prespa, Ier

s. av. n. ere — Ier

s. ap. n. ere

S. Ламба-калап, Марвинци, II век.

Moule de lampe, Marvinci, IP s.

Η Α Κ И Τ

Хеленистичкото создавање на нашето подрачје се огледа и на полето на јувелирството. Луксузниот накит како импорт или настанат на са-миот терен е застапен во повеќе некрополи, откриени крај поголемите или помалите населби се уште неидентификувани. Разгледувајќи го разновидниот накит изработен од злато, сребро и бронза, надополнет со разнородни хроматски маси, со скапоцени камења, со јантар, со стаклена паста, ќе изведеме типолошко-стилска анализа. Уочувањето на стилско-уметничките разлики, ќе не приближи до различните центри на изработка на антички накит, со кои нашата територија била во вр-ска.Токму сите тие елементи во разгледувањето на наодите, укажуваат на определени патишта на продор на импортот на луксузна стока, ка-ко и на создавање на накит по сопствен вкус.

Во прв план се издвојува накитот на таканаречениот териоморфен и антропоморфен тип што е најден во некрополите на почвата на охрид-скиот регион. Тоа се некрополите кај. с. Делогожда.

1 Требенишко Кале,

2

Црвејнца,3 Селце

4 потоа, некрополите во самиот средновековен и дене-

шен Охрид. Се издвојуваат три локации: Чинар, на самиот раб од ридот на преминот во рамницата, втората на улицата „Христо Узинов", во висина на театарот и најголемата градска некропола, која очевидно му припаѓал на Лихнидос, на локалитетот Дебој, на врвот од другото седло на градот (околу 300 гробови).

5 На поширокото подрачје на Ма-

кедонија, овој накит е најден во античките некрополи кај Демир Ка-пија,

6 Марвинци

7 и случајните наоди од Дреново

8 (во близина на Стоби)

и Демир Хисар.9 Од накитот се застапени ѓердани од злато со про-

томи, обетки од истиот тип, од сребро и бронза, кои се најбројни.

Втората група накит е изработена од злато со вметнати камења, од среб-ро, бронза, стаклена бела и сина паста со флорални декоративни еле-менти, со вгравирани ликовни и флорални претстави во вид на ѓердани, прстење, обетки, фибули и гривни.

10

ι X. Вулик, Струга — Делогожда, Споменик XCVIII, 231—233.

2 В. Лахтов, Археолошки ископувања на Требеничко кале 1953—1954, Лих-нид И-Ш, Охрид 1959, 19; P. Lisicar, Ο nekim tipovima antickih nausnica iz nasih nalazista, ZA IX, 1959, 234.

3 V. Bitrakova, Zlatni nakit iz helenisticke nekropole kod Crvejnce, ARR IV—V, Zagreb 1967, 383.

* N. Ceka, La ville illyrienne de la Basse-Selce, Iliria II, Tirana 1982, 183. 5 Наодите од охридските некрополи се споменуваат во трудовите на Р.

Lisicar о.с, i V. Bitrakove о.с,- наодите од некрополата кај Дебој не се ком-плетно објавени,- еден дел од нив беше изложен на изложбата 1980 год. и обело-денот во Каталогот — Од археолошкото богатство на CP Македонија, Скопје 1980.

6. Β. Соколовска, Новија археолошка ископавања у Демир Капији, Старинар XXIV—XXV, 1973—74, 189.

7. V. Sokolovska, Isar Marvinci, Sahranjivanje u predrimsko doba, 2A XXXII, 1982.

8. И. Микулчиќ, Топографија на Еу(да)рист, МАА 1, Прилеп 1975, 174. 9. Izlozba 1980, бр. 362.

10. В. Битракова-Грозданова, Ископувања кај Делогожда — Струга во 1979, МАА VI, 66; I. Mikulcic, Pelagonija, 57 , 7 7 ; Β. Китановски, Некропола Калдрма кај Прилеп, МАА I, Прилеп 1975, 89; К. Кепески, Хеленистичка некропола под Маркови кули, МАА I, 155.

63

ЃЕРДАНИ

3 л а т н и ο т ѓ е ρ д а н од Демир Капија, должина 29,5 см (гроб 44)11

е направен од двојна танка жица на превиткани осумки; формирајќи синџир, краевите завршуваат со протоми на лав од чукан златен лим. Конусниот дел од вратот што ја држи протомата исто "така е изработен од златсн лим ; од устите излегуваат, од едната страна копче, а од дру-гата страна алка за прицврстување (Т I-1). Што се однесува до третма-нот на синџирот и зооморфниот крај наоѓаме повеќе аналогии во охридско-будванскиот круг

12 или во наодите од Тесалија." Но, се за-

едно, и синџирот и лавјиот крај, комплетно изработени од злато, ги сре-ќаваме на еден примерок од Британсккот музеј," датиран во III век пред нашата ера или на примерокот од наоѓалиштето во јужна Русија. меѓу 330-175 г.,

15 каде што се присутни техниките на гранулација и фи-

лигран. На нашиот пример тие недостасуваат. Мошне сличен ѓсрдан со Ѕ синџир и лавји краеви води потекло од Тарент, кој Бекати го да-тира во втората половина на IV век.

10 Ѓерданите со лавји протоми и со

сднакво изработен синџир, се среќаваат во наоѓалиштата на античка Максдонија: во Седес-Терми,

17 во гробот 3, заедно со обетката со про-

тома на лав и шест малоазиски фибули, датирани во втората половина на IV век; во Музејот на Амфиполис исто така е изложен еден таков ѓердан. Нашиот примерок е датиран во раниот III век;18

изгледа дека е тој еден од најраните примероци на зооморфниот накит кај нас, според стилската обработка и според отсуството на обоени додатоци што ќе бидат доминантни веќе од почетокот на Ш век; можно е ѓерда-нот да настанал кон крајот на IV или почетокот на III век.

З л а т н и о т ѓ е р д а н , концепциски еднаков со претходниот, е најден во некрополата од Охрид — Дебој, направен од синџир со превиткани осумки; краевите му завршуваат со протоми на говеда (крава, вол), до-дека конусниот дел што го поврзува синџирот со протомата недостасу-ва, веројатно изработен од јантар или од некој друг обоен материјал.

19

Овој тип ѓердан го шири кругот на аналогни појави, најпрвин во грчки-те наоди, потоа во будванската некропола. Еден наод од Солун — Неа-полис, дава златен ѓердан со протоми на теле, додека синџирот од злато е изработсн како бројните наши примероци. Конусниот дел на сдната страна недостасува, на другата слабо се гледа, веројатно израбо-тен од стаклена паста. Според другите наоди од гробот, ѓерданот Ж. До го датара во II век, додека во каталогот на Солунската из-ложба е ставен во III век.

20 Еден од бројните ѓердани од Будва (бр. I)

21

има ист синџир, лавја глава всадена во стаклесто монисто како премин. Други два ѓердана од Будва (сл. 2,3) исто така се мошне слично замис-лени: сосема ист синџир, конусииот дел како премин исто така од пас-та, само животинските протоми едната на лав, другата на крава, доби-

ле рогови. Нашиот ѓердан потсетува на примерокот од Британскиот му-

11. В. Соколовска, Старинар XXXIV—XXV, 189.

12 Обетките најдени во гробовите од Дебој-Охрид; D. Rendic Miocevic, Zlat-ni nakit iz helenisticko-ilirskite nekropole u Budvi, OA IV, Zagreb 1959, br. 1—9.

13. P. Amandev, Collection Helene Stathatos — Las bijoux antiques, Stras­bourg 1953, br. 150, 135; S. Miller, Two Groups of Thessalian Gold. Classical Stu­dies 18, Los Angeles 1979, PI. 8 a.d.

14. F. Marshall, Catalogue of the Jewel lery Greek, Etruscan and Roman in the Departments of Antiquities, British Museum, London 1911, 6p. 1969.

15. R. A. Higgins, Greek and Roman Jewellery, London 1961, 169, сл. 51 A.

16. G. Becatti, Oreficerie antiche dalle minoiche alle barbariche, Roma 1955, 6p. 377 b.

17 N. Ko-rCiaCj Ό παρά τό άεροδρόαιου тгјс Θεσσαλονίκης (Σ.ί$ζή, Γ'τάφος, ΑΕ 1937 Γ; 887-895; Θησαυροί, 1979, 6ρ. 319.

18. Β. Соколовска, Старинар XXIV—XXV, 188.

19. Изложба 1980, бр. 387.

20 G. Daux, Chronique des fouilles en 1958, BCH LXXXIII, 1959, 706.

21. D. Rendic Miocevic, Budva, 11—13.

64

зеј, кај кој протомите претставуваат глави на бикови; преминот од син-џирот накај главата недостасува, кој веројатно бил изработен од стак-лена паста; ѓерданот е датиран во IV-III век.

22

Д р у г и о т ѓ е р д а н од Охрид — Дебој е сличен со претходниот; синџирот е во вид на превиткани осумки; краевите завршуваат конусно со протома на лав што добила рогови танки и извиени. се од злато. Протомата потсетува типолошко-стилски на некои обетки од охрид-ско-горичкиот круг,

23 иако слично конципирана рогата биста на лан

среќаваме во Будва (сл. 2) или кај Ф. Маршал (бр. 1964), каде што рого-вите се стилизирани во облик на буквата Ѕ.

Τ р е т и ο т ѓ е ρ д а н од Охрид — Дебој го претставува најлуксузниот примерок што е најден на нашето подрачје.

24 На синџирот од златна

жица превитканите осумки и перфорираните алки, со иста форма, од обоен камен, од карнеол (тврдост 7-6), со кафеаво-црвена боја, наизме-нично се менуваат, 1:1 (Τ ΙΙ-1). Краевите завршуваат со протоми на жи-вотни во вид на говедска глава, изведени од злато во техника на исчу-кување; вратот со конусен облик е изработен од обоен материјал, од стаклена паста. Сосема идентична аналогија засега не поседуваме. Ќе предупредиме на сродноста меѓу споменатите и некои други познати примероци. Што се однесува до синџирот, идентична изведба наоѓаме на еден ѓердан од Будва, со ритам 3:1, каде што се краевите антропоморфни.

23 Другиот примерок од Будва со еднаков

синџир се чува во Народниот музеј во Белград, чии краеви од негроид-ни протоми се всадени подоцна; изгледа дека обоениот матерјал е кар-неол како во охридскиот случај, со ритам 2:1. Во колекцијата X. Ста-татос на два ѓердана е застапен бихромен синџир

26 од делови на

превиткани осумки од злато и карнеол, како што го дефинира П. Амандри, ритамот 1:1. Краевите се различни: на едната антропомор-фните краеви се од злато и карнеол, од непознато наоѓалиште; на дру-гата, краевите се териоморфни, со протома на коза, сета изработена од обоена маса, му припаѓа на наодот од Карпенси од Тесалија. На итали-јанска почва, од Неаполскиот музеј, познат е ѓерданот со иста структу-ра на синџирот; златните жици алтернираат со алките од црвеника-во-виолетов гранат; краевите се без протоми на животни, ритамот 2:1.

27

Инаку, третманот на главата на говедо кај нашиот примерок како да се совпаѓа со ѓерданот од Британскиот музеј,

28 датиран на преминот од

IV во III век. Во литературата сите автори го застапуваат мислењето дека модата на употреба на злато и на хроматски маси неизменично е воведена во античкото златарство во текот на III век пред нашата ера. Така се датирани споменатите наоди од Будва, Грција, Италија.

Г е р д а н о т од с и т н и м о н и с т а од Дебој е изработен од злато и од наситено-сина паста (гр. 140). Краевите му завршуваат со прото-ми на лав.

29 Извонредниот избор на контрастни бои и мошне ситните

мониста, зборуваат за еден префинет вкус на нарачателот или на изве-дувачот. Монистата се нанижани по две, потоа следат две златни алки што ги подржуваат и така наизменично. Можеме да забележиме вед наш дека овој луксузен ѓердан е мошне редок накит. И во пошироки размери, овој тип накит со териоморфен додаток не го среќаваме во идентична форма. Во големата колекција на Лондонскиот музеј се сре-ќаваат ѓердани од злато со разнобојни мониста поинаку замислени,

22 F. Marshall, о.с, Τ. XXXVIII, бр. 1973. 23. D. Rendic Miocevic, Око datiranja srebrnog zoomorfnog nakita iz Goricke

ostave, Peristil II, Zagreb 1957, 29, Τ I 1—5; V. Bitrakova, Crvejnca si. 1. 24 Изложба 1980. бр. 386. анализата на каменот ја изведе проф. д-р Томица

Иваиовски. 25 D. Rendic Miocevic, Budva, si. 5. 26 p. Amandry, o.c, Τ XLII—249, T. LII—277. 27 G. Becatti, o.c, T. CXVIII, 6p. 434. 28 F. Marshall, o.c, 6p. 1973. 29 Изложба 1980, бр. 369.

65

исто така и во Тесалија.30

Се смета дека и синџирите од зрнести елемен-ти се појава врзана за III век. И териоморфниот крај што упатува на кругот од истата некропола, го става ѓерданот во III век. Еден наод од Епир (Phoenice), сега во музејот во Саранда, има слични елементи со овој полихромен ѓердан; или лавјата глава од злато е всадена во конус од паста, или на друг ѓердан синџирот е од топчести мониста од кар-неол и од златни жици наизменично поставени, со негро глави на краевите.

Г е р д а н и т е од т о п ч е с т и мониста (од гр. 80, 61) со насите-но-сина стаклена паста од некрополата кај Делогожда, потсетуваат на предходниот примерок; монистата се изработени од сосема ист матерјал (Т I-2). На нашето подрачје нема аналогија. Овие ѓердани, според другите гробни наоди, (зооморфни бронзени обетки,) се изработени во првата половина на III век.

Г е р д а н о т од Д е л о г о ж д а најден пред војната со дивите иско-пувања, изработен од злато, излегува од кругот на териоморфните облици (Т I-5).

30а На синџирот што го формираат кружно-овални плочи од злато, 24 на број, со вметната црвено-обоена маса (рубин или

карненеол), висат на секоја по еден еднакво направен копјест дел од злато со вметнат камен, споен со алка; нив ги има 26 на број, со еднаков камен. Од едната страна ѓерданот се закопчува со алка, а од другата со плоча со трикатно срцевиден крај. Досега, во познатите колекции и наоди на антички накит немаме сретнато идентичен ѓ е р-д а н . Бидејќи наодот е од непознат гроб, немаме придружни подато-ци. Ќе се обидеме хронолошки да го детерминираме. Некрополата од Делогожда била долго во употреба, од IV век пред нашата ера до XII век на нашата ера. И покрај тоа што не среќаваме аналогни ѓер-дани, според деталите типолошки се врзува со кругот на ѓерданите со копјес додаток од III век. На нашиот примерок декоративните елементи се упростени, сведени на функционалнм алки, каде што до-минира каменот. Кај раскошните ѓердани со копјести додатоци од колекцијата X. Стататос

31 и Британскиот музеј,

32 покрај висулките во

облик на копје, амфориски, често се додадени во истиот ред бадемес-то-копјести илм срцевидни детали со вметната обоена маса. Срце-видниот крај исто така е работен во духот на краевите на споменатите примери. Нашиот ѓердан претставува ретардирана форма на тие пора-нешни примероци кај кои исто така е присутна хроматска маса. На делогожданскиот пример над златото доминира обоена маса, што е специфично за накитот од II век пред нашата ера. Изгледа дека спо-менатиот ѓердан е работен кон крајот на хеленистичкото раздобје или во раниот римски период, кога се уште биле присутни хеленистичките традиции. Во бројните колекции на античкиот накит, наследената фор-ма на изворни облици е присутна на примероците што ги презентира Бекати.

33 Токму за подоцнежните хеленистички векови се врзуваат по-

јавите на ѓердани, каде што обоениот камен е се повеќе присутен, ис-тискувајќи го златото, кое пак останува или само како подлога или како синџир што ги држи сите додатни маси на накитот. Слично се замислени ѓерданите од Тарент, Рим, Атина, датирани од крајот на II век пред нашата ера до I век на нашата ера.

34

Д р у г и о т ѓ е р д а н од гробот 44 од Демир Капија е изработен од осум биконични мониста од златен лим;35

сите завршуваат со зајакнато ребро од тордирана жица (Т 1-4). Аналоген примерок среќаваме во

зо p. Amandry, o.c, 110, br. 250; F. Marshall, o.c, br. 1974 , 1966 .

soa H. ВулиК, Споменик XCVIII, 232, бр. 4 6 4 .

31. P. Amandry, o.c, 110, 6p. 118, 252.

32 F. Marshall, o.c, 6p. 1970.

33 G. Becatti, o.c, 6p. 523, 524, 525. 34

Ibid., 115 .

35 B. Соколовска, Старинар XXIV—XXV, 190.

66

тесалскиот накит, лок. Деметријас.36

И покрај тоа што се среќаваат мониста од овој тип во едно подолго раздобје, ѓерданот во овој случај се датира со другите наоди во раниот III век.

Ѓ е р д а н о т од с т а к л е н и м о н и с т а од гробот 51 од некропо-лата Делогожда, претставува редок наод во накитот на охридскиот круг (Т I-3). Монистата се изработени од белузлаво стакло во форма на амфориск и топчиња. Амфориските се продупчени кај грлото; најде-ни се 16, додека топчињата ги има 18 парчиња. Изборот на формата на додатоците потсетува на луксузната изработка на ѓерданите од злато што биле изработени во втората половина на IV век и во поче-токот на III век. Примероците изработени од златен синџир со дода-тоци во облик на амфориск, се среќаваат во гробовите од Дервени,

37

во тесалските наоди и во музејот Бенаки,38

во колекцијата на музејот од Лондон, од Мелос и Капуа.

39 Колку бил омилен овој тип ѓердани

зборуваат и натписите од Делос. Тие ги споменуваат ѓерданите во ин-вснтарот на даровите подарени на Артемизион, наречени όρμος άμφο-ρίσκων, прецизно датирани од 279-241 год.

40

Употреба на амфориски како додаток на ѓерданите, било густо пос-тавени или во кругот на другите додатоци, продолжува до II век.

41

Како мотив исто така се јавува на обетките од III век, често датирани со нивната претстава на ушите на нимфата Аретуса на парите од Си-ракуза.

42

Додека на јужните делови на Балканот се најдени идејни аналогии на овие ѓердани, во северните области среќаваме речиси идентични изра-ботки на амфориски од стаклена паста. Во латенскиот материјал на Срем се среќаваат овие облици на ѓердани што продреле во поширокиот простор на Панонија. Како последица на широките врски со Средо-земјето, нивното присуство укажува на широката распространетост во венетско-илирскиот круг, откаде што се преземени облиците и во латенско-келтската култура. И за овие наоди во споменатото подрачје се смета дека се употребувале доста долго, до крајот на Латен.

43

Во гробните наоди од скопската околина (Жданец), се најдени само две мониста со форма на сад од стакло, заедно со мониста од јан-тар.

44 Според другите прилози, гробот е датиран во првата половина

на IV век. Нашиот ѓердан од Делогожда е најден заедно со бронзена-та обетка со зооморфна форма, како и со керамика типична за III-II век, па рамковно би бил изработен во раздобјето на раниот III век.

С и н џ и р ч е — г р и в н а со копјести додатоци на тн. λογχία од с. Беранци, од гробот 21,

45 треба да му се придодаде на ранохеленистич-

киот накит. На синџирот од двојна плетенка висат споменатите дода-тоци, целите од злато. Примерокот претставува поскромна варијанта на слични наоди од Грција,

48 од Кима во Ајолида или на слични ѓерда-

ни од британската колекција,47

па од Коринт, датирани во крајот на IV или почетокот на III век.

43

з6 P. Amandry, o.c, PL ХХХШ, 226. 37 Θησαυροί, 1979, br. 254. 38 p. Amandry, o.c, 6p. 259, fig. од колекцијата Бенаки. з9 F. Marshall, o.c, бр. 1947, 1949. 40

P. Amandry, o.c, 113. 41. F. Marshall, o.c, 6p. 2331, 2333. 42. K. Kadaczek, Der ohrschmuck der Griechen und Etrusker, Wien 1903, 33. 43. N. Majnaric, Keltsko-latenska kultura u Slavoniji i Srijemu, Vinkovci

1970, 45. 44

B. Соколовска — P. Пашиќ, Еден гроб од Жданец, ЗАМ VI—VII, 1975, сл. 5.

45. И. МикулчиК, Хеленистичка некропола код Битоља, Старинар XV—XVI, 46. p. Amandry, o.c, бр. 218. 47 F. Marshall, o.c, бр. 1944, 1943. 48. P. Amandry, 80, fig. 46.

67

ОБЕТКИ

Bo хеленистичките некрополи на почвата на Македонија се застапени обетки со териоморфни детали. Во тој поглед доминираат некрополи-те во охридскиот регион.

П р с т е н о в и д н и о б е т к и с о п р о т о м а н а л а в с е најдени в о некрополите: Требенишко Кале, Црвејнца, Делогожда, Дебој. Над-вор од овој регион на македонската почва е најдена уште само една обетка од истиот тип во Демир Хисар (Западна Македонија). Според тсхниката на изведувањето се издвојуваат неколку типови. Еден од најубавите примероци секако претставува наодот од Демир Хисар (Τ III-1).49 Прстеновидниот дел на обетките е изработен од четири мазни жици и четири малку потанки и изрежани како да имитираат жица од гранули. Сите овие златни нишки спирално се замотуваат и прошируваат кон главата. Меѓу спиралата и главата е сместен прео-ден конусен дел. Од едната страна се завршува со ливчиња исто така од изрежана жица, малку потанка, како кај прстеновидниот дел. На конусниот дел се прилепени спираловидни мотиви од жица, украсени со неколку гранули. Од отворената челуст на лавот излегува алка за прицврстување на копчето од другата страна на обетката. Третманот на лицето на лавот е реалистичен. Гривата е малку шематизирана, направена во два концентрични дела. Идентична обетка засега немаме најдено, иако е слична концепциски во изработката на лакот, конусот и лицето, со примерот од Солун (Седес гроб 3) датиран во втората половина на IV век.

50 Речиси идентична изработка на главата, грива-

та, челуста како и на конусот со употреба на филигран и гранулација, среќаваме на краевите на ѓерданот од гробот I во Хомолион од Теса-лија датиран во третата четвртина на IV век, според другите наоди.

51

И ѓерданот и нашата обетка како да излегле од иста работилница, од раката на истиот мајстор. Уште една грива идентично третирана на не-кој начин претставува аналогија за овој наш примерок. Тоа се краевите на ѓерданот од Тсагези-Амфиполис, датиран во IV век;52

главата на лавот е помалку декорирана и недостасува филигран и гранулација. Исто така е слично изработен и еден пар обетки од британскиот му-зеј, од непознато наоѓалиште.

53

Пар прстеновидни обетки од златен лим, со тркалце од спирално на мотана жица, е најден во некрополата Дебој (гр. 73),

54 Главата на ла-

вот е изразена и нагласено изработена. Гривата му е изработена од кадрици преку целата глава, пластично и плитко исчукана. Обетките се малку со поголеми размери од сите досега најдени на овој локали-тет. Мошне грижлива изработка се забележува на очните дупки од животното, кои означени со филигранска жица, овално се поставени. Прстенот од обетката е изработен од златна фолија која спирално се замотува, веројатно околу бронзениот скелет. На крајот се завршу-ва со цилиндрично поставен лим и со три топчиња од крупен фили-гран, се од злато, манир што се среќава и на другите обетки со про-томи од овој регион.

Типолошки блиска варијанта претставува парот обетки од Дело-гожда (ископување пред војната);

55 обетките се поедноставени, без

гранулација, а тркалезниот дел се состои само од четири златни жици кои меѓусебно исто така спирално се замотуваат. (Т IV-9)

49. Изложба, 1980, бр. 362. 50 Ν. Κοτξιας, o.c, 890, Θησαυροί, 1979, br. 321.

51. S. Miller, o.c, PI. 8 a—d, 17.

52 Θησαυροί, 1979, br. 363.

53 F. Marshall, o.c, 6p. 1732.

54 Изложба, 1980, бр. 371; слична изработка има и парот од гр. 123, бр. 372.

55 Н. ВулиН, Споменик XCVIII, 232, бр. 463.

68

Третиот тип прстеновидни обетки со лав претставуваат парот од не-крополата кај Црвејнца

56 и двата пара од Делогожда (ископувања

во 1980) (Τ III-2). Тркалезниот дел на обетките е изработен од златна фолија која како лента се замотува околу жичениот скелет од бронза. Проширувајќи се преминува во конус орнаментиран со дупла фили-гранска жица, притоа формирајќи спирали и ливчиња. Од конусот излегува глава на лав, изработен од златен моделиран лим. Во очните дупки имало сместено зрнца од синкава паста, едната сочувана во око-то, едната сместена на конусот. Сроден на овој пример претставува еден пар од некрополата кај Дебој

57 и само една обетка од Требениш-

ко Кале58

(Τ III-4) Нагласениот куглест дел на главата со плитко исчу-кување добива лик на лав, муцка и грива. Пластичноста на главата е мошне плитко означена и не избива ниту еден детаљ повеќе, како што е случајот кај порано споменатите примероци. Претставуваат ед-на послаба изработка на мајсторот кој се обидува да ги имитира со-времените производи на големите центри. Аналогна обетка среќаваме меѓу будванскиот накит.

59

Четвртата варијанта со животинска протома ја претставуваат обетките од Црвејнца (Τ III-3).60 Алката на зооморфната обетка направена од танка жица, што се замотува околу златното цевче, се проширува и со конусот преминува во топчестата глава од златен лим. Co техника на исчукување е добиена плитка пластичност на муцката на лавот, затворена, со благо означена грива, концентрично поставена; во оч-ните дупки се вметнати стаклени мониста. Над челото од подебела жица се изведени рогови. Конусот е издвоен од главата со филигран-ска плетенка. Во тој дел исто така со филигран е изработен орнамент на спирала. Од друга страна, алката завршува во валчесто глатка рам-нина од лим,. украсена со ливчиња од филигранска жица, додека на врвот има поставено пет златни зрнца. Во охридските некрополи не наоѓаме идентични обетки. Сосема иста обетка од злато произлегува од наодите во Албанија, од непознат локалитет.

61 Во депото од Горица

токму се најдени идентично замислени животински глави, лав-грифон, но обетките се изработени од сребро.

62 Таква сличност во изработката

не е потврдена во ниеден од досега познатите наоди на накитот од зооморфен тип.

Во другите центри на производство, на италска почва или на македон-ско-тесалскиот простор, засега нема познати наоди од типот на лав-чудовиште. Повеќе примероци со слична концепција се најдени во гробовите од III век на Кипар

63 (Амантус и Кирикум), во Олбија,

64 или

во Томис.65

Овој вид претстава се врзува за персиските влијанија во изработката на лав-грифон, па е забележан во наодите поблиску до источните области.

Од сите досега познати примери на животински протоми на обеткитс глсдаме дека е презентирана глава на лав. Само во два примерока од Охрид-Дебој среќаваме протоми на куче или на рис, направени, из-гледа, од карнеол (тврдост на каменот 7-8).

66 На едната обетка трка-

лезниот дел е изработен од златна жица замотана околу подлогата, додека главата е направена исклучиво од камен. Токму оваа обетка е

56. V. Bitrakova, Crve jnca. . . 384, Τ 1—2, br. 1. Β. Битракова Грозданова, Охрид, Уметничкото богатство на Македонија, Скопје 1984, 85.

57 Изложба, 1980, бр. 372. 58. V. Bitrakova, Crvejnca.. ., 384, Τ II—16.

59. D. Rendic Miocevic, B u d v a . . ., si. 15, 16. 6ο V. Bitrakova, Crvejnca.. . , Τ I—1, br. 2. 61. Shqiperia Apkeologjike, Tirana 1971, 122. 62 D. Rendic Miocevic. Goricka ostava .. ., 29, Τ I, 1—5. 63 F. Marshall, o.c, 6p. 1782—1785. 64. R.A. Higgins, o.c, 162.

65.Bucovala, Necropole elenistice la Tomis, Constanta 1967, 44, rp. 32, j. r. 66. Изложба 1980, бр. 383.

69

идентично изработена со парот од колекцијата X. Стататос (бр. 242/ 243), од злато и карнеол, од депото од Карпенси. Другата протома од Дебој веројатно од обетка, чии прстен недостига, исто така е од камен, веројатно карнеол, покрисна со златна фолија како коса.

Најстарата појава на обетки со протома на лав во медитеранскиот свет е забележана во етрурското златарство од VI-V век, во гробните наоди на некрополата во Чертоза.

67 Меѓутоа, обетките со животински

глави со спирално замотано тркало се тип на накит кој широко го пре-зентира грчкото занаетчиство, особено во IV-III век.

68 Богатата фан-

тазија на златарот дала најразлични териоморфни изведби, како на лавот во нашитс примери, или претстави на рис, куче, антилопа, гове-до, птица. Од другата страна, накитот со протоми на диви животни бил изработуван на негрчка почва во текот на VI и V век. Често се истакнува големата улога на Јонјаните што го прифатмле животин скиот стил со посредство на упадите на Персијанците и Скитите. Во изворите од IV век се споменува ѓерданот подарен на Артемида од Делос, кој имал јонско-азиски елементи од постарите времиња како детали, претстави на грифон и лав.

69 Грција била под големо влијание

на Исток. Во поголемиот дел на хеленската сфера Персијанците не биле запрени. Преземајќи определени ориенталски мотиви, на на-китот во текот на IV век ќе му одговара и „цветниот стил" манифести-ран во вазното сликарство. Овој нов дух ќе земе замав кон крајот на IV век и натаму и во доменот на златарството.

70

На почвата на Грција се издвојуваат примероците на обетки со лавји и со други животински протоми, прво во кругот на античка Македо нија, како цитираните примероци од Костур,

71 од Едеса,

72 датирани

во IV-III век, од гробот VII во Дервени,73

од гробот III кај Седес74

да-тирана во втората половина од IV век заедно со шест малоазиски фи-були од злато и со еден ѓердан-синџир со глава на лав. Најмногу ги среќаваме во кругот на Амфиполис, еден пар од македонската гроб-ница III, три пара на детски обетки со протоми на лав, потоа со гри-фони, пар со глави од стаклена паста, сите изложени во музејот во Амфиполис (веројатно наодите што ги обелоденил Ж. До).

75 На про-

сторот на Тракија се познати неколку наоди: гробницата од Мезек дава пет обетки со протоми на лав најдени со сребрена драхма на Але-ксандар Велики и ѓердан со протоми на лав;76

потоа наодите од Вар на,

77 слични по третманот на обетките од Демир Хисар, датирани се

во почетокот на III век, и парот обетки од Асеновград.78

Уште една целина која според еден вид накит се вклопува во маке-донскиот круг на златарство, секако се примероците од колекцијата на X. Стататос; особено претставите на протома на коза од карнеол од депото од Карпенси,

79 гореспоменатите, додека протомите на лав

се сосема поинаку третирани.89

67 F. Marshall, o.c, XXXIII, XXXIV, бр. 1781, 2205.

68 G. Becatti, o.c, 194; P. Amangry, o.c, 142.

69 E. Coche de la Ferte, Les bijoux antiques, Paris 1956, 59. 70 Ibid., 62—63.

71 L. Pollak, Clasisch-antike Goldschmiede arbeiten im besitze Sr. Excellenz A. J. von Nelidow, Leipzig 1903, 44, 6p. 114.

72 Θησαυροί, 1979, бр. 85.

73 Ibid., бр. 268.

74 Ibid., бр. 321; Ν- Κοξιας, ΑΕ-1937, ѕ. 866—895.

75 G. Daux, Chronique des fouilles en 1961, BCH LXXXXVII, 317.

76 Б. Филов, Куполните гробници при Мезек, ИАИ IX — 1937, 77, сл. 30 1—4.

77 т. Иванов, Тракииски могилни погребенил в Одесос и околноста му през раноеленистичката епоха, ИАДВ X, 102.

78 Трачко благо, Изложба, Београд 1977, бр. 373. 79 p. Amandry, o.c, бр. 242, 234.

80 Ibid., бр. 298, 299, 330, 331.

70

Ha запад од нашето подрачје се групираат наодите од будванско-го-ричкиот круг, на кој му се придружуваат и наодите од околината на Скадар.

81 На просторот на кој се најдени примероци на сличен накит,

во Magna Graecia се јавуваат најрано во IV и III век, забележани се нај-раскошни наоди со зооморфни протоми. И покрај тоа што овој на-кит на ова подрачје е sui generis, издвојуваме повеќе стилски разно-родни групации.

Дo кругот на зооморфните обетки припаѓа и наодот од гробот 51 од Делогожда (Τ III-7). Обетката е изработена масивно од бронза. Трка лезниот дел, изжлебен и извиен, завршува со стилизирана глава на лав; таа е со мали димензии (д. 1,5 см), очевидно детска, a е најдена само една обетка. Во истата некропола, во гробот 80, заедно со ѓерданот од син камен, најден е пар на минијатурни обетки со стилизирани гла-ви на лав со тордирано алче (Τ III-8). Другиот пар од сребро, од гро-бот 81, ја имитира златната обетка со глава на рис, од карнеол што ја среќаваме во некрополата Дебој (Т III-10).

Широката и позната литература не дава аналогни обетки изработени во бронза. Како што презентиравме, тие се изработувани од злато. мошне ретко од сребро ,како наодите од Горица. Веројатно, спомена тите наоди од бронза претставуваат едно локално производство во поширока смисла; еден примерок е најден во Албанија, необјавен. Имајќи ја предвид мошне проширената мода на изработка на обетки со животински протоми на посталександровото раздобје, локалните мајстори изработувале поевтин накит во бронза, кој во подрачјето на Лихнидос бил во широка употреба, како што може да се заклучи спо-рсд досега неповторливата бројност.

Порустична изработка претставува уште еден наод од населбата Го-лем Град-Преспа, ископувања во 1979 (Т III-9); тркалезно-плочестата апликација од бронза со животинска глава не потсетува на златните обетки со протома на рис. И покрај тоа што наодот не и припаѓа на гробна целост, според другите наоди како хеленистичката керамика и накитот, сметаме дека треба да го поставиме во контект на тие изработки, односно во II век пред нашата ера.

Π р с т е н о в и д н и т е о б е т к и с о н е г р о и д н и г л а в и претста-вуваат поголема групација, засега познати само во охридско-струшкиот регион на почвата на Македонија. Според начинот на изработката се издвојуваат три стилски групи. Антропоморфните обетки се разлику-ваат по изработката на прстеновидниот дел и по третманот на кало-тестиот додаток на главата од злато, што ја претставува косата.

Првата група, што е најдена во гробовите кај Требенишко Кале,82

по-та во некрополата Дебој,

83 се обетките чиј прстен е изработен од

танка златна жица која се замотува спирално околу скелетот од подебе-ла бронза; на едниот крај се проширува, влегува во конусот, или во де-лот обликуван како cornu copiae. Овој дел со пластичен орнамент е поделен во два дела. Долниот дел на конусот е украсен со копјести ливчиња, додека горниот е исполнет со стилизирани гранчиња, изве-дени со филигранска жица. Од проширениот дел излегува црнечка глава изработена од стаклена паста со кафеава или бледо-зелена боја, или од јантар, покриена со калота од злато. Косата има кадрици од филигранска жица, што одат во редови од врвот на главата кон ти-лот. На врвот има прицврстена алка. Работ накај лицето завршува со плетенка од жица. Од другата страна на обетката прстенот завршува во цилиндрично цевче украсено со жица, потоа со ливчиња како кај конусот, преминувајќи во плочест додаток, означен со пет гранули нанижани во форма на Τ и завршува со кука (Τ ΙΙ-2).

81. D. Rendic Miocevic, Budva, Goricka ostava; Dj. Basler, Nekropola na Velim ledinama u Gostilju, GZM XXIV—1969, grob 98.

82 B. Лахтов, o.c, Τ XV, 2, 3; V. Bitrakova, Crvejnca, si. 11. 83 Необјавено.

71

Најблиски аналогии среќаваме во соседното илирско подрачје. Во монументалната гробница кај локалитетот Селце (Пелион?), од неј-зината втора фаза, датирана во втората половина на III век, најдени се две обетки со негроидни глави од карнеол (?) што речиси се еднак-во изработени.

84 Калотестиот дел има една разлика. Спиралните жици

што имитираат кадрици, почнуваат од челото и слепоочниците и одат накај темето, формираат мал кок со гранули; токму тоа е таканаре-чсната „мелон" фризура, што била во употреба во хеленистичкото раздобје од почетокот на III век па натаму. Охридските примероци, занастчиски на високо ниво, преполни со фини детали, се варијанта на овој тип кој исто така се среќава на еден прммерок од Будва, кај протомите на ѓерданите, дефинирани како женски лик.

85 Речиси иден

тични обетки, најдени надвор од гробот, се среќаваат во некрополата од Гостиљ-Скадар;

86 прстеновидниот дел е ист, само косата е малку

поинаку изведена; некрополата е датирана во III и II век. Тој манир во изработката на косата со спирално налегната жица, од типот „ме-лон", го среќаваме во истата некропола од гробот 122, на предметите определени како обетки (со сигурност му припаѓаат на синџирот од злато и јантар, како краеви на ѓердан).

Друга група обетки од негроиден тип претставуваат примероците. еден пар од Требеништо Кале,

87 два пара од Дебој,

88 чие тркало око-

лу вообичаениот скелет исто има замотана полна златна жица, која преминува во конус и е декорирана наоколу со ливчиња во облик на копје (Τ II-З, Τ IV-1); потоа доаѓа хоризонтално поставената спирално извисна кадрица, целата од филигранска жица. Негроидната глава изработена од јантар или од карнеол, добила коса од златен лим со густо поставени кадрици, со мошне нагласена пластичност, како косите кај црнците. Ист третман на косата добиле главите кај будванските при-мероци, една на познатиот ѓердан, која, со право, е дефинирана како машка глава, друга кај обетките од истиот наод.

89 На овие примероци

трсба да им се додаде еднакво изработена коса на негарот од другиот пар од гробницата кај Селце.

90

Третата групација негроидни обетки се среќава најмногу во некропо-лата на Црвејнца.

91 Тука се присутни и другите форми на териомор-

фни обетки, но е застапена само една варијанта на негроидните (Τ III-Т IV-3). Во другите некрополи на охридскиот регион исто така се присутни; во Делогожда (Τ IV—9), во Дебој, во гробовите на улицата „Христо Узунов" и кај Чинарот во Охрид.

92 Прстенестиот

дел на обетките се состои од три тордирани жици. Секоја од нив е за-мотана со златен лим и при потесниот крај сите три се спојуваат во една кука. Кај поширокиот крај обетката влегува во конусот, израбо-тен пак во облик на корнукопија, со орнамент е поделен во два дела. Долниот дел на конусот е украсен со триаглести листови, а горниот со спирала, сето изработено од една нишка, со фин филигран. Негро-идната глава е покриена со калота од златен лим, на која косата е мошне стилизирано означена со исчукување од внатрешната страна. Така сс постигнати зрнести испапчувања што имитираат кадрици на коса. Оваа варијанта обетки надвор од охридскиот регион не е позната, a е најбројно застапена од другите типови во самото подрачје.

84 N. Сека, о.с, 183, fig. 11.

85 D. Rendic Miocevic, Budva, 15 Τ IV—1.

86 Dj. Basler, o.c, Τ XXII.

87 V. Lahtov, o.c, Τ IV—4; V. Bitrakova, Crvejnca, si. 14.

88 ИзлОЖба 1980, бр. 382, 383.

89. D. Rendic Miocevic, Budva, 25 br. 21, Τ IV—7, 6.

9o N. Ceka, o.c, 183, fig. 11.

91. V. Bitrakova, Crvejnca, o.c,

92 H. ВулиН, o.c, 463; B. Битракова-Грозданова, Делогожда, Τ III, 7. Излож-ба 1980, бр. 378.

72

Еден пap обетки од Верија (од гробот — одос Плутарху) е веројатно најблизок пример со необработена златна калота над црнечката глава, датиран во II век.

93 Кон крајот на III и II век, кога зазела

голем замав продукцијата на негроидните обетки, деталите биле се повеќе занемарувани, до упростување, како и кај обетките од Црвејн-ца или малку подоцна од Верија. Шематизирана изработка на коса се забележува и на обетките од некрополата кај Гостиљ, додека прс-теновидниот дел е подобро третиран. Два еднакви примерока се сочу-вани во приватен посед во Загреб, едната обетка е од Требениште, а другата од Будва(?). Типот на антропоморфни обетки, и покрај тоа што е присутен на едно пошироко подрачје на хеленистичкиот свет, сепак не е толку бројно застапен. Засега. најбројни наоди се концен-трирани во охридско-струшкиот регион. На илирското подрачје ја спо-менавме Будва со два примерока, во чиј круг припаѓаат и наодите од Гостиљ и Горица, изработени од сребро и јантар. Порустични вари-јанти се среќаваат и на италска почва како на пример, обетките од Та-рент,

94 од Бетона.9

5

На грчкото подрачје, во сите досегашни студии на бројниот хеленис-тички накит, токму овој тип обетки се во помала мера застапени. Еден примерок од Кима ајолска кај Ф. Маршал

96 е датиран во IV-III

век. На изложбата „Трезори на стара Македонија", Солун 1979, беа изложени примероците: парот од Солун сличен на нашата прва вари-јанта, само е од погруба изработка, од III век, потоа споменатиот пар од Верија од II век и уште две обетки од Верија, мошне ситно изра-ботени, детски со кадрици, и парот од Еретрија.

97 На другиот дел на

античка Македонија, како и во халкидичките градови или Амфиполис не се најдени. Нивното отсуство очевидно е и во богатите наоѓалишта од Тесалија, како од Хомолион, Пелина или во колекцијата на X. Ста-татос, каде што негроидни глави се застапени како краеви само на ѓерданите од злато и карнеол.

Трачката заднина што се вклучува во кругот на ова халкидичко зла-тарство на хеленистичкото раздобје, исто така нема дадено негро-идни обетки. Од тие краеви единствено се познати обетките со глава на Менада, изработеин целите од злато, од некрополата во Аполонија или од гробницата кај Несебар.

98

Во литературата постои мислење дека обетките со негроидни глави, како и воопшто претставите на црнци и на посатките, ги пропагира-ла александриската уметност, кои Грција не ги прифаќала лесно.

99

Други истражувачи на античкиот накит сметаат дека тој мотив му одговарал на животот и духот на хеленистичката уметност, па и бил прифатен во пошироки размери.

100 Негроидната глава изработена од

скапоцен камен се јавува во III век, додека неговата поширока упо-треба се врзува за посталександровото раздобје, кога бил пренесуван од Сирија.

101 Бидејќи бил мошне скап, често бил заменуван со јантар

или со уште поевтина обоена маса, со стаклена паста.

9з Θησαυροί, 1979, бр. 70. 94 G. Becatti, о.с, 199, бр. 405. 95. Ibid., 199, бр. 406. 96

F. Marshall, o.c, бр. 1709. 97Θησαυροί, 1979, бр. 329, 70, 58, 60;Σ. Δρούγου-Γ.Τουράτσογλου «Ελληνικοίλαξευτοί

τάφοι Βέροια-, Α θ ή ν α ι 1980, Μ 951a, Μ 940, Π. 44 45 парот ОД ЕретриЈЗ (Евбеја) бсше изложен на изложбата „Александар Велики" - Солун 1981 год кој при-паѓа на колекцијата на Houston Museum of Fine Arts; A. de Ridder, Catalogue sommaire des bijoux antiques du Musee du Louvre, Paris 1924, презентира 4 пара од непознато наоѓалиште, бр. 176—182.

98 Л. Младенова, Аполонин, Накитите од некрополата, Софил 1963, 296· Ж Чп.мбулева, Новооткрита елинистичка гробница од Несебр, Археолопш 1964, кн. 4. 58.

99 P. Amandry, o.c, 139. 100 G. Becatti, o.c, 87. 101. F. Marshall, o.c., XXXI. 102 B. Лахтов, o.c, 46, Τ XXII 2—3; V. Bitrakova, Crvejnca, 389. 103 D. Rendic Miocevnc, Goricka ostava, 33.

73

О б е т к и т е - г у л а б и ц и претставуваат раскошна и единствена по-јава во охридскиот накит (Τ III-5). Тоа е парот од Требенишко Кале, гроб 5.

102 На алката од златна жица доминираат гулабици од исчукан

златен лим. Телото на гулабиците е украсено со филигранска жица, еднокатна или сплетена во плетенка, имитирајќи перје и собрани но-зе на птица во лет. На грбот, од обете страни и под вратот, во благо издлабочени лежишта, се поставени во облик на капки, темноцрвено обоени камења, веројатно гранат (тврдоста на каменот под 8). Под вратот во ред, е изведен со филигранска жица мотивот на капки со псевдогранулација, како кај многу обетки од зооморфниот и негро-иден тип. Секое лежиште во кое е вметнат обоен камен на работ, што е подигнат над површината на птицата, запчесто завршува како „вол-чји заби". На тој начин, златарот го засилува колористичкиот ефект. Споменатиот мотив е еден од честите елементи на декорација со кој се служат хелеиистичките златари.

103 И покрај тоа што е присутен на

телото horror vacui, со мноштво декорација, со плетенки, со филигран-ска жица, се запчести мотиви, со псевдогранулација, е постигнат ефе-кт на богати пердуви на птица. Од друга страна, вратот и главата се третирани чисто, изработени од мазен лим, со едноставно означување на окото, со кружно поставена филигранска жица.

Парот обетки-гулабици од некропалата во Марвинци, гроб 17, од ис-копувања во 1981 год., потсетува типолошки на претходниот приме-рок (Т III,6). На долгото алче што е тордирано, висат гулабици од злато, без обоеи камен; на површината на гулабиците се изработени пердуви со филитранска жица во вид на псевдогранулација со фина и прецизна техника; со другите гробни наоди обетките се датирани во II век пред нашата ера.

104

Во хеленистичкиот накит исто така се среќава мотивот на гулабици Во досега објавените колекции и наоди сепак не е толку бројно заста-пен. Во британската колекција се презентирани три пара обетки, декорирани со филигран или со вметната хроматска маса, датирани во IV-III век.

105 Овие примероци не можеме стилски да ги поврземе со

нашата мошне сложена изработка. Κ Хадачек презентира два при-мерока со прететави на гулабици; едната обетка е богато изработена со обоен камен, но е поинаква од нашата. Авторот широко ја датира во хеленистичкото раздобје.

106 Тесалскиот накит исто така дал пар

обетки со гулабици и со прстеновиден дел што завршува со круна на Изида, датирани во втората половина на I век. П. Амандри смета дека раширената појава на претстава на гулаб во хеленизмот треба да сс поврзе со култот на Афродита. Обетките чии додатоци се како гулаб директно прицврстени за алката, ги смета за помлади од оние во два дела, застапени во депото од Карпенси.

107 На албанската терито-

рија среќаваме поблиски аналогии: обетки со гулабици со едноставна алка, еден пар без површинска декорација, друг со вметнат обоеи камен под вратот во кружното поле, со претстава на перја од фили-гранска жица и гранулација. Наодот е најден во Дирахион, датиран во II век пр. н. ера.

О б е т к и со п р е т с т а в а на А м о р на прстеновидниот дел с е нај-дени во неколку локалитети. Еден примерок произлегува од гробот 44 од Демир Капија

108 приложен заедно со ѓерданот со протоми на

лав (Т IV-7). Друг примерок води потекло од хеленистичката населба кај Дреново,

109 потоа повеќе наоди од некрополата Дебој во Охрид

110

104. V. Sokolovska, Isar — Marvinci, Sahranjivanje u predrimsko dobra, 2A XXXIII — 1982, grob 17.

105 F. Marshall, O . C , 6p. 1919—1920, 1921, 1922, 1923. 106 K. Hadaczek, o.c, 50. 107 p. Amandry, o.c, 142, 108, bp. 244/5, 245/6. 108 B. Соколовска, Старинар, XXIV—XXV, 189. ίο9 I. Mikulcic, MAA 1, 174.

110. Изложба 1980, бр. 374, 376.

74

и парот од Марвинци111

(Т IV-8), Бидејки мотивот на Амор на обет-ките е мошне раширена појава, територијално временска, во нашите наоди можеме да изводиме два типа: обетки изработени од злато масивни и лиени, како примероците од Демир Капија или од златен лим, полни како округла пластика; друг вид на овие обетки што се врзуваат за поедноставување и брза продукција, се изведени од зла-тен исчукан лим ; на прстеновидната лента златниот лим се проширу-ва и со исчукување се добива плочеста претстава на Амор. Оваа про-дукција што ја забележуваме најчесто во охридската некропола, треба да се поврзе за подоцнежните раздобја, односно за II век. Извонред-но широка серија обетки со Ерос поседуваат сите големи колекции. Л. Полак го означува почетокот на појавата во IV век; исто така тој ука-жува на нсјзиното траење до подоцнежниот Рим.

112 Други автори

зборуваат за најбројната застапеност на Ерос во хеленистичкото раз-добје.

113 К. Хадачек ја истакнува неговата појава во IV век, потцртувајќи

ја врската со истата тема во скулптурата што ја обработувале Пракси-тел и Лисип; тој исто така зборува за доминантната појава во III век како и за присуство на истиот мотив во гробовите од римското раз-добје на територијата на јужна Русија.

114 Во гробните целости од ан-

тичка Македонија се присутни бројни наоди датирани од IV-I век. Можеме да забележиме дека лиените, тешко и обло изработени обет-ките се од постар датум како примероците од Демир Капија, Амфи-полис, Пела, Неаполис

115, додека поедноставно исчуканите се најдени

во помладите гробови од Дебој, Палеокастро, Амфиполис,116

што се поклопува со општопознатото мислење околу датирањето на овие обетки.

О б е т к и т е со к о п е ц од златна жица се најдени во гробот 10, во хеленистичката некропола Требенишко Кале заедно со керамика од локално производство.

117 Овој тип обетки со мошне едноставна изра-

ботка бил во употреба доста долго. Се среќава дури во подоцнежно-римските некрополи, како Скупи, Голем Град.

118 Нивната појава во

хеленистичкото раздобје треба да се поврзува со I век с. е.

О б е т к и с о ф л о р а л н и е л е м е н т и в о кругот н а хеленистички-те некрополи се среќаваат неколку типови. Еден пар со помали ди-мензии со прстеновиден дел во пречник од 1 см, изработени од танка златна жица, како декорација добива стилизирана розета, имитирајќи полско цвеќе. Обетката произлегува од Дебреште, (Τ II-5), датирана со другите наоди во подоцнежниот хеленизам.

119 Од некрополата во

Дебој произлегуваат додатоците со иста розетеста обработка со ви-сулки на ѓерданитс од Тесалија, Пела, Битола. Исто така се присутни и висулки само од сончогледово семе изведени од злато (Требенишко Кале).

120

111. W V. Sokolovska, Isar — Marvinci, grob 25.

112. L. Pollak, o.c, 25.

113 R.A. Higgins, o.c, 116.

114 K. Hadaczek, o.c, 42. 115 B. Соколовска, Старинар XXIV—XXV, 189; Θησαυροί, 1979, бр. 387, 380,

81, 311. 116 Θησαυροί, 1979, br. 16; во музејот во Амфиполис изложсни се неколку

примероци.

117 В. Лахтов, о.с, Τ XXVIII.

118 И. Микулчиќ, Доцноримски гробови од Скупи, ГЗФФ 26, Скопје 1 9 7 4 , сл. 27, 281 V. Bitrakova. Golem Grad — anticka i srednjevjekovna nekropola i crkva, AP 9, Beograd 1967, 250.

119 Изложба 1980, бр. 367.

120 Β. Лахтов, o.c, гроб 5, Τ XXII—4.

75

Флоралните декоративни мотиви, почнувајќи од крајот на IV век, се честа појава во античкото златарство, најмногу застапени на накитот. Во грчките колекции, на Солунскиот музеј или колекцијата на X. Ста-татос, доминира на накитот или на посатките ситната изработка на бројни розети, цветчиња, било да се изградени како плочеста апли-кација, било зрачесто изработени од филигранска жица.

ФИБУЛИ

Во разгледуваното раздобје како накит со функционална намена, се присутни фибулите, иако не толку често. Се издвојуваат неколку ви-дови фибули: лачна фибула со јазли, од грчко-малоазиско потекло, позната и доминантна во предходното раздобје, почести со две игли или листовидни копјести, врзани за определена територија, и лачни со федер.

Л а ч н и т е ф и б у л и со јазли во поновата литература се повеќе до-биваат назив малоазиски, поради нивната најрана појава на малоазис-киот простор во VIII век, кои постепено се шират од Фригија кон јонскиот брег и островите (Ефесос, Родос).

121 Тие се познати и во подоц-

нежно архајските некрополи на Тракија. Македонија и Илирија.122

На македонско-илирската почва се најбројни во подоцнежноархајските и класичните некрополи. Нивното присуство се забележува и во хеле-нистичките некрополи на подоцнежниот IV и III век.

123 Долготрајната

употреба е истакната на илирското подрачје, потврдена со гробните целини што се датирани со парите на илирскиот владар Гентиос. Поз-нати се примерите од некрополите Гајтан и Гостиљ во скадарскиот круг.

124

И покрај обидот на типолошкото распоредување, засега беше тешко да се воспостави хронолошка скала.

125 Затоа сметаме дека е потребно

да се подвлечат наодите кои со сигурност му припаѓаат на раздобјето на хеленизмот датирани според другите гробни прилози. Фибулите се изведени од сребро и бронза. Лакот е украсен со две, три, четири или пет задебелувања, кои се моделирани зрнесто, зрачесто или ро-зетесто. Овие фибули ги среќаваме во хеленистичките некрополи: во Требенишко Кале,

128 во Делогожда од сребро и бронза (Τ V 1-3), во

Беранци,127

Маркови Кули,128

Охрид (Христо Узунов) од сребро,129

во Заград (Bapoinj кај Прилеп.

130 За втората половина на IV век се врзу-

ваат примероците со пет јазли, зрачните испусти полукружно моделирани и погусто поставени на не толку висок лак. Постаритс примероци од V-IV век имаат подлабок лачен дел како и остри зра-

121 I. Mikulcic, Pelagonija, 42. 122 м. Hoernes, Srebrni pokladni nalazak iz Strpca u Bosni, GZM XIII,

Sarajevo 1901, 25; R. Bizic, Tipovi predhistorijskih fibula u Bosni i Hercegovini, GZM VI, Sarajevo 1951, 50; P. Amandry, o.c, 56; P. Jacobstal, Greek Pins, Ox­ford 1956, 131, датирани до касен IV век; Κ. Kilian, Fibeln in Thessalien, Mun-chen 1975, фибулите ги нарекува „фибули на шарнир" ги датира до IV век; Lj. Ognenova, Observations sur les parures thraees et i l lyriennes de V—III s. av. n.e., Iliria IV, 347.

123 I. Mikulcic, Pelagonija, 57, 58. 124 M. Korcuti, La necropole de Gajtan, Iliria II, 456; Dj. Basler, o.c, grob

77, Τ XVII. 125 Β. Китановски, Фибули од V—III век од старата ера во Народниот му-

зеј во Прилеп, З А М IV—V, Скопје 1966 , 4; I. Mikulcic, Pelagonija, 57, 58. 126 в. Лахтов, o.c, гроб 6, Τ XXIV.

127 I. Mikulcic, Pelagonija, 57, 58.

128 K. Кепески, MAA 1—1975, 155. 129. Примероците на керамика упатуваат на III век, како балсамарите со

две вертикално поставени рачки типични за тоа доба. 130. I. Mikulcic, Pelagonija, 42; Б. Китаноски, о.с, 110, Τ. XII, гроб 34.

76

чести краеви разретчено поставени, како примероците од Беран-ци, од Скопје-Жданец, од тракискиот круг.

131 На ова раздобје

му припаѓаат веројатно и примероците со четири или со три задебелувања, зрнесто обработени. Малите лачни фибули со три розетести задебелувања, како од некрополата Требенишко Кале, се присутни во IV и III век.

132 Во текот на III век најчести се примероци

на фибули со две задебелувања како од Маркови кули,133

од Делогож-да (Т IV-3) од сребро и од бронза. На нозете се среќаваат исто така две топчести задебелувања, а на главата е претставена стилизирана палмета, додека лакот во средината е задебелен.

Во соседното илирско подрачје, во крајбрежниот појас, овие фибули биле во употреба и во првата половина на II век. пр. н.е. Во Гостиљ, во гробот 22, најдени се примероци од сребро со пет и четири задебе-лувања. Во истата некропола, во гробот 77, приложени се пет фибули од кои две со четири, а другите со два јазли и со задебелен лак. Во овие гробови се најдени пари на Гентиос.

134 Очевидно оваа појава е врзана

за илирското подрачје на кое му припаѓал и охридско-струш-киот регион. Според изнесениот преглед мораме оваа продолжена изра-ботка на малоазиските фибули на нашето подрачје рамковно да ја поставиме во периодот од крајот на IV до крајот на III век при недо-статок на наоди датирани со пари.

П л о ч е с т о - к о п ј е с т и т е и л и л и с τ ο в и д н ите ф и б у л и на почвата на Македонија ги среќаваме во западните области на разгле-дуваното подрачје. Копјестите фибули се застапени во некрополата Црвејнца со примерокот од гробот 72 (Т V-4), потоа со примероците најдени надвор од гробовите во некрополите Голем Град (Т V-5) и Требенишко Кале.

135 Сите се изработени од бронза. Плочестиот дел

е формиран во облик на копје; по средината се издведени две ребра што се спојуваат накај врвот. Фибулите се составени од три дела кои во профилот формираат правоаголен триаголник. На една фибула се сочувани траги на плочесто триаголна глава што ја подржува иглата. Овој тип фибули се поврзува со наодите од западните делови од сред-ниот Балкан. Ги среќаваме во хеленистичките некрополи на Албанија, како во Дирахион, во Аполонија, во Бутротон

136, или во скадарско-ти-

тоградскиот круг, Момишиќи, во Гостиљ, од III-II век.137

На овој вид фибули им припаѓа една подгрупа што можеме да ја из двоиме поради некои разлики во изгледот и профилот. Најпрвин пло-честиот дел на овие примероци е листовидно обликуван. Ногата исто така е правоаголна плочка со свиени краеви кон rope за прифаќање на иглите. Главата е изработена во продолжеток на реброто во вид на жица со кружен пресек која неколку пати се замотува; од неа из-легуваат две игли паралелно поставени. Оваа варијанта ја среќаваме пак во истите некрополи на Западна Македонија. Кај Црвејнца има најдено две фибули одлично сочувани, во гробовите 42,108, заедно со мегарските чаши (Т V-7,8) и еден сад од типот кантарос со локална форма. На некрополата Требенишко Кале, во машкиот гроб 15, за-

131 I. Mikulcic, Pelagonija, Τ НЈЈ, 21; Lj. Ognenova, o.c, 350; Β. Соколовска, P. Пашиќ, 3AM VI—VII, 234.

132 в. Лахтов, o.c, гроб 6, Τ XXIV.

133 Κ. Кепески, ΜΑΑ I, 155.

134 Dj. Basler, o.c, Τ XVII.

135 Β. Лахтов, o.c, Τ. XII—4, во гр. 1 заедно со негроидните обетки.

136 F. Prendi, Materiaux de la civilisation il lyrienne mis au jour dans 1ΆΙ-banie du Nord, Buletin per Shcencat Shoqeror 2, Tirana 1958, 122; M. Korkuti, o.c, 458.

137 o. ЖижиН ВелимировиК, Налази y МомишиКима, Старинар XV—XVI, 2 0 1 ; Dj. Basler, o.c, Τ Χ, XI, XV, XVII, XX, XXI.

77

едно со оружјето имало приложено и фибули од овој тип.138

Некро-полата Голем Град има дадено исто така еден наод од оваа варијанта (Т V-6). Фибулата е отсечена, и недостигаат иглите; на плочестиот дел има заковано две жици; веројатно се работи за подоцнежна преправ-ка. Фибулата е најдена во ископот. Во Требенишко Кале се среќава примерок кој на некој начин ги спојува овие две варијанти на плочес-ти фибули.

139 Плочестиот дел има форма на лист, додека фибулата

е конструктивно изработена како копјестите, со троаглест профил, со употреба на федер за изработка на главата. Споменатите варијанти со плочестовидна форма се карактеристични за споменатиот круг. Инаку, најисточната граница на сите плочестовидно-копјести фибули претставува охридско-преспанскиот регион; исклучок прави еден слу-чаен наод од Бабуна.

140 Во литературата се дефинирани, според некои

автори, како латенски форми.141

Во комплексите на келтско-латенска-та култура се среќаваат копјести фибули од сродна изработка, но не и еднакви, наречени подоцнежнолатенски.

143

Ф и б у л и т е на ш а р н и р се изработени од бронзена жица со дла-бок лак. Главата има неколку навои, додека иглата се спојува со пло-честата нога завиткана полуобликаво кон горе. Овие мошне едностав-ни фибули ги среќаваме на охридското подрачје во некрополата Требенишко Кале,

144 во Охрид (Христо Узунов),

145 заедно со прстено-

видната обетка со протома на лав, со скифоси и керамика од III и II век. Наполно исти форми со среќаваат на јужно-илирското подрачје, односно во заднината на Западна Македонија, на локалитетите Ир-мај, Аполонија, Скодра, Лисос.

146 Во пелагониското подрачје исто така

е присутна една слична форма со квадратен пресек на лак, датирана во I I I век најдена во Чепигово.

147 Овој тип потсетува на подоцнежно-

латенските фибули со федер, датирани во I век на старата ера, кај кои лачниот дел е развлечен, а главата добива повеќе навои. Сите овие фибули претставуваат варијанти на ранолатенските форми, зас-тапени на пошироко подрачје, кои ги содржат специфичностите на определен регион.

ПРСТЕНИ

Во духот на богатиот накит во вид на обетки и ѓердани, на почвата на Македонија исто така среќаваме и различни прстени. Златните пр-стени главно се направени со вметната хроматска маса, додека сребре-ните и бронзените се украсени со гравирани претстави на плочестата глава.

Златниот прстен од некрополата Дебој, гроб 147, е масивен со вметнат камен со црвено-кафеав тон во овалниот простор;

148 најден е заедно

со полихромниот ѓердан (Τ II-1). Друг прстен со иста изработка од некрополата Чинар — Охрид, ископувања во 1978 година, на каме-нот со црвено-заситена боја добил издлабочена претстава на лотос.

149

138 в. Лахтов, о . с , Τ XXXII, 1. 139 Ibid., Τ XII—4. 140. Микулчиќ, Хеленистички тврдини во Демир Капија и Бабуна, ГЗФФ

34, 1 982 . 147 . СЛ . 21 .

141 О. Жижик Велимировик, о.с, 208. 142 м. Korkuti, о.с, 458, 459. 143 N. Majnaric Pandzic, Τ. XXVI—8. 133 Β. Лахтов, ο.α, гроб 3, Τ. XIV, XII. 145 Детски гроб со лагинос, гута, пршлени, фибула, посадка. 146 F. Prendi, D. Budina, Fouilles 1960 dans la forteresse d'Irmaj, Iliria II,

Tirana 1972, 46. 147 I. Mikulcic, Pelagonija, 78, Τ XXVI—36. 148 Изложба, 1980, бр. 375. 149 Ibid., бр. 387.

78

Co анализата ce покажа дека двата камена и припаѓаат на групата гранат; првиот со малку поголема тврдост, другиот со помала, меѓу 7-8,50. Формата на прстенот, овалната глава што преминува во рамни раменици, застапена е во хеленистичката епоха на Ш-П век.

150 Ана-

логни примероци се среќаваат во британската колекција. Во богати-от наод од Делос

131 исто така среќаваме аналогни прстени; како што

е познато, комплетниот наод од Делос е датиран во II век, каде што се укажува на сириска провениенција на накитот.

Мошне сличен прстен, со шуплива изработка, со вметната паста, про-излегува од некрополата Црвејнца.

152 Овалниот простор тука е потс-

сен од ширината на алката; работ на отворот е омеѓен со лажна гра-нулација. Вметнатата маса е направена од кафеав јантар (Т IV-11).

Во Будванскиот накит е застапен прстен со иста архитектура, масивен со рамна плотна однатре, a со заоблена горна површина, датиран во подоцнежниот хеленизам.

153 Од хеленистичката некропола Томис ана-

логниот прстен е датиран со другите наоди во I век на старата ера.154

Бидејќи прстенот од Црвејнца е најден надвор од гробната целост, не можеме да го датираме поточно. Сепак изгледа дека е од подоцне-жен датум, имајќи ја предвид поскромната употреба на златото и обоениот камен, намалената овална површина и се поголемото стес-нување, односно постепеното напуштање на поранешните архитектон-ски форми.

Златниот прстен, со вметнат обоен камен и со претстава на машка фигура во чекор, е од непознато наоѓалиште, и се чува во музејот во Охрид (Т IV-10).

155 Масивната алка на кружниот пресек е украсена

со длабоки жлебови. На врвот од алката има поставено овална глава каде што е сместен каменот со полумаслинеста форма. Спојувањето на алката со главата на прстенот е зајакнато на секоја глава со по две копчиња. Машката фигура втисната врз каменот носи шлем на гла-вата и гранче во раката. Аналогно конструиран прстен е најден во хеленистичката некропола Томис, недостига само каменот. Според другите наоди, гробот е датиран во крајот на I век на старата ера — I век на нашата ера.

156

Прстените со плочеста глава и со кружен пресек на алката претставу-ваат друга група застапена на нашето подрачје. Сребрениот прс-тен од Делогожда има глава со елипсоидна форма и алка со кружен пресек (Т IV-4). На плочестиот дел во плиткиот релјеф е прикажана машка фигура во профил, завиткана со краток хи-матион до под колена; левата рака е високо крената, додека со дес-ната рака ја поддржува облеката и едно петолисно гранче. Облеката однапред е поткрената и пократка, како некои претстави во етрурска-та уметност. На десната страна има грчки натпис. На натписот се споменуваат две имиња: Тата, утврдено како женско илир-ско име на надгробните споменици на Дирахион; Субринос не е познато во грчката и во илирската ономастика; изгледа дека е од етрурско потекло (в. глава — Епиграфски споменици — ).

Бронзениот прстен од Делогожда исто така е изработен со овална плочеста глава (Т IV-5); врз површината има втиснато претстава на божицата Хеката во полупрофил. Облечена како што е вообичаено во таларен хитон, речиси високо потпашана. Во рацете држи два дол-ги факела. Главата и е во профил со коса што е потчешлана во мелон

150 F. Marshall, o.c, XLII; R.A. Higgins, o.c, T. 53f. 151 E. Levy, Tresor hellenistique trouve a Delos, BCH — LXXXIX—1965,

5555. 152 v. Bitrakova, Crvejnca, Τ II, 12. 153 D. Rendic Miocevid, Budva, 28, br. 24. 154 M. Bucovala, o.c, 111. 155 Сличен прстен од Делогожда има обелоденето Н. ВулиИ о.с, види ја

илустрацијата на Τ IV—9. 156 Μ. Bucovala, o.c, 113.

79

фризура. Оваа Божица што имала различни значења е слична со Арте-мида, Селена и Деметра а најчесто носела факли, осветлувајќи го па-тот.

157 Прстенот е најден во ископот на некрополата. Изгледа дека

во овој наод треба да се согледа можно хтонско значење често истак-нувано и врзано за култот на божицата Хеката.

Овие форми на прстени се среќаваат во наодите на IV и III век на повеќе локалитети, со претстава на фигури на божества и херои. Г. Бе-кати има презентирано цела серија на примероци.

158 Во хеленистич-

ките некрополи се најдени исти форми, како на пример во Аполони-ја Црноморска.

159

БЕЛЕЗИИ

Белезите во хеленистичките некрополи речиси не се присутни. Единствени сигнирани наоди претставуваат бронзените со змиски гла-ви од Делогожда гр.61 и од Беранци гр. 26.

160 Овој вид накит е карак-

теристичен за архајскиот и класичниот период на нашето подрачје.161

Меѓутоа, во споменатите некрополи се среќаваат до почетокот на хе-ленизмот, веројатно поради тенденцијата за долго одржување на еден омилен мотив или форма, идентично со споменатата појава кај мало-азиските фибули. Наодот од Беранци се датира најдоцна до крајот на IV век, додека гривната од Делогожда (Т V-9), според другите нао-ди (Скифосот, бронзената обетка со протома на лав) можно е да се датира во почетокот на III век.

157 p. Paris, Hecate, DA ΙΠ/Ι, 45—52. 158. G. Becatti, o.c, 6p. 325—333. 159. Л. Младенова, Аполонил, 299. 160. И. МикулчиЈѓ, Старинар XV—XVI, 235, 239, сл. 37. 161. I. Mikulcic, Pelagonija, 41; Μ. Garasanin, Bracelets a extremites

tetes de serpents de la Macedoine, Artribus Asiae, vol. XV—3, 1952, 275. en

80

T.I

1. Златна орглица, Демир Капија, гроб 44, IV—III век. Collier d'or, Demir Kapija, tombe 44, IV

e — I IP s.

2. Огрлица од сини стаклени перли, Делогожда, гроб 80, III век. Collier de perles en verre bleu, Delogozda, tombe 80, I IP s.

3. Огрлица од бело стакло, Делотожда, гроб 51, рани III век. Collier en verre blanc, Delogozda, tombe 51, debut du I I P s.

4. Златна орглица од Демир Капија, гроб 44, IV—III век. Collier d'or, Demir Kapija, tombe 44, IV

e — I IP s.

5. Огрлица од злато и црвен камен, Делогожда, I I—I век. Collier en or et en pierre rouge, Delogozda, IP — I

er s.

T.II

з

1. Огрлица од злато и карнеол, Дебој — Охрид, гроб 141, III век. Collier en or et en cornaline, Deboj-Ohrid, tombe 141, I I P s.

2—4. Три варијанти на негроидни обетки од охридските наоѓалишта. Trois variantes de boucles d'oreille negroides des localites d'Ohrid.

5. Златна обетка, Дебреште, доцен хеленизам. Boucle d'oreille en or, Debreste, hellenisme tardif.

T.III

1. Златна обетка, Демир Хисар, битолско, IV—III век. Boucle d'oreille en or, Demir Hisar, region de Bitola, IV

e — III

e s.

2. Златни обетки, Делогожда, гроб 60, III век. Boucles d'oreille en or, Delogozda, tombe 60, I IP s.

3. Златни обетки, Црвејнца, охридско., III век. I Boucles d'oreille en or, Crvejnca, region d'Ohrid, I IP s.

4. Златна обетка, Требенишко Кале, гроб 3, IV—III век. Boucle d'oreille en or, Trebenisko Kale, tombe 3, IV

e — I IP s.

5. Златни обетки, Требенишко Кале, гроб 5, I I I—II век. Boucles d'oreille en or, Trebenisko Kale, tombe 5, I IP — IP s.

6. Златни обетки, Марвинци, гроб 17, II век. Boucles d'oreille en or, Marvinci, tombe 17, IP s.

7. Бронзена обетка, Делогожда, гроб 51, III век. Boucle d'oreille en bronze, Delogozda, tombe 51, I IP s.

8. Бронзена обетка, Делогожда, гроб 80, III век. Boucle d'oreille en bronze, Delogozda, tombe 80, I IP s.

9. Бронзена обетка, Голем Град, I I I—II век. Boucle d'oreille en bronze, Golem Grad, I I P — IP s.

10. Бронзена обетка, Делогожда, гроб 81, III век. Boucle d'oreille en bronze, Delogozda, tombe 81, I IP s.

1. Златна обетка, Требенишко Кале, III век. Boucle d'oreille en or, Trebenisko Kale, I I P s.

2. Златна обетка, Требенишко Кале, гроб 1, III век. Boucle d'oreille en or, Trebensko Kale, tombe 1, I IP s.

3. Златни обетки, Црвејнца, III век. \ Boucles d'oreille en or, Crvejnca, I IP s.

4. Сребрен прстен, Делогожда, I I I—II век. Bague en argent, Delogozda, I I P — IP s.

5. Бронзен прстен co Хеката-Кора, Делогожда, доцен хеленизам. Bague en bronze avec Hecate-Core, Delogozda, hellenisme tardif.

6. Златен привезок, Требенишко Кале, I I I—II век. Pendentif en or, Trebenisko Kale, I IP — IP s.

7. Златна обетка, Демир Капија, гроб 44, IV—III век. Boucle d'oreille en or, Demir Kapija, tombe 44, IV

e — I IP s.

8. Златни обетки, Марвинци, гроб 25, II век. Boucles d'oreille en or, Marvinci ,tombe 25, IP s.

9. Златен накит од Делогожда откриен меѓу двете Светски војки. Bijoux en or de Delogozda, decouverts entre les deux Guerres mondiales.

10. Златен прстен co драг камен, Охрид, I век. пред н.е. — I век н.е Bague d'or avec une pierre precieuse, Ohrid, P

r s. av. n.ere — I

er s.

ap. n. ere.

11. Златен прстен co јантар, Црвејнца, I век. Bague d'or avec ambre jaune, Crvejnca, P

r s.

т.v

1. Сребрена фибула, Делогожда, IV век. Fibule en argent, Delogozda, IV

e s.

2. Сребрена фибула, Делогожда, IV век. Fibule en argent, Delogozda, IV

e s.

3. Бронзена фибула, Делогожда, гроб 25, III век. Fibule en bronze, Delogozda, tombe 25, III

e s.

4. Ланселоидна фибула, бронза, Црвејнца, гроб 72, I I I—I I век. Fibule lanceolee en bronze, Crvejnca, tombe 72, III

e — IP s.

5. Ланселоидна фибула, бронза, Голем Град, I I I—II век.

Fibule lanceolee en bronze, Golem Grad, I I P — IP s.

6. Листолика фибула, бронза, Голем Град, I I I—II век. Fibule foliacee en bronze, Golem Grad, I I P — IP s.

7. Листолика фибула, бронза, Црвејнца, гроб 42, I I I—II век. Fibule foliacee en bronze, Crvejnca, tombe 42, I IP — IP s.

8. Листолика фибула, Црвејнца, гроб 108, I I I—II век. Fibule foliacee, Crvejnca, tombe 108, I I P — IP s.

9. Бронзена фибула, Делогожда, гроб 65, III век. Fibule en bronze, Delogozda, tombe 65, I I P s.

10. Бронзена белегзија, Делогожда, гроб 61, III век. Bracelet en bronze, Delogozda, tombe 61, I IP s.

11. Лачна фибула на шарнир, Требенишко Кале, гроб 3, IV—III век. Fibule en archet a la charniere, Trebenisko Kale, tombe 3, IV

e —

I IP s.

Μ Ο Η Ε Τ И

Наодите на монетите на подрачјето на Македонија ги придружуваат мошне сложените историски услови што ги презентираме во уводното поглавје. Подвижните споменици што се разгледувани се наоѓаат во музејските збирки или in situ на античките локалитети. Што се одне-сува до монетите, земени се предвид најмногу примероците од музеј-ските збирки, најдени на локалитетите при ископувањата, поединечно, во затворени гробни целости, во ископот, или како депоа. Често пари-те биле откупувани од случајните наоѓачи, па локалитетот е непознат. Постои уште една група пари што ќе бидат презентирани. Приватни-те колекционери чуваат мошне значајни и ретки примероци. Иако тие не знаат каде бил наодот откриен, мислиме дека се работи за при-мероци што произлегуваат од CP Македонија, a со кои се дополнува сликата на паричната размена на нашето подрачје.

Од музејските депоа донекаде се познати и обелоденети парите од Археолошкиот музеј во Скопје, состојба до 1966 год., од Народниот музеј во Охрид — наоди до 1970 год.,

2 потоа збирката од Прилепски-

од музеј,3 збирката од Битолскиот музеј,

4 па оставите од Прилеп

5 и

Егри кај Битола.* При обработката на последната остава изведен е обид за картирање на монети од Македонија од античкото, предрим-ското раздобје, од IV—II век, со посебен осврт врз монетите од сребро.

Бидејќи разгледуваме едно определено хронолошко раздобје во ан-тичката историја на Македонија, сметаме дека е потребно да се из-двојат неколку групи што претставуваат или временска или терито-ријална целина, независно од металот од кој се изведени. Автономното ковење се врзува за пајонските владетели. Тие почнале да коват моне-ти уште од средината на IV век. Нивните пари мошне се ретки како наоди, било на почвата на Пајонија или надвор од неа. Бидејќи пари-те од средината на IV век биле во употреба и во текот на раниот хе-ленизам, а од некои ковења, и подоцна, сметаме дека е потребно да се опфатат и монетите на пајонските владетели што живееле за време на Филип II и Александар III.

Најраното ковење кај Пајоните се јавува во времето на управата на Ликкејос (Λύκκειος), 359-340. (no Б. Хид) или 356-335 год. (пo X. Геб-лер).

7 Се знае дека тој ковел тетрадрахми со редуцирана тежина. Нај-

1 В. Соколовска, Од нумизматичката збирка на Археолошкиот музеј во Скоп-је, ЗАМ IV—V, Скопје 1966, 23; А. Керамитчиев, Монетите низ векови, Изложба, Скопје 1965 id. Римски републикански монети од збирката на Археолошки му-зеј Скопје, Numizmaticke vi iesti 23, Zagreb 1965, 1—10 id. Нумизматичка oc-тава од c. Глишиќ (Кавадарско), ГИНИ XVII -3 , Скопје 1973, 151-161.

2 В. Битракова-Грозданова, Монетите од античкиот период во збирката на Народниот музеј Охрид, Лихнид V, Охрид 1982.

3 к. Кепески Монетите на македонските кралеви во збирката на Прилеп-скиот музеј МАА VII, Скопје 1982.

* I. Mikulcic, Pelagonija, Beograd — Skopje 1966, 64, 45, 79. 5 D. Vuckovic-Todorovic, Ostava grckog novca iz s. Prilepec kod Prilepa,

Glasnik MKDM, Skopje 1958, 213. 6 И. Микулчиќ, Една нова остава на тетрадрахми и преглед на монетните

наоди до V—II век ст. е. во Македонија, ГЗФФ 25, Скопје 1973, 157—173. 7. В. Head, Historia numorum, Ohford 1911, 236; Η. Gaebler, Die antiken

Miinzen, Nord Griechenlands, Macedonia und Paionia, Berlin 1935, 199; id. Munzkunde Makedoniens IX, Pragung der paionischen Konige, ZN XXXVII, Ber­lin 1927, 225, докажува дека Ликејос настапува 356 г. 335 г., а не 359 г. како се сметало.

81

чести се примероците од типот глава на Аполон надесно со лавор венец, на реверсот Херакле во борбата со лавот, десно има боздоган и легендата Λ Ι Κ Κ Ε Ι Ο Ι . Единствениот примерок на овој тип што го чува Архелошкиот музеј во Скопје е фалсификат.

8 (Т. 1-1). Според X. Геб-

лер се познати уштс две варијанти на тетрадрахмите:8! глава на вла-

детелот / истиот реверс, глава на Зевс / истиот реверс. Од драхмите се среќаваат следните типови: Аполон/лав, Аполон/коњ, глава на вла-детелот/коњ, женска глава со ролна — Артемида (?)/лав.

Во наодите надвор од Македонија, два премирока на овие ретки мо-нети што се чуваат во Археолошкиот музеј во Софија, се најдени во оставата кај с. Режанци — Трново (Бугарија).

9 Уште еден интересен

наод, веројатно остава, најдена на просторот меѓу Скопје и бугарската граница или во кратовско-злетовскиот крај, дава тринаесет примероци на овој владетел.

10 Како што сме известени од литературата оваа „па-

јонската остава" била продадена во Англија и Америка.

Во литературата што ги обработува монетите на Ликејос се јавуваат прековени, како на некои примероци, од Дамастион

11 или од некои

на Дероните.12

Воопшто постои мислење дека пајонската нумизматика настанала во тесната врска со режењето на парите на илирскиот град Дамастион. Прековените монети се смета дека и припаѓале на поста-рата фаза. Во помладата фаза Ликејос најмил искусни резачи на кала-пи од соседниот халкидски простор, веројатно од Олинтос,

13 и ковел

монети како примерокот од Скопје.

Во споменатиот наод од Режанци, на еден примерок од парите на Ликејос на аверсот, покрај ликот на Аполон, се наоѓа и легендата" ΔΕΡΡΩΝΑΙΟΣ; овој пат не се однесува на прековењата. Очевидно е де-ка постоела врска меѓу македонско-тракиското или пајонското племе Дерони и пајонското кралство. Дали оваа легенда има значење на епитет (Аполон Деронајски)

15 или означува номинала (како деронај-

ски статер)16

мошне е тешко да се заклучи се додека не се проучат сите пари ковени од страна на Ликејос.

Следниот пајонски владетел Патраос (335-315 г.) ковел тетрадрахми и драхми

17. Во Македонија досега се регистрирани три примероци.

Двете тетрадрахми од познатите локалитети Голужинци и Горно Чи-чево

18 (Т. 1-2) ги чува Музејот во Титов Велес. Тетрадрахмите се од

8 В. Соколовска, Од збирката 30; Д В.учковиН-Тодорови}*, Прилог позна-вању новаца пеонских владара, Старинар XXIV—XXV, Београд 1975, 86.

8а Н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, 200, br. 7. 13. 9 Τ. Герасимов, Сгкровишта од монети намерени в Блгарин 1960-1961, ИАИ

XXVI, Софин 1963, 263. 10 м. Thomson et al., An Inventory of Greek Coin Hoards, American Numiz-

matic Society, New York 1973. N. 410 no Д. ВучковиН, Прилог, 88 G. le Rider, Le monnayage dargent et d'or de Phil ippe II frappe en Macedoine de 359-294.

11 H. Gaebler, ZN XXXVII, 229, Τ. XI, 15 id. Die antiken Miinz. 1935, 200, n. 5. Τ XXXVII, 6; Β. Horvat, Tetradrahme Damastiona iz Risna, Numizma-tika II—IV, Zagreb 1936, 31.

12 Th. Reinach, L'histoire par les monnaies, Paris 1902, 118, no B. Horvat, Numizmatika II—IV, 31; H. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, 199; но Дероните ковале тетрадрахми и драхми околу 520-470 г. Н. Gaebler, Ibid., 55; С. Μ. Kraay, Hoars small change and the origin of coinage JHS LXXXIV, Athens 1964, 82; C M . Kraay, M. Hirrmer, Greek Coins, London 1966, N, 387, 388; Ce споменува оста-вата на октадрахми ископана во околината на Штип во почетокот на веков кај И. Микулчиќ, ГЗФФ 25. Скопје 1973, 163; за монетите од Дероните и еден наод од Штип пишувал Ј. N. Svoronos, L'hellenisme primitif de la Macedoine, At-henes 1919, 2—21.

13 B. Horvat, o.c, 36. i4 Ш. ГОрукова, 24 монети и печати од Б-Блгарил, Софил 19789, 7; Η. Geab-

ler, Die antiken Mtinz. 1935, XXXVII, 5. 15 B. Head, o.c, J. N. Svoronos, o. с.епитетот „Деронаиос" го смета

за етникон равен на „пајонски" 3, 31. 16 Е. Babelon, Traite des monnaies grecques et romains II, Τ. IV, Paris

1927, 807. 17 B. Head, o.c, 236; H. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, 201. 18 Еден пример кај Д. ВучковиН, Прилог. 86; И. МикулчиК, Една остава. . .

185, посочена два примера.

82

типот глава на Аполон со лаворов венец/коњаник со шлем во галоп го гази и прободува воинот што лежи со крената лева нога, бранејќи се со округлиот штит (македонски) и легендата ПАТРАΟΤ. Тежината им е поблиска на атичките тетрадрахми од 12,50 грама.

Драхмата е најдена во Демир Капија при ископувањата во 1970., тε-жина 3,10 гр

19, тип-глава на Херакле со лавја кожа/преден дел на ве-

пар, под нозете сува гранка; од легендата се зачувани буквите [П]А[Т РЈАОТ. Позната е уште една монета на Патраос од јужните краеви на Македонија (Марвинци?), со истите прикази како кај драхмите, тежина околу 2 гр., одговара на вредноста на тетраобол од драхма што тежи 3 гр.

Патраос ковел повеќе типови на драхми: глава на владетелот/вепар. глава на владетелот/орел, глава на момче/орел, со истата легенда на сите реверси.

20 Последните два типа потсетуваат на најраните монети

од Александар Македонски (Зевс/орел).21

На нашето подрачје досега не се најдени примероци од споменатите драхми.

Познати се уште два типа тетрадрахми:22 на едни пари се јавува пор-

третот на овој пајонски владетел — глава на владетел со лента/пајон-ски (?) коњаник се бори со пешак што се брани со округли штит ; или тип-глава на Аполон со лаворов венец/глава на коњ.

Надвор од границите на нашата земја се наоѓаат бројни примероци на пари на овој владетел. Во споменатата „пајонска остава" од кума-новско-злетовско-кратовско подрачје (?), како што соопштува Ж. ле Ридер, има околу 1.800 примероци на Патраос продадени на аук-ција.

23

Бројни монети, 1.208 тетрадрахми, на овој владетел се најдени во спо-менатата остава од Режанци.

24 Овој податок зборува дека Патраос во

текот на дваесетгодишната управа имал услови за ковење на поголеми количини пари. Тие веројатно циркулирале и надвор од пајонскиот простор, како што е случај со тракиската територија (Режанци).

Во двете овие остави е забележано присуство на имитација на истите пари, настанати во пошироко подрачје на неговата циркулација и употреба. Во споменатиот аукционен каталог се забележани 34 ими-тации,

25 додека во оставата од Режанци само 4.

20 Од тоа може да се

заклучи дека имитациите биле изработувани на североисточниот со-седен простор на Пајонија, каде што циркулацијата на квалитетната пајонска монета била вообичаена. Co престанувањето на увозот на овие монети, автохтоните популации навикнати на добро познатите пајонски монети, се обидувале при ковењето да ги имитираат тетра-драхмите. На имитациите се забележува недоизработеност на лико-вите, како во случај на Аполон (главата му е свртена налево, косата стилизирана, окото кружно означено). На реверсот, коњаникот исто така е наивно изработен или свртен налево, додека легендите се не-јасни.

Во врска со овие два владетела треба да се забележи присуството на прековените монети во светските збирки. Најпрвин Ликејос, а потоа и Патраос. Б. Хорват ја забележал прековената дамастионска тетра-

19 В. Соколовска, Новија архсолошка ископапања у Демир Капија, Стари-нар XXIV—XXV, Београд 1975, 188.

2o В. Head, o.c, 236; Η. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, 202—203 XXXVII — 20—26.

21 E. Pegan, Prve tetradrahme Aleksandra Velikega ζ orlom — njihov iz-vor in cas nastanka, Arheoloski vestnik XIX, Ljubljana 1968, 347.

22 H. Gaebler, Dia antiken Munzen, 1935, XXXVII 15, 19. 23 G. le Rider, o.c, 298. Д. ВучковиН, Прилог . . . 24

Β. f. η. 9. 2 5 Β. f. η. 10. 26 τ. Герасимов, Подражанин на тетрадрахмите на Пеонскин цар Патраи

(335—315) ИАИ XXVI, Софин 1963, 270.

83

драхма на Патраос и тоа само аверсот.27

Исто така се познати преко-вените тетрадрахми на Александар III, тип Зевс/орел, на статер од Патраос, што се врзани за почетокот на управата на македонскиот владетел, веднаш по смртта на Филип II.

28 На нашето подрачје во-

општо не се најдени прековени монети на овие владетели.

Оставата од Режанци даде уште еден мошне интересен наод. Две мо-нети имаат речиси идентични прикази како на парите на Пат-раос — Аполон налево/коњаник го прободува непријателот со копје. со легендата ΔΙΠΛАΙΟ. Изработката е доста шематизирана, веројатно дело на локален мајстор. Како што правилно заклучила Ј. Јурукова,

92

во прашање се пари на непознат пајонски владетел со името Диплаиос. Истиот автор смета дека почетокот на владеењето на Патраос треба да се помести наназад, како и да се скрати времето на неговото упра-вување. Во хронолошкиот ред на пајонските владетели Диплаиос го става меѓу Патраос и Аудолеон. Името на династот во генетив без вообичаеното ипсилон на крајот, ни изгледа дека зборува за доста раната фаза што е застапена на легендите пред Филип II.

30 Исто така

на некои примероци на монетите на Ликејос и Патраос е забележливо отсуството на ипсилон како задоцнета форма на постариот обичај. Поради реткото и малобројното присуство на овие пари, јасно е дека Диплаиос кратко време управувал. Исто така треба да се има пред-вид и поставената теза на А. Пеган (во врска со прековената тетра-драхма на Александар од страна на Патраос) дека овој пајонски вла-детел дошол на власт во 335 г.

31 Мошне е тешко да се поместува

горниот датум на доаѓањето на Патраос на власт поради користењето на калапот од Ликејовиот Аполон на неговите монети (како што ука-жал Пеган на прековените монети на Александар — Зевс/орел, него-вата најстара емисија). Исто така треба да се има предвид отсуството на парите на Александар III во споменатата остава. Ако Диплаиос и бил наследник на Патраос, значи и современик на Александар, би требало да се очекува и присуството на неговите пари. Од друга стра-на, сигурно знаеме дека Аудолеон му бил син на Патраос, според натписот од Атина од 287/6 г. (IG II/III 654). Изгледа дека Диплаиос му бил претходник на Патраос, или е можно да живееле истовремено кога владеел и тој над едно од пајонските племиња.

Би се вратиле уште еднаш на прековениот примерок што го споменува Б. Хорват. Имено истата пара, на која само аверсот бил „прековен" ја добила главата на Аполон надесно од пајонски тип. X. Геблер смета дека калапот бил позајмен од страна на Дамастион.

88 Б. Хорват не се сложува

со ова мислење, сметајќи дека Дамастион немал потреба од позајму-вање на калап од Патраос, кога имал свои, со високо занаетчиска изработка, Реверсот што останал непрекован, со троножникот, со симбо-лот на Дамастион, го објаснува како грешка на пајонскиот ковач, на кого што металната плочка при повторната обработка се слизнала (дамастионската пара) од реверсниот калап, поради што сликата оста-нала непроменета.

33 И други автори сметаат дека пајонските монети

имале влијание врз подоцнежното ковење34

во Дамастион, иако е поз-нато дека Ликејос и Патраос во почетокот на управувањсто ги пре-ковале илирските тетрадрахми, како и тетрадрахмите иа Александар

27 в. Horvat, о.ѕ., 32. 28 Ε. Pegan, o.c, 350. 29 ΪΪ. КЈрукова, Монети на непознат пеонски владетел, ИАИ XXXII, Софин

1970, 277—281. 30 Е. Muret, Monnaies inedites — Bestareus dynaste de Peonie, BCH V,

1881, 329. 31 E. Pegan, o.c, 351. 32 H. Gaebler, ZN XXXVI, 1927, 250. 33 B. Horvat, o.c, 32, на аверсот смета дека е претставена глава на владе-

телот Патраос со индивидуални црти на лицето. 34 J. М. F. May, The coinage of Damastion and the lesser coinages of the

illyro-Paeonan region, London 1939, 6.

84

Велики. He само пајонскиот стил, туку и сличниот метрички систем зборуваат за тесната врска меѓу пајонските монети и оние на дамас-тионскиот круг (Пелагити, Сарноати, Тенестини и др.).

35

Парите на Дамастион од последната фаза временски спаѓаат во по-драчјето што е предмет на овој труд. Според хронологијата на Б. Хорват, кој најрано се обидел да направи исцрпна стилска и временска ана-лиза на овие пари, Дамастион престанува со ковење околу 330 г.

36

Поновите согледувања во врска со огромната позната продукција на Да-мастион, ги извел Ј. Μ. Ф. Меј, ставајќи го последниот датум на ко-вењето во 320 г.

87

На територијата на Македонија овие пари мошне се ретки. Од сите музејски збирки само во прилепскиот музеј се чува еден примерок на Дамастион. Кај Ј. Μ. Ф. Меј се споменува по некој примерок од Македонија како од Кратово, од Стоби, од Скопје и од Куманово

38

Тој исто така го споменува наодот од Титов Велес39

со името на магис-тратот ΚΗΦΙ[ΣΟΦΩΝ]. Музејот во Загреб чува примерок најден во о к о лината на Скопје (Кучевиште).

40 Барајќи примероци што се најдени на

почвата на СРМ, од збирката на Археолошкиот музеј на Загреб авто-рот добил податоци за четири монети што се откупени од Милан Туриќ од Скопје во 1907 г. He е сигурно дали овие примероци се и најдени во скопскиот регион. Два примерока од монетите се совпаѓаат со веќе објавените кај Ј. Μ. Ф. Меј: инв. бр. 5637 (Меј Т. ХИ,4), и при-паѓа на V група (првата половина на IV век) (Τ. II, 1), — Аполон налево/ковна плоча-ковина ΔΑΜΑΣΤΙΝ[ΩΝ]; инв. бр. 5635 (Меј Т. XI, 3), и припаѓа на групата VIII-IX, датиран помеѓу 340-330 г., кој е мош-не рустичен примерок — Аполон на десно/шематизиран троног (Т 11,2). Двата други примероци и со приказ на „ковни плочи", како што ги дефинира Меј, на аверсите имаат рустично изработена глава на „Аполон" налево или десно, и припаѓаат на втората половина од IV век (Т. П-3,4). Парите на Дамастион беа застапени со понекој приме-рок и во оставата кај Режанци и во оставата на потегот Скопје-бугар-ска граница.

41 Очевидно е дека парите на Дамастион поретко се јаву-

ваат на нашето подрачје. И групните наоди на овие пари, колку што е познато, водат потекло од просторот што му е поблизок на јадран-скиот круг, од црногорскиот брег и од косовскиот крај.

42

Во литературата се јавуваат и сребрените монети со грчко-илирски шлем на аверсот, додека на реверсот приказот на бик е надесно со гендата ΒΑΣΤΑΡΕ·Σ. Ε. Мире

48 смета дека парите им се многу слични

на тетрадрахмите" од Патраос, прво поради тежината (12,71 гр), второ поради животинскиот лик, често прикажан на пајонските пари. Исто та-ка помислува дека управата на Бастареос паѓала помеѓу владеењето на Ликејос и Патраос.

44 Парите се мошне ретки и не се најдени на наше-

то подрачје.

35 ibid, 35; Β. Horvat, o.c, 26, fus. not. 1. 36 B. Horvat, o.c, 26. 37 J.M.F. May, o.c, 120. 38 Ibid., 7. 39 Ibid., 96. 40 j.M.F. May, o.c, 40, на аверсот e претставена глава на Аполон, на ревер-

сот „ковна плоча" инатпис. 41 Кога оваа остава е понудена на музејот во Софија, при љубезното сооп-

штение на Ј. Јурукова, имало и монети на Дамастион.

43 Е. Murat, ВСН V, 1881, 329. 44 Е. Muret, Monnaies inedites, Nicarchos, BCH VI, 1882, 211, помислува

дека на пајонските владари припаѓа и монетата со легенда NIK ΑΡΧΟΥ, - Аполон /троног, ја поврзува со предходното ковење од Бастареос; Н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, 146—147, двајцата ги вбројува во тракомакедонски владатели; исто така и владарот Адаиос го приклучува кон оваа група; треба да се напомене дека животинските претстави на неговите бронзени монети се поставуваат во врска со пајонските.

85

Bo времето на управата на дијадосите до келтската провала, на па-јонскиот простор пари ковел владетелот Аудолеон (315-286 г.)

45 На

првиот период на ковењето до 306 г. му припаѓаат тетрадрахмите од типот на Атина en face/коњ во кас надесно, монограмот Δ а над него

легендата ΑΥΔΩΛΕ·NT·Σ (Τ. 1-4). Тетрадрахми од овој тип се најдени во Кратово (Археолошки музеј — Скопје),

46 на локалитетите Голужници

(Народен музеј — Велес)," во Охрид,48

во околината на Штип, во око-лината на Куманово

4'' — насекаде по еден примерок и една драхма од

истиот тип потекнува од Скупи (Археолошкиот музеј — Скопјe).50

Еден колекционер од Штип чува 20 примероци од тој тип, кои веро-јатно потекнуваат од околината. По 306 г. била ковена тетрадрахмата според Алсксандровите пари," тип-глава на Хсракле/Зевс на престол. Во прочуената остава од Прилеп меѓу парите на Александар, на Лизи-мах, на Филип Аридеос е најден само еден примерок од овие монети со легендата ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΥΔΩΛΕΟΝΤΟΣ Δ (Т. I-5).

52

Третиот тип монети од овој владетел претставуваат тетрадрахмите со глава на Зевс надесно, според некои автори глава на Аудолеон, додека на реверсот има коњаник со шлем надесно и со легенда. Изработката на овој тип се поврзува со ковењето на имитации од страна на вар-варите (Т. I-6).

53 Според изборот на симболот оваа монета е блиска

со Филиповите пари (Зевс/коњаник), од кои стилски сосема се разли-кува. На подрачјето на Македонија досега не е познат ниту еден при-мерок од овој тип. Во веќе споменатите публикации се јавуваат уште два типа на Аудолеон, драхми и тетрадрахми — глава на Аполон/пре-ден дел на вепар, глава на Дионис/преден дел на коњ.

54

Пајонскиот владетел Леон, синот на Аудолеон, таткото на Дропион, кого што го споменуваат натписите од Делфи и Олимпија, изгледа дека управувал по 285 г. (Т. I-7) (?). Парите со претстава на Дионис nадесно и со венец врз главата, како и на реверсот со изработка на предниот дел на лав во лежечка положба, му се припишува на овој владетел.

55 Уште во 1927 г. X. Геблер нашол еден примерок во колек-

цијата на Вебер, читајќи го само [ΑΥΔΩΛ]ΕΟΝΤΟΣ, забележал дека нема доволно место за првиот дел на легендата.

56 Веројатно со право му се

припишува ова монета на Леон и покрај тоа што други наоди не ни се познати.

За владетелот Дропион кој е наречен основач на заедницата (κοινόν) на Пајоните,

57 не се знае сигурно дали ковел пари. Позната е брон-

зена монета со приказ на главата на Зевс врз аверсот надесно, врз рeверсот молња и легенда како ознака на автономноста ΠΑΙΩΝΩΝ и мо-нограмот Δ , кој можно се однесува на името на владетелот.

68 (Т.

45 в. Head, o.c, 236; Η. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, Τ. XXXVIII—14; постојат ii подваријанти како дидрахма - глава на Атана во просрил /коњ, - Ати-на en face/ преден дел на коњ, Τ. XXXVIII—3, 11.

46 в. Соколовска, Од збирката .. ., 30, бр. 84. 47 Д. ВучковиН, Прилог . . . 87, бр. 8. 48 В. Битракова, Монетите, бр. 32; Д. ВучковиН, Прилог..., 87, зборува за

истата монета, погрешно клиширана илустрација. 4в И. Микулчиќ, Една остава, 185. 50 в. Соколовска, Од збирката, 30, бр. 85. 51 Н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, Τ. XXXVIII—5; Η. Seyrig, Monnaies

hellenistiques — И Royaume de Peonie, Rev. Num. Τ. V, 1936, 12. 52 D. Vuckovic, Ostava, br. 163. 53 H. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, Τ. XXXVIII—7; B. Head, o.c, 237—

238. 54 H. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, XXXVIII—6, 13. 55 Ibid., 206; J. Pouilloux, Dropion roi de Peonie, BCH LXXIV—1950—I, 28. 56 H. Gaebler, ZN XXXVII—1927, 244; ова мислење ro изнел и во Die

antiken Munzen, 1935, 206. 57 J. Pouilloux, o.c, 24—30; J. Bousquet, Dropion roi de Peonie, BCH

LXXXVI, 1 1952, 137. 58 B. Head, o.c, 237.

86

I-8). Парите се мошне ретки; како што ми е познато само неколку примероци се чуваат кај приватните колекционери на нашето под-рачје. Во врска со овие пајонски бронзени пари постои и друго мислење кое во науката повеќе се прифаќа. X. Геблер, оспорувајќи ја припадноста на владателот Дропион, смета дека парите се ковени по 187 г. а кра-тенката Δ претпоставува дека се однесува на пајонската област ή Δόβηρος-59. Треба да се има предвид дека на еден примерок пари на Лизимах се наоѓа истата ознака. Порано таа појава се објаснувала ка-ко подражавање на тракискиот владетел од страна на Дропион. Како што е сега јасно дека Дропион не ги обединил Пајоните по келтска-та провала, така и врската со Лизимах престанала. Но и натаму оста-нуваат нејасни примероците од тапот Зевс/молња — и легендата ΠΑΙΩΝΩΝ Δ или ΠΑΙΩΝΩΝ Δ. 6 0 Наодите се мошне ретки па тешко да се дојде до некои посигурни заклучоци. Според натписот од Олим-пија знаеме дека Дропион бил основач на „коинонот" на Пајоните; а уште кон тоа и βασιλεύς1· He значи ли дека поради тоа „оснивач на заедницата"6

1 и парите ја носеле легендата како и автономните моне-

тарници?

Тежината на пајонските тетрадрахми од досега познатите примероци, варира помеѓу 10, 10-13, 50 гр. X. Геблер ја пресметал средната тежи-на од околу 12,70 гр, Во нумизматичката наука оваа редуцирана те-жина е наречена „пајонска стопа", која не се вклопува во мошне раширената атичка или егинска стопа. Мошне блиска стопа застапу-ваат и дамастионските пари во својата средна тежина. Пајонските драхми имаат тежина до 3 гр (драхмата од Скупи има 2,9 гр). Един-ствено тетрадрахмите од „Александровиот тип" имаат атичка стопа (тетрадрахмата од Прилеп тежи 16,80 гр).

Повеќе пати се има поставувано прашањето кои рудници на сребро ги користеле пајонските владетели? Во изворите се истакнуваат „па-јонската бронза" и „пајонското злато", додека сребро не се споменува. Врз база на присуството на прековените пари, на дамастионските, на деронските и на Александар III, се доаѓа до заклучок дека Пајоните го купувале среброто. Б. Хорват го изнесол мислењето дека среброто се купувало од дамастионските рудници, што се наоѓале, според изво-рите, во заднината на Дирахион" и Аполонија, кај Бригите во сосед-ство на Енхелеите, Дасаретите, Линкестите, Деуриопите и др., според тоа и во близината на Пајонија.6

2 Истиот автор како аргумент за својата

претпоставка ги истакнува дамастионските пари кои понекогаш се упо-требувале од страна на Пајоните како готови ковни плочки. Од друга страна, богатите халкидички рудници на сребро исто така можеле да ги снабдуваат со потребната ковина.

63 Меѓутоа, треба де се имаат

предвид и злетовско-кратовските рудници, што се наоѓале на северо-источниот пајонски простор. Дури Р. Мак смета дека ова подрачје мора да се земе предвид при лоцирањето на дамастионските рудници, предлагајќи едно од можните решенија, што е тешко прифатливо. Се-како, и „пајонската остава" од овој крај, како и наодите на монетите од Дероните, најден во околината на Штип пред војната, укажуваат на еден крај богат со руда, познат за време на Римјаните како и денес.

59 Н. Gaebler, Die Antiken Munzen, 1935, 206; J. Pouilloux, BCH LXXXIV—1 26, го прифаќа мислењето на Геблер.

6ο Β. Head, o.c, 237, 238. 61 F. Papazoglu, Politicka organizacija Ilira u vreme njihove samostal-

nosti, Simpozium ο Ilirima II, knj. V, 2, Sarajevo 1967, 18, го разгледува недо-волно јасното значење на коинонот кај Пајоните, доведувајќи го во врска со коинонот кај Македонците во време на Антигон Досон.

62 Strab. VII 7, 8, Β. Horvat, o.c, 31; A. Mayer, Polozaj Damastiona, Numiz-

matika IB—IV, Zagreb 1936, 17—23, го предлага регионот кај Дебар. 6з Β. Horvat, o.c, 37; укажува на мислењето дека Филип II 358 г. забранил

ковање на сребрените халкидски монети, бидејќи му било потребно среброто. 64 R. Mack, Grenzmarken und Nachbarn makedoniens Norden und Western,

Diss. Gottingen 1951, недостатно, no F. Papazoglu, P l emena . . . 355.

87

Античките извори велат дека во Пајонија имало „самородно злато" што се јавувало особено по дожд,

65 веројатно и бакар. Павзанијас ја

споменува главата на бизон од бронза, која пајонскиот владетел Дро-пион ја подарил на Делфи.

66 И среброто на индиректен начин се спо-

менува. Теопомпос во Филиповата Историја расправа дека пајонските владетели животинските рогови ги употребувале како чаши, чии рабови ги опколувале во злато и сребро.

67

Во ранохеленистичкото раздобје напоредно со автохтоните циркули-рале и парите на макдонските владетели. Политичката експанзија на Александар III овозможила и надмоќ на платежното средство. Треба да се потсети и да се подвлече дека таканаречените „александрини" со атички систем на тежина на драхмата од 4,25 гр. останале долго во употреба по смртта на Александар Велики. Ковени во негово време, тие продолжуваат да бидат изработувани заедно со парите на дијадо-сите и подоцна во III век.

68 Епиграфските споменици ја потврдуваат

употребата на ,,δραχμή Αλεξάνδρεια" до средината на II век. На нат-писот од Делфи се зборува како пергамонскиот владетел Аталос II му испратил на светилиштето 8000 сребрени драхми (александрини) за образование на децата.

69

На целиот простор на денешна Македонија се присутни наоди на спо-менатите монети, најчесто тетрадрахмите, драхмите, златните стате-ри и бронзите (Т. 5-10, Τ. III 1-5). Во збирките може да се констатира број од околу 210 примероци. Најдобри се примероците од остави-те: Прилепец

70, Егри на просторот на Пелагонија

71 и Богданци кај

Еевгелија.72

Одделни наоди се регистрирани во Охрид73

и во околина-та, еден златен статер во гробниот наод (лок. Чинар, центар на гра-дот). Во долината на Вардар се присутни во наодите од Стоби, во околината на Велес, Гевгелија, Марвинци, Демир Капија, Кавадарци, Таор кај Скопје. Источно од Вардар „александрините" се јавуваат по-ретко: Куманово, Штип, Кратово. На пелагонските локалитети има и одделни наоди како од Стубера, Бонче, Волково, Дреново.

74 Парите

биле ковени во различни ковници:75

во Амфиполис меѓу 336-308 г., потоа во Уранополис, Сикион, Крит, Милет во III век, во Кипар, Да-маск и Вавилон по смртта на Александар до крајот на IV век, во Бео-тија во времето од 336-320 г. Од бронзените пари се јавуваат најчесто примероци со прикази — глава на Херакле/лак, тулец, иницијалите Β Α со тризабец или гранче или легендата ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, ковени пост-хумно околу 315 г. пред н. е.;

76 потоа — глава на Херакле/орел на

молња — со иста легенда.77

Третата варијанта на бронзените пари е со приказ на македонски штит со молња или медуза во средината/шлем со пердуви и штитници, иницијалите Β Α.78

65 Aristot. De mirabilibus auscultationibus, 45.

66 Paus. X 13, 1—3.

67 Athen. XI—468, d-e.

68 E. Babelon, o.c, I, Paris 1901, 483; Alexandrei, DA I, 183. 69 B. Homolle, Inscriptions de Delphes, BCH V—1881, 162—166; B. Haussoul-

lier, BCH VI—1882, 132.

70 D. Vuckovic, Ostava. 213.

71 И. Микулчиќ, Една остава. 185.

72 Ibid., 159.

73 в. Битракова, Лихнид V, 29—30. 74 в. Соколовска, Од збирката.. . 27, 28; И. Микулчиќ, Една остава . . . 164;

К. Кепески, о.с,

75 Ковниците одредени од D. Vuckovic, Ostava . . . 213.

76 Μ. Price, Coins of the Macedonians, London 1974, 26.

77 B. Соколовска, Од збирката, бр. 58, 59, 57. 78 κ. Кепески, o.c, бр. 22—31.

88

Филип III Аридеос (324-316 г.) ковел пари по примерот на својот полу-брат Александар III, кого што го наследил откако бил избран од вој-ската. Златниот статер од типот — Атина со коринтски шлем/крилата Нике со венец и со трофеј во рацете ΦΙΛΙΠΠΟΥ, најден е во с. Долно Нерези — Скопје, додека друг се чува во Археолошкиот музеј.

70 Во

оптек биле и сребрените пари во вид на драхма, како примерокот од оставата во Егри, неколку тетрадрахми од оставата од Богданци и десет од оставата кај Прилепец.

80 Сребрените пари имаат ознака како на тет-

радрахмата на Александар, со легендата ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ. Bo повеќето случаи парите биле ковени во Вавилон.

81 Од овој владетел е

позната само една бронза најдена кај Варош — Прилеп, со прикази како на сребрените пари

Ѕ2 (Τ. III 6-8).

Касандар (316-297 г.) синот на последниот Филипов генерал Антипа-тер, по 316 г. останал единствениот господар на почвата на Македонија и на голем дел од Грција; како и другите дијадоси војувал често. Од сребрените монети тешко е да се издвојат парите ковени во негово време. Познато е дека и натаму биле ковени тетрадрахмите и драх-мите од типот „Александреиа". Бронзените пари се забележливо при-сутни на подрачјето на Пелагонија (девет примероци),

83 на Преспа

еден наод,86

во Повардарје (пет примероци),87

во Археолошкиот музеј — Скопје се чуваат околу дваесетина;

88 исто така и кај колекционе-

рите често наоѓале пари од овој владетел (околу дваесетина приме-роци). На нашето подрачје се застапени следните примероци: глава на Херакле/лав во лежечки став надесно ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ, глава на Херак кле/лав чекори надесно, овој пат легендата ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ, глава на овенчаниот Аполон надесно/триножник, глава на Херакле/ко-њаник надесно. Трите последни примероци се кованм по 306 г., кога Касандар ја зел титулата „василевс"",

89 (Τ. IV 7-10).

Селеукос I, еден од сатрапите на Исток, со помош на Птолемеј во 312 г. доаѓа на власт во Вавилон, и наскоро потоа станува и владетел на Ме-сопотамија и Сирија. Неговите пари главно ковени во Вавилон, по при-мерот на Александар III, циркулирале и на нашето подрачје.

90 Ги нао-

ѓаме поединечно во Охрид, два примерока во Струга, во оставите од Прилепец (шест) и еден во Егри. Се застапени две варијанти од еден тип. Едната, која е наедно и најчеста, е — глава на Херакле/Зевс аето-форос, другата — глава на Херакле/Зевс со Нике в рака, која му подава венец, ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΣΕΛΕΟΥΚΟΥ (Τ. IΙΙ 9,10).

Лизимах (323-281 г.), еден од генералите на Александар кој останал и најдолго на престолот, управувал со Тракија. Неговата моќ се огледа во неговото присуство во сите војни за превласт помеѓу дијадосите на почвата на Европа и Мала Азија, како и во бројните пари што цир-кулирале на широкото подрачје. На нашата почва се најдени околу триесетина примероци. Најмногу кај оставата од Прилепец (16 тетра-драхми), во оствата од Егри (3 тетрадрахми), во Охрид два примерока; во Археолошкиот музеј и во Музејот на Титов Велес се чуваат по еден примерок.

91 Според Милеровата поделба, најстари се тетрадрахмите

79И. Микулчиќ, Една остава, 164; В. Соколовска, Од збирката... бр. 67. 80 D. Vuckovic, Ostava, 213; И. Микулчиќ, Една остава, 158, 159. 81 D. Vuckovic, Ostava, 213. 82 к. Кепески о,.с, бр. 32. 83 и. Микулчиќ, Една оѕтава .. . 169. 84 к. Кепески, о.с. 85 в. Битракова, Лихнид V, бр. 73., 36. 86 Ископувања во 1980 г., монетите во збирката на Ресен. 87 И. Микулчиќ, Една остава, 166. 88 в. Соколовска, Од Збирката, бр. 69—74, останалото необјавено. 89 В. Head, o.c, 228; Η. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, 176. 90 D. Vuckovic, Ostava, 213; B. Битракова, Лихнид V; И. Микулчиќ, Една

остава, 159. 91 D. Vuckovic, Ostava, 213; И. Микулчиќ, Една остава, 158; В. Соколовска.

Од збирката, бр. 91; В. Битракова, Лихнид V.

89

со приказите — глава на Херакле/Зевс аетофорос и со изведба на пред-ниот дел на лав, а под него орел ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΛΥΣΙΜΑΧΟΥ; вториот најчест, прикажува — глава на Александар со рог на Зевс Амон/Атена Никефорос, кој седи врз престолот, легендата како на претходниот тип. Третиот тип се бронзени пари — глава на Лизимах со шлем/лав во скок надесно, иста легенда, ковени во Лизимахија.

92 Од сребрените

пари некои се ковени во Пергамон и во Лизимахија. Сите овие пари датираат по 306 г., за што сведочи присуството на титулата „василевс" на реверсот (Τ. IV 5-6).

Деметриј I Полиоркетос (306-289 г.) со таткото Антигон I, сатрап на Фригија, подоцнежен господар на поголемиот дел на Мала Азија, претставува зечеток на династијата Антигониди на просторот на антич-ка Македонија. По смртта на Касандар во 298 г. ја зазема и Македони-ја. На нашето подрачје неговите пари се ретки. Се јавува во оставата Прилепец — 15 тетрадрахми.

93 Повеќе е застапен типот-глава на Демет-

риј надесно со рог/Посејдон стоејќи со тризабец, ја потпира ногата врз карпа ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΔΕΜΕΤΡΙΟΥ: само еден примерок е од типот — Ни-ке на клунот на лаѓа свири со труба/Посејдон фрла тризабец и споме-натата легенда (Τ. IV 1-3). Воопшто, симболите на парите на овој влада-тел се врзани за неговата поморска сила како и за битката кај кипарска Саламина. Свртен кон градот Атина, како и поради кратката управа, неговите пари како да не продреле подлабоко на подрачјето што не интересира тука. Инаку, некои примероци од оставата кај Прилепец се ковени во Амфиполис и на Кипар. Во Пелагониските нао-ѓалишта (Полог, Градиште), се најдени бронзени пари на Деметриј I, според сигнирањето од страна на И. Микулчиќ.

9*

Александар IV, синот на Александар III, настрадал од Касандар. Нему му се припишуваат бронзените пари со глава на Аполон со пандел-ка/коњ во галоп или коњаник, околу легендата ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΛΕΞΑΝ­ΔΡΟΥ. Неколку примероци чува Археолошкиот музеј Скопје. Во Ох-рид има три монети а во прилепското подрачје (Прилепец, Бонче, Де-бреште, Варош) се споменуваат 13 примероци

95 (Τ. IV 4).

Монетите на самостојните грчки градови, што ковеле сребреници на преминот од IV-III век циркулирале до најјужните делови на републи-ката. Во оставата кај Прилепец се најдени 16 примероци од тетрадрах-мите на Атина, од „стариот стил" (Τ. IX 1,2); една тетрадрахма чува Археолошки музеј, а неколку колекционерите.

96 Драхмата на град Хе-

фестија од Лемнос, е од непознато наоѓалиште, веројатно од јужните делови на Македонија, од времето околу 300 г. (глава на Атена со шлем/був во венец, легендата НФА).

97 Три примерока на тетраоболи се

најдени при ископувањата на локалитетот Голем Град — Преспа, кове-ни во Евбејскиот град Хистиеја; на аверсот има нимфа — менада, на реверсот на клунот на лаѓа седи нимфа и натписот ΙΣΤΙΑΙΕΩΝ (Т. VI-7), ковени меѓу 313-265 г.

98 На овој тип му се придружуваат уште два тет-

раобола од Археолошкиот музеј — Скопје, од непознато наоѓалиште. Една остава со пари од овој град се споменува во литературата; еден дел е откупен од страна на Археолошкиот музеј — Скопје, другите се

92 L. Miiller, Die Munzen, der thrakischen Konigs Lysimachos, Kopenhagen 1858; D. Vuckovic, Ostava, 6p. 164—182,

93 D. Vuckovic, Ostava, 148—162; B. Битракова, Лихнид V, Bo охридскиот музеј ce наоѓаат модерни фалсификати.

94 И. Микулчиќ, Една остава, 158. 95 Н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, 72; Η. Мушмов, o.c, бр. 7288— 96 D. Vuckovic, Ostava, 213; Β. Соколовска, Од збирката, бр. 100. 97 в. Соколовска, Од збирката, 87. 98 Е. Babelon, ΙΓ—3, 207; Ο. Picard, Chalcis et la confederation eubeenne,

I V - I s. Paris 1979, 179 B. Битракова, Лихнид V.

90

наоѓаат кај колекционерите." На мошне сложените трговски врски со хеленистичкиот свет укажува и парата што стигнала од далечниот Крим — Пантикапајон, исто така од III век.

100

Антигон Гонатас (277-239 г.) управува со Македонија истовремено со наследниците на Аудолеон, Дропион и Леон, кои раководат со Пајони-ја. На територијата на С Ρ Μ не е најдена ниту една сребрена монета на овој владетел. Бронзените се релативно застапени. Во Охридскиот музеј се чуваат околу триесетина примероци, најдени во градот и во околината. Во последните ископувања на територијата на денешен Ох-рид најмногу се јавуваат бронзените пари на овој владетел. Околината на Прилеп има дадено девет примероци (Волково, Варош, Прилепец), два примерока се познати од Археолошкиот музеј. Од Пелагонија сиг-нирани се шест примероци. Потоа, по еден примерок е најден во Преспа — Голем Град, кај Градиште Дреново, во изворот кај Банско— Струмица.

101 Исто така кај колекционерите има триесетина приме-

роци. При ископувањата кај Марвинци (1977 г.) се најдени четири при-мероци. Од најдените пари се издвојуваат следните типови: најчестиот— Атина со коринтски шлем/Пан става венец на трофеј со многу моно-грами и знаци, букранион Δ/ ВКФ или варијантата Пан го крева тро-фејот,- другиот тип е — македонски штит со монограм/македонски шлем, легендата ΒΑ ΣΙ (Τ. V 1-3).

Деметриј II (239-229 г.), синот на Антигон Гонатас исто така владеел со Македонија во времето на последниот пајонски владетел Дропион. На нашето подрачје се најдени само бронзени пари (Τ. V 4-6). Се зас-тапени типовите: — македонски штит во средината маска/македонски шлем, керикејон ВА, — македонски штит со монограмот на Деметриј Δ /македонски шлем и буквите Β Α ΣΙ ΦΙ македонски штит со мо-нограм/шлем во дабов венец Β Α ΣΙ — глава на Херакле/коњаник Β A ΣΙ Η. Овме пари се застапени најбројно во прилепскиот крај (Деуриопос) 13 примероци; неколку монети се најдени во локалитетите на битолско-то подрачје, еден во Демир Капија, еден кај Марвинци.

102

Филип V (221-172 г.) синот на Дсметриј, по осумгодишното намесниш-тво од страиа на роднината на Антигон Досон, ја презел власта. Тоа наедно е времето кога продорите на Македонците на територијата на денешна С Ρ Μ биле и најсилни. Нивното присуство се чувствува и спо-ред најдените пари. Во прилепскиот простор на различни локалитети се најдени десст примероци, Археолошкиот музеј чува пет монети од поранешните ископувања, и десет (ископувања во 1977-81 г.) од Марвинци како и бројните наоди кај колекционерите. На многу локалитети од Пелагонија се регистрирани пари на Филип V, како и во наодите од долината на Вардар и Дојранско-Валандовското подрачје, околу триессетина примероци.

103 Најдени се следните типови: тетрадрахма—главата на Филип надесно/Атена Алкидемос ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ,

глава на Херакле/харпун во дабов венец, натписот како во претходниот примерок, глава на Хелиос/молња во дабов венец со иста легенда, глава на Херакле/две кози лежат надесно ВА ФΙ глава на јунакот Персеј/орел со раширени крила ΒΑ ΦΙ. Четирите последни типови се од бронза. Сребрените пари се ретки во ова раздобје, додека бронзените забе-лежливо се поприсутни (Τ. V 7—11).

99 В. Соколовска, Од збирката, бр. 98—99; И. Микулчи! о.с, 168 поставен во раздобјето 169—146 год.

loo А. Керамитчиев, Изложба, бр. 29.

101 в. Битракова, Лихнид V, бр. 39—44; голем дел од овие монети се необ-јавени, се чуваат во збирката на Охрид, по љубезното соопштение на Д. Размоска; К. Кепески, о.с, 68—76; И. Микулчиќ, Една остава, 166, и неговите рекогносцирања по долината на Вардар и на лок. Дреново.

102 к. Кепески, о.с, бр. 77—88; И. Микулчиќ, о.с, 166; В. Соколовска, и нејзините истражувања во Марвинци.

1оз к. Кепески, о.с, 89—99; В. Соколовска, о.с, и податоците за наодите од Марвинци од истиот автор.

91

Персеј (178-168 г.), последниот од династијата на Антигонидите, како што е познато, бил најголемиот противник на римската инвазија на Јужните делови на Балканот. Присуството на неговите пари е забележ-ливо поретко. Во Охридскиот музеј еден примерок, во Прилепскиот два; истражувањата кај Марвинци дадоа два примерока; по еден при-мерок од Велес — Кале, Стар Град и од Банско кај изворот. Малку е поголем бројот што е најден на подрачјето на Пелагонија, десет при-мероци.

104 Сите парчиња се од ист тип бронза — глава на Персеј

со фригиски шлем и крила/орел со раширени крила на молња, леген-дата ΠΕΡ. ВП (Τ. V 12).

Во западните делови на денешна Македонија и покрај тоа што стиг-нувале парите на македонските дури и на пајонските владетсли, во те-кот на III век се чуствува извесно економско гравитирање на ова под-рачје кон илирскиот брег. Најбројни се монетите на Дирахион и Аполонија. Единствен примерок на монета од епирскиот владетел Пи-рос е најден во прилепскиот регион со одличен квалитет (парата е при-ватна сопственост); оваа бронзена монета му припаѓа на типот — Зевсо-ва глава надесно/молња во дабов венец, легенда ΒΑΣΙ ПΥРР (Т VI-1).

105

Во Охридскиот крај се најдени осум парчиња од бронзени емисии на Аполонија (Т. VI-2) од типот — Аполонова глава/обелиск во венец, со легендата ΑΠΠΟΛΟ ΝΙΑΤΑΝ. Овие монети се датирани во втората чет-вртина на III век.

107 Интересно е да се забележи дека другите брон-

зени емисии на овој град ковени истовремено (Артемида/триножник, Дионис/корнукопија, Аполон/лира или вепар), не се застапени. Парите на соседниот град Дирахион, исто така коркирејска колонија, се јаву-ваат почесто. Од бронзените монети најчест е типот — глава на Зевс падесно/триножник, ΔΥΡ; на некои примероци се наоѓа името на магистратот. Во Охридскиот музеј се чуваат десет примероци.

108 Дру-

гиот вид бронзени пари нешто помалку застапени (четири примероци) е — глава на Хелиос надесно/клун на лаѓа надесно со името на магис-тратот ΦΙΛΩΝΟΣ и кратенката на градот ΔΥΡ. Се смета дека обете емисии се ковени во раздобјето од ΙΙΙ-Ι век

109 (Т. VI-3,5). Co оглед на

тоа што полното име на магистратот се јавува подоцна на дирахион-ските монети, (види кај сребрените пари), веројатно дека последниот тип бил ковен во II век.

Присуството на пари на илирските владетели не се истакнува особено. Во охридската збирка се чува само еден примерок на парите од Ген-тиос. Тоа е типот — глава на владетелот надесно со каусија/илирска лаѓа, со легендата [Γ]ΕΝ[ΤΙΟΥ]. Врз основа на досега изведената типо-логија и хронологија, таа емисија била ковена во монетарницата на Скодра, каде што подоцна во времето на автономијата, по 168 г. ќе биде сечена слична бронза,

110 Наместо глава на владетел ќе биде при-

кажан Зевс и истата лаѓа врз реверсот, само што легендата ќe биде изменета во ΣΚΟΔΡΙΝΩΝ. Поради се побројните наоди на почвата на Албанија, направен е обид да се класифицират и да се датираат пари-

104 в. Битракова, Лихнид V, бр. 45; К. Кепески, о.с, — ; И. Мнкулчиќ, и рекогноцирањата на авторот по долината на Вардар.

105 p. R. Franke, Die antiken Munzen von Epirus, Wiesbaden 1961, T. 54, 6p. 2—9, 258.

lo6 B. Битракова, Лихнид, V.

107 н. Ceka, Questions de numizmatique illyrienne, Tirana 1982, 62.

108 no соопштувањето на Д . Размоска.

109 Η. Ceka, o.c, 62.

110 A. Evans, On some recent diskoveries of illyrian coins, Num. Chron. XX 1980, 269—302; J. Brunsmid, Die inschrieften und Munzen der griechischen Stadte Dalmatiens, Wien 1898, 70—75. D. Rendic Miocevic, Prolegomena ilirskoj numografiji, Godisnjak CBI И1, Sarajevo 1965, 77; H. Ceka, Questions, 165.

92

те на градовите Лисос и Скодра кои одржувале тесни врски со последниот илирски владетел Гентиос.

111 С. Ислами смета дека Гентиос имал един-

ствен паричен систем и дека типот на монетата — глава на Гентиос/ли-бурнска или илирска лаѓа, е прв во хронологијата ковен и во монетарницата на Скодра и во Лисос. Во примероците на Лисос намес-то називот и титулата на владетелот стои името на градот ΛΙΣΣΙΤΑΝ. Во поранешните класификации овие пари на Лисос и се припишуваат на втората автономна фаза на градот, односно на римската доминација. Са-мо два примерока од Музејот на Тирана, истакнува споменатиот автор, стилско-занаетчиски се еднакви со другите примероци на парите на Ген-тиос од Скадарската монетарница. Од друга страна, X. Цека

112 изнесол

мислење дека, споменатиот тип Гентиос го ковел во втората фаза, однос-но при крајот на своето владеење кога консолидацијата на единството на државата била очевидна, па старите симболи (штит/кацига — од пораната емисија) се заменети со нови локални на таканаречената либурнска лаѓа, изведена само на монетите од илирските градо-ви. Последниот илирски владетел Гентиос на чело на илирскиот со-јуз, како што е истакнато, не ковел пари како монарх.

113 Тоа биле

емисии на илирските градови Скодра и Лисос, ковени во времето на автономијата, односно под управата на македонските владетели. Исти-те монетарници продолжуваат да коват пари под управата на Гентиос тринаесет години, само што во помали количини. Последниот попис што е изведен, наведува дваесетина примероци пари, вклучувајќи ги сите видови ковани во обете ковници.

114 И покрај нејасната легенда

на охридскиот примерок, може да се идентификува ковницата, со ве-ројатност Скодра.

Паралелно со бронзените пари од III век, најдени на илирското подрач-је продираат сребрените пари на Дирахион и Аполонија. За разлика од бронзените емисии кои поради локалната намена и ограничена цирку-лација стигнале во охридското подрачје, најисточно од центарот на ковањето, драхмите продираат и во другите краеви на Балканот. Среб-рените монети ги претставуваат драхмите од типот — крава со теле/Алки-ноева градина, квадрат со стилизирани флорални елементи.

115 Симбо-

лите се преземени од претходните ковења на автономното раздобје на IV век и од парите на владетелот Монуниос, или инсигнии на градот Коркира, кој и ги основал споменатите градови. Поранешните монети во вид на статер и тридрахмите на Монуниос не се присутни, додека драхмите како средство на размена допреле во повеќе краеви. Во Ох-ридскиот музеј се чуваат дванаесет примероци на Дирахион, три на Аполонија; во музејот во Струга два на Дирахион, еден на Аполонија; во Скопскиот музеј осум парчиња му припаѓаат на Дирахион, едно на Аполонија; во Прилескиот музеј има само пет примерорци од парите на Дирахион и десетина примероци кај колекционерите.

116 Во нумиз-

матичката наука споменатите драхми се датирани во раздобјето од 229-100 г.

117 Почетокот на ковењето се врзувал за 229 г. кога градовите

Аполонија и Дирахион морале да го прифатат римскиот протекторат. Бидејќи тежината на драхмата на овие градови (3-3,40 гр) била еднак-ва со викторијатите, се сметаше дека тогаш бил прифатен и римскиот монетарен систем. Мислењето дека овие драхми биле ковени до 100 г. пред н.е. било засновано врз фактот на се поголемиот продор на рим-скиот викторијат, но без некој посигурен доказ.

111 Ѕ. Islami, Le monnayage de Skodra, Lissus et Genthios, Iliria II', Tirana 1972, 439.

112 H. Ceka, Questions, 154. 113 D. Rendic Prolegomena, 79. 114 S. Islami, o.c., 439. 115 A. Maier, Die Silberpragung von Apollonia und Dyrrachium, ZN, n.f. 1,

1908, 1—33; B. Head, o.c, 256; R. Miinsterberg, Zur silberpragung von Dyrrachium und Awollonia, Montsblast der numizmatischen Gesellahaft xf Wien 1917, 267.

116 B. Битракова, Лихнид V, бр. 9—19; Β. Соколовска, Од збирката.. . бр. 93—97; Е. Петрова, Монетите на Аполонија и Дирахиум во Αρχ. м. МАА VII; прилепските наоди се во обработка.

117 A. Maier, o.c, 1—33; Β. Head, o.c, 256.

93

Голем број наоди, оставите на почвата на С Ρ Албанија, на Македо-нија, на Тракија до Дакија, овозможи нов пристап кон овој проблем.

118

X. Цека мисли дека почетокот на ковењето на парите датира доста рано, што е тешко да се прифати. Изгледа дека тој успеал во тоа што го про-должил времето на ковењето. Врзувањето на почетокот на ковањето за 229 г. и за релацијата со викторијатот е неодржливо.

119 Исто така и хија-

тусот кој настанал по 300 г. помеѓу ковањето на Монуниевите пари до сојузништвото со Рим оди во прилог на поставената теза за ковењето на драхмите во III век. Убедливо делува мислењето дека драхмите биле ковени во текот на I век и дека циркулирале заедно со римските дена-ри, што ни го докажуваат оставите од Албанија.

120 Годината на почето-

кот на ковењето на овие пари 325, според мислењето на истиот автор, тешко е да се прифати поради тоа што знаеме дека владетелот Мону-ниос во изворите

121 се споменува 280 г., така што времето на почето-

кот на ковењето на неговите пари би паѓало во првата четвртина на III век. Но во основа ги прифаќаме сите три последни фази на предложе-ната хронолошка поделба. Веројатно дека најстарата, или првата фаза треба да се согледа во рамките на III век, по владењето на Мону-ниос.

Најдените примероци на нашето подрачје не им припаѓаат на остави.122

Тие се набавени за збирките најчесто no пат на откуп; мошне ретко се најдени во текот на ископувањата, како наодот од Преспа, додека од затворени целини засега не поседуваме ниту еден примерок.

Според веќе истакнатата хронолошка класификација, во најстарата, втората фаза на ковењето според X. Цека (250-200 г.), треба да се вклу-чат неколку примероци пари. Тие имаат заеднички карактеристики: чисто поле на аверсот без кружно означување околу приказот на крава и теле свртено надесно и легендата, ознака на магистратот во кратени-ца; врз реверсот се наоѓа Алкиноевата градина, скратено име на градот и полно име на магистратот (ΚΛΕ/[ΑΠΠΟ] ΛΤΣΩΝΟΣ) (Τ. VI 4), ковени во Аполонија. На истата група и припаѓа уште еден примерок ковен во Дирахион, со полно име врз аверсот (ΔΙΟΓΕΝΗΣ/ΔΤΡ Α1ΣΙΠΠΟΤ) (Т. VII-1). Во охридските наоди еден примерок наведува иа размислување во врска со неговата хронолошка класификација. Имено, според хроноло-гијата на X. Цека, врз аверсот на Аполонија од 200 г. натаму, значи во третата фаза на ковење, забележано е свртување на приказот на кравата налево. Охридскиот примерок (Т. VI-6), ги има сите ознаки карактерис-тични за поранешното раздобје; исклучок прават само приказите свр-тени налево. Парите се мошне релјефно изведени на обете страни. На аверсот името на магистратот е означено со кратенката (ΣΩ), без круж-но поле. Врз реверсот кружното поле е слабо означено наспроти наг-ласената релјефност на симболите. Паѓа в очи дека буквите на двете страни се изведени најархаично во однос на другите пари : сигма со отво-рени хасти, ламда, пи, ни развлечени, алфа исто така има развлечени бочни страни, а средната линија хоризонтално и високо поставена. Во целост, епиграфската анализа зборува за пари што настанале во III век. Поради наведениот примерок ни изгледа дека свртувањето на приказот на драхмите на Аполонија треба да се смести во раздобје порано од 200 г., како што предлагал уште Ρ Минстерберг.

123 Тој наедно претпоста-

118 Н. Ceka, Questions, 27—52, 95—97.

119 Bo најновите истражувања прифатено е мислењето дека денарот и викто-ријатот се настанати меѓу 213—211 год., што иде во прилог на предложената тема, Н. Zehnacher, Moneta, Recherches sur Forganisation et Tart des emissions mon-netaires de la Republique romaine 289—31, I, Rome 1973, 327.

120 H. Ceka, Questions, 43; Deux tresors de drachmes il lyriennes et de deniers romains mis au jour a Tirana, Studime historike 1, 1966, 3—40.

121 F. Papazoglu, Porijeklo i razvoj ilirske drzave, Godisnjak V, Sarajevo 1967, 137; D. Rendic Miocevic, Ilirski vladari u svijetlu epigrafskih i numizmatic-kih izvora, Historijski zbornik XIX—XX, Zagreb 1966—67, 296.

122 B. f.n. 116.

123 H. Ceka, o.c, 31, Munsterberg, o.c, 261.

94

вил дека помеѓу двата соседа бил постигнат истовремено и договор за свртување на инсигните налево кај парите на Аполонија поради полес-но распознавање во прометот.

На нашето второ раздобје, третата фаза пo X. Цека (200-100 г.), му припаѓа најголемата група пари. Аверсот добива кружно поле со зр-неста линија; името на магистратот е комплетно на аверсот; во сегмен-тот на аверсот под или над централниот приказ се јавуваат симболите: орел на тризабец, грозд, глава на Хелиос (Т. VII-2,3,4).

Bo последното раздобје, во текот на I век се ковени групата пари со плиток рељеф или оние кои X. Цека ги нарекува имитации — антички фалсификати, поради нивниот голем продор на централниот и источ-ниот дел на Балканот. Овие примероци се работени од слабо сребро или од бронза со сребрен премаз, а на некои монети легендите се не-јасни. На реверсот на Аполонија квадратот има обли линии и тежината е редуцирана (Т. VI-8, Т. VII-5,6,7).

Bo нумизматичката наука главно било прифатено мислењето дека мо-нетарниците на Аполонија и Дирахион престанале со работа околу 100 г., како што предложи Мајер. Ho X. Цека успеал да воочи низа нови моменти во врска со ковењето на овие пари и во текот на I век до кра-јот на граѓанската војна во 49 г. и по тоа време кога Дирахион го из-губил статусот на слободен град, ставајќи се на страната на Помпеј.1

24

На парите од I век Алкиноевата градина добива обли страни, или остри агли на четириаголното поле. Покрај споменатите карактеристики на легендите на парите се појавуваат и имињата на магистратите од римската ономастика (МААРКО) (Т. VII-7).

126

Бројни имиња што се јавуваат на аверсот се однесуваат на магистра-тите, додека на реверсот биле испишани имињата на епонимите — при-тани. Поради големиот број наоди и можноста за согледување на оп-ределени соодноси во имињата од една и од друга страна, X. Цека

126

смета дека споменатата законитост се однесува на легендите на Дира хион; додека кај драхмата на Аполонија на аверсот било испишано името на пританот — епоним, а на реверсот името на магистратот што бил организатор на ковењето.

На сите примероци сребрени пари на Аполонија и на Дирахион, што се најдени кај нас, се јавуваат следните имиња.-

Дирахион :

Δωγενηζ Λυσίππου

Δρόμων Θεοτελεοζ

'Λκαιοζ Νικοτελεο^

Εύτυχοζ Θεοξενου

Ηρόδοτος Φιλοδαμου

Καλλικρατης1 Παρμενισκου

' Ηρακλειδαζ Άριμναστου

Κτητοί Μενεκκα

Μενισκοζ 'Αρχιππου

Μενισκος Διονύσου

Μενισκοι? Λυκίσκου

Ξένων Δαμενοζ

124 види f.n. 120; во трезорот од Тирана заедно со монета на Дирахион, која само што излегла од ковницата, најдени се и монети на конзулите Л. Кор-нелиус Лентулус и К. Клаудиус Меркелус кои што се наоѓале во придружба на Помпеј во Дирахион.

125 Е. Петрова, о.с.

ΐ126 н. Сека, Questions, 179.

95

ήενων

Μααρκοζ

Αφροδίσιος

Αρχιμήδης

Χαροπιναυ

Κλειτοριου

Φιλοδαμου

Νικοτελεος

Аполонија :

Κλε

Σ ω

Άριστην

Άρας"

Σωτελης

Λυσωνος

Λυσανια

Ψυλου

Έπικαδου

Ξενοφαντου

Паралелно со емисиите на владетелот Филип V и Персеј во II век на почвата на Македонија се јавуваат и таканаречените автономни монети. Сигурно се знае дека 185 година Филип V, подготвувајќи повторно војна со Римјаните, овозможил отворање на нови рудници и им дозво-лил на некои области и градови на Македонија ковење на монети, што инаку било забрането уште од Филип II. Co отворањето на напуштените и на новите рудници било овозможено користење на рудата со цел за ковење на сребрени и на бронзени монети истовремено со ковењето на пари од владетелот.

127 Ова ново платежно средство е присутно во до-

лината на Вардар, Пелагонија, Деуриопос, Дасаретида. Сребрените примероци се ретки, додека бронзата е доста застапена. Во Археолош-киот музеј се чуваат околу дваесетина примероци; тие се бројни кај колекционерите, додека по неколку примероци има во музеите на При-леп, Битола, Охрид од различни локалитети (Дреново, Кале — Стари Град, Велес, Тетово, Прилеп, Марвинци, Кратово, Голем Град — Преспа)

128 (Τ. VIII 1-4).

Познато е дека три области ги ковеле овие пари : Едонија со Амфипо-лис, Амфакситида со Тесалонике и Ботиаја со Пела.

129 Сите три ков-

ници на реверсот ја имаат легендата ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ или ΜΑ КЕ; емисиите од Тесалонике — Амфакситис, поради разликувањето од парите ковани во Амфиполис, го добиле монограмот ? или полното име на областа АМ-ΦΛΞΙΩΝ; и парите на Пела покрај ознаката на автономноста, за да се знае поопределено ковницата, го имаат монограмот Β или комплет-ната легенда ΒΟΤΤΕΑΤΩΝ.

Од монетарницата на Амфиполис се јавуваат следните примероци: Глава на Посејдон со лента/боздоган и легендата ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ во дабов венец, глава на Аполон со венец/лира (Т. VII-1,3), глава на Посејдон со тризабец/боздоган во венец, со истата легенда. Последниот примерок, исто така од бронза, е работен по примерот на римските сребрени пари таканаречени серати, со изрецкани краеви, што се појавиле во Рим околу 200 г., и брзо се прошириле по медитеранскиот простор.

130

127 Н. Gaebler, Die antiken Munzen Nord Griecheland, Macedonia und Paionia, Berlin 1906, 4.

128 B. Соколовска, Од збирката. . . бр. 1—5; И. Микулчиќ, о.с, 169, споме-нува повеќе локалитети во Пелагонија и Пајонија, 18 примероци на најдени монети; исто така наоди од рекогносцирањата од истиот автор по долината на Вардар; Голем—Град—Преспа, ископувања 1981 г.

129 Н. Gaebler, Die antiken Munzen 1906, 4 Τ. I; ibid., 1935, 1—7. 1 3 0 Примерот виден кај колекционарите.

96

Веројатно во Амфиполис била ковена и сребрената пара со максдонски штит на аверсот, во средината има боздоган, над кратенката ΜΑ КЕ; на другата страна е изведен шлем со монограми и со ѕвезда. Единствениот познат примерок најден на иашето подрачје е од охридскиот регион, со големина на диобол.

131

Монетите од областа на Амфакситида се присутни во јужните краеви на нашата Република. Се јавуваат следните примероци: Аполон/тринож-ник, легендата Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν Ω Ν со задолжителниот монограм на Амфак-ситида 4 (Т- VIII-4), Дионис/јарец. На областа Ботиаја и припаѓаат па7

рите: глава на Зевс надесно/молња, легендата Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν Ω Ν и моно-грамог на областа Β (Т. VIH-2).

Парите на градот Лихнидос (Т. VIII-5,6) со приказ на македонскиот штит, во средината четири крака ѕвезда/клун на лаѓа надесно, легендата ΛYX-Ν Ι Δ Ι Ω Ν , ΟД бронза, му се припишуваат на раздобјето по 185 г., кога се ковени автономните пари со дозвола на Филип V, поради економско-политичките причини.

132 Автономните пари ковени во градовите Пела

Тесалонике и Амфиполис, како што е веќе споменато, го носеле нас-ловот на автономноста или името иа областа во генитив; ниту еден при-мерок го немал како ознака името на градот како лихнидскиот. Един-ствено инсигниите се од истиот период како кај сребрените пари на Едонија — Амфиполис. Изворите зборуваат дека Лихнидос во 197 г.133 по битката кај Киноскефале Филип V го предал на илирскиот Плеура-тос. Од 170-169 г., во текот на III македонска војна, градот бил римска база.134 Ако го прифатиме веќе установеното мислење дека парите би-ле ковени под автономијата на Филип V поради еднаквите ознаки што се јавуваат на примероците од тоа време, сигурно во тоа раздобје од 186¬ 170 г. градот бил во рацете на Македонците, за што изворите не ни збо-руваа. Се наметнува прашањето дали со сигурност можеме да ги датира-ме овие пари во споменатото раздобје? Новото автономно ковење од страна на градовите Пела, Тесалонике и Амфиполис, по 168 или 146 г. под римска управа, ни дава можност да се посомневаме во датира-њето на лихнидските пари.

Емисиите на споменатите градови обилуваат со различни прикази, ги напуштаат инсигниите на поранешната автономност (штит, лаѓа), до-дска на реверсот името на градот е дадено во генитив (или во еднина или во множина). Поради сето тоа се поставува прашање дали не се лихнидските пари настанати можеби во време на римското републи канско раздобје, по 168 г., имајќи го предвид фактот дека овој град во Илирида за време на III македонска војна бил на страната на Рим-јаните?

Монетарницата на Лихнидос веројатно работела мошне кратко време. Засега се најдени само во Охрид четири примерорци,

135 еден (според

К. Реглинг) се чува во Цариградскиот музеј; два примерока се најдени во Албанија, еден кај Поградец, друг во непосредна близина на Билис (до градот Фиери), како обол во устата на покојникот. Веројатно пари-те циркулирале на потесното подрачје.

Автономното ковење на територијата на Македонија престанува со падот на македонската монархија во 168 г. По тој повод е воведена забрана на ковењс како и на користење на рудниците на сребро од

131 Примерот ми го посочи Д. Размоска. 132 К. Regling, Zur griechischen Munzen V, ZN XXXV, 1925, 255; Η. Мушмов,

Охридскит* монетарници, Македонски преглед-Б И, 1, Софин 1926, 69; В. Битра-кова-Грозданова, За ковницата на Лихнид, ΖΑ XXIII, 2. Скопје 1973, 297; Д. ВучковиН-ТодоровиК, Lychnidos — ковница новца још пре наше ере, Стпринар ΧΧΙΓ, Београд 1974, 158.

133 Види f.n. 145 во главата — Историски услови.

134 Види f.n. 152 во главата — Историски прилики.

133 в. Битракова, Ковница, 297.

97

страна на градовите. Co поделбата на четири македонски мериди ду-ри во 158 г. одново била издадена дозвола за користење на рудниците

и за ковсње на сребрени пари.136

Во краток период помеѓу 158-150 г. биле ковени тетрадрахмите со глава на Артемида Таурополос во македонски штит и со легенда на меридата во дабов венец (Т. VIII-7). Најбројното ковење на I мерида

е забележано и на нашето подрачје. Познати се десетина примероци, од кои четири од Археолошкиот музеј, еден од музејот во Велес, дру-гите од збиркмте на приватниците од локалитетите :

137 Тетово, Гостивар,

Охрид, Галиште-Мариово. На реверсот, покрај легендата ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΠΡΩΤΗΣ се јавуваат и монограмите gj "κ ΜΞ . Парите на II мерида, што биле ковени во помал број, со седиште во Тесалонике, не се застапени во нашите збирки. Од IV мерида, во која влегува и просто-рот на античка Пелагонија, биле ковени и бронзени пари, застапени исто така во збирката на Археолошкиот музеј. Тоа е тип глава на Зевс/боздоган во дабов венец, оо вообичаената легенда ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΤΕΤΑΡΤΗΣ, како и со монограмите № Ν< (Т. VIII-8).

Во текот на II и I век, според некои автори, по 187 г., според други, ио 168 г. или 148 г. до 40 или до 31 г. пред н. е. во оптек биле бронзени монсти со имињата на градовите во генетив (еднина или множина),

138 кои

и во време на автономијата и во републиканското раздобје ги ковеле: Тесалонике, Пела, Амфиполис (Τ. Х-1-8). Оваа бронза со незначителна вредност е мошнс застапена во сите наоѓалишта на Македонија; во иелагонскиот простор околу четириесет наоди, во долмната на Вардар околу педесет, од скопското подрачје ги чува Градскиот музеј — Скоп-је (необјавени),

189 од Археолошкиот музеј — Скопје се објавени 19

примероци, додека во меѓувреме пристигнале уште повеќе наоди; последните истражувања кај Марвинци дадоа 35 примероци пари од сите три монетарници,

140 по веќе познатиот ред на застапеност: Теса-

лонике, Пела, Амфиполис. Од Источна Македонија се познати наодите од Кратово и Струмица.

141 Во охридското подрачје се присутни пари

на споменатите градови, но поретко, се на се неколку примероци.

Засега можат да се регистрираат следните типови: Тесалонике:

— Глава на Дионис/коза стои, (Τ. Х-2) ΕΔΚΑΙΛ/έ(τους") Δ καί А/ = 187 год. — Глава на Атина со шлем/коњ во галоп — Зевс/афронтирани кози — Персеј/во дабов венец легендата на градот — Артемида/фар — Посејдон/клун на лаѓа (Τ. Х-3) — Јанус/два кентаура (Τ. Х-1), по 89 год. пр. н.е.

Пела :

— Глава на Аполон/лира (Τ. Х-6), 187-» — Деметра/крава која пасе (Τ. Х-4), 1 8 7 ^ — Посејдон/крава (Τ. Х-5), 187—168 год. -> — Глава на Пан/Атена Алкидемос, 187 ->

Амфиполис: — Глава на Артемида/две афронтирани кози (Τ. Х-8) , 187-31 год пр. н.е. — Глава на Посејдон/ коњ (Τ. Х-7)

136 н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1906, 3. 137 в. Соколовска, Од збирката, бр. 6—9; И. Микулчиќ, о.с, 167. 138 Н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1935, 34, 93, 117; Β. Head, o.c, 216,

244, 245. 139 и. Микулчиќ, Една остава, 169. 140 Β. Соколовска, Од збирката, бр. 17—36; исто така истражувањата кај

Марвинци од истиот автор. 141 И. Микулчиќ, Една остава, 169.

98

— Глава на Артемида/Артемида Таурополос — Глава на Зевс/афронтирана коза — Јанус/афронтирани кентаури, по 89 год. — Зевс/клун на лаѓа

Под управата на квесторите биле ковени бронзени пари во Амфиполис, Тесалонике и Пела, било со ликовните симболи на емисиите од времето на Филип V и Персеј и автономното ковење, било со задолжителните монограми што ја означувале областа Ботиаја и Амфакситида ( Έ Α ).142 X. Геблер сметал дека овие монети биле ковени 148-147 год. по прет-ворањето на Македонија во провинција. Во поново време е предло-жено ново датирање на овие бронзи. Имено ковењето на емисиите од квесторите Гајус Публилиус и Лукиус Фулкиниус во Македонија било извршено 168-166 г. по Π. А. Маккеј, кога за простор во новоосвоените области бил поставен Паулус Емилиус. Бидејќи изворите не даваат точни податоци кога споменатите квестори службувале во Македонија, ковењето слично со регионалните типови, со нивните имиња, блиску врзано за претходниот период, е земено предвид при предлогот за датирањето (главата на Персеј или Атена дури е заменета со главата на Рома). На нашето подрачје се јавува монетата — Атена со шлем/ коњ пасе и легендата ΓΑΙΟΥ ΤΛΜΙΟΤ ΠΟΠΛΙΛΙΟΥ, ковена во Пела со ознаката на Ботиаја (Τ. Х-9). Во Археолошкиот музеј на Скопје се чу-ваат неколку примероци, потоа наодот од Горна Клисура-Оморани (северна пајонска област).

143 Во охридскиот регион се наоѓаат пари на

овој квестор, ковани во Амфиполис со прикази на главата на Рома/ во да-бов венец легендата ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΓΑΙΟΤ ΊΆΜΙΟΤ ΠΟΠΛΙΛΙΟΥ; од истата монетарница четири примероци што потекнуваат од прилепски-от крај, ги чуваат колекционери. Г. Публилиус ковел пари и во Те-салонике со прикази: Дионис/коза во профил ΤΑΜ ΙΟΥ ΓΑΙΟΥ ΠΟΠΛΙ­ΛΙΟΥ, како и м о н о г р а м о т . Неколку примероци чуваат колекционерите. Од бронзените пари на квесторите се јавуваат и примероци од типот Смлен-маска/дабов венец D. ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ, ковени во 166-165 г. со оз-наката D(ecreto) — со одлука на сенатот.

144 Неколку примероци се чува-

ат кај колекционери, а еден е познат од светилиштето кај Клепа (во бли-зина на Стоби),

143 (Τ. Х-10).

Сребрените пари на републиканското раздобје ковени од страна на квесторите во почетокот на I век во Амфиполис, Пела и Тесалонике, се мошне ретки. Само два примерока се чуваат во Музејот на Стру-мица. Тоа се тетрадрахми од типот — глава на Александар со долга коса ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ/боздоган, цилиндрична посатка, столче, окружени со лаворов венец, CYYRA LEG · PRO • Q. Овие монети на легатот про-квесторот Г. Брутиус Сира (90-75 г.) биле ковани во Тесалонике за време на преторот Г. Сентиус Сатурнинус.

146

Во времето на римската управа на почвата на Македонија, во репуб-ликанското раздобје, паралелно со локалните пари постепено влегу-вале во промет и римските пари од италските и од монетарниците на веќе воспоставените провинции од просторот на Европа. Поединечни наоди се поретки наспроти оставите со голема количина на овие пари, најдени во последните години на подрачјето на CP Македонија.

142 н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1906, 4, ги датира 148—146 г., но P. A. МасКау, Bronze coinage in Macedonia, 168—166 Β. C. Museum Notes 14 N e w York 1968, 5 - 8 .

143 B. Соколовска, Од збирката, 11, 12; реконгносцирања на И. Микулчиќ кај Горна Клисура — Оморани.

144 Н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1906, 69 br. 212, ги датира во 142—141 г.; ново датнрање P. A. MacKay, о.с, 8—11.

145 Рекогносцирања на И. Микулчиќ. 146 Н. Gaebler, Die antiken Munzen, 1906, 10 Τ — I I I — 4 датира во 92—88, но no

Μ. Price, o.c, 46, датирани во 90—75 г.

919

Bo Музејот на Охрид има сдинаесет примероци, во Археолошкиот музеј — Скопје дваесет,

147 во прилепскиот дваесет. Но се познати четири

остави на републикански денари:

— Оставата од с. Витолиште (кај Прилеп) од околу 100 денари, еден дел се наоѓа во Археолошкиот музеј — Скопје;

148

— Оставата од локалитетот „Градишче" с. Глишиќ — Кавадарци, со 84 примероци; најстарите им припаѓаат на конзулите Гн. Гелиус и Κ. М. Пилипус (135-120 г.), додека најдоцнежни се од времето на Г. Јулиус КаесариЛ. Хостилиус Сасернус (48 год.). Монетите биле ковени во ковниците на Рим, северна Италија, Шпанмја, Галија, Мала Ази-ја и на Грција.14

9

— Оставата од локалитетот „Пирава" кај Валандово, претставува богат наод, околу 400 денари. Еден дел се наоѓаат во Археолошкиот музеј — Скопје, а другите кај колекционерите;

— Четвртата остава најдена при ископувањата во 1971 г. во сина-гогата — базилика во Стоби, брои 504 денари и една тетрадрахма во новоатички стил.

130 Денарите биле ковени помеѓу 158-125 г. според

имињата на конзулите. Изгледа дека оставата била скриена пред наез-дата на Скордиските во 119 г., која е позната според натписот од Лете недалеку од Солун.

ш

По 148 г. на нашата територија се присутни парите на тракиските гра-дови Маронеја и Тасос (Т. ΙХ-6,5). Бронзените пари на Маронеја се чуваат во збирката на Археолошкиот музеј — Скопје и два примерока во Музејот на Прилеп.

152 Тоа се пари од типот — главата на Дионис надесно

со бршланов венец/Дионис стои, држејќи грозд, стрели и облека, Δ Ι Ο ­Ν Υ Σ Ο Υ Σ Ο Τ Η Ρ Ο Σ Μ Λ Ρ Ω Ν Ι Τ Ω Ν , најчесто и моногармите на магиста-тот.

153 Присуството на тасоските тетрадрахми, ковени под римска упра-

ва со дозвола на римскиот сенат, е позабележливо. Се јавуваат во нао-ѓалиштата по долината на Вардар (шест прммероци кај колекционери-те), три се чуваат во Археолошкиот музеј — Скопје, од кои еден доа-ѓа од Струга, потоа по еден примерок од Голозинци (МУЗЕЈ на Титов Велес), од Охрид и од Музејот во Прилеп.

134 Сите споменати примеро-

ци пари му припаѓаат на вистинскиот тасоски стил ,за разлика од поз-натите антички варварски имитации кои во текот на I I - I век се при-сутни на поширокото Балканско подрачје. Во одделни наоди не се установени варварски имитации. Во литературата се споменува една остава од околината на Скопје, најдена пред I светска војна, што била составена од тетрадрахми на Тасос и од варварски имитации.

ш Спо-

менатлте тетрадрахми од Македонија имаат — глава на Дионис со бршлан и со цветови/Херакле стои, држи лавја кожа Η Ρ Α Κ Λ Ε Ο Υ Σ Σ Ω Τ Η Ρ Ο Σ Θ Α Σ Ι Ω Ν .

Ha оваа група и се приклучува и тетрадрахмата од Охрид со реду-цирана тежина, како тридрахма, од типот „цистофори" ковени во I I - I вск во шеснаесет малоазиски градови.

151' Пергамон, град на економска

147 Λ. Керамитчиев, Републикански новац. . ., 1—10 наодите од Охридската и Прилепската колекција не се објавени.

148 и. Микулчиќ, Една остава. In . 37. 149 Α. Керамитчиев Нумизнатичка остава од с. Глишиќ, 1 51—163 . 150 М. N. Crawford, The Stobi Hoard of Roman Republican Denarii, Studies

I, Titov Veles 1971. 151 F. Papazoglu, Plemena 224. 152 B. Соколовска, Од збпрката, 86 ; према трудот на К. Кепески во при-

прма. 153 в . Head, o.c, 251 . 154 в. Соколовска, Од збирката, бр. 8 8—90 ; И. Микулчиќ, Една остава. 168 ;

В. Битракова, Лихнид V, бр. 5. 155 и. Микулчиќ, Една остава, 168 f.n. 37. 156 в. Head, o.c, 534; F. Ѕ. Kleiner — Ѕ. P. Noe, The early cistophorie

coinage, Num. Stud. 14 New York 1977, 166 ; B. Битракова-Грозданова, Лихнид V, 74, бр. 6.

100

и политичка сила, во тој простор бил центар за ковење на овие пари што го поддржувале и градовите како Ефес, Ниса, Сард, Аполонија и др. На едната страна е cista mystica од која излегува змија, окру-жена со венец, а на другата сплет од змии и монограм (Πρύ-τανις) ΜΟΣ, кована од 200-133 (Τ. ΙΧ-7). Иако оваа појава на подрачјето на нашето разгледување е осамена, (еден примерок најден во Охрпд), врските со малоазиските културни центри се забележуваат и во дру гите наоди на Пелагонија и на долината на Вардар.

Атинските драхми од „новоатичкиот стил" продираат по долината на Вардар во II и во I век. Во веќе споменатата остава од Стоби со ре-публикански денари најден е и еден примерок од тие пари. Во Архео-лошкиот музеј — Скопје се чуваат шест тетрадрахми, популарно на-речени ,,γλαϋκεζ" (Τ. ΙΧ-3-4), поради задолжителниот був на реверсот (аверс главата на Атена со шлем). На реверсот, освен кратеницата ΛΘΕ, во ова раздобје се испишани и имињата на магистратите.

157

Најоддалечените монетарни врски на I век со медитеранскиот свет се претставени преку наодите на монети на Птолемеј XII (80-85 г.)

158

(Τ. ΙΧ-8). Египетскиот импорт ќе биде присутен на нашето подрачје и во духовно-материалната култура на подоцнежниот хеленизам.

157 В. Соколовска, Од збирката, бр. 101—106. 158 А. Керамитчиев, Изложба, бр. 29.

101

T. I

1. Лике јос (356—335), Археолошки музеј — Скопје, ф ал сифика т .

Lukke io s (356—335,) Muse e Archeo log ique de Skop je , f aux

2. Патраос (335—315), Голозинци, тетрадрахма .

P a t r o a s (335—315), Golozinci , t e t r a d r a c hme .

3 . Патраос , Демир Капија, драхма .

Pa t r ao s , Dem i r Kapi ja , d r a c hme .

4. Аудолеон, Охрид, тетрадрахма .

Audo leon, Ohr id , t e t r a d r a c hme .

5. Аудолеон, Прилепец , тетрадрахма, no 306 год. пр.н.е.

Audo leon , ap r e s Гап 306 av. η . e r e . P r i l e p e c , t e t r a d r a c h m e

6. Аудолеон, тетрадрахма .

Audo leon, t e t r a d r a c hme .

7. Леон, пo 285 год. пр.н.е.

Leon, ap r e s l ' an 285 av. n . e re .

8. Дропион или Доберос , колекционари .

Drop ion ou Doberos , co l l ec t ionneur s .

9. Диплајос, Ражинци, IV век, Бугарија .

Dypla ios , Razinci , IVe s . Bu lga r i e .

Τ.ΙΙ

1—4. Дамастион, Археолошки музе ј Загреб, од скспски регион.

Damas t i on , Muse e a rcheo log ique de Zagreb , de l a reg ion de Skop je .

5 . Александар III , Прилепец , ковница Сикион, I I I век, тетрадрахма . A l e x a nd r e III . P r i i epec , a t e l i e r de monn a i e de S icyone, I I P s., t e t ra­d r a chme .

6. Александар III , Прилепец , ковница Беотија (336—320), тетрадрахма .

A l e x and r e III , Pr i i epec , a t e l i e r de monn a i e de Beot i e (336—320), t e t r a d r a c hme .

7 . Александар III , Прилепец , ковница Милет, I I I век, тетрадрахма .

A l e x a nd r e I I I . P r i i epec , a t e l i e r de monn a i e de Milet , I I P s., t e t r a­d r a c hme .

8 . Александар I I I , Прилепец , ковница Амфиполис , тетрадрахма .

A l e x and r e III , P r i i epec , a t e l i e r de monn a i e d 'Amphipo l i s , t e t ra­

d r a c hme .

9. Александар I I I , Охрид, тетрадрахма .

A l e x a nd r e III , Ohr id , t e t r a d r a c hme .

10. Александар III , Охрид, драхма .

A l e x and r e III , Ohr id , d r a c hme .

T.III

1—2. Александар III , постхумна 315 год., Археолошки музеј , Скопје бронза .

A l e x and r e III . an 315 po s t hume , Musee a r cheo log ique de Skopje, b ronze .

3. Александар III , Охрид, бронза .

A l e x and r e III , Ohr id , b ronze .

4. Александар I I I , Археолошки музеј — Скопје, бронза . A l e x a nd r e III , Mu s e e a r cheo log ique de Skopje , b ronze .

5. Александар III , постхумна 315 год., Стубера, бронза .

A l e x a nd r e I I I , l ' an 315 po s t hume , S t ybe r r a , b ronze .

6. Филип I I I Аридеос (324—316), Долно Нере зи — Скопје, статер.

Ph i l i pp e I I I A r i d e e (324—316), Do lno Nerez i — Skop je , s t a t e r e .

7 . Филип I I I Аридеос, Прилепец , тетрадрахма .

Ph i l i p p e I I I Ar idee , P r i i epec , t e t r a d r a c hme .

8. Филип I I I Аридеос, Прилепец , тетрадрахма .

Ph i l i pp e I I I Ar idee , P r i i epec , t e t r a d r a c hme .

9. Селеук I (312—280), Охрид, тетрадрахма .

Se leucos I I (312—280), Ohr id , t e t r a d r a c hme .

10. Селеук I, Прилепец , тетрадрахма .

Se leucos Ier

, P r i i epec , t e t r a d r a c hme .

T.IV

1—3. Деметри ј Полиоркетос (306—289 г.), Прилепец тетрадрахма .

Deme t r i o s Po l io rce t e (306—289), P r i i epec , t e t r a d r a c hme .

4. Александар IV (323—311 г.), бронза .

A l e x and r e IV (323—311), b ronze .

5. Лизимах , no 306 год., Охрид, тетрадрахма .

Ly s imaque . ap r e s F a n 306, Ohr id , t e t r a d r a c hme .

6. Лизимах , no 306 год., Охрид, бронза .

Ly s imaque , ap r e s l ' an 306, Ohr id , b ronze .

7. Касандар (316—306 r.), Археолошки музеј, бронза .

Ca s s and r e (316—306), Mu s e e a rcheo log ique , b ronze .

8—9. Касандар (306—297 г.), Археолошки музе ј . бронза .

Ca s s and r e (306—297), Muse e a rcheo log ique , b ronze .

10. Касандар (306—297 г.), Охрид, бронза .

Ca s s and r e (306—297), Ohr id , b ronze .

1—3. Антигон Гонатас (277—239), Охрид, бронза .

An t i gonos Gona t a s (277—239), Ohr id , b ronze .

4—5 . Деметри ј I I (239—229), Прилеп , бронза .

Deme t r i o s I I (239—229), P r i l ep , b ronze .

6. Деметри ј II , Археолошки музеј, бронза .

Deme t r i o s II , Muse e a rcheo log ique , b ronze .

7. Филип V, тетрадрахма, Археолошки музе ј — Скопје.

Ph i l i p p e V, t e t r a d r a c hme , Musee a rcheo log ique — Skop je .

8. Фипип V, Археолошки музеј , бронза .

Ph i l i p p e V, Muse e a rcheo log ique , b ronze .

9. Филип V, колекционари, бронза .

Ph i l i p p e V, co l l ec t ionneur s , b r onze .

1 0—11 . Филип V, Археолошки музеј , бронза .

Ph i l i ppe V, Mu s e e a rcheo log ique , b ronze .

12. Персе ј , Прилеп, брозна .

Pe r s ee , P r i l ep , b ronze .

1. Пирос 297—272 год.

P y r r h o s (297—272), P r i l ep , b ronze .

2 . Аполонија, I I I — I I век, Охрид, бронза .

Apol lonie , I I Ie — I I

e s., Ohr id , b ronze .

3 Дирахион, I I I — I век, Охрид, бронза .

Dy r r a ch i on , I I P — Ie r

s., Ohr id , b ronze .

4. Аполонија, I I I век, Охрид, сребро.

Apol lonie , I I P s., Ohr id , a r g en t .

5 . Дирахион, I I I — I , Охрид, броиза .

Dy r r a ch i on , I I P — Pr s., Ohr id , b ronze .

6. Аполоиија, I I I век, Охрид, драхма .

Apol lonie , I I P s., Ohr id , d r a c hme .

7. Хистиаја, I I I век, Голем Град, тетраобол .

Hi s t i aea , I I P s., Go l em Gr ad , t e t r aobo l e .

8. Аполонија, I век. сребро, драхма .

Apol lonie , Ie r

s iecle, a r g en t , d r a c hme .

T.VII

7

1. Дирахион, I I I век, Охрид, драхма .

Dy r r a ch i on , I I P ѕ., Ohr id , d r a c hme .

2—4. Дирахион, II век, Охрид, драхма .

Dy r r a ch ion , I Ie ѕ., Ohr id , d r a chme .

5. Дирахион, I век, Голем Град — Преспа .

Dy r r a ch i on , Ie r

siecle, Go l em G r a d — P r e sp a .

6. Дирахион, I век, Охрид, драхма .

Dy r r a ch ion , Ie r

siecle, Ohr id , d r a c hme .

7. Дирахион, I век, Археолошки музеј, Скопје.

Dy r r a ch ion , Ie r

siecle, Musee a rcheo log ique , Skop je .

T.VIII

1. Едонија-Амфиполис, (185—168 год.), бронза , Археолошки музе ј

Edon i e -Amph ipo l i s (185—168), b ronze , Muse e a rcheo log ique , Skop je .

Скопје.

2 Ботиаја-Пела, бронза , Археолошки музеј , Скопје.

Bot t i ee-Pe l l a , b ronze , Muse e a rcheo log ique , Skop je .

3. Амфиполис (185—168 год.), Прилеп, бронза .

Amph ipo l i s (185—168), P r i l ep , b ronze .

4. Амфакситида-Тесалоника (185—168 год.), бронза .

Amphax i t i s -The s s a l on i que (185—168), b ronze .

5—6. Лихнидос, II век, Охрид, бронза .

Lychn idos , IP siecle, Ohr id , b ronze .

7. Монета на I мерида (158—150 год.), тетрадрахма .

Monna i e du p r em i e r d i s t r i c t (158—150), t e t r a d r a c hme .

5. Монета на IV мерида (158—150 год.), бронза .

Monna i e du q u a t r i eme d i s t r i c t (158—150), b ronze .

9. Ac, II век, Охрид.

Aes, IP siecle, Ohr i d .

T.IX

1—2. Атина, I V — I I I век, Прилепец , тетарадрахма .

A thene s , IVe — Ш

е ѕ., Pr i i epec , t e t r a d r a c hme .

3—4. Атина, I I — I век, Археолошки музеј , тетрадрахма .

A thene s , I P Pr, Mu s e e a rcheo log ique , t e t r a d r a c hme .

5. Tacoc (148-» ), Охрид, тетрадрахма .

Tha so s ( 1 4 8 ^ ) , Ohr id , t e t r a d r a c hme .

6. Мароне ј а (148-^V), Археолошки музе ј — Скопје, бронза .

Ma rone i a (148-> ) , Muse e a rcheo log ique de S k o p j e b ronze .

7. Пергамон, II век, Охрид тетрадрахма .

P e r g ame , I P siecle, Ohr id , t e t r a d r a c hme .

8. Птолеме ј XII (80—58 г.) Археолошки музеј — Скопје.

P t o l eme e XI I (80—58), Muse e a rcheo log ique , Skop je .

T.X

1. Тесалонике no 89 r. пр . н.е.

Tes sa lon ique , b ronze , a p r e s Ten 89 av. n . e re .

2. Тесалонике, 187 r. пр . н.е., бронза, Археолошки музе ј — Скопје Thes sa lon ique , F a n 187 a v a n t n o t r e e re , b ronze , Mu s e e a rcheo log i -qu e de Skop je .

3. Тесалонике no 89 r. пр . н.е., бронза, Археолошки музе ј — Скопје The s s a lon ique , b ronze , ap r e s Г ап 89 av .η . e r e , M u s e e a r c h e o l o -

q u e d e S k o p j e .

4. П е л а (187-> ), бронза, Археолошки музе ј — Скопје. Pel la , (187-^ ) , b ronze , Mu s e e a rcheo log ique de Skop je .

5. Пела (187—168 год.), бропза, Археолошки музе ј — Скопје.

Pe l l a , (187—168), b ronze , Mu s e e a r cheo log ique de Skop je .

6. Пела (187-> ), бронза, Археолошкм музе ј — Скопје.

Pel la , ( 1 8 7 ^ ) , b ronze , Muse e a rcheo log ique de Skop je .

7—8. Амфиполпс (187—31 год.), бронза, Археолошки музе ј — Скопје.

Amph ipo l i s (187—31), b ronze , Muse e a rcheo log ique de Skop je .

9. Г. Публшшус , П е л а (167—166), Археолошкп музе ј — Скопје.

Ga i u s Poub l i l iu s , Pe l l a (168—166), Mu s e e au r cheo log i que .

10. Монет а на квесторите (166—165).

Monna i e de que s t eu r s , (166—165).

Ε П И Γ Ρ Λ Φ С Κ И С П О М Е Н И Ц И

Грчките епиграфски споменици настанати пред дефинитивната римска доминација на нашето подрачје се среќаваат во поскромен обем. Ка-мените споменици имаат најчесто сепулкрален карактер, ретко доку-ментарен. Култните натписи со монументална форма засега уште не се познати. Втората група споменици што презентира епиграфски материјал претставуваат различните предмети. На нив се испишани имињата на сопственицнте или припадноста, како на накитот, парите, стригилисите. Третата група натписи се јавува на керамичките садови со имиња на херои втиснати околу релјефните претстави од грчката митологија, илп пак со името на сопственикот — мајсторот.

Проучувањето на натписите зборува за епиграфските одлики на со-седниот македонско-хеленски свет. Анализирајќп ги спомениците по хронолошки ред ќе настојуваме да ги презентираме епиграфскпте белези како и содржината на текстовите.

1

1. Натписот на Стелата од Стубера е посветен на Аристонике — ќер-ката на Теодорос (Άριστονίκη Θε[ο8ώ]ρου Θεόδω[ρΚ 'επ[. . . . ] ο . . ) Bo прилог на датирањето што е изведено по пат на стилска анализа на релјефнпте претстави и комплетното конципирање на надгробниот споменик се наметнуваат и палеографските знаци (Т 1-1). Натписот претставува еден од најстарите епиграфски споменици на хеленистич-кото раздобје на разгледуваното подрачје.

2

Една од суштествените карактеристики претставува буквата пи со дес-на пократка хаста; потоа округлнте букви што се помали, омега е обликувана во форма на лак на мост, тхета со точка во средината, додека надворешните линии кај сигма се полусферични, кај капа коси-те хасти не ја достигаат висинанта на буквата. Стелата е датирана во крајот на IV век пр. н.е.

3

2. На бронзените стригилис од Демир Капија, гроб 45 (T.I-2), е втис-нат натписот Νομηνιο(£?), на внатрешната страна на дршката.

4 Едине-

твено некрополата кај Требениште, во ископувањетс од 1958 година, даде еден стригилис (од V век пр. н. е. со натпис што зборува дека предметот му прииаѓал на потпишаниот (Άντιμάχεία είμί)5. Hиe може-ме само да претпоставиме дека стригилисот му припаѓал на Номени-ос или на мајсторот што го изработил и го потпишал своето име. Што се однесува до епиграфската анализа, натписот не дава некои суштес-твени одлики. Одвај се забележува дека ни има пократка десна хаста,

ι П а л е о г р л ф с к а т а а н а л и з а в о г л а вно с е о с л он у в а н а п о з н а т и т е д е л а : Ѕ . R e i n a c h , T r a i t e d ' e p i g r a p h i e g r e c q u e , P a r i s 1885, i W . L a r f e l d , H a n d b u c h d e r a t t i -s c h e n I n s c h r i f t e n , L e i p z i g 1902.

2 Д . ВучковиК-ТодоровиК , S t y b e r r a — а н т и ч н о е п о с е л е н и е в с еле Ч е п и г о в с

в о к р е с и о с т н х П р и л е п е , A I U IV, B e o g r a d 1963, 6 8 ; F . P a p a z o g l u , I n s c r i p t i o n s d e P e l a g o n i e , B C H X C V I I I , 1974—1 , 279.

3 F . P a p a z o g l u , ib id . , 279. 4 B . Соколо в ск а , Н о в и ј а а р х е о л о ш к а и с к о п а в а њ а у Д е м и р Капи ји , С т а р и н а р

XX IV—XXV , Б е о г р а д 1973—74, 189.

ѕ В . Л а х т о в , И с к о п а в а њ а на н е к р о п о л а т а к а ј Т р е б е н и ш т е 1958, Л и х н и д I , О х р и д 1954, 40 ; н а п р о с т о р о т н а СРМ п о з н а т е с а м о е д е н н а т п и с о д п р е д х е л е -в и с т и ч к о т о р а з д о б ј е н а с т е л а т а о д Ц р н о б у к и , L j . P o p o v i c , D e u x r e l i e f s f u n e r i e s d e M a c e d o i n e , ZA V I I , S k o p j e 1957, 252, т у к а c e п р е т с т а в е н и р е л ј е ф н т е a не п н а т пи с о т .

103

додека кај буквата ми мошне слабо се видливи дивергентните хасти. Инаку, стригилисот е датиран според другите наоди приложени во гробот во крајот на IV век пр. н. е.

3. На надгробната стела од Демир Капија е сочуван само горниот дел без фигурални претстави. Фронтонот е слично конципиран со прет-ходниот каменен споменик. Сочуван е натписот Μητρόβιος Αγαθοκλέους (Τ Ι-3)6. Формата на буквите исто така му е блиска на натписот од Стубера: епсилон има еднакви линии, омикрон е доста намален, кај сигма и ми хастите се дивергентни; тхета сега во средината добива линија, која според В. Ларфелд се јавува најрано во втората половина на III век.

7 Најархаичен изглед има алфа, во еден случај, каде што

средната хаста оди од долната лева линија, кон десната линија до сре-дината. Ваква форма на алфа е позната во V век пр. н. е., за да се јави пак на натписите во I век на нашата ера. Сепак се работи за спо-меник кој настанал во III век пр. н. е., како што е веќе датиран, зе-мајќи ја предвид комплетната стилска и палеографска анализа.

4. Шлемот од фригиски тип, најден во кругот на Охридско Езеро, сега се наоѓа во берлинскиот музеј на СРГ, дава уште еден натпис од хеленистичкото раздобје.

8 Буквите се изгравирани на задниот дел на

шлемот (βασιλέως· Μονουνίου) (Τ 1-4). Облите букви се помали од другите, сигма има дивергентни и полусферични хасти, исто така и ми, а кај ни десната хаста е пократка. Палеографската анализа збо-рува за првата половина на III век, што се вклопува во времето на управата на владетелот Монуниос.

9 Тоа наедно е единственото име на

владетел забележано на епиграфски споменик, исклучувајќи ги пари-те. Што се однесува до познатите пари со натпис на овој владетел, ковени во Дирахион (крава со теле/Алкиноевата градина), таков не е најден на подрачјето на нашиот интерес. За припадноста на шлемот постои мислење дека е можно да бил сопственост на некој војник од војската на Монуниос или од кралската гарда.

10

5. Сребрениот прстен од некрополата кај Делогожда содржи краток натпис очевидно од хеленистичкото раздобје. Анализирајќи ја порака-та ми се чини дека треба да се прочита: Συβρινος ειμί Τάτα δiδoι. (Τ 1-5). (Сивринос сум подарил (прстенот) на Тата). Неправилните букви, намалениот омикрон, сигма со паралелните и дивергентни хас-ти зборуваат за развиено хеленистичко раздобје. Но, буквата ни со десна пократка хаста го враќа натписот малку наназад, сигурно на преминот од III во II век. Познатиот натпис од Деметриас, посветен на владетелот Антигон Досон и на Филип, датиран меѓу 227-221 годи-на, го поткрепува нашиот предлог. На овој натпис сигма има благо дивергентно поставени страни и малку сферични, кај бета горниот дел е поизразен од долниот, кај алфа страничните линии се благо сферични, додека попречените високо се поставени. На истиот натпис се забележува и присуство на јота адскриптум (ΦΙΛΙΙΊΠΩΙ)11.

6 Б Ј о с и ф о в с к а , В о дич н и з л а п и д а р и у м о т , Скоп ј е 1961, 26 ; F . P a p a z o g l o u , В С Н X C V I I I , 1974, 279.

7 V . L a r f e l d , о . с , 473 . 8 T h . W i e g a n d , A m t l i c h e B e r i c h t e a u s d e n K o n i g . k o n s t s a r m m l u n g e n z u

B e r l i n 33, 1911—12 fig. 16; L . U g o l i n i , A l b a n i a a n t i c a I , 1927, T . XCV, fig. 113, n o F . P a p a z o g l o u , U n t e m o i g n a g e s u r M o n o u n i o s l ' l l l y r i e n , Z A XXI , S k o p j e 1971, 179.

9 D . R e n d i c - M i o c e v i c , P r o l e g o m e n a i l i r s k o j n u m o g r a f i j i , G o d i s n j a k C B I I I I , 1965, 8 1 ; i d . I l i r s k i v l a d a r i u s v i j e t l u e p i g r a f s k i h i z v o r a , H i s t o r i j s k i z b o r n i k 19—20 , Z a g r e b 1966/7, 2 5 9—302 ; F . P a p a z o g l o u , ZA XXI, 6971, 182.

1 0 P . A m a n d r y , C o l l e c t i o n P a u l C a n e l l o p o u l o s , A r m e s , B C H XCV , 1971, 592, r o и зн е с у в а м и с л е њ е т о н а S c h r o d e r ко ј см е т а д е к а ш л е ^ о т е з е м е н о Д к р а л -с кио т м а г а з и н о д в о ј ници т е н а к р а л с к и т е т р у пи .

11 J . P o u i l l o u x — Ν . Μ . V e r d e l i s , D e u x i n c r i p t i o n s d e D e m e t r i a s , B C H L X X I V — 1 9 5 0 , 52.

104

6. Веќе опишаната стела од Дебреште — Прилеп со претстава на за-душна гозба дава најдолг сочуван натпис на предимското раздоб је на почвата на Македони ја (Τ. II-1) 1 2 Натписот е епитаф , изведен во хек-саметар , а му е посветен на Атидо/Каласовиот син ( Ά τ τ ί δ ω Καλά) кој живеел седум декади и уште шест години (Τ ΙΙ-1). ( Атидо бил драг и мил, ги оставил синовите и драгата сопруга Матеаис , Лисаниевата ќ е р к а (Ματεαΐς Λυσανίου),κοΗ му го подигнале овој споменик) . По д нат-писот се потпишани уште две лица : (Γοργίας Επιγόνου, Παράμονος Μνασέου):

Τον δ' άγανοϋ λεύσεις ανδρός τάφον, ός π ο [ . . . Τόνδ' άγανοϋ έπτά ετών δεκάδας· εκ τ' έβίωσεν έτ[η, Ά τ τ ί δ ω , δς θνήσκει τέκνα τέκνων είσιδών. Ούτοί §ως £ζη κεχαρισμένος ήτο φίλοισ[ι, νΰν δ' άλοχός τε φίλη και ύιέες οΰς άπολ[είπει μνημήον τεΰξαν · σύ δέ χαίρε τισασμέ[νος . . . σύ δέ χαιρετίσας με πά[ρελθε] Ά τ τ ί δ ω Καλα. Ματεαΐς Λυσανίου χαίρε. χαίρε[τε] Γοργίας Έπι[γό]νου, Παράμονος Μνα[σ]εου, Ά τ τ ί δ [ ω .

Читање no Φ . Папазоглу Читање no Ж. Буске

Буквите на натписот релативно се неправилни ; алфа мма средна ли-ниа рамна, епсилон има еднакви хасти, зета исто така е со вертикална линија, ми со дивергентни и обли хасти, ни со пократка десна страна Омикрон и тхета се изведени малку помали од другите букви, додека сигма е со две дивергентни линии. Натписот е д а тиран во времето на подоцнежниот хеленизам. Се забележува дека недостигаат apices , чија појава се врзува за II и I век. Кога ги разгледуваме епиграфските спе-цифичности , ни изгледа дека натписот настанал пред средината на II век, токму поради сите неправилности во изведувањето на буквите и недостасувањето на апексите .

7 . Еден од ретките епиграфски споменици секако претставува наодот од Бучин — кај Прилеп.

13 Фрагментот од бел мермер со натпис е из-

веден во вид на стела со тимпанон, што е пресечена во долниот дел (Τ II-2). Натписот се однесува на еден документ од „министерството" на македонските владетели. Имено , писмото е мошне грижливо из-ведено, омикрон и тхета се многу помали отколку другите букви; исто така тхета има само точка во средината, омега е малку помала ; стра-ничните линии кај ми се благо обли. десната линија кај пи е пократка , додека горната продолжува надесно. Сите наведени одлики зборуваат за кра јот на I I I век. Од друга страна, а л ф а добива средна пресечена линија, што е типично за II век, додека апексот недостига .

Δούλης Νικολάωι. Τ ή ς επιστολής ής έγε-γράφει ό βασιλεύς περί των κατά τά Δαίσια πέπομφα προς σέ το άντίγραφον. Φρόντιζε [ο]δν περί έκαστων, ίνα και συντελήται ώσπερ οΐεται δεΐν γίνεσ&αι. (vacat) (vacat) "Ετ(ους) η ' , Άπελλαίου κ[η'] [Ό βασιλ]εύς την είς τά Δαίσια δαπά-

[νην πίαρά τοις έν [-- ίνα και] συντε­λ ή τ α ι ?

Β ο натписот се вели како Дулес му врачил на Никол ао с копија на писмото напишано од владетелот (чие име недостига, оштетено е) во поводот на церемони јалот околу пра зникот Даисија (Δαίσια). Исто т ака во натписот се вели како Никол ао с треба во врска со споменато-

» 2 F . P a p a z o g l o u , B C H X C V I I I , 2 75 ; J . B o u s q u e t , A p r o p o s d e s . . I n s c r i p t i o n s d e P e l a g o n i e " , B C H X C V I I I , 1974, 8 1 7 - 8 1 8 !

i s F . P a p a z o g l o u , N o u v e a u f r a g m e n t d ' a c t e d e l a c h a n c e l l e r i e m a c e d o n i e n n e , K l i o 52, W i e s b a d e n 1970, 308 ; л о к а л и т е т о т Б у ч и н c e и д е н т и ф и к у в а c o д е -у р и о п с к и о т г р а д А лком ен а , I . M i k u l c i c , T I R , L j u b l j a n a 1976.

105

τ ο да постапи според жслбата на владетелот. Натаму , се споменуваат месецот апелаиос (втор по рсд во македонскиот календар) и осмата година од почетокот на владеењето на споменатиот крал како датум на овој настан. Ф. Папазо глу натписот го поврзува со управата на Филпп V, па го датира околу 215-214 година, осум години по презе-мањсто иа власта. Како што е веќе укажано , веројатно дека Дулес претставувал Па јон од Деуриопос , кој бил командант на овој pen-i­on. Тој му сс обрнал на функционеро т на градот (Алкомена) Николао с кој му бпл потчинет . Поради оштетувањето не се знае натаму каква Оила содржината на пораката . Позна то е од подоцнежните натписи дека во овој крај се славел пра зникот посветен на божицата Пасикрата во римски период.

14 Биде јќи овој пра зник бил славен во месец даисиос,

односно мај , потврден со натписот од Суводол од I I I век на н.е., може да се помислува дека празникот Даисија посочен на нашиот споменик исто така и е посветен на божшдата Пасикрата .

Лко се вратимс пак на определени палео графски карактеристики ќе видиме дека тие водат и во II век (алфа, пи, паралелни хасти кај сигма). Сигурно е дека натгшсот се поврзува за владетел од III или од II век. И покра ј големата веројатност дека актот настанал во времето на Филип V (212 г.) не се исклучува можноста на владеењето на Персе ј , односно времето околу 171 година, исто така по осум години од нсговото пре-земање на власта.

8. Стелата од Олевени (Битолскиот крај), позната долго во нау-ката, претставува еден историски докумеит што зборува за судирот на нспознато племе (Κατλεστώνες) под раководството на владетелот Филип ( ' ) со Дарданите.

15 На доста оштетениот спомсник натписот е со теш-

котија реконструиран (Т 1-6). Како датум на подигање се споменува ме-сецот панемос , 16 години од почетокот на владеењето . Ф. Папазоглу i ο поврзува овој судир за Филип V, па смета дека е натписот поставен

1. р е д

2

*- · it

3. „ 4. „

5. „ 6. „

7. „

8. „ 9. „

10. „ и. „ 12. „

13 . .

Τ A . . . Α Ν

Α Γ Τ A

Τ A Χ Ρ Σ . . . Α

Α Ν Τ Ε Σ . . . Σ Σ

Α Ν Α Τ Ε Τ Ε Ο Ν Τ

Α Ν Ε Σ Τ Α Τ w Ν Τ

Г Σ . I I I Α Ν ω

Κ Α Τ Λ Ε Σ Τ (.(

Α Τ Λ ς Α Μ Σ Ν ο I

Τ Ο Г Β Α Σ 1 Α Ε ω Σ Φ Ι Λ Ι

IΓ Ο Γ Π Ρ Ο Σ Δ Α Ρ Δ Α Ν Ε .

Λ Α <Λ)Λ Η Σ Α Ν Τ Ε Σ

Αδταριβται

τά χρείματα(?)

part. aor.

άνανεύσοντ[ες]

άνεστάτουν τ .'..

Κατλεστώ[ν ΐ : πα]-

ραταξάμενοι

II τοΟ βασιλέως Φιλΐιί-

.. που πράς Δαρδανέων

λαί) λήσαντες

[ . . . 3 l i g n e s . . . ]

4 [ . . . . Τ Α . . Λ Ν . . ]

[. .]α-να.[ ]

[. .]ον. ταϋτα [εί]ς τούς [.

[...'ΣΑΧΡΑ NJavfct-

8 [γρά]ψ*ντες zk, σ[τή-

[λην] άνά[θ]ετε έν S.i

έπίφαν[ε]οτάτωί τ[ό]π[<»'·

έτου; fi' Πανήμου [..

12 [. .>.κτλεστων [οι πα-

[φ.τσ.ίίαζνϋΐ ζπΐ

τοϋ βασιλέως Φιλίπ­

που -?ος Δαρδανε[ΐς

16 [.Α.... ή]σαντε:

Ч и т а њ с н а Η . В у л и ќ Ч и т а њ е n o Φ . П а п а з о г л у

во 206 , година, во панемос, во дсветтиот месец по македонскиот кален-дар, односно во месец јуни. Биде јќи на натписот не се кажува поопре-делено кој владетел е во прашање , Ф. Папазо глу размислува и на мож-носта за подигање од страна на Филип II.

16 Во прилог на ваквата

интерпрстаци ја на споменикот одат нсториските извори и некои епи-гр афски карактеристики . На подрач јето на античка Македони ја не

ι * Н . ВулиН, С п о м е н и к X C V I I I , Б е о г р а д 1948, п . 5 8 ; Z . D u l , D i e G o t t e r -k u l t e N o r d m a k e d o n i e n s i n r o m i s c h e r Z e i t , M u n c h e n 1977, 116.

i s H . Вулип , С п о м е н и к X C V I I I , 1948, 2 1 n . 5 3 ; F . P a p a z o g l u , P l e m e n a . . .

i « F . P a p a z o g l o u , I n s c r i p t i o n h e l l e n i s t i q u e de L y n c e s t i d e , ZA XX, S k o p j e 1970, 9 9—113 .

106

постои ниту еден каменен споменик со сличен начин на пишување. На овој пак споменик, како што е веќе истакнато, се јавуваат аглесто из-ведсни буквите сигма, ета, омега. Истата авторка наоѓа аналогија на натписите изведени на тула, додека на соседното епирско подрачје слични карактеристики се јавуваат на камените споменици од средината на IV век. потоа во текот на III век, дури до времето на владетелот Персеј.

9. Надгробната стела на војникот од Марвинци носи натпис Ζωίλος Ίσχολάου17 (Τ I-7). Буквите главно се изедначени, единствено заостанува омикрон, со тенденција и тој да се помести до висината на другите; зета има вертикална црта, која инаку ретко се среќава, но е идентична во сите четири векови пред нашата ера; алфа има искршена средна линија, додека сигма има паралелни линии. Според В. Ларфелд овие две последни букви имаат ваков изглед во времето меѓу 225-150 година. Исто така сс забележува употребата на апексот на аглите на буквите, кој во подоцнежните векови на хеленизмот е и многу повеќе нагласен. Ни изгледа дека натписот треба да се датира во втората половина на I век пред н.е.

10. Единствен сепулкрален натпис од охридското подрачје преставува стелата од локалитетот Требенишко Кале.

18 Тој ја содржи вообичаената

хеленистичка форма на надгробните споменици: Αμύντας Αλεξάνδρου χαίρε (Τ 1-8). Ακο направиме епиграфска анализа ќе видиме дека не се поврзува за веќе познатите натписи: буквите сс издолжени и неизедна-чени, омикрон е со помали димензии од другите букви; му се придру-жува и делта; исто така и епсилон има еднакви линии, додека сигма добива паралелни хасти; кај алфа средната линија е спуштена кон дес-но или е искршена. Според надгробната формула и според споменатитс карактеристики, натписот му припаѓа на времето меѓу II и I век.

На монетите настанати на нашето подрачје, ги среќаваме имињата на пајонските владетели Леке јос , Патраос, Диплаиос, Аудолеон, Леон.

19

Нивните имиња биле напишани најпрвин на калап, веројатно од добри познавачи на писмото, во раздобјето од средината на IV до средината на III век. На овие натписи се забележливи сите одлики што се при-сутни на другите антички пари на ова раздобје. Кај Ликкејос, на капа обете хасти се пократки што не ја достигаат висината на буквите, оми-крон е намален. На парите на Патраос, пи има пократка десна хаста, алфа рамна средна хаста, а страничните се малку сферични. Кај пари-те на Диплаиос, (според фотосот) само пи може да се издвои, со десна пократка хаста, кај Аудолеон се забележуваат се уште слични тендеции што се присутни и на преминот од IV во III век, омикрон мошне мал, сигма со полусферични и раширени хасти (види ги илустрациите кај монетите (Τ. I).

На подрачјето што го разгледуавме, во хеленистичкото раздобје, единст-вено со сигурност знаеме дека пари се ковени во Лихнидос. На парите како што е познато, стои насловот Λυχνιδίων20. Натписот не дава некои определени епиграфски белези. Буквите се мошне правилно изведени, единствено кај ни втората хаста е малку пократка, додека омега исто

17 Б . Ј о с и ф о в с к а , И з в е ш т а ј ο а р х е о л о ш к о м и с к о п а в а њ у к о д с е л а Мар вин а -ц а , Г З Ф Ф 19, Ѕ к о п ј е 1967, 330 ; F . P a p a z o g l o u , B C H X C V I I , 1974, 279.

1 7 Η . В улин , С п о м е н и к X C V I I I , 1948, Ν . 2 7 0 ; Β . Л а х т о в , Н о в и н а т п и с и во Охрид и охридско, ZA VI, 1956, 169; F. Papazoglou, BCH XCVIII, 1974, 279.

19 Види f.n. 8, 29 во главата — Монети.

20 Κ . R e g l i n g , Z u r g r i e c h i s c h e n M u n z k u n d e V , Z N 35, 1925, 2 5 5 ; H . Муш-мов-Б, О х р и д с к и т % м о н е т а р н и ц и , М а к е д о н с к и преглед-Б I I — 1 , С о ф и ј н 1926, 69; Β . Б и т р а к о в а - Г р о з д а н о в а , З а к о в н и ц а т а н а Л и х н и д , ZA XX I I I , 1973, 73 .

107

така е помала од другите (монети Τ VIII-5-6). Бидејќи и инаку парите се датирани во почетокот на II век, споменатите карактеристики се вклопуваат донекаде во поставената хронологија.

Уште една група споменици даваат епиграфски материјал. Тоа се натпи-сите испишани врз релјефните чаши (Τ.III). Познатиот примерок од Демир Капија со приказ на расправата на Агамемнон и Ахил има нат-пис од кој е сочуван само еден дел Αγαμέμνων 5 Α χ . . . 2 1 . со сигурност се знае дека релјефните чаши со сцени од Илијадата и од грчките драми се изработувани од средината на II до крајот на I век на старата ера. Тоа секако е периодот во кој настанал овој примерок. Што се однесува до буквите, за прв пат среќаваме курзивна форма кај ми, омега, како и лунарно епсилон. На камените споменици од хеленистичкото време оваа графија е непозната. Единствено лунарното епсилон се среќава на крајот од I век на старата ера.

22 Тенденцијата за воведување на кур-

зивот веројатно е врзана за влажната глина врз која лесно се изведу-вале овој вид букви. Веќе е одамна истакната појавата на курзив исклу-чиво на папирусите од птолемејското раздобје.

23 Натписите се среќаваат

исто така и на типично локалната керамика од Дрен — Змеовец. На еден сив кантарос се изведени натписи со гравирање и техника на укра-сување на Гнатија вазите (со течна глина) ... σιοσπαπα... ωρ Δημήτριου...; на дното на посатката окер печена, се чита σων Ποσιδωνιου, што е изведено со врежување пред печењето. Овие посатки, според формата и факту-рата, датираат од крајот на III до I век. И тука е забележлива појавата на курзивно писмо како на споменатата релјефна чаша (Т Ш-4,5).

Истражувањата кај Марвинци дадоа неколку пимероци на релјефни чаши со натписи. На фрагментот со претстава на Амазономахија се чита . . . ΝΟΣ . . . Буквата ни е доста широко изведена, омикрон е нама-лен, додека сигма е аглеста со три хасти. Потоа на другите релјефни фрагменти ги читаме имињата Λεων . . . ησιγι, Νευτος·, Κασσαν8(ρα?) (Τ ΙΙΙ-6, 8, 9, 11). И покрај тоа што е присутен начинот на пишувањето на камени споменици, можеме да заклучиме дека секогаш ќерамича-рите не се држеле на строго определените и познатите законитости. Во таа смисла можат да се наведат примери како: премногу развлечените букви кај натписот — Леон — или дивергентните хасти кај сигма, или нејзината четвртеста форма што врз камените споме-ници влегува во употреба дури I век на нашата ера според С. Ренак, или според В. Ларфелд меѓу 50 год. пред н. е. до 50 год. на н. е., или лунарната сигма присутна на камените споменици од крајот на I век пр. н.е.

24

Најстариот натпис што е најден на нашето подрачје изведен на кан-таросот од с. Горенци — Охрид, изгледа дека е од атичка провениен-ција, со испишано име на богот Пан (Flavor) (Τ Ш-1). И покрај но-тата на курзивност, буквите се карактеристични за крајот на IV и III век, како што се датара и кантаросот (пи со десната пократка хаста, ни развлечено, омега мало, сигма со обли хасти).

Двете плочки од калај од Димир Капија, со тешко читливи натписи ги споменуваат имињата Αοχιμ[οζ], Λυκο[ζ] Άλιπο[ζ] (Τ 1-9, Τ. ΠΙ-2). Тие потсетуваат на металните плочки најдени во Атина во бунарот Дипи-лон Βι, со намена на сигнирање на името на коњот со прекарот и него-вата цена, датирани од 300-261 година. Веројатно дека и во нашиот случај се работи за таква намена или означување на припадноста на некој друг предмет на кој биле прицврстени.

26

2 1 D . V u c k o v i c - T o d o r o v i c , U n v a s e h o m e r i q u e d e M a c e d o i n e , B u l l . A c a d , s e r b e NS 7 , 1959, 9—10 ; id. А н т и ч к а Д е м и р Капи ј а , С т а р и н а р X I I , 1961, 263 ,

2 2 ѕ . R e i n a c h , о . с , 207. 23 I b i d . 24. Ѕ . R e i n a c h , 207, W. L a r f e l d , o . c , 485 . 25 И з л о ж б а , 1980, б р . 333. 26 Co и с т р а ж у в а њ а т а о д И . М и к у л ч и ќ в о д е н и в о о к о л и н а т а н а Д е м и р Ка-

пија , н а ј д ени с е м е т а л н и л е н т и п р е к л о п е н и и с л е п е н и и с т о к а к о во б у н а р о т о д Агора , К . B r a u n , D e r D i p y l o n — B r u n n e n Β , A M 8 5 , 1970, 1 9 6 — 2 6 9 .

208

Bo текот на ископувањето кај Хераклеја во 1953 година е најден фраг-мент на сад со втиснат натпис λυνκες (Τ 111-7). Веројатно се работи за натпис од хеленистичкото раздобје како што е веќе истакнато. Според палеографската анализа, поради малиот број букви, тешко е да се каже нешто поопределено. Единствено се истакнува лунарната сигма која се јавува во I век на старата ера. Од друга страна, поимот Линкес би зна-чел нешто со задолжителната јота во последниот слог (λυνκεύς = λυνκε-ϊς). Бидејќи испуштањето на оваа буква е карактеристмчно за раното хеленистичко време, предложена е можноста на неговото датирање во хеленистичкото раздобје.

27

Прегледот на епиграфските споменици, и покрај не толку големата бројност, дава определен ономастички материјал за овој етнички мошне различно населен иростор. Најпрвин паѓа в очи што е многу поголема групата на имиња од македонско-хеленско потекло,

28 што се среќаваат

често на античките натписи на поширокото подрачје (Λυσάνιος, Αλέξαν­δρος", Γοργίας-, Επίγονος-, Νικόλαος-, Ζωίλος, Πάπα, Δημήτοιος, Ίσχόλαος, Δό­κιμος, Λύκος, "Αλιπος, Παράμονος — карактеристично за Македонија) или се чести во атичкиот круг

29 (Μητρόβιος, 'Αριστονίκη, Θεόδωρος) или пак по-

ретко се застапени30 (Αμύντας, Καλας, Ματεαίς, Μνασέας, Αγαθοκλής). Ha сето наше подрачје името Αμύντας се среќава само на натписот од Требенишко Кале. Во ономастичките лексикони се вбројува во грчки-те имиња. Да потсетиме дека ова име е присутно кај македонските владетели уште пред Филип II (Аминтас I, II, III).

Другата група, помала, ги опфаќа имињата од негрчко потекло. На илирската ономастика и припаѓаат имињата Μονούνιος, Τάτα (означено на прстенот од Делогожда). Ова последното име е присутно во повеќе натписи.

31 Се среќава на надгробните споменици на хеленистичкото

раздобје од Дирахион32

или на пример на еден натпис од римскиот цар-ски период од Скодра.

33

Интересна е појавата на името Νομηνιο(ς) изгравирано на стриглисот од Демир Капија. Во хеленската ономастика е позната слична форма Νουμηνίος34. Два момента се нејасни на овој натпис. Прво, се поставува прашање дали (Νομηνιο(ς) е исто што и Νουμηνίος. Можеби буквата ипси-лон е испуштена по грешка на резбарот или е во прашање една епихор-ска форма на ова „хеленско" име, со значење на млада месечина, што е одомаќено на пајонската територија. Од друга страна, невообичаениот крај на името дава можност за две решенија: или од страна на резба-рот е испуштена сигма или ипсилон, или се однесува на дорската гени-тивна форма со омикрон на крајот, присутна на натписите до времето

27 Ф . П а п а з о г л у , Х е р а к л е ј а и П е л а г о ни ј а , ZA I V — 1 , S k o p j e 1954, 3 1 5 ; ZA

XX, 1970, 110.

28 в о н а у к а т а п о з н а т о е д е к а о н о м а с т и к а т а на М а к е д о н ц и т е с е р а з л и к у в а

о д с о с е дни т е н а р о о д и ( И л и р и , Т р а ки ј ц и , Грци ) , I . R u s s u , M i c e d o n i c a , E p h e m e r i s D a -

c o r o m a n a V I I I , 1938, 132 ; и с то т а к а e и с т а к н а т о д е к а no А л е к с а н д а р I I I в о

М а к е д о н и ј а и в о х е л е н с к и о т свет н а с т а п у в а г о л е м о з б л и ж у в а њ е м е ѓ у м а к е -

д о н с к а т а ч г р ч к а т а о н о м а с т и к а и у ш т е п о г о л е м о и з д в о ј у в ање од и л и р с к а т а и

т р а к и с к а т а . З а п а ј о н с к а т а о н о м а с т и к а н е м а д о в о л н о д о к а з е н м а т е р и ј а л д а б и

с е д е ф и н и р а л о н е ј з и н о г о п о т е к л о , в . Н . Вулии , Н а р о д н о с т П е о н а н ц а , Гл а с

СХХ/66, 1926, 1—20. П о р а д и т о а г о п р и ф а ќ а м т е р м и н о т „ м а к е д о н с к о - г р ч к и " и м и -

ња ко ј г о и м а п р е д л о ж е н о Ф . П а п а з о г л у р а б о т е ј ќ и н а н а т гшси т е о д р и м с к а

Мак е д они ј а , б и д е ј к и т о а р а з д о б ј е е н а ј б л и с к о н а н а ш и о т ин т е р е с , Ф . П а п а з о г л у ,

О н о м а с т и ч к а ф о р м у л а к о д М а к е д о н а ц а у р и м с к о д о б а , ZA V — 2 , 1955, 333 .

2 9 З а г р ч к и т е и м и њ а с е с л уже в с о д е л а т а : P a p e - B e n s e l e r , W o r t e r b u c h d e r G r i e c h i c h e n E i g e n n a m e n , B r a u n s c h w e i g 1911 ; F . P r a i s i g k e , N a m e n b u c h , Ams t e r­d a m 1967.

3 0 Види F . P a p a z o g l u , B C H X C V I I I , 280.

3 1 V . To c i , L a p o p u l a t i o n i l l y r i e n n e d e D y r r a c h i o n , I l i r i a IV , T i r a n a 1976, 3 0 3 ; A .Ma y e r , D i e S p r a c h e d e r a l t e n I l l y r i e r , W i e n 1957, 329.

32 V . To c i , I n s c r i p t i o n s e t r e l i e f s d e l a n e c r o p o l e d e D y r r a c h , SA 2 , Ti­r a n a 1965, 66,

33 С е п у л к р а л е н с п о м е н и к од ц а р с к о р а з д о б ј е в о м у з е ј о т н а С к а д а р .

3 4 P a p e - B e n s e l e r , о . с , F . P r a i s i g k e , о . с .

109

на Филип II,"' што е поверојатно. Исто така, оваа појава треба да се стави во врска со идентичниот генитив што е присутен на некои приме-роци од монети (така како кај Патраос, Ликкејос, Диплајос)

36; оваа арха-

ична појава на пајонскиот простор подолго се задржала.

Името Δούλης од натписот од Бучин, како што е веќе забележано, се среќава во тракиската ономастика.

37 Името Συβρινος од прстенот од Де-

логожда исто така не е од грчко потекло (го нема во дикционерите на Папе — Бенселер и Ф. Праисигке) а на тракискиот и на поширокиот илирски простор исто така е отсутно. На италската почва е позната формата Subrius или Subrinius од Кеменелум и од етрурскиот Клу-сиум.

88 Засега е мошне тешко да се каже нешто поопределено за при-

падноста на ова име.

На овој релативно мал простор, како што веќе прикажавме, среќаваме доста различни и туѓи ономастички елементи. Секако, формите што имаат најоддалечени аналогии го потврдува името Άττιδώ, врзано за ономастичкото подрачје на Египет. Така и за патронимик Καλα (Καλαί) и покрај подвлеченото грчко потекло, истакната е неговата честа поја-ва на истото подрачје на папирусите од III век пр. н.е.

39

Во наоѓалиштата на пајонскиот регион, ако го исклучиме деуриопс-киот крај, забележливо е отсуството на камените натииси во раздобјето на самостојноста. Меѓутоа, постојат натписи што се најдени надвор од подрачјето на нашата студија.

40 Имено, натписите од Делфи, Олимпија

и Атина настанале во текот на III век во времето на самостојноста на Пајонија и тие се одраз на хеленистичката епиграфија. Имињата на пајонските владетели што се запишани на овие натписи и како легенди на нивните пари се споменуваат и во литературните извори. Тие прет-ставуваат значаен ономастички материјал од нашето подрачје. Во ан-тичката историографија досега се презентирани мошне спротивни мис-лења за потеклото и припадноста на пајонските племиња (илирска, хеленска, тракиска), a со тоа и за припадноста на ономастичкиот ма-теријал.

41 He влегувајќи во овие мошне сложени прашања би сакала

да ги истакнам само имињата што се врзуваат за пајонската историја.

Πυραίχμης; (Horn. II 848—850). Άστεροπαΐος (Horn. XXI 1 3 9 - 1 8 7 ) . Πηλεγών (Horn. XXI 139—155). Ά π ι σ ά ω ν (Horn. X V I I 384—351) . Θερσίλοχοί \ Μύδων " \ Άστύπυλος \

Μνησαϊ > (Horn. XXI 201—213). Θρασίοί / Αΐνιοζ / Οφελέστης /

3 5 Ε . M u r e t , M o n n a i e s i n e d i t e s , N i c a r c h o s d y n a s t e i n c o n n u , B C H V I ,

1882, 2 1 1 . I 3 6 в и д и г л а в а — М о н е т и .

3 7 D . D e t s c h e w , D i e t r a k i s c h e n S p r a c h r e s t e , W i e n 1957, 1 5 2—153 ; F . P a p a -zog l u , K l i o 52, 1970, 310.

3 8 W . S c h u l z e , Z u r G e s c h i c h t e l a t e n i s c h e r E i g e n n a m e n , B e r l i n 1966. з 9 F . P a p a z o g l u , B C H X C V I I I , 283. 40 Н а т п и с од Д е л ф и • [ Δ ρ ω π ί ] ω ν Λ έ ο ν τ ο ς β[ασι]λεύς [ Π α ι ό ν ω ] ν [ Α ] ϋ δ ω λ έ ο ν τ α τ ό ν

[ Π ά π π ο ν κ α τ ] ά χ ρ η σ μ ό ν [ Ά π ό λ λ ω ί ν ι Π υ & ί ω ι , J . P o u i l l o u x , D r o p i o n , r o i d e s P e o n e s , B C H

L X X I V - 1 9 5 0 , 2 4 ; J . B o u s q u e t , D r o p i o n r o i des P e o n e s , B C H L X X V I - 1 9 5 2 , 1 3 6 ; н а тпис од Олимпи ј а : [ Δ ρ ω ] π ί ω ν α Λ έ ο ν τ ο ς , [ β α ] σ ι λ έ α Παϋόνων [ κ ] α ί κ τ ί σ τ η ν , τ ό κοινόν [ τ ] ώ ν

Π α ι ό ν ω ν ά ν έ θ η κ ε , S y l l . 3 394, fac. s i m i l e B C H L X X I V - 1 9 5 0 , 24, f ig. 4 ; На тпи с од А тина IG Ι Ι / Ι Ι Ι » 654, r e d . 37-38: . . . έπαινέσοα τόν β α σ ι λ έ [ α ] Α ύ δ ω λ έ ο ν τ α Π α τ ρ ά ο υ Π α ί ο ν α ;

P a u s . Χ , 13, I : βίσωνος 8 έ ταύρου τ ω ν Π α ι ο ν ι κ ώ ν ν α λ κ ο ϋ π ε π ο ι η μ έ ν η ν κεφαλήν Δ ο ω π ί ω ν

Λ έ ο ν τ ο ς έ π ε μ ψ ε ν ές Δελφούς βαςιλεύς Π α ι ό ν ω ν .

4 1 . Α . M a y e r , o . c , F . P r a i s i g k e , o.c., ; D . D e t s c h e w o.c.,; D . R e n d i c - M i o c e v i c ,

I l i r s k e o n o m a s t i c k e s t u d i j e IV, Z A XXI, 1971, 3 8 3 — 3 8 9 , и м и њ а т а н а п а ј о н с ки т е вла-д а р и г и вбро ј у в а в о и л и р с к а о н о м а с т и к а .

110

Λάγγαρος· околу 340—335 г. (Arr . Anab . I 5, 1—5) "Αγιζ < 358 (Diod. XVI—4) Λύκκειοζ 3 5 8 — 3 4 0 (Diod. XVI—22,3), монети, (IG I I / I IF 127) Πατράος 340, 3 3 5 — 3 1 5 IG I I / I I F , 654), монети Βασταρεύς Νίκαρχος- > II пол. IV. Β. пр . н.е. монети Διπλαιος- / Αύδωλέων 315—286 г. (Diod. XX, 19, 1; J u s t i n . XV, 2, 1) (Syll.

8

371) монети Άριστων 334 ( P l u t . A lex . 39) околу 284 r. (Po lyaen . IV, 12,3) Λέων no 279 r. ( P a u s . Χ. 13,1) Syl l . 3 394), монета (?) Δρωπίων II пол. III век. (Paus . Χ, 13,1) монети

натпис од Д е л ф и (ВСН 1950—52) Διδάς (Liv. XL, 21)

Ако ги погледаме натписите забележуваме на епитафите дека главно е присутна двочлената формула како кај хеленско-македонските ими-ња (име + патронимик). Се поставува прашање колку можеме да ја издвоиме „едночлената формула". На натписите надвор од сепулкрал-ниот круг, употребата само на личното име е разбирлива ако се однесу-ва на посветите мли на краткото неофициално потпишување со нота на интимност. Единствено на натписот од Бучин, што претставува еден официјален документ, недостигаат комплетни имиња на споменатите магистрати; веројатно дека едночлената формула тука е застапена по-ради тоа што Николаос и Дулес биле познати на подрачјето на управа-та и бидејќи натписот имал за цел да ја истакне значајната посета на владетелот (Филип V ?) на просторот на Алкомена.

Епиграфските одлики на сите натписи најпрвин даваат една слика вр-зана за хеленистичката мода на пишување. Но со подетална стилска анализа на писмото се издвојуваат определени карактеристики. Цен-тралното подрачје, долината на Вардар, со натписите од Демир Капија и Марвинци, укажуваат на чистата и правилна форма на буквите. На оваа група и се придружува и натписот од Бучин; за него е укажано и на сличноста на споменшдите од Козани, Дион, Каритса, односно од просторот на југозападна античка Македонија.

42 Од друга страна, про-

винцискиот манир се чувствува на стелата од Дебреште, Требенишко Кале, Олевени, како и на некои натписи од керамичките вази. Може-ме да кажеме дека стелата од Требенишко Кале најмногу се врзува за едно поопределено подрачје. Тоа секако е каменорезачкиот центар Ди-рахион, каде што се чуствува стилско единство на надгробните ципуси од хеленистичкото раздобје најдени во голема мера.

13

APPENDIX

Bo најновите истражувања во Марвинци е откриен единствен натпис со намена на стадион-патоказ, кој е и обелоденет.

44 Натписните полиња

се изведени од двете страни на камената плоча и го содржат следниот текст:

έξ Ί δομένης

ύζ Δόβηρον

στάδιοι

είκοσι

'εγ Δο[β]ήρου

ύζ Ί8[ομ]ενήν

σ[τάδ]ιοι

4 2 F . P a p a z o g l u , K l i o 52, 312.

4 3 V . Τ ο ς ί , I n s c r i p t i o n s e t r e l i e f s , S A 2 , 1965, fig. 7 — 3 5 ; D o n n e s s u r l ' o n o -

m a s t i q u e i l l y r i e n n e d e D y r r a c h i u m , S A 1 9 6 9 — 2 , n i g . 1 0 — 1 9 .

4 5 V . S o k o l o v s k a , S t a d i o n S t o n e f r o m Г ѕ а г — M a r v i n c i , A I U X X I I — X X I I I , 1982/83, 8 1—88 .

Ill

Палеографските особености укажуваат на времето од крајот на III или почетокот на II век, особено со употребата на апекси. Овој споменик е многу значаен поради елементите кои ги пружа за поблиското лоци-рање на градовите, Идомене и Доберос, секако во валандовската област. Студискиот пристап на В. Соколовска несомнено отвора нови можности околу интерпретирањето на историските извори и лоцирањето на Добе-рос.

Стелата од Дебреште-Прилеп со представа на дексиосис во полето под тимпанонот го содржи натписот Ζώπυρος^Ζωίλου Λόλα Βαδοϋνος; (Зопи-рос син на Зоилос, на Лола ќерка на Бадун) (Т. 11,4 — глава — Плас-тика). Палеографските особености на буквите (како пи со десна пократ-ка хаста, зета со средна вертикална, омикрон помало од останатите букви, алфа со паралелна средна хаста, сигма со паралелни хасти и со карактеристичните апекси) укажуваат на крајот на II век пр. н. е. (По-детален опис на стелата види во главата — Пластика).

112

AP 11,Ttj)NIIc~@[ roYe [§~J1 P OJ i E "'0 I 0

'" .' .~:.~_:-....r:~ l· \ ':.> (.f ~::~/ r··: f ::' ","•i.,.' .... :.:.~. .,....

zyrgrlrJ©~ reo t'1,rJ\DA~ALA©~

I..fl' A 0 t.1.:rX 0 I\Ao y

T.I

{'?~lNlA1f·~Yu~ uA~r

~~~<f~~ N ~~ ~<:> Ii" fi':!J'iTA~ (lJAu~ U

'V' ([ U lfb ~ !Nl

~~lT ~ <t ~")f' ~

~If'~~ Af"A4: lNloij

ToV ~~~a~~~~,uA~rno~ nf>o~~~~AAN ~ oN

A ~~Nll~(

1. CTena, CTy6epa, Kpaj Ha IV BeK.Stele, Styberra, fin du Ive siecle.

2. EpoHseH CTpYlrYlnYlc, ,IJ,eMl1p KarrYlja, rpo6 45, Kpaj Ha IV BeK.Strigile en bronze, Demir Kapija, tombe 45, fin du Ive s.

3. CTena, ,IJ,eMYlp KarrYlja, III BeK.

Stele, Demir Kapija, IIle s.

4. EpOHseH lllneM, Oxpw):(CKl1 pen1OH, ():(eHec BO Mysejo:r BO EepnYlH) III B.Casque en bronze, region d'Ohrid (aujourd'hui au Musee de Berlin),IIIe siecle.

5. Cpe6peH rrpcTeH, ,IJ,enOrO)K):(a, III-II BeK.Bague en argent, Delogozda, IIle - lIe s.

6. CTena, OneBeHI1, III-II BeK (rro H. BynYlK).Stele, Oleveni, IIIe - lIe s. (d'apres N. Vulic).

7. CTena, MapBvIHl.\Yl, II rron. Ha II BeK.Stele, Marvinci, lIe moitie du lIe s.

8. CTena, Tpe6eHI1111KO Kane, II-I BeK.Stele, Trebenisko Kale, Ier s.

9. ITnOtIl1l.\J1 0):( KaJIaj, ,IJ,eMYlp KarrJ1ja, ):(o'l.\eH xenem13aM.Plaquettes d'etain, Demir Kapija, hellenisme tardif.

T.IIT(QJN6ArA !' ©Yf\=. (!.E rrAN.6~Ol~ TA't'°N(\)'!.rT(Q) !EnTAlETl1Nb Y!\D-AIE }(TE~8n~EN E'TI

ATT ~An ~ Y QJNHl:K E iTlE"~NAT E"~~nN E 1If AnNOYT 0XE.n~ IErHk'- XA?Oi:. ME N0L HT©J't"U /\0\,,-NY Nt6AAr{j'j.rtJ'f-TE 't~AHKA8 Y!IE E!oYL'ATO/M NH MHiONT1f.y:.:::AN ~ Y~E~AIPiE' T~ l"Ar-~E.

A TT1.bDkAAA· M A TEA·V~ A Y 1:' A~o 0 Y><.APPf.

1. CTeJIa, .lJ:eopeUITe, II BeK.Stele, Debreste, lIe siecle.

2. CTeJIa, ByQWH, OWTOm:CKO,III-II BeK.Stele, Bucin, region de Bitola, IIIe - lIe s.

3. CTaJ\WOH - naTOKa3, MapBWHI.\W, III-II BeK.Stadium, Marvinci, IlIe - lIe s.

T.III

A~ ~~dL'l~~3 iNJ rtA!J rN! .h\

4 A"~ ~ ( VJ N n 0 CJPW ~ ID YV-J'i OJ). L-n-A rr~

5~W p~MHTrt.Q'I

1. HaTllMC O~ KaHTapOC,rOpeHQM, OXpr1:~CKO,Kpaj Ha IV BelCInscription de canthare, Gorenci, region d'Ohrid, fin du Ive s.

2. I1JIOQMQao~ KaJIaj, )];eMHp KallMja, ~oQeH XeJIeHM3aM.Plaquette d'etain, Demir Kapija, hellenisme tardif.

3. PeJIjeqma qarna, )];eMHp KallMja, II BeK.Bol en relief, Demir Kapija, lIe s.

4-5. HaTllMCM Ha ca~O'BM o~ KepaMMKa, )];peH-)];eMMp Kalmja, ~OQeHXeJIeHM3aM.Inscriptions sur vases en ceramique, Dren-Demir Kapija, helle-nisme tardif.

6. MerapcKa qarna, MapBMHQM, ~oQeH XeJIeHM3aM.Bol megarien, Marvinci, hellenisme tardif.

7. I1MTOC,XepaKJIea, ~oQeH XeJIeHM3aM.Pithos, Heracleia, hellenisme tardif.

8. MerapcKa qarna, BapAapcKH PM~, II BeK.Bol megarien, Vardarski rid, lIe s.

9-11. Merapc~ qarnM, MapBMHQM,~OQeHXeJIem13aM.BoIs megariens, Marvinci, hellenisme tardif.

П Л А С Т И К А

Пластичната обработка на каменот, металот и на глината е можно да се следи на нашето подрачје во сите векови. Најраната античка пласти-ка се врзува за надгробните релјефни споменици, под влијанието на веќе долго присутната сепулкрална уметност на класичното раздобје. И покрај малата бројност, скулптурата од камен и бронза укажува на продорот на култовите, го трасира импортот и определени врски со творечките центри, одразувајќи го духот на времето. Најбројни се при-мероците од пластично обработена глина; популарната керамо-пласти-ка е изведувана на самото подрачје или таа била увезена од поблис-ките или подалечните хеленистички работилници.

РЕЛЈЕФИ

СЕПУЛКРАЛНИ СПОМЕНИЦИ

Ретко застапените релјефни споменици со сепулкрална намена во суш-тина претставуваат прва појава на уметничка обработка на каменот во античкото раздобје на подрачјето на С Ρ Μ1.

Bo кругот на овие споменици е можно да се издвојат неколку типови веќе установени на поширокиот егејски простор, според обликот и со-држината на претставата. Едната група го претставува типот атички стели „дифрос" со елементи на дексиосис или наискос. Другата група го презентира типот „надгробна гозба". Во третиот тип се групираат стелите со претстава на војници со оружје, што се однесува на содржи-ната, додека формата може да биде во облик на наискус. На четврта-та група и припаѓа стелата со приказ на затворена порта на целата по-вршина.

С т е л а т а од М а р в и н ц и , тип дифрос (Т. I-1), откриена во 1979 година,2 ги дополнува ретките наоди на надгробни стели од атички

тип на подрачјето на СРМ. Стелата е работена од бел, крупно-зрнест мермер, со фина изработка, за жал сочувана само во долната полови-на (дим. 89x99 см). Според сочуваниот релјеф е можно да се рекон-струира целата композиција. Имено, се однесува на семејна сцена на опростување δεξίωσις, мошне проширена во текот на IV век, но исто така присутна и во III и II век.

3 На раскошен дифрос седи една пер-

сона на лево, облечена во долг ситно плисиран хитон, наметната со лесен химатион. Зад покојничката стои слугинка во долг ненаметлив

1 Две познати стели од средината на IV в. од Црнобуки и Скопско Кале,

H. ВулиН, Споменик XCVIII, 1948, 26 бр. 63; Споменик LXXI, 1931, 240, бр. 640; Lj . Popov ic Deux reliefs funera i re s de Macedoine, 2A VII, 1957, 252—260; Б. Jo-сифовска, Водич низ лапидариум, Скопје 1961, 23, Τ I I I ; R. Vasic, A c o n t r i b u t i o n to t h e D a t i n g of t h e t w o Att ic Gravere l ie f s F o u n d in Macedonia, 2A ΧΧΓ, 1981, 279, 283.

2 Опширен приказ дава V. Sokolovska, La stele fune ra i r e de Marvinci , AIU XIX, 1979, 42—45.

3 K. Diepoledr, Die a t t i s chen Grabre l ie f des 5 und 4 J a h r h und e r t s v. Chr., Ber l in 1931, 80; K. Fr i i s Johansen , The Att ic Grave-Rel ie f s of t h e Classical Per iod, Copenhagen 1951, 43; E. Pfuhl , H. Mobius, Die os tgr iechischen Grabre l ie f s I, Mainz 1977, 262—277.

113

и проѕирен хитон со тенок појас, малку поткренат над половината. Во десната рака држи цилиндрична пиксида за накит, во левата ладало во облик на лист од бршлан. Изработката на овој релјеф мошне пот-сетува на неколку стели од тасоскиот круг. Едната се наоѓа во Музе-јот во Цариград,

4 другата во Музејот во Виена,

5 а третата е најдена

во Месембрија, сега во Музејот на Комотини.6 Кај сите наведени стели,

вклучувајќи го и нашиот примерок, покрај скоро идентичниот трет-ман на хитоните и химатионите, на кренатите нозе на покојничката врз табурет, среќаваме уште некои елементи што не наведуваат на определени заклучоци. Нозете на дифросот се профилирани раскош-но, со што споменикот се издвојува од кругот на едноставните облици на истите делови кај атичките работилници. На задната нога е вмет-нат детаљ во облик на сад што потсетува на лутрофор, употребуван во свадбените обичаи. Нивното претставување врз стелите во релје-фот или во округлата пластика, како надгробни споменици, укажувало на младоста на покојникот; познато е дека во лутрофорот се донесу-вала вода од изворот Калирое, заради свадбеното бањање. Сигурно дека претставениот сад поради својот нецелосен изглед (без една ле-кит или без обете рачки-лутрофор) асоцира или на младост или на погребен ритуал на мачкање на покојничката со мирисливо масло.

7

Претставата на сфинга е присутна на надгробните споменици на ар-хајското раздобје, како и на класичниот V и IV век.

8 Вградена во ме-

белот како декоративен елемент се среќава на потпирката за раце, на атичкото подрачје кај стелите на Дамасистрата, Памфилија од Керамеикос и Демагора од Кератеја,

9 датирани во крајот на IV век,

на спомениците од Кизикос, Родос од III век.10

Меѓутоа, аналогно изве-денатата сфинга од грчки тип (женска глава, тело на животно што клечи со женска биста) е изделкана три пати на дифросот на стелата од Делос.

11 Исто така, и на споменатите стели од Тасос, во богато

профилираните нозе на дифросот, има поставено сфинги, надгробни чудовишта. Ш. Пикар во својата студија за стелите на тасоско-делос-киот круг го подвлекол александриското влијание врз мебелот, ука-жувајќи на типот сфинга врз шепа од лав што била изведувана на бронзени постаменти. Сфингата од стелата во Марвинци има малку поинаков третман. Кај неа четирите нозе се издвоени јасно како кај стелите од Атика и Делос. Околу присуството на сфинги на надгроб-ните споменици се презентирани различни мислења:

12 или тоа се де-

мони — предвесници на смртта, или чувари на гробот, или пак ги пот-сетуваат живите на присуството на смртта. Секако, хтонското и апотропејското значење во овој случај не го исклучуваат ниту едното ниту другото толкување. Додека во архајското раздобје појавата на сфингите е поврзувана за ориентализираниот стил како големо вли-јание од исток, во подоцнежно-хеленистичкото раздобје постои мис-лење дека појавата на овој приказ треба да се постави во контекст со мошне силните влијанија на александриската религија и на уметноста на Птолемеите, особено на релацијата на Делос, Тасос, Самотра-ке;

13 дури претставата на листот на бршлан е поврзувана со Дио-

нис кој исто така е почитуван во Александрија, зашто неговото хтон-

4 G. Mendel , Cata logue des scu lp tures grecques, roma in s et byzan t ine s I I I ,

Cons tant inopole 1914, 91, N. 877; Ch. P icard , Su r t rois steles he l leni s t iques de Delos et de Thasos, BCH LXXVIII, 1954, 269-275, PI. XII.

5 Ibid., 269, PI. XI. 6 Изложена во музејот во Комотини — североисточна Грција. 7 D. Woysch-Meaut i s , La r ep re s en ta t i on des an imaux et des e t res fabuleux

su r les monumen t s funera i re s grecs, Neucha t e l 1982, 10. 8 G. M. A. Richter , The Fu r n i t u r e of t h e Greeks , E t ru scans and Romans ,

London 1966, fig. 298; D. Wousch-Meaut i s , o .c , 83—87. 9 Κ. Fr i i s J o h a n s e n , o.c, 45—47, fig. 24; H. Diepolder, o .c , 53, T. 51, 2; S.

Carouzou, Musee a rcheolog ique Nat ional? Collection des scu lptures , C a t a l o g u e descriptif, A t h e n e s 1968, 129, b r . 1957.

10 E. Pfuhl, H. Mobius, o .c , br . 932, 965. 11 Ch. P i c a r d , B C H L X X V i n - 1 9 5 4 265.

12 D. Wousch-Meaut i s , o.c, 84. 13 Ch. P i c a r d , B C H LXXVIII, 1954, 262, 276.

114

ско значење исто така не е непознато. Типолошки, стелата од Мар-винци им е мошне блиска на стелите од Смирна, Византион, датирани во раздобјето од средината на III до крајот на II век.

14 Богатата и

китена обработка е присутна и кај овие стели: или е идентична со базата во облик на ваза како кај стелите од Византион од II век или е употребена сфинга вкомпонирана во профилацијата како кај Родос и Кизикос од III век, Одесос од II век.

15

Датирањето на овој споменик треба да се разгледува на релацијата на подоцнежнокласичните стели од Атика и на овие од тасоско-ис-точногрчкиот круг датирани во III и II век. Релативно длабоко изве-дениот релјеф, цилиндричната пиксида, хитонот опашан се уште око-лу половината, умереноста во обработката на пластичноста, укажу-ваат на уште присутните елементи на класичниот дух,

16 додека

општиот впечаток врзан за широко поставената покојница на стелата, за мошне раскошниот стол, проѕирниот хитон на слугинката или мош-не ситното плисе на фустанот на главната личност, го поставуваат споменикот во тесна врска со тасоските и со источногрчките обработ-ки. Изгледа дека нашата стела е изведена од крупнозрнест тасоски мермер,

17 додека мајсторот имал предвид некој модел кој исто така

го подржавале сите споменати стели од таскоско-трачкиот круг и оние од поширокиот регион (Кизикос, Родос, Одесос, Византион); во контекст на сите аналогии стилски изгледа дека настанала на преминот од IV во III век.

С т е л а т а од С т у б е р а (Т, 1-2) е изведена од средно зрнест мер-мер (дим. 88x40x18 см), ископана во 1954 год.

18 На горниот дел од

споменикот е претставен фронтон со акротерии. Во правоаголното поле што е вдлабнато, има изведено женско лице; тоа седи на стол со висока потпирка за грбот, клисмос, свртено на лево. Фигурата е облечена со хитон, завиткана со химатион, префрлен преку глава. Ле-вата рака и лежи на коленото, додека десната е крената кон лицето, придржувајќи го крајот на хитонот; изгледа дека нозете и стоеле на ниската табуретка. На самата профилација, помеѓу фронтонот и пра-воаголното поле, има натпис посветен на Аристонике.

Концепцијата на споменикот потсетува на атинските стели на класич-ното раздобје, од типот на наискос — дифрос.

19 Од десната страна на

издлабениот простор се оцртува столб и дел од капителот на претста-вениот храм. Исто така и начинот на изработката на фронтонот со акротериите му се придружува на делкањето на овој детаљ на спомениците од атичкиот круг. Долгото одржување на оваа рамка на стелите се потврдува со наодите од Кикладите и Делос од II век

20

пр. н. е., каде што е претставен и столот аналоген на нашиот пример. Изработката на самата покојница е мошне ретка појава. Ни изгледа дека пред нозете на лицето стоеле уште едно што не е видливо по-ради оштетеноста; во празниот простор лево, се наѕира нејасен плиток

14 Е. Pfuhl, Η Mobius, o .c , Γ, br, 906—910.

15 Ibid., бр. 909, 932, 965; тука припаѓаат и стелите од Одесос, бр. 891, 895, каде се свингите компонирани во ноѕетс александриски тип.

16 V. Sokolovska, AIU XIX, 45, ги датира во двете задни децении на

IV в. 17 Ch. P icard , BCH LXXVHI, 275.

18 Д. Вучковиќ-Тодоровиќ, S t ybe r r a — античное поселене в селе Чепигове

в окресностнх Прилепа, AIU IV, 68; F. Papazog lou, Inscr ip t ion de Pelagonie, BCH XCVIH—1974, 278—279.

19 K. Gri i s Johansen , o .c , 14—20; A. Conze, Die a t t i schen grabrel i fs, Ber l in 1893, 15, Τ XVIII.

2o Μ. — Τ. Couil loud, Reliefs f u n e r a i r e s des Cyclades, B C H LCVIII—1974, 415, 412, 435, br . 7; Les m o n u m e n t s f u n e r a i r e s de Rhenes , Delos XXX, P a r i s 1974, 288, br . 132—133.

21 S. Carouzou, o.c, br . 817, 818; D. Woysch-Meaut i s , o.c, b r . 116, 124, 126, 127.

115

релјеф. Ha мошне сличните споменици од Керамеикос и Беотија,21

покрај покојницата е прикажан и лик на дете кое се потпира врз нејзиното колено, подавајќи и птица или гулаб. Во основа, вака за-мислените сцени, постепено напуштајќи го „семејното опростување", се вклопуваат во духот на подоцнежнокласичните и ранохеленистич-ките тенденции. И тука можеби се однесува на споменик посветен на младо лице, ако на истрошениот релјеф имало претставсно дете веројтно со птица, чест придружник на овие сцени,

22 или момиче што

подава пиксида, тема застапена и на споменици од III век.23

Поради оштетноста на стелата не е можно да се изведе подетално датирање со помош на стилска анализа. Според палеографската ана-лиза, споменикот е датиран во крајот на IV век.

24

С т е л а т а од Д е м и р К а п и ј а и припаѓа на оваа група надгробии споменици (Τ. II-З). Сочуван е само фронтонот од атички тип, мошне прецизно изрезбарен во каменен блок. Во полето каде што била презентирана главната сцена, од страните нема изведено стол-бови. Во епистилот има натпис со името на покојникот Метробиос син на Агатоклеус. Според одлично изведениот натпис, споменикот е да-тиран во почетокот на III век.

25

С т е л а т а од Х е р а к л е ј а е единствениот примерок на надгробен споменик со приказ на гозба, стандарден тип (Т. I-3). Хероизираниот покојник е претставен во семеен круг. Тој е поставен во полулежечки став на клине, покриен со долг покривач; целото тело му е замотано со химатион.

26 Мотивот на гозба, со полулежечко лице на к лин е , нај-

рано се појавува во месопотамската средина, откаде што е увезен, најпрвин во Јонија, потоа на запад во хеленистичкиот свет преку Ки-пар, како што е забележано на керамика од VII век, додека на остро-вите е присутен на камените споменици од VI и V век.

27 Во атичкиот

круг во текот на V век темата на претставата на камените споменици се уште е од вотивен карактер, изведувана во чест на хероите што имале славна егзистенција.

28 Co текот на времето оваа тема прима

сепулкрално значење.29

Оставањето на дарови на гробот на покојникот се прикажува на надгробните споменици исто така пред хероизирани-от покојник. Уште во IV век се појавува оваа тема на надгробните споменици на Атика.

30 Веројатно претставената гозба на надгробните

споменици е алузија на верувањето за благосостојбата „на оној свет", што ја споменувале и писателите од IV век.

31 Дури и претставите на

змија и коњ, покрај полосот на главата на централната личност, биле врзани прво за вотивните споменици. Верувањето во среќа што стану-ва подлабоко изразено на хеленистичките споменици е една од при-чините за задржувањето на атрибутите од вотивните споменици, од-носно змијата и главата на коњ, зашто покојникот станал рамен со херојот. На атичките споменици овие атрибути се задолжително при-сутни, додека на релјефите на Јонија и на островите се ретко изве-дени. На нашиот пример е претставена протома на коњ со дел од грбот,

22 Во врска со симболиката на претстава на дете со птица-голуб и покрај различните значења, се наметнува и мислењето на илустрација на младоста, D. Wovsch-Meaut i s , o.c, 42—46.

23 Ε. Pfuhl , Η. Mobius, o .c , I, Спомениците од Варна, Кападокија, Родос бр. 922, 923, 929.

24 F. Papazoglou, BCH, XCVIII, 1974, 279. 25 Б. Јосифовска, Водич 61, 26; F. Papazo lou, BCH XCVIII 1974, 279. 26 F. Papazoglou, ibid. 279, fig. 3d. H. ВулиН, Споменик LXXI, 1933, бр. 15;

Б. Јосифовска, Водич 25, сл. 4; 27 Rh. N. Thonges-St r ingar i s , Das gr iechische Totenmah l , AM 80, 1965, 1—

64; J. — M. Dentzer , Un reief du P i r ee et le type du banque t a t ique au V siecle avant J. — C, BCH CIV, 1970, 67—90; Μ. — T. Couil loud, Delos XXX, 299—303.

28 J. — M. Dentzer , o.c, 86. 29 Rh. N. Thonges-St r ingar i s , o .c, 65; Μ. — T. Couil loud, Delos XXX, 299—

300. 30 κ. Fr i i s J o h a n s e n , o .c , 52; Μ. — T. Couil loud, Delos XXX, 300. 31 Rh. N. T h o n g e s - S t r i n g a r i s , o .c, 65—66.

116

како и змија која се витка околу дрвото. Бидејќи елементот полос е отсутен, а покојникот ја подава раката во знак на опростување, ние можеме да потврдиме дека се однесува на надгробен споменик, зашто и натписот. еден од елементите што го означува сепулкралниот ка-рактер, исто така е уништен. Задржувањето на коњот и на змијата секако асоцира на сличноста со релјефите со вотивен карактер.

32 Во

источно-егејскиот круг поретко среќаваме аналогни прикази, како на пример стелата од Цариград, слично конципирана: покојникот е оп-кружен со сопругата и со послугата, додека во десниот агол има прет-става на коњ ; потоа аналогии среќаваме и на стелите од Одесос, од Самос, од Ефесос.

33

Тесните и високи стели со „гозба" биле изработувани исто така во источно-грчките краеви. Во Византион се најдени повеќе примероци, потоа на островите каде што под приказот има оставено широко поле за натпис,

34 што е случај и на примероците од Кизикос. Стелите од Ки-

зикос сепак се најблиски со својата висина, со двојната концепција, со широко нагласеното поле со краток натпис; дури и пластичната об-работка е изведена за нијанса поповршно отколку кај стелата од Хе-раклеја.

35

Наместо триаголниот тимпанон, стелата од Хераклеја завршува со антемион; полукружното поле е декорирано со палмета колку што може да се заклучи по зачуваниот дел. Споменатиот крај е изработу-ван на стелите од Кикладските острови и од Делос.

30 Женското лице,

поставено десно од покојникот, седи на столот со потпирка за грбот И за лакотот, додека со десната рака го придржува превезот; нозете и се поставени врз табурет. И покрај малите димензии, плиткиот рел-јеф, се чувствува фино изработено дело што не упатува на дамите изведе-ни на тасоските стели од типот на дифрос (сега во музејот во Виена и во Цариград).

37 Момчето лево од покојникот и триножното столче, ги

прекрстило нозете како на слични изработки на некои споменици од Цариград, исто така со „гозба", како и кај споменатите од Кизик.

38

Поставсниот кратер до момчето наведува на врската со мотивот на вотивна „гозба", каде што е задолжителен атрибут.

39 На тасоските и

на атичките вотивни стели кратерите задолжително се прикажани. Кај стелите од Цариград ретко се среќаваат садови, па Н. Фиратли ги идентификувал како гробни амфори за чување на пепел.

40

Неурамената претстава на коњот, предочена на споменатите примеро-ци, е карактеристична за поранешните споменици од IV до почетокот на II век.

41 Може да се каже дека столот со потпирка за лакотот во

кругот на стелите со „гозба" речиси е отсутен. Но тој е аналогно из-делкан како на стелите од Кизикос и Родос од III век од типот „жена со слугинка";

42 кај нив на потпирката е изведена сфинга, а кај стелата

од Битола ова чудовиште се назира во профилот. Исто така, и дамата со химатионот врз главата и обработката на облеката, како да изле-

32 I b i d , 14—21; Μ. Τ. Couil loud, Delos XXX, 302—303. 33 G. Mendel , Cata logue I'll, 1914, 191 br . 978; N. Fi ra t l i , Les steles f u n e r a i ­

res de Byzance greco-romaine, P a r i s 1964, 35, br . 36; E. Pfuhl , H. Mobius, o.c, II, 1979, br. 1511-1519.

34 N. Fir i t l i , A n e x e au l ivre sur „Les steles f u n e r a i r e s de Byzance greco-r o m a i n e " , A n n u e l of t h e archeological m u s e u m s of I s t a m b u e 13—14, I s t a m b u l 1966, 194—195 br. 232—235; Μ. — T. Couil loud, B C H XCVIII—1974, 469—478.

35 E. Pfuhl , H. Mobius, o.c, ΙΓ, br. 1622, 1624, 1628, 1631. 36 Μ. T. Couil loud, B C H XCVIII, 418—442, br . 9, 14, 35; ibid. Delos, XXX,

210. 37 Ch. P i c a r d , B C H LXXVIII 1954, PI. XI, XII. 38 N. F i ra t l i , Les s te les : br . 37; A n e x e . . . br. 229, 233; види fusn. 35. 39 Rh. N. Thonges-St r ingar i s , o.c, Β 5—16; Ε. Pfuhl, Η. Mobius, o.c, I I .

1979, 6p. 1524; Rh. N. Thongres-Str ingar i s , o.c. Β 5, 7 - 9 , 15; G. Mendel , M o n u ­m e n t s f igures de Thasos , B C H XXVI 1902, 475—476.

4 0 N. F i r a r t l i , Les steles, 40. 41 E. Pfuhl , H. Mobius, o . c , II , 1979, 6p. 1545, 1555. 42 I b i d , I, 1977, 6p. 932, 965.

117

гле од истата работилница. Подвлечените особини и споменатите сличности со надгробните стели од тасоскиот и малоазискиот круг упатуваат на мислење дека нашиот споменик настанал на преминот од III во II век.

С т е л а т а од Д е б р е ш т е исто така им припаѓа на спомениците со претстава на надгробна гозба (Т. I-5). Благо пирамидална форма, изведена од бел мермер, завршува со фронтот со акротерии. Под фронтот, на две профилирани ленти, изведени се орнаменти цикцак линии и спирали. На телото на споменикот се издвојуваат три полиња. На првото е изделкан натпис во седум редови,

43 во второто се при-

кажани фигурални претстави, додека на најниското поле се изведени две релјефни профилации, вертикално поставени, кои формираат три метопи без украси. На релјефната сцена има претставено три лица: на клине во полулежечки став е прикажан покојник, со полупокриено тело, вообичаено за вотивните споменици; со левиот лакот се потпи-ра врз леглото, а во десната рака држи можеби сад. Лево од госпо-дарот е изведена мала фигура на слуга. Сопругата му е поставена десно на стол, со ладало во десната рака во облик на лист од бршлан. На оштетениот релјеф не може да се издвои јасно столчето пред лег-лото. Зад женското лице се наоѓа ваза. Релативно површната изработ-ка на релјефот и покрај оштетеноста, упатува на дело на провинциски мајстор. Во прилог на ова, секако, доаѓаат и помешаните особености, типични за вотивните сцени со приказ на гозба (голо тело, сад во ра ката на покојникот, присуство на кратер). Сопругата е поставена дес-но или покрај заглавјето на покојникот, невообичаена диспозиција на личностите на овие стели, дури е и ретка; познат е споменикот од III век од Лезбос исто така со правоаголно столче со две, односно со четири нозе, какво што се наѕира на стелата во Дебреште; десно од покојникот исто така стои мала фигура на слуга со кратер.

44 Слично

конципирани претстави се најдени во подоцнежното раздобје на из-работките на овој тип на надгробни споменици. Површната обработка на телото, на облеката и воопшто шематизмот, ќе бидат присутни на стелите од раноримското раздобје од Цариград, како и на саркофа-зите од егејските острови.

45 Недоволно упатениот каменорезец ја из-

вел стелата од Дебреште мешајќи ги елементите на вотивната и над-гробната „гозба"; шематизмот и слабата работа на мајсторот се елементи според кои тешко можеме да го датираме споменикот. Треба да се земе предвид веќе изведената палеографска анализа која упа-тува на дело од подоцнежниот хеленизам.

С т е л а т а од Т р е б е н и ш к о К а л е (Τ. II-1) најдена кај хеленис-тичката некропола (1937 год.) случаен наод, дим. 70x37x7 см) е из-ведена од ситно-зрнест мермер.

46 Таа е поделена во две полиња. На

горното, помалото, има претставено сцена, веројатно во тесна врска со животот на покојникот. Најдоминантна е фигурата на левата стра-на en face облечена во краток хитон и оклоп, на кој, и покрај оште-теноста, можат да се забележат два реда метални апликации, како на претставите на воините на стелата од берлинскиот музеј од класичното раздобје, од атичко потекло, или на хеленистичката стела од Родос.

47

Аналогии оклопи се насликани и во гробницата на Лисонос и Кали-клеос од Верија-Едеса од II век пред нашата ера.

48 Воинот прикажан

на требенишката стела во десната рака држи копје, во левата меч.

43 F. Papazoglou, BCH XCVIII 1974, 275—283; Види ја главата — Епи-графски споменици.

44 Е. Pfuhl , Η. Mobius, o . c , II , 1979, бр. 1644. 45 N. Fi ra t l i , Anexe, br . 239—241; Μ. — Τ. Couil loud, B C H X C V I I I 1974,

407—409, 470.

46 H. ВулиК, Споменик XCVIII, бр. 270; Β. Лахтов, Нови натписи во Охрид и охридско, ΖΑ VI, 1956, 169; F. Papazoglou, B C H XCVIII—1974, 279,

47 A. Conze, o .c , бр. 463; D. Woysch Meaut i s , o .c , 6p. 315; E. Pfuhl , H. Mobius, o .c , I, 1977, 6p. 284, 285.

48 Ph i l i ppe de Macedoine, A thene s 1980, 60—61.

118

Лицето му е оштетено, додека шлемот му се наѕира над главата, со богата перјаница која е поставена на средината и отстрана. Co ред, следува претставата на коњот во профил, со десната нога во чекор; друго лице со понизок раст во краток хитон го води коњот. Десно од него е изведен штит (?) покриен со венец од ловор или мирта, а виси-ната на изделканиот предмет изгледа дека ја исклучува можноста на претстава на тркало. Лаворовиот венец, освен на поетите, се доделувал и за чест здобиена со оружје. И покрај оштетеноста на гор-ната површина на споменикот, се чуствува дело на подобар каме-норезец. Во другото поголемо поле на оваа стела има натпис со поз-драв и името на покојникот Аминтас синот од Александар.

И покрај тоа што е јасно дека главната личност на која и е подигнат споменикот е воин во оклоп, вниманието го привлекува и претставата на коњот. На надгробните споменици често се прикажувало ова жи-вотно. Различните толкувања на значењето на овој лик главно се све-дени на две претпоставки: или претставата е знак на моќта и богат-ството на покојникот или негово хероизирање. Темата на коњаник, кој стои до коњот или на него. е позната на спомениците и од класич-ното и од хеленистичкото раздобје.

49 Се поставува прашање дали из-

работката на нашата стела прави алузија на епизода од животот на покојникот или асоцира на неговиот социјален ранг или пак има ре-лигиозно подлабоко значење? Изгледа дека наведените размислувања што се однесуваат на приказот поради присуството на воената опрема, на коњот, послугата, венецот, не ги исклучуваат споменатите објасну-вања, вклучувајќи го и хероизирањето на покојникот. Многу претста-стави како симболизми воспоставени во архајско-класичното раздобје не е непознато дека се јавуваат и натаму на спомениците во хеленизмот, додека нивното значење во основа од страна на каменорезецот е веќе заборавено.

50

Големиот кружен предмет на десната страна на релјефното поле го идентифицираме со штит од две причини: на познатата ѕидна слика од македонската гробница кај Верија-Едеса6

1 е насликан токму штит

со македонска ѕвезда во средината и со венец од листови што го по-крива работ. Што се однесува на пренагласените димензии на нашиот штит, не е во несообразност со реалното хеленистичко прикажување. Веројатно се однесува на култен штит со големи димензии како оној од познатата гробница на Филип. Во една група источно-грчки споменици од II век, ваквите сцени исто така се издвоени: коњаникот стои до коњот, а послугата носи штит и го води коњот. Овие сцени од Смирна, Бурса, се толкувани како сепулкрални процесии.

52 Нашата

сцена, според сето изложено, асоцира на високиот ранг на покојникот — воинот, кој исто така бил испратен со високи почести во една так-ва сепулкрална процесија. Споменатите типолошки и стилски слич-ности како и епиграфската анализа упатуваат на датирање во преми-нот од II на I век пр. н. е.

53

С т е л а т а од М а р в и н ц и (Τ.II-2) со претстава на воин е изве-дсна од бел мермер (дим. 2Ѕх29х11см).54 Споменикот почнува со кал-кан на чиј врв е сочувана само една акротерија, мошне стилизирана, која потсетува на палмета. Во средината на калканот се наоѓа розета. Покривот на споменикот од страните го потпираат два правоаголни столба со профилација која означува капители. Меѓу нив фронтално стои воин со копје во десната рака; со левата рака држи на градите

49 Е. Will, Le relief cul tuel greco-romain, Pa r i s 1955, 77; D. Woysch-Meau lis. o.c., 36—39; Μ. — T. Couil loud, Delos XXX, 304.

50 Μ Μ. - T. Couil loud, o.c, 304, f.n. 2. 51 P h i l i p p e de Macedoine, o.c, 60—61. 52 E. Pfuhl , H. Mobius, o .c , II . 1979, 339—341 53 Види ja ѓлавата - Епиграфски споменици. 54 Б. Јосифовска, Извештај ο археолошком ископавању код села Марвина-

ца, ГЗФФ 19, Скопје 1967, 328; F. Papazoglou, BCH XCVIII 1974, 278; авторките

бр. 1429—1436.

го датираат споменикот во касно хеленистичко раздобје.

119

македонски штит. Војникот е облечен во краток хитон, а врз главата има шлем. Релјефот е плиток, дури и наивно работен. До војникот е жртвеник, а од страната на копјето змија. На епистилот има натпис со името на покојникот Зоилос, син на Исхолаос.

Може да се каже дека надгробните споменици од типот на наискус се вообичаена појава во источно-грчките простори, додека темата со приказ на воин исто така е застапена, наспроти другите, помалку при-сутни. Воините се прикажувани или во оклоп со копје, или држат ка-цига и штит. Идентична претстава со нашиот воин, прикажан со македониски штит не ми е позната. Типолошки потсетува на стелата на војникот-хоплит од Пела (сега во Музејот во Цариград) од класич-ното раздобје, кој што е вооружен со копје, меч и штит што е спуш-тен на земјата; интересна е еднаквата кацига, без штитник за ушите. со конусен облик со тесен раб.

55 Најчесто на хеленистичките споме-

ници е прикажуван воин со задолжителна придружба на коњи и нив-ното упатување накај жртвеникот, над кој се извиткува змијата, реин-карнација на смртта.

56 Веројатно дека каменорезецот го испуштил

ликот на коњот поради тешкотиите во изведувањето или сакал само да прстстави хоплит. Таканаречениот македонски штит долго се за-држал во традиција на ликовната уметност. Тој е присутен на пајон-ските пари, на парите на македонските владетели, како и на автоном-ното ковење на пари во градовите на Македонија и Илирија. Во гробницата кај Едеса од II век исто така покрај штитот со македонска ѕвезда и со друго оружје, како трофеј е насликан и македонскиот ШТИТ.57

Провинциската изработка на релјефот не дозволува поопределено датирање на стелата. Според типологијата и епиграфската анализа изгледа дека таа настанала на преминот од II во I век.

37а

Откога е трудот спремен за печат, на теренот констатирав уште две надгробни стели од хеленистичко време. Сметам дека ја пополнува ат сликата на не многубројните разгледувани примероци и затоа го чинам и овој додаток.

С т е л а т а од Д е б р е ш т е , подигната на Лола (125х63см.) е од типот дексиосис (Τ. II-4) и наискос со фронтот во чија средина е пос-тавен дванаесетлистен цвет, а лево и десно од него делфини. На фа-садниот простор, под натписот од два реда, изведена е релјефна прет-става. Две лица седат на клини и се поздравуваат; лево е машката, а десно женската фигура, облечена во хитон високо потпасан, со вело на главата, а нозете им се подигнати на ниско столче, декорирано со бршленов лист. Десно од клинето, фронтално поставена, стои при-служничка со долг хитон, со апопдигма, со кутија на главата и сад во раката; секако, дека го носи накитот на покојничката; лево стои мом-че во краток хитон.

И покрај желбата што покомплетно и побогато да се изведе оваа сцена, се чувствува нота на наивност со која ја исклесал провинциски-от каменорезач. Споменикот во себе спојува елементи од „надгробна гозба" и оние од типот на семејното опростување. Се чини дека споменикот е настанат во крајот на хеленистичкото време по трет-манот на фигурите и покрај што некои особености на буквите се при-сутни во натписите до II век пред н.е.

С т е л а т а од К а в а д а р ц и припаѓа на типот дексиосис, во форма на скоро квадратна плоча (Т. 1-4). Една женска персона седи на дифрос со профилирани нозе; дамата, облечена во долг хитон, завиткана е во химатион кој е префрлен и преку главата, подржан со десната рака.

55 М. Andronicos , Steles funera i re s de Vergina, BCH LXXIX 1955; Phi­l ippe de Macedoine . o .c , si. 65.

56 E. Pfuhl , H. Mobius, o .c , II, 1979, наодите од Пергамон, Смирна, Кизикос, Спореди бр. 1477, 1440, 1445, 1446; Μ. Т. Couil loud, Delos XXX, 304, f.n. 2.

57 Ph i l i ppe de Macedoine, si. 60—61. 57a Види ja главата - Епиграфски споменпци.

120

Наспроти неа стои женско лице со иста облека, гологлаво; помеѓу нив се наѕира, претстава на дете. Облеката е фино третирана со лесни ситни набори, сигурно повлечени на мермерната површина; лежер-носта на фигурите е реално изведена; и поред оштетеноста на некои детали, се чувствува раката на добар занатлија. Слични сцени се сре-ќаваат на стелите од Родос од III век. Во полето, десно од фигурите, исклесан е натпис кој е додаден веројатно многу покасно од изведу-вањето на релјефот. Се забележува поостро зарамнување на полето да би се поставил натписот. Исто така, под претставата се наоѓа не-читлив натпис, пишуван во две различни времиња. Особеностите на натписот зборуваат за негово поставување во првиот век во новата ера (Νίνι τ/) θυγατρί μ < ν > ή μ < η ί ) χάριν), но релјефната претстава стилски одговара на времето од крајот на III и почетокот на II век пред. н.е.*

КУЛТНИ СПОМЕНИЦИ

Сцената Π а н с ο н и м ф и т е од Стоби е изведена во рамките на архитектонска кулиса (Т. IV-1).

58 Централниот простор го зазема ста-

риот бог на пастирите и на шумските демони кој танцува околу круж-ниот жртвеник, украсен со венец од бршлан или од виновна лоза. По-криен до над колена со животинска кожа, во левата рака држи пастир-ска палица; на главата, свртена налево. се поставени рогови. Нозете на Панот изведени како човечки укажуваат на исчезнувањето на пос тарата иконографска замисла, од која остаток претставуваат стапалата прикажани во облик на козји папци. Во танцот околу жртвеникот се вртат три нимфи облечени во долги хитони со апоптигма; краевите се завршуваат брановидно од страните како ластовичини перја во ма-нир врзан за архаизираниот стил на подоцнежнмот хеленизам. Едната е изведена во профил подавајќи ја раката кон животинската кожа на Панот, другата од десната страна се испречува пред богот, чиј до-лен дел на телото и главата се изведени во профил, додека градите се претставени en face. Третата нимфа која го затвора кругот околу жр-твеникот е поставена фронтално, со главата во профил. Од десната страна култниот танц го набљудува речниот бог Ахелоос. Комплетната сцена отстрана ја урамуваат два пиластра со профилација што озна-чува капители. Над архитравната греда, двојно профилирана, се пос-тавени пет антефикси во вид на стилизирани палмети.

Приказот на нимфите, Пан и Ахелоос на вотивните релјефи како гема бил популарен во IV век во атичкиот круг (Парнас, Елеуси-на, Атина).59 Спомениците се изведени во класичен стил. Меѓутоа, на-шиот приказ стилски се вклопува во кругот на спомениците на неоа-тичката школа со желба за имитирање на архајската пластика. Познато е дека архаизираните елементи се присутни во вековите на класична-та уметност. Меѓутоа, архаизираниот стил подоминантно на пласти-ката се јавува во подоцнежното хеленистичко раздобје.6

0 Концепциски

и стилски, релјефот од Стоби има свои аналогии во познатиот релјеф од Лувр, (еднаква едикула и распоред на личностите) како и во сцена-

* Стелата е откриена од археологот Драган Дакиќ во околината на Кава-дарци.

58 в. ПетковиН, Античке скулптуре из Стобија, Старинар XII, 1937, 1—13; М. ГрбиН, Одабрана грчка и римска пластика у Народном музеју у Београду, Београд 1958, 29—30; С. Dull, Die Go t t e r ku l t e Nordmakedon i en s in Romischer Zeit, Munchen 1977, 134—135

59 S. Carouzou, o.c, 135—136, 6p. 3874, 1445, 1448. 6o Ch. P icard , La scu lput re an t i que de Ph ida i s a l 'ere byzant ine , Pa r i s

1926, 222—224; E. Schmidt , Archa i s t i sche Kuns t in Gr ieche land und Rom, Mun­chen 1922, 5—10; M. Bieber, The scu lp tur of t h e hel lenist ic age, New York 1966, 185.

121

та на мермерниот кратер од Стабии. денес во музејот во Неапол;61

да-тирани во раздобјето од IV-II век. Како што е веќе нагласено, наодот од Стоби претставува имитација на оригиналот настанат во IV век.

62;

фигурите тешко се движат, а некои детали неусогласено се рабо-тени: снажни тела, преголеми раце и китки, па груба изработка на облеката. Интересно е да се забележи дека главите и обработката на косата не се работени во духот на архајската уметност. На архаизира-ните релјефи е присутна долга коса со провиснати кадрици што им паѓаат околу вратот и на градите, како на пример кај претставата на Атена и Артемида од Делос, на Аполон и Нике од Капуа, на релјефот од Вила Албани.

83 Собраната коса, врзана со ленти и изведена во вид

на шињон — кекрифалос, претставува мода од класичното раздобје. Новоатичката школа, покрај имитирањето на архајските дела, изведу-вала пластика и во класичен манир. Главата на Ахелоос е работена исто така во класичен стил; со рог во бујната коса и со богата брада како многу портретни прикази од IV—III век, идеализиран со реалис-тична нота, божеството на реките и на слатките води се крие зад па-раванот што е нејасно дефиниран; или се крие зад карпите или е за-мотан со химатион. Митологијата го поврзува со најголемата грчка река што течела преку планината Пиндос, влевајќи се во Јонско Mope кај островот Ехинада. Ахелоос (придружен од Нимфи), според мито-логијата, му бил син на Океан и Тетида, прастари божества во хелен-ската теогонија.

64

Што се однесува до изработката на овој релјеф, мошне е тешко да се донесе некоја поопределена оценка. Темата присутна на спомени-ците од IV век со класична или архаизирана обработка, укажува на претхеленистичкиот период на создавањето на оваа иконографска култна слика на подрачјето на Атина. Веројатно нашиот релјеф нас-танал под влијанието на овие споменици, а како директна копија из-работена од помалку вешт каменорезец кон крајот на хеленистичкиот период, веројатно во новоантичките работилници.

65

Релјефот на Д и о н и с со д р у ж и н а т а од Охрид, познат уште од 1900 година, повеќе пати е разгледуван.

66 Неговата интерпретација

„Бах со баханткини" се обидов да ја обработам и да предложам едно подетално објаснување (Т. IV-2). Централното место на претста-вата им припаѓа Дионис и Сатир и покрај тоа што релјефот е за-мислен во вид на една поворка. Дионис во десната рака држи грозд, еден од неговите чести атрибути; во левата рака држи змија која не била вообичаено присутен атрибут, но нејзината претстава е можна во врска со мистичната црта на Дионис. Кај Еврипид е даден опи-сот на Дионис со змии, додека кај некои автори замислата е третира-на како позајмица од тракофригискиот круг.

67 Често шумните мена-

ди — придружнички на богот, носеле змии и винова лоза. Инаку, божеството е прикажано голо; третманот на младото тело речиси со феминизирана форма и благо означената анатомија, е вообичаена претстава на Дионис во подоцнежнохеленистичкото раздобје. На нозе-те наивно се изведени врвците на сандалите. Десно од Дионис се пре-познава демонот Сатир или Силен, поими употребувани во антиката ка-ко синоними, со крената десна нога во движење додека животинската кожа му е префрлена преку левата рака, врзана околу вратот; во дес-

61 Е. Schmidt , o.c, 30—37, Τ. XIV—2, Τ. XV—1. 62 Β. ПетковиН, o.c, 13; Μ. ГрбиК, o.c, 30. 63 Ph . Bruneau , J. Ducat , Guide de Delos, Pa r i s 1966, 48, PI. 8,1; M. Bieber,

o.c, 186, si. 804; E. Schmidt , o .c , Τ. XIII. 64 P. G r i m a l , D i c t i o n n a i r e de la mythologie g r e c q u e et r o m a i n e , P a r i s ,

1963, 4: B. ЗамуровиН, Митолошки речник, Нови Сад 1936, 74. 65 Β. ПетровиН, o.c, 13; Μ. ГрбиН, o.c, 30; Dj . Mano-Ziss i , S t r a t i g r aph i e

p rob lems and the u r b an deve lopment of Stobi, Studies I, 1973, 228. 66 Η. П. Кондаков, Македонин, Археологическое путешествие, Сантпетер-

бург 1909, 240—241; Н. ВулиН, Споменик LXXI, 1931, 110 br. 267; Β. Битракова-Грозданова, Еден наод од аншчкиот театар во Охрид, ЗАМ v r - V I I , Скопје 1975, 66; Id. Антички култни споменици во Охридскиот регион, 2А XXXI, 1981, 200—

67' F. Leno rman t , Bacchus, DA I, 622.

122

ната рака носи кантарос истурајќи течност накај Дионис. Сатирите во митологијата мошне рано му припаѓале на Дионисовиот тијасос. Нимфи-те, што го негувале младиот Дионис, подоцна му го довериле неговото одгледување на Силен, па затоа често ја помага неговата ритуална игра. Исто така тие во рацете носат садови, додека разголеноста е пра-вило во нивната изведба, а хламидата од кожа на пантер, како во охридскиот пример, каде што се насликани и животински шепи, е единствената облека.6

8

На почетокот на поворката поставената женска фигура во лесно дви-жење е облечена во долг хитон со откриена лева страна на гра-дите и со главата дискретно свртена нагоре. Во десната рака носи стап, во левата предмет, кој Н. Кондаков го идентификувал со грозд, додека Н. Вулиќ изразил сомневање во тоа.

69 Изгледа дека лице-

то во раката држи маска, зашто третманот на гроздот во рацете на Дионис јасно се разликува. Бидејќи е познато дека Талија како атри-бут имала маска и овчарски стап, помислувам дека каменорезецот ја претставил токму оваа Муза на комедијата.

70 Што се однесува до нејзи-

ното присуство во друштво на Дионис, тоа укажува на најраната замис-ла на оваа Муза, присутна на рустичните забави и на маскарадите на село каде што биле славени полските Дионизии. Подоцна ќе произлезе нејзината конечна форма, додека овчарскиот стап е реминисценција на нејзината првобитна улога.

71 Во нашата претстава не би требало

да не збунува разголеноста на градите, имајќи предвид дека и Менади-те биле често така прикажувани, додека атрибути им биле: тирсос, тим-пан, змии и животни. Вообичаено е Музите да бидат облечени во долги хитони со богати химатиони;

72 меѓутоа, познати се и прикази

на музите што се разоткриени во пределот на градите како претста-вата на Уранија од Рим.

73 Уште повеќе и Талија која ја симболизира иг-

рата и радоста, можела да ја носи оваа облека. Лицето на крајот од поворката, изведено во профил, во тежок хитон, свири на дупла шу-пелка. Таа би можела да ја претставува Менада со шупелка во повор-ката на Дионис. Но според дуплата шупелка и долгиот хитон, можно е да се интерпретира овој лик како Евтерпе, музиката на лирската по-езија. Во својата поранешна замисла, таа значеше божество на радоста и веселбата, чиј типичен атрибут претставува дуплата шупелка, додека овој инструмент е par exellence присутен во култот на Дионис.

77 И

оваа божица учествувала во танцот на Дионис, особено со свирење на флаута.

И покрај тоа што музите биле поблиску до култот на Аполон и често се прикажувани во негово друштво, во античката иконографија се познати спомениците на Дионис како божество на сцената на кое тие му асистираат.

75 Еврипид го нарекувал — Mousagetes — и покрај тоа

што епитетот е повеќе врзан за Аполон. Затоа во концепцијата на овие две божества можеме да сретнеме аналогни појави притоа предочу-вајќи дека флаутата е инструмент врзан за Дионис.

Во сликарските прикази и Силените се изведени заедно со музите, ка-ко што на пример на една ваза е насликан танцот на Марсија на Олимпос, каде што биле присутни Уранија и Талија.

76

68 G. Nicole, Satyres-Si lene, Da IV, 1099. 69 Η. Π. Кондаков, o .c , 240: Η. ВулиН, Споменик LXXI, 1931, 110. 7ο в. Битракова-Грозданова, ΖΑ ΧΧΧΓ, 1981, 201. 7ΐ Ο. N a v a r r e , Muses, DA I I I , 2065. 72 Споменикот од Халикарнас, Ο. N a v a r r e , o.c. fig. 5210 и Хомеровата

Апотеоза J. Cha rbonneaux , R. Mar t in , F. Vil lard, Grece he l leni t s ique, Pa r i s 1970, 292—293.

73 S . Reinach, Reper to i r e de la s t a tua i r e g recque e t r oma in e I I — 1 , Pa r i s 1908, 305, br . 6

74 O. Nava r r e , o.c. 2069. 75 F. L eno rman t DA I. 618, Студијата co сцени на музи и Дионис не ми

е достапна. О. John , Dionysos als scenisher und als Musengot t auf Denkma le r en , Arche. Zeit 1855.

76 G. Nicole, o.c. 1101.

123

Подоцнежнохеленистичката уметност, дефинирана со засилен еклекти-цизам, се огледа и на овој споменик. Имено, сликарите или камено-резачите ги избирале мотивите од различни извори да го насликаат или дополнат просторот на една композиција.

77 Во овој дух е рабо-

тсн релјефот од Охрид, кој можеби му припаѓал на scaenae irons на античкиот театар. Тука се чувствуваат определени класицистички стре-межи на трите први фигури или архаизам во третманот на последна-та фигура. Н. Кондаков можеби со право го датира релјефот во I век на старата ера, иако стремежите кон новоантичкиот стил биле при-сутни и на почетокот на царството,

К у л т н а т а с л и к а од Марвинци ја претставува двојна Кибела како седи иа престолот (h-25 см).

78 Фигурите се сместени во една едикула

што е дефинирана како наискос (Т. V-2). Три пиластри го поткрепу-ваат тимпанот со акротерии. Десната Кибела во десната рака држи патера и се потпира на истата страна врз лавот што клечи; левата рака и се потпира врз потпирката на столот. Левата божица држи па-тера, а во левата рака тимпан што е атрибут исклучиво врзан за култот на Кибела.

79 Обете се облечени со долг хитон, опашан високо под гра-

дите, наметнати во химатион, што е префрлен и над колената во цик-цак линија. Долгите коси им се спуштени над рамениците, а главите им имаат калатос, знак на плодноста и изобилството. Фригиската божица е почитувана во северозападниот дел на Мала Азија, во Мизија, во Фригија во Кизикос, во Лидија. во Јонија, односно најмногу на ази-скиот брег на Егеја.

80 Изворните култни слики ја илустрираат божица-

та како стои или седи на престолот, често фланкирана со пар лавови. Веристичкиот хеленистички дух овој атрибут на божицата го претво-рил во едноставен декоративен елемент, поставен под седиштето отстра-на.

81 Во грчката иконографија ликот на Кибела чиј култ преминал во

Атика, го изработил Фидија и Агоракритес.82

Токму рслјефна прет-става на Кибела во класична едикула е најдена во атичкиот круг во повеќе примероци.

83 Една од најблиските илустрации исто така прет-

ставува двојната едикула од Метрополитен музејот датирана во IV век пр. н.е. од атинска провениенција.

84 Истиот третман на косата и калато-

сите, со лав на десната потпирка, чинија во раката, зборува за еден ист модел што бил изработуван во текот на хеленистичкото и рим-ското раздобје. Долгото задржување на вака замислената култна сли-ка го илустрира едикулата од Тасос со натпис од подоцнежно-царско-то раздобје.

85

Едикулата од Марвинци секако претставува дело на предримското раз-добје, особено по техниката на делкањето на каменот. 3. Дил го датира споменикот во IV век пр. н. е. веројатно имајќи ги предвид бројните едикули од атинскиот круг. Цела серија на мошне слични претстави на Кибела, најдени во Хистрија, се датирани широко во хеленистичко-то раздобје. И покрај тоа што споменикот од Марвинци е мошне бли-

77 Т. B.C. Vebster, Helen izam, Novi Sad 1970, 183: Ch. P ica rd . La sculptu­re an t i que . . . 224.

78 Ζ Dull, o .c , 153—154, 415—416 br. 280 ab. 69: Љ. Зотовик Историјски УСПОНИ развоја оријенталних кулѕгова у римским провинцијама на територији Јутославије, Старинар XIX, 1968, 60. ја споменува Кибела од Марвинци.

79 p. Decharne , Cybele DA I, 1687; Η. Grai l lot , Le cul te de Cybele. M e r e des Dieux a R o m e et d a n s l ' e m p i r e r o m a i n , P a r i s 1912; G. Kazarov, T h r a k e , RE VI A, 1936. 528—529.

8o p. D e c h a r n e , Cybele, DA I, 1687. 81 E. Will, o .c, 132. 82 P. D e c h a r n e , o.c. 1687. 83 E. Will, o .c, 429. 84 G. Richter , Cata log of G r e e k sculptures, M e t r o p o l i t a n m u z e u m of Art,

Cambr ige , 1954, 75 6p. 127. 85 J . Poi l loux. R e c h e r c h e s s u r l 'h i s toire et les cultes de Thasos, P a r i s

1954, 384—385, 6p. 148. 86 G. B o r d e n a c h e , S c u l p t u r e g reche e r o m a n e . B u c a r e s t 1969, 31, 34, T.

XX—XXIV.

124

зок со примероците од Атина од IV век, тој има стилски карактеристи-ки на определени детали на облеката што упатуваат на хеленистички третман. Химатионот кој кај некои Кибели преминува над колената. наместо лав што лежи, на нашиот пример не е доволно јасен. Веро-јатно каменорезецот, имајќи предвид некоја слична претстава како модел, не го изработил доволно прецизно овој детаљ. Од друга страна, паѓањето на химатионот во вид на цик-цак линија, потсетува на некои прикази од III век пр. н. е. како Моирата од Хистрија или Кибе-ла што стои со Атис, изведени на релјефот од Венеција.

87

Едикула со сден лик на Големата божица во пластичната уметност е релативно застапена.

88 Што се однесува до двојната едикула нејзини-

от приказ е малку поредок (во кругот на претставите на Кибела). Двој-ниот лик на божицата како задржување на еден мошне стар прототип со различно значење, можно е да се следи во контекстот на ликовните илустрации од Критско-микенското раздобје, преку геометриското и архајското до класично-хеленистичкото. Двојната култна слика, спо-рсд истражувањата, ја означувала можеби женската плодност, хтон-ската моќ, доброчинството, младоста.

89

Р е л ј е ф о т на К и б е л а од Марвинци без архитектонски рамки ја претставува Големата мајка на престолот (33x18x8 ,5 см) (Τ. V—4). Во десната рака божицата држи патера, во левата тимпан; таа е обле-чена во долг хитон, а химатионот и паѓа слободно од левата стра-на. На скутот нејасно се оцртуваат контури на лав ; главата на божи-цата недостасува. На потпирките лево и десно, во плиткиот релјеф, се изведени две фигури: едната во краток, а другата во долг хитон со апоптигма. Концепциски овој релјеф му е најблизок на приказот на наискусот од Атина или од Хистрија,

90 каде што фигурите се изведени

отстрана на пиластрите, веројатно таканаречените аколити — верници или едниот претставува гал, по обичај во долга облека, што било задолжително да се облече по култната оргија и засекогаш по неа да остане во служба на суровата божица.

91 Оваа иконографска

варијанта Е. Вил ја поврзал со малоазискиот брег, укажувајќи на ана-логнпте релјефи откриени на Ефесос.

И покрај површната обработка поради крупно-зрнестиот мермер, по третманот, оваа култна илустрација очевидно е настаната во предрим-ски период. Според споменатите аналогии и според начинот на изра-ботката, можеме да кажеме дека е изведена во последните векови на хеленизмот.

87 I b i d , 35, br . 60, Τ. XXVII; R. Lull ies, G r e e k s k u l p t u r e , N e w York 1957, 98 br. 244.

88 E. Will, o .c , 429—431, fig. 75—76; G. B o r d e n a c h e , o .c , 35 6p. 51 T. XXIV; M. Тачева-Хитова, Историн на источните култове в Долна Мизин и Тра-кин V в. пр.н.е. — IV в. от н.е., Софил 1982, 201, бр. 130; го цитира делото на М. J . Ve rmase rn , Cybele and Attis, The Myth and the Cult, London 1978.

89 T. Hadzi s te l iou-Pr ice , Double and Mul t ip le r ep re sen ta t ions in greek a r t and rel ig ions thought , JHS XCI, 1971, 67—69.

90 E. Will, o .c , fig. 75; G. Bordenache , o .c , 35, N. 52, T. 24; M. Тачева-Хи-това, o.c, 147, бр. 44.

91 F. Cumont , Les rel igions or ienta les dan s le pagan i sme romaine , Pa r i s 1929, 47; E. Will, o.c, 430.

125

СКУЛПТУРА

К и б е л а од М а р в и н ц и , работена од мермер, претставува скулп-тура што може да се третира како округла пластика (rone bosse) (23,5 χ 22,5 χ 18 CM) (Τ. V-1).91 Самата поза на божицата на престолот била погод-на за претставување во вид на длабок релјеф, како претходните илу-страции. Сепак, потпирката иа столот, која секогаш била подигната високо над грбот, како да го ограничува целосниот третман на вис-тинска округла пластика. Овој примерок, иако грбот на фигурата е скриен со потпирката, поради исклучителната длабочина на релје-фот со која е постигната третата димензија, го дефинираме како ок-ругла скулптура. Вообичаената иконографија е застапена и на овој споменик. На десната страна под раката со патера клечи лавја фигура; до левата рака над потпирката на престолот веројатно имало прицврстено инструмент на божицата што недостасува.

Долгиот хитон, опашан под градите како и химатионот, што е поста-вен врз колената и што паѓа настрана, мошне пластично и сигурно се прикажани; десната нога е посилно нагласена и издадена напред, ле-вата помалку нагласена и повлечена; на тој начин тие формираат една триаголна композиција со хитонот. И лавјата фигура добила реа-листички третман со гривата и со изразената анатомија. Во делото препознаваме мајстор кој добро ја познавал култната слика на божи-цата, нејзините атрибути, и кој бил во тек со хеленистичкото создава-ње. Концепцијата на оваа изработка им е мошне блиска на атинските претстави, исклучувајќи ги додатоците што се врзуваат за малоази-скиот круг.

92 Меѓутоа, најблиски типолошки и стилски аналогии нао-

ѓаме на статуите од Хистрија, датирани во хеленистичкото раздобје.93

Обработката на хитонот со две силни ребра меѓу нозете, на химатионот што се крева од десната кон левата страна и формира пластични на-бори, па позата на нозете, укажуваат на истиот пример или на еден ист стилски круг на подоцнежниот хеленизам. Стилски сличности нао-ѓаме на теракотите од малоазискиот круг датиран во II век; мошне нагласената седечка поза, малку накривеното тело налево, не потсе-тува на фигурите од Мирина, седнати врз раскошен престол.

94

Г л а в а т а на д е в о ј к а од Стоби е најдена во палатата на Пар-тениус со сите други скулптури од овој град (Т. VII-2.)

95 Прикажана е

млада девојка, или муза или божицата Артемида, со благо сврте-на глава надесно. Вратот ие несразмерно нагласен во однос на главата; лицето и е третирано меко, без обработка на детали со забележливо обла и мала брада; устата и е мала, благо сензуална, носот правилно изведен и ненаметлив; глобовите се длабоко изработени со благо означени веѓи. Ова младо лице потсетува на прв поглед на хелени-стичката коропластика. Но тоа ги претставува различните стилски ка-рактеристики на раздобјето. Малата брада, речиси триаглестото чело и веѓите незначително провиснати надолу, уште повеќе го потенцираат благиот лик на оваа девојка. Округлото лице е доминантно во коро-

91 Б. Јосифовска, Античкиот град на Исарот, Разгледи 9. 1958. 92 G. Richter , Cata log of Greek scu lptures , 75, бр. 127; Ε. Will, o . c , fig. 75. 93 G. B o r d e n a c h e , o .c , 6p. 45—47, 50, Τ. XXII, XXIII. 94 S. Mol lard-Besques , Cata logue r a i s o n n e e des f igur ines et reliefs, M y r i n a

II, P a r i s 1963. N. 268, 662, P. 153. 133. 95 B. ПетковиН, Старинар XII, Београд 1937, 30; Μ. ГрбиК, o.c, 37; Dj .

Mano Zissi, S t r a t i g r aph ic p rob l ems and the u r b an deve lopment of Stobi, Stu­dies I, Beograd 1973, 190.

126

пластиката од II и од I век.96

Исто така ширината на устата речиси идентична со ширината на коренот на носот упатува на хеленистички третман. Косата и е построго изведена, од рака на провинциски каме-норезец. И покрај таа, наизглед стилизирана изработка, наоѓаме големи сличности со скулптурите од Пергамон, во начинот на обликува-њето на фризурата со патец и два големи-кичера поставени странично над ушите, кои ја затегнуваат бујната коса кон тилот, создавајќи нагло прекршување на косата над челото; тоа се главите на „носачката на канделабар" или од фигурата на хермафродитот." Од друга страна, третманот на глобовите, погледот пред себе, малата уста, носот и бра-дата, воопшто потсетуваат иа монументалната глава на Артемида од Ликосура.

98 Стилизирано изведената коса што е откршена на задната

страна на главата, на претставата и дава еден тон на студенило на рим-ската пластика која, можеби, е резултат токму на споменатата провин-циска изработка. Што се однесува до идентификацијата на оваа глава, Г. Мано Зиси смета дека ја претставувала божицата Артемида, поста-вувајќи ја во врска со нејзиниот култ во Ефесос." Таа навистина по-кажува сличности со вообичаената поза и со погледот на оваа божица. Споменатите аналогии од малоазискиот круг, особено со пергамон скиот творечки центар, не ја исклучуваат оваа интерпретација.

Г л а в а т а на Н и м ф а т а од Стоби е изведена од ситнозрнест мер-мер.

100 Предниот дел на главата е слабо зачуван, со оштетувања од

челото до брадата. Сочувана и е бујната кадрава коса што е зафрлена и собрана назад (Т. VII-1). Зачуваните делови на образот укажуваат на претстава на млад лик без детали. Вратот е широк, на сре-дината со означена брчка. Кичурите коса тргнуваат од челото. кон слепоочниците и брановидно паѓаат врз тилот. На средината на темето е вцртан патец. Околу косата е претставен венец со гранчиња листови. Самата обработка на косата зборува дека скулптурата била замислења во движење. Ситните кичери речиси ја имитираат природ-ната коса. Разголениот и зајакнат врат, чиј почеток се врзува за Ско-пасовата скултпура, се среќава кај Амазонките на мавзолејот од Ха-ликарнас, а наоѓа целосна употреба во пергамонската и воопшто во хеленистичката скулптура. Поради оштетеност не може поопределено да се датира, но според некои елементи што се зачувани и кои веќе се подвлечени, се смета дека настанала во III или II век.

101 Поради

оштетеноста на лицето е отежната идентификацијата на оваа скул-птура. Косата и е изведена во потенки кичери што се мошне повлече-ни над тилот и оддават фигура во движење. Поради тоа, главата мо-жела да и припаѓа и на нимфа, како што предложи М. Грбиќ, или на Аполон, според интерпретацијата на Ѓ. Мано Зиси. Кон тоа можеме да споменеме дека мошне слична поза и речиси идентичен третман на косата се забележува кај статуата на Аполон од Тралес.

102 Меѓутоа,

венецот листови на косата наведува на помислата дека би можела оваа глава да го претставува и Дионис кој често е прикажуван во силно движење, во танц, во стилот на пергамонскиот жртвеник, боже-ство кое во подоцнежниот хеленизам било исклучително почитувано.

И з и д а т а од О х р и д е изработена од мошне фин ситнозрнест мер-мер, како алабастер, зачувана во висина од 42 см,

103 на која и не-

96 Ѕ. Mol lard-Besque, Myr ina II , 68, PL 64, 106; D. Bu r r Thompson, Troy, _ The t e r r aco t t a f igur ines of the hel lenis t ic per iod, P r i n c e t on 1963, 83; br !

97 A. Schober, Die Kuns t von Pergamon, Wien 1951, 146, сл. 148; J. Char-bonnaux , Grece hel lenis t ique, 291, si. 314, 348.

98 I b i d , 333, si. 361. 99 D j . Mano Zissi, Studies I, 190. 100 M. ГрбиЉ, o.c, 37. 101 M. ГрбЈЉ, o.c, 37; Dj . Mano Zissi, S tud ies I, 190; id. He l en i zam i or i jent

u Stobima, Studies III , Ti tov Veles 1981, 116.' '< ' - · - • ' 102 J. Cha rbaunneaua , Grece hel lenis t ique, 304, br . 331. 103 B. Маленко, Д в е статуети на Изида од Охрид, МАА II , Прилеп 1976,

169-186; В. Битракова-Грозданова, Египетски култови во Македонија. 2А XXVIII, Скопје 1978, 333—334.'

127

доставуваат нозете и главата, (Т VI-2). Божицата е облечена со долг фус-тан, тесно прилепен врз телото. Над оваа нежна облека рамениците се покриени со марама со реси, која над градите е врзана во јазол. Обете раце и се прилепени до телото, цврсто држејќи во едната систрум, во другата веројатно симболот на животот кој често се среќава како ат-рибут на оваа божица. При изработката на облеката во определена мера се забележува шематизам; фронталноста, вкочанетоста ја прибли-жува оваа фигура како и другото споменато до изворната замисла на божеството. Статуата претставува канонски тип на синкретизирана Изида, настаната на почвата на Египет во хеленистичкото раздобје, во времето на управата на Птолемеите. Кралиците на птолемејското раздобје често себеси се прикажувале со фризура од долги кадрицн што им паѓале врз рамениците, како што е случај на нашиот пример или во карактеристичната облека на Изида, држејќи ги во рацете сис-трумот и клучот на животот.

104 Едно торзо од Лувр исто така прет-

ставува аналоген приказ на божица. Од Метрополитен музејот сс познати две претстави на овој иконографски тип на Изида, со изра-зсн стилизам и повеќе нагласен египетски третман на скулптурата. Другата статуа од минхенската Глиптотека и е поблиска на нашата изработка; тука се чувствува посилна нота на хеленистичкиот реа-лизам. Сите споменати примероци се датирани широко во птолемеј-ското раздобје.

105

Колку што е познато, појавата на нашата Изида претставува осамен примерок во Македонија, како и на Балканот. Култот на Изида оче-видно е присутен на соседното подрачје, на Тасос, во Тесалонике или во Дион, каде што и е изграден и монументален храм во хеленистичкото раздобје, но тука не се забележани траги на овој тип на нејзиното прикажување.

106

Охридскиот наод концепциски му припаѓа на александрискиот круг на изработка на Изида која се уште не излегува од базата на камениот блок, од кој е изведена; изгледа дека е работена во подоцнежно хе-ленистичкото раздобје. Широките раменици, зајакнатите раце отскок-нуваат во однос на тесните гради. Упорното нанесување на брчки на градите потсетува на Изида од овој ист тип, работена во римското раздобје, како што се познати и примероците од Рим и од Музејот во Брисел.

107

Г л а в а т а на е ф е б од Дојран со намена на тег (h-9 см), претста-вува бронзено дело,

108 со интересна концепција на подражавање на

класичната уметност од IV век (Т. IV-1). Благо кадравата коса е крс-ната над челото со средна височина; очите се отворени малку пот-кренати, главата свртена надесно; погледот како да е кренат горе или упатен во далечината; устата е мала и полуотворена. Благата експресија потсетува на Скопасовите ликови. Но третманот на полу-обликавото чело и на косата, особено моделираните кичери околу лицето, исто така и хуманизираниот израз, укажуваат на желбата на мајсторот да го фати или подржава изразот на лицето на Лизиповитс херои, Агијас и Апоксиоменос. Мошне слична изработка среќаваме на саркофагот од Сидон кај претставата на Деметриј Полиоркетос,

109

со ист третман на косата и на погледот, а лентата околу главата тука има значење на ознака на владетел. Како што е познато,

104 М. Bieber, o.c, fig. 348—353.

ιο5 музе ји света, Лувр, Стари Египат, Београд 1967, 31; М. Bieber, o .c , fig. 350—353;

ι06 R. Witt, T h e E g y p t i a n Cults in A n c i e n t Macedonia , A n c i e n t M a c e d o n i a I, Thessa lonik i 1970, 324—333.

107 F. C u m o n t , o . c , PI. V, 1; B. v a n de Walle, L e s a n t i q u i t e s de M u s e e de M a r i e m o n t , Bruxe l le s 1952. PI . 8, Ε 51.

l08 Изложба, Скопје 1980, br . 332.

109 Μ. Bieber, 73; J . C h a r b o n n e a u x , G r e c e h e l l e n i s t i q u e 273, Саркофагот ce смета како, дело на Лисиповите следбеници.

128

овој споменик е датиран на преминот од IV во III век. Краткиот и широкиот врат кај главата од Дојран се типични елементи на хеле-нистичката уметност. Усните подвлечени со танка линија е манир при-сутен на монументалната бронза на IV век, како кај боксерот Силани он или кај ефебите од Антикитера и Маратон, денес во Националниот музеј во Атина.

110 На дојранската пластика очите се изведени со вмет-

нување на сребро на површината на белката. Оваа инкрустација со сребро, позната долго кај Египќаните, е карактеристична за работил-ниците на египетско-хеленистичките центри од крајот на III век.111 Еклектичните одлики што НИ ГИ покажува оваа бронза, упатуваат на хеленистичкото раздобје на нејзиното настанување. И покрај тоа што се наѕира послабо Скопасовата патетика, пак присутна кон крајот на III и почетокот на II век, употребената техника во изработката на истото раздобје, сличностите со саркофагот од Сидон, даваат можност да се претпостави врската со малоазиските творечки центри и наста-нувањето во времето иа средниот хеленизам. Усните на младичот се премачкани со бакарсн слој и урамени со тенка линија како во вре-мето на класичната уметност. Според наведените детали, техничката изработка потсетува на бронзената глава од Беневент со црвено обо-ени усни и на малата бронза од Херкуланум,

112 работени во неокла-

сицистички стил,113

према што нашата глава можеби повеќе би му при-иаѓала на ова подоцнежно хеленистичко раздобје.

С а т и р о т - с в и ρ а ч од Стоби со рацете ја придржува дуплата шупелка што е изгубена (Τ. Ш-1).

114 Долгоногата фигура стои повеќе

врз десната нога, левата и е малку свиткана, обидувајќи се да заигра како да лета во воздухот. Младото тело, фино изработено, има благо изведена мускулатура, додека на нозете се забележуваат тетивите. Лицето исто така му е младо, без брада, со чпртав нос, кренато наго-ре и зафрлено наназад. Прстите на рацете беспрекорно се изработе-ни во моментот на свирење на инструментот. На грбот што е обло моделиран има изведено опавче. Неговата појава, благата моделација на телото, кратките кичури на косата и округлото лице, потсетуваат на Сатирот со дупла шупелка од долен Египет (во Музејот на Лувр).1

15

Живото движење со десната нога напред потсетува на познатите са-тири од Хсркуланиум и Помпеја кои не се свирачи.

116 Телото и дес-

ната нога истурени напред и зафрлената глава наназад, се среќаваат кај сатирот од Националната библиотека во Париз, каде недостига живоста на двежењата.

117 Сепак, експресијата, напрегнатото движење

во миг, зафрлена глава, најмногу му одговараат на сатир-терако-тата од Мирина.

118 Анализирајќи ги стилските особини на сатирот во

кругот на различните наоди се забележуваат два типа: сатир-тан-чар што е поставен во живо движење и сатир-свирач чии раце се подигнати да ја подржат шупелката, каде што движењето дискретно навестува чекор. Меѓутоа, нашиот примерок како да ги споил овие два елемента: смирувајќи го претераното движење на танчарот ги кре-ва рацете во знак на свирење, додека главата му е зафрлена во знак на танц, со што му дава поголема живост и занес во музицирањето.

110 Ѕ. Carouzou, Collection des scu lptures , Athenes , 1968, 161, br. 1396; M. Bieber, o .c , 48, fig. 141, дело на Лисистрат,- Cha rbonneaux , Grece he l len i s t ique 212, дело на Силанион.

111 J. Cha rbonneaux , Les bronzes grecs, Pa r i s 1958, 102. 112 M. Bieber, o.c, 50—51, fig. 149, можно u оваа претстава ce однесува

на Деметриј Полиоркетос со хламида.

113 J. Cha rboneaux , Les bronzes, 111, PI . XXIX. 114 Β. ПетковиК, Старинар XII, 12, 19; Μ. КрбиН, Два сатира из Стобија,

Уметнички преглед I, Београд 1937, 38, 311; Одбрана п л а с т ик а . . . 43 ; Έ>. Мано Зиси, Антика у Народном музеју у Београду, Београд 1954.

115 J. Cha rbonneaux , Les bronzes , PI . XXX. 116 Μ. Bieber, o .c , fig. 560, 95. 1 1 7 I b i d , fig. 561.

118 I b i d , fig. 370; S. Mol lard-Besques , M y r i n a II , N. 185.

129

Токму овие елементи на претераната театралност упатуваат на пер-гамонскиот стилски круг иа подоцнежниот хеленизам.

114

С а т и р о т — т а н ч а р од Стоби (Τ. III-2), исто така шупливо лее-на фигура, стои на дводелен постамент.

120 Висината му е помала од Са-

тирот-свирач. Прикажано е младо тело во движење, зафрлено наназад. Мускулите на телото се благо нагласени; десната нога рамно испру-жена напред го држи товарот, додека левата е поставена назад, малку свиткана; обете стапала стојат на прсти, поткрепувани од два незабе-лежливи потпирачи. Телото е реалистички работено, во движење, со крената десна рака, а китката поставена над челото,- во левата рака држи палица. Косата му е слободно третирана; кратките кичери се ура-мсни со венец од лисје, а две рокчиња се поставени над ниското чело. Во основа оваа бронза потсетува на групата јужноиталски скулптури,

121

но има свои поблиски аналогии на малоазискиот простор. Живото дви-жење на зафрленото тело, како фината обработка на анатомијата на напрегнатите гради мошне се поблизу до изработката на сатири-те од малоазискиот круг, како примерокот од Лувр, со засилен натура-лизам.

122 Исто така и поставените брадавици на образот се среќаваат

на оваа мала бронза. Двата сатира од бронза од Пергамон (сега во Музејот во Берлин) концепциски се аналогни на наодите од Стоби.

123 Двата се прикажани како изведуваат силен танц со десната

рака крената и свиткана над главата; едниот држи сиринга, а другиот уште и кожа од пантер; косата им е кратка, рамна. Лицето кај едниот сатир има животински третирана насмевка. На овој круг му се приклу-чува и сатарот од бронза-канделебар од Мал Тепе кај Мезек,

124 чие

држење на телото, со тежината на десната нога напред, повеќе потсету-ва на Сатирот-свирач. Секако, најблизок по изработка на нашиот приме-рок му е Сатирот од Музејот во Будимпешта, од непознат локалитет.

125

Постои мислење дека Сатирот од Стоби треба да се постави во врска со александриските работилници за обработка на бронза.

126 Раскошна-

та база како основа за фигурата поставена на четири нозе, се состои од квадратна плоча и кружен постамент над неа. Секоја нога е во вид на биста на силен со крила, поставен на лавја шепа. На слична база бил изведен и Дионис од Сака (Музеј на Каиро), каде што наместо Бес врз животински шепи имало лавји протоми.

127 Нашата скулптура се поста-

вува во релација со сликарот Антифилос од Египет,128

споменат кај Пли-ниус Постариот (Hist-Nat. 35, 138). Антифилос живеел и создавал во времето на Птолемеј Сотер, кон почетокот на III век, кога го израбо-тил типот Сатир — Aposkopeuon (кој далеку гледа) со венец, шупел-ка и со кожа на пантер, која тука недостига. Овој тип сатир бил долго репродуциран. И покрај тоа што кожата на нашиот примерок недос-тига, се присутни венецот, шупелката и животинската шепа на дното на постолјето. Во египетската бронза од птолемејското раздобје кај мебелот е познат мотивот на животински шепи кои носат, сфин-га, крилат силен или протоми на лав. Поради сето подвлечено, Ш.

119 To. Мано Зиси, Антика у Народном музеју; W. A. Lawrence , La t e r Greek Scu lp ture and ist inf luence on East and West, London 1927, 37 ги припишува помг.еанските сатири на пергамонската школа од I I I— I I в.

120 в . ПСТКОВЈЉ, Старинар XII, 1937, 12—19; М. Grbic, Umetn i ck i preg led, 1937, 310; id. Одбрана пластика . . . 44.

121 Μ. ГрбиН, Одбрана п л а с т ик а . . . 44.

122 J. Cha rbonneaux , Les bronzes, PI. XXV, 2.

123 м. Bieber, o .c f ig . 449; A . Furtwi ing ler , Der Sa ty r aus Pe r gamon , Ber­lin 1880, према Б. Филова, Куполните гробници при Мезек, ИАИ XI, Софил 1937,

' 1 2 4 ib id ι ΐ Λ ΐ ι χι. 4 1 - 4 7 ; - :

125 Репродуциранока ј .Б . Филова', ИАИ X l / s l . si. 50.

126 Ch. Picard, Un bronze a l e xand r in impor t e a Stobi (Macedoin), l 'Apo-skopeuon, type Ant iphi los , RA XLVII—1956, 217—22.0

127 F. Chamoux . Le Dionysos de Sakha . BCH LXXIV, 1950, 70.

128 Ch. Picard, Un bronze 217—218; B. Filov, IBAI XI, 43.

130

Пикар помалата бронза од Стоби им ја припишал на предметите што биле импортирани од Египет во Македонија во времето на Ла-гидите.

129

Многу наведени елементи по повод изработката на Сатирот од Стоби упатуваат на пергамонскиот стилски круг. Меѓутоа, не можеме да ка-жеме дека се исклучуваат и другите уметнички центри. Веднаш може да се забележи дека аналогните сатири најдени во Пергамон или во кругот на источен Балкан и на малоазискиот простор малку посурово се работени (рамна остра коса, варварскм лик); кај едни третманот на телото им е поблизок на нашите наоди, кај други, се врзува за модела-цијата на нозете од сатирите од Египет. Помеката обработка на глав-та кај сатирите од Стоби пак им е поблиска на наодите од Египет (Са-тирот во Лувр, Дионис од Сака). Присутното проткајување на духот на александриската и пергамонската школа, секако се причина и за различните мислење за потеклото на сатирите од Стоби.

Што се однесува до датирањето на двата сатира, нивните аналогии укажуваат на едно пошироко хеленистичко раздобје. Нивната појава од една страна се поврзува со рококо-трендот на III и на Π век,

130 a

од друга, со создавањето во духот на пергамонската уметност под Ата-ловото покровителство.

131 Лизиповите димензии на телото, изразени

кај нашите примероци, ќе бидат долго присутни и во текот на хеле-нистичкото создавање. Кај обата сатира третманот на лицето е мошне благ, со младешки изглед. Кај танчерот косата е изработена пове-ќе во духот на пергамонските варвари (средно кратки кичури, мошне благо кадрави). Кај свирачот кадриците се кратки, кадрави, но ниско поставени до вратот како кај Сатирот од Фиренца и кај подоцнежните дела.

132 Нивната изработка најверојатно треба да се поврзе со рабо-

тилниците од II век, како што е веќе предложено.133

И з и д a - Τ и х е од Прилеп (Т IV-3) од бронза е изведена во ви-сина од 14 см, случаен наод од 1939 година.

134 Облечена е во долг

пеплос со преклоп-апопдигма, високо подржан со појас под градите, во духот на подоцнежнохеленистичката мода. Во левата рака држи рог на изобилството; десната испружена рака можеби држела патера или се потпирала врз кормило. На главата има симболи на божицата: крав-ји рогови, полумесечина, сончев диск и најверојатно лотосов лист. Ко-сата и е изведена во форма на фризурата на кралицата Арсиное III, сопругата на Птолемеј IV, мора од крајот на III век, како што знаеме според портретите на парите и во сочуваната скулптура.

135 Патецот пов-

лечен над челото оди по средината на главата и ја дели бујната коса на два дела, виткајќи ја нагоре на темето формира ролна. Главата и е дис-кратно наведната на десната страна. Нејзината поза, тежината на телото врз дссната нога, левата малку наведната, раката што го држи рогот на изобилството, како и богатиот пеплос со преклоп и комплетниот впечаток мошне им се слични на претставите на Тихе во теракотите од Мирина, што се прецизно датирани во крајот на I век пр. н. е.

136

Синкретистичката фигура, грижливо изработена, е студирана во повеќе наврати. Нејзината претстава ги носи атрибутите на Тихе, како и на египетската божица Изида. Овој тип на хеленизирана Изи-

129 F. Chamoux , ВСН LXXIV, 44; Ch. P icard , ВСН L X X V r i l , 280, PI . IX—XI; P. Perd iz re t , Bronzes grecs d 'Egypte de la coll. Fouque t au Caire, Pa r i s 1911, 18.

130 M. Bieber, o .c , 138, 139; J. Cha rbonneaux , Les bronzes , 102. 131 A. Fur twang l e r , o.c, 37; Έ>. Мано Зиси, Антика у Народном музеју, 4. 132 J. Cha rbonneaux , Grece hel lenis t ique, 316—320; Μ. Bieber, o . c , 562.

133 "в. Мано Зиси, Антика у Народиом музеју, 4; М. Грбик, Одбрана пласти-ка 44; Izlozba „Ant icka b ronca u Jugos lav i j i " Beograd 1969, T. 80.

134 П. Лисичар, I s i s-For tuna, Споменици ο култу Изиде Фортуне у на-шој земљи, Старинар ΙΓ, 1961, 125; I, Mikulcic, Pelagoni ja, o.c, 79; Β. Битрако-ва-Грозданова, ZA XXVIII-1978, 334.

135 Μ. Bieber, o.c, 354, 346. 136 S. Mol lard-Besques , M y r i n a II , PI. 104 bd.

131

да мошне ретко се среќава во раздобјето до доаѓањето на Римјаните. Повсќе е изработувана во царското раздобје, кога добива и други осо-бини на римската уметност. И покрај тоа што не е позната целосна аналогна изработка на Изида, среќаваме определени стилски еле-менти на различни претстави; високо подржаниот пеплос и деталите на градитс се грижливо изведени како во монументалната уметност на пергамонскиот жртвеник (кај Дорида — жената на Нереос). Но мани-рот на симетричкото преклопување на хитонот на предната страна е мошнс сличен со изработката на фигурината на Артемида од Мири-на од почетокот на царското раздобје, или на теракотата од Пела во вид на Атена Алкидемос од подоцнежниот хеленизам. Исто така, на сите овие претстави, вклучувајќи ја и Тихе од Мирина, покрај големата сличност, заедничка е изработката на вертикално поставенитс набори на пеплосот на предната страна. На главата на Изида од Прилеп се уште стои знакот на божествено-кралската моќ — уреус. Во рано-цор-ското раздобје биле изработувани побројни претстави на оваа божица пзедначувани со Фортуна, која ќе добие и карактеристики на римска-та уметност и пофабрикуван изглед. Според стилските одлики, како што е веќе и порано предложено, прилепската Изида настанала во I век пр. н. с.

Б р о н з е н а т а г л а в а о д с е л о Ј а б о л ц е кај Скопје е најдена случајно за вре.ме на трасирањето на новиот пат.

137 Таа е изработена

ВО натприродна големина (h-28 см) (Τ XIII). Густата коса со патец и е собрана во ролна под тилот и прибрана во вид на кок како кај скулп-турите од IV век. На челото има поставено попречна лента што про-должува преку косата до тилот. Над челото, од косата, директно изле-гуваат две рокчиља сообразенп со извиенитс кадрици. Белката на окото е изработена во текот на леењето на главата. Во средината има издла-бсно празнина во која како зеница е вметната стаклена паста со тем-носина боја, при што е зачувана само едната. Во грчко-римската брон-зена продукција, ова техника на означување на окото е позната уште од класичното раздобје, а како што смета Ж. Шарбоно, во хеленскиот круг оваа техника била преземена од Египет.

138 Анализирајќи ја стил-

ски оваа скулптура, забележуваме определени елементи на спокојство на праксителовската уметност. благ поглед, полуотворена уста. Поста-вена малку фронтално, таа е благо свртена кон лево и поткрената на темето. Широката лента што минува преку челото е изведена како на делата од крајот на IV век, како Аријадна од Атина, различно дати-рана, во секој случај во духот на Скопасовата уметност.

139 Широка лен-

та по средината на челото има и главата на Дионис или на Аполон од Коринт.

140 Имитирајќи определени традиции на класичниот IV век

од една страна, спојувајќи ги пак од друга страна во себе сите стрс-межи на хеленистичката портретна уметност, таа веројатно настанала во времето кога хеленистичката уметност се преточила во римски сфаќања на формата. Густите кичери се разликуваат од ситните кад-рави кичери на подоцнежнокласичните и на ранохеленистичките поја-ви; на определен начин, баналниот третман на кадриците настанати на челото поради лентата, укажува на изнасилсното изведување на косата од римските имитатори. Кружното лице проширено кај образите, губи во својот обид за имитирање на изворниот облик. Начинот на изра-ботката на фризурата, каде што ролната е замотана и нагласена како и собраната коса ниско под тилот, треба исто така да се поврзе со ре-лјефот на Нереидите во новоатичкиот стил што го подигнал Домити-ус Ахснобарбус.

141 Ако резимираме, според третманот на косата, фор-

137 д. корачевиќ, Бронзена глава од хеленистичка епоха, Нова Македонија, 9. II . 1975; В. Битракова-Грозданова, 2А XXVIII—1978, 33—36.

138 J. Cha rbonneaux , Les bronzes . 99.

139 Ch. P icard , Manue l d 'archeologie g recque I I I — 1 , Pa r i s 1948, 743—745; M. Bieber, o.c, 179.

140 F. P. Johnson, The Scu lp ture , Cor in th IX, Cambr idge 1931, 31, N. 25 ja врзува co Праксителовиот оригинал.

732

мата на лицето, техниката на изработката на очите, можеби и според наметливата димензија на главата, изгледа дека делото настанало кон крајот на I век пр. н. е.

Околу идентификацијата на овој споменик постојат различни мисле-ња. Мистичкиот поглед, изработката на рогови над челото, наведу-ваат на помислата дека е претставена синкретизираната божица Изи-да, која кон крајот на хеленизмот продрела на почвата на Македони-ја.

142 Други автори го изнесуваат мислењето дека е претставена

Артемида Селена, пак поради единствениот атрибут-роговите, односно полумесечината, како и поради монументалната изработка на оваа бронза што можела да му припадне само на едно од главните божес-тва што биле почитувани во хеленистичкиот свет.

143 Мислејќи дека на

срсдината на челото имало прицврстен уште еден додаток поради трагите од отвор и се придружив на интерпретацијата на Изида и на можноста за варијанта на претставата на Изида-Ио која имала како атрибут рогови. Митологијата ги врзувала овие две личности II постоела тенденција на нивно претопување. Меѓутоа, врз главата на оваа бронза (видливо дури кога беше изложен оригиналот) постојат повсќе отвори, на просторот на темето, што ни зборува дека тие траги настанале со леењето. Спооед тоа главата немала никаков додаток. Бо-жицата Изида носела многу повеќе атрибути, со што се одвојувала од другите божества што имале слични и исти ознаки. Исто така, мону-мснталноста на оваа изработка ја нсклучува можноста за претставата на божицата Ио, врзана најмногу за подрачјето на Пелопонес.

Ако пристапиме уште еднаш кон анализа на оваа претстава, гледаме де-ка таа не е сигурно ниту портрет на женско лице. Порано би се рекло дека е машката глава феминизирана. Божеството што доминирало во средниот и во подоцнежниот хеленизам во ликовните претстави, се-како бил Дионис. Воопшто е позната омиленоста на божеството во истото раздобје, особено во александрискиот круг, кај Птолемеите.

144

Врзаната лента преку челото е типична за МНОГУ негови ликовни илу-страции (мозаикот од Делос, теракотите од Мирина, златниот „наис-кос" од колекцијата на X. Стататос, како и познатата александриска бронза на Дионис од Сака). Споменатиот Дионис од Сака исто така е прстставен со рогови што избиваат од косата веднаш над челото. Косата исто така му е долга и зачешлана во кок поставен ниско под тилот. Претставата е интерпретирана како Дионис Μιτρηφόρος Таурос.

145

Прототип на овој Дионис произлезен од младиот сатир, во класичното раздобје изработил Праксител, чие дело не е зачувано во орги-нал.

146 Пресметувањето на овој тип на Дионис, покрај неговите

други видови во хеленистичкото раздобје, како омилена тема не е ретка појава. Теракотата од Тарсус „Dionysos Tauros"

147 не само ико-

нографски, туку и стилски потсетува на нашиот наод. Треба да се спомне уште еден Дионис Митрефорос-Таурос од Ерменија, во тера-кота, датиран во хеленистичкото раздобје.

148 Дионис од Сака иконо-

графски е идентичен, но третманот на лицето на прв поглед изгледа поинаков.

Уште две скулптури од бронза ја потврдуваат нашата идентифи-кација.

149а Една статуа од бронза што го претставува Дионис се нао-

ѓа во атинскиот Национален музеј. Преку челото има лента, нема рогови, додека преку главата има поставено гранче бршлан; но затоа

141 М. Bieber, o.c, 187, si. 808, 809. 142 Д. корачевиќ, о.с.,: Изложба Скопје 1980, 329.

143 И. Микулчиќ, Уметничкото благо на Македонија, Скопје 1983, 60. 144 ch. Picard, La scu lp ture an t i que de Ph id i a s a l 'ere byzant ine, Pa r i s

1926, 302, 303; F. Chamoux , o.c, 80, i n . 3. 145 ibid., 73; P. Amandry , Collection H. S ta tha tos , No. 232.

146 G. E. Rizzo, Prass i te le , Roma 1932, 37, PI. 57; Ch. P ica rd , Manue l I I I — 1 , 432.

147 H. Goldman, Thar sus , 320, br . 82, fig. 219. 148 O. Lordk ipan idze , La Georgie et le monde grec, BCH XCVIII, 1974,

943 f. 32a. 149a v. B i t r akova Grozdanova , Dionysos Tauros , 2A XXXV, 1985, 117—122.

133

има идентичен третман на косата и што е најзначајно на лицето; во основа, округло третираното лице, малата брада, типично силнинте ВИЛИЦИ со кои лицето добива делтоидсн облик, исто така, погледот што е малку зачуден и сензибилен, мошне не потсетува на Дио-нис од Скопје. Бронзата од националниот музеј во Атина има висина од околу 1 м и не е објавена. Другата бронзена статуетка од Лувр е нај-дена во долни Египет. Претставен е Дионис и уште три фигури на не-говиот тиасос, сатир и две менади.

149 Третманот на главата на сите

овие фигури меѓусебно сосема е ист; изразот и формата на лицето исто така е аналоген со нашата монументална бронза од Скопје. Прак-ситсловиот дух на „сфумато" присутен во александриската школа исто така е истакнат и кај Дионис Таурос од Сака,

150 што е во согласност и

со нашата анализа, како и бронзата од долен Египет, кои се датирани во крајот на II и I век пр. н.е. Овие стилски особености исто така ја потврдуваат претпоставката за датирање, а врските со египетските леари неизбежно се наметнуваат. Тешко е да се одговори на прашање-то како е донесена оваа глава на Дионис до Скопје, толку далеку. Скло-носта кон изработка на монументални скулптури е израз на пергам-ската школа втемелена со фризот на жртвеникот. Самиот наод под чудни околности, зборува дека бронзата однекаде била насилно отки-ната и закопана во ова подрачје.

Почитувањето на Дионис во текот на хеленистичкото раздобје било исклучително присутно на Тасос.

131 Округлата пластика најдена на ос-

тровот со претстава на ова божество, го имитира исто така Праксите-ловиот израз повеќе отколку нашата бронза. На наодите од Тасос за-бслежувани се некои заеднички стилски особини со александрис-ката декоративна пластика.

152 И покрај својата близина со азиски-

те хеленистички центри, на островот како повеќе да се мани-фестираат продорите на далечниот александриски дух.

Уште две бронзи од Музејот во Бостон му се придружуваат на нашето размислување и го поддржуваат предлогот за идентификацијата, да-тирањето, како и духот на творечкиот центар. Едната статуетка на Дионис со лента преку челото, од долен Египет, компарирана со спо-менатата група од Лувр, е одраз на Праксителовиот стил, но де-финирана како хеленистичка модификација. Другата бронза е глава на Дионис со лента од истата колекција; очите и се работени во иден-тична техника со скопскиот наод, веѓите и се благо означени. Оваа бронза е датирана во подоцнежниот хеленизам, најдоцна до 15 година на нашата ера.

153

149 J. Cha rbonneaux , Les bronzes, 102, Τ. XXX; G r e c e he l lenis t ique, 316. 150 F. C h a m o u x , o.c, 73—76; Ch. P i c a r d , La s c u l p t u r e ant ique, 292. 151 J . Poui l loux, R e c h e r c h e s sur l 'h is toire et cultes de Thasos, 345—350. 152 Ch. P i c a r d , La s c u l p t u r e a n t i q u e , 205; B C H LXXVIII, 1950, 278. 153 M. Comstock, C. Vermeule, Greek, e t ruscan, r o m a n bronzes in t h e

M u s e u m of F i n e Arts, Boston 1971, 6 6 - 6 8 .

134

ΤΕΡΑΚΟΤΑ

Наспроти ретките наоди на скулптурата од камен и бронза, терако-тата и на подрачјето на СРМ е најзастапена, како и во другиот хеле-иистички свет. Статуетки од печена глина се срекаваат на многу од споменатите локалитети на охридско-преспанскиот круг, во Пелагони-ја и во долината на Вардар. Тие се најдени во културните слоеви или БО гробните целини од некрополите кај Лихнидос, Стоби, Демир Ка-пија, Марвинци. Изработката на овие теракоти може да се поврзе со локалните работилници поради честите наоди на калапи, но тие се уве-зувале и од поблиските керамичарски работилници кои исто така ра-ботеле под влијанието на веќе познатите и големи центри. Многу при-мероци илустрираат божества кои веројатно биле почитувани на определени подрачја. Очевидна потврда за верувањето, претставуваат Кибелите од Марвинци, каде што се откриени и неколку мермерни примероци, а потоа оние што ја претставуваат Афродита, Артемида, Атена, Асклепиос.

Пластичната обработка исто така можеме да ја следиме повеќе во јуж-ните простори на подрачјето на нашиот интерес. На раното хеленис-тичко раздобје му припаѓаат наодите од гр. 44 од Демир Капија. Девојките се облечени во долги хитони и богато завиени со химатион. Главите им се откриени, милно накривени; лицата им имаат благ и смирен израз (Т. VIII-l-2). Тие потсетуваат на типот „Танагра", рабо-тени во почетокот на III век, со типична поза каде што се наѕира дес-ната рака под химатионот,, а левата поставена на бокот, ја придржува богатата наметка.

154 На ова рано раздобје му припаѓаат и минијатур-

ните глави со „мелон" флизура, застапена на еден примерок од де-мир Капија од гр.44 и на главите од Марвинци, од Охрид, работени од крајот на IV до крајот на III век, чиј прототип го среќаваме во мо-нументалната скулптура со претставата на Корина, дело на скулпторот Силанион.

153

Во текот на III век теракотите од Танагра кругот имаат бујна коса исчешлана со патец и кадрици околу лицето скриено зад карактерис-тичниот превез преку главата. Примерокот од Охрид-Кале, работен во оваа раздобје, го придружува и благ сензибилитет на Пракситело-виот стил (Т. VIII-3).

150 По 220 година на теракотите е застапена мо-

дата на поставување на марама преку челото и врзување на тилот; лицето е кружно третирано, исто така и профилот. Примероците од Охрид-Кале (Т. VIII-4), од локалитетите во Пелагонија, го илустри-раат овој тип што се одржува и во текот на II век.

157 Типолошки, нао-

ѓаме аналогии во Троја, нешто помалку во Мирина, како и на Ко-

154 в. Соколовска, Старинар XXIV—XXV, 190; Ѕ. Mol la rd-Besques , Les t e r re s cuites graecques , Pa r i s 1963, 73—76; R. A. Higgins, Greek t e r raco t ta s , London 1967, T. 43—c.

155 Истражувања на Β. Соколовска во Марвинци,- М. Величковик, Каталог грчких и римских теракота, Београд 1957, 27, бр. 21 ; Околу датирањето на овие порани претстави со тесна диадема со кружен пресек и мелон флизура, види ја исцрпната студија на D. В. Thompson, Th r e e cen tu re s of hel lenis t ic t e r raco t ta s , Hespe r i a XXVI, 1957, 123; ibid. Hespe r i a XXI, 1952, 138; ibid. Orig in of Tanagra s , ΑΙΑ 70, 1, 1966, 62.

156 v. B i t r a k o v a - G r o z d a n o v a , Mater i ja l i XVI, 97—98.

157 Ibid,, 98—99; Γ. Mikulcic, Pelagoni ja, Τ. XVIII, f. G. Davidson, T h e Minor objects, C o r i n t h XII, P r i n c e t o n 1952.

335

ринт.'58

Bo гробот А од Верија, голем број теракоти имаат глави покриени со марама преку челото со изразен поглед, датирани во вто-рата чствртина на II век. Споменатите аналогии укажуваат на врски-те со малоазиските работилници, чии влијанија стигнувале и на маке-донското подрачје.

159

Bo II век теракотите доминираат во наоѓалиштата на Македонија (Охрид, Дебреште, Граешница, Марвинци). Тука е можно да се издво-јат цели фигури, бисти и глави како и фигури на животни. Од целите фигури и покрај тоа што во оваа раздобје во занаетчиските центри се чуствува голема промена, извесен број мајстори керамичари ги по-дражаваат старите танагриски форми. Теракотата од Граешница истра-жувачите ја датирале од крајот на IV до III век, (Τ. IX-1).160 Нејзината едноставност, отменото држење, како и долгиот хитон замотан со бо-гат химатион, навистина потсетува на теракотите настанати во деце-ниите на раниот хеленизам, на таканаречениот тип „Софокле".

161 Гла-

вата која е покриена со превез, површно е обработена. Превезот и е поставен над челото како марама, слично на претходните споменати примероци, врзани за малоазиската мода. Сосема идентична теракота е најдена во грбот Α од Верија кој со другите примероци и со наки-тот е датиран во првата половина на II век.

162 Паралелно изведеното

набирање на химатионот во пределот на појасот, триаглестиот детал. на него под десната рака, положбата на телото со тежината врз левата нога и истурената десна, како и истото моделирање на главата, збору-ва дека излегле од истата работилница, од истиот мајстор. Единствено разликата во висина од 5 см ја исклучува можноста на истиот калап.

Високо потпашаниот хитон што се јавува уште во IV век е присутен често на теракотите во следните векови. Делот на зачуваната теракота од Дрен кај Демир Капија, ја илустрира оваа мода: химатионот е само префрлен преку левата рака под лакатот, раката и останала откриена (Τ. IX-3). И овој тип девојка во хитон се среќава во наодите од Верија од првата половина на II век, од Мирина, датирани во втората полови-на на II век.

163 Неколку слични девојки со високо потпашани хитони

се најдени во гроб 17 во Марвинци. Хитоните се изведени прецизно со ситни набори; тежината на телото е поставена дискретно на дес-ната страна; левата рака се потпира врз страната, десната го придр-жува хитонот; обете раце се покриени со химатионот. Теракотите се поставени на кружен пиедестал (Τ. IX -2). Овие примероци се датираат во првата половина на II век, според другите гробни наоди.

164 Тера-

коти, речиси со идентична изработка, исто така се најдени во спо-менатиот гроб Α во Верија. Овој тип девојки исто така е присутен во работилниците на Мирина.

165

Големиот увоз или продукција во II век овозможува идентификација и издвојување на оделни култни претстави. На споменатите Кибели во камен им се придружува Кибелата во теракота од Марвинци (Τ. IX-7), изработена со поголеми димензии отколку другите примеро-ци (h-50 CM). Кибелата седи врз престолот, облечена во долг хитон, со апоптигма, потпашана високо под градите со широк колан, врзан во средината со јазол. На престолот од страните има столпчиња со деко-

158 D. В. Thompson, Troy, 50—52, br . 194—200; Ѕ. Mollard-Besques, Myrina I I , PI. 210 a-g; G. Davidson, Th e Minor objects, Cor in th XII, Princeton 1952, si. 285—286.

159 Σ. Δρούτου — Γ. Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βεοοίας, Αθήναι 1980, 171-173, Τ 29-30.

16ο Μ. ГрбиК, Одбрана пластика, 41 ; Μ. ВеличковиН, o.c , br. 20; To. Мано Зиси, Антика y Народном музеју Τ VI. 27, br . 20; To. Мано Зиси, Антика у На-родном музеју Τ VI.

161 Ѕ. Mol lard-Besques , Les t e r r e s cuites, 76; D. Β. T h o m p s o n , A J A 70, 1, 1966, 61.

162 Σ. Δρούγου — Γ. Τουράτσογλου, o.c. Τ. 32, Π. 1499. 163 Ibid., Τ. 31, Π. 1495; S. Mollard-Besques, M y r i n a I, 100, Τ 117 a, b. 164 V. Sokolovska, I s a r - M a r v i n c i , ZA 32, 1983, 180 165 S. Mol lard-Besques , M u r i n a II , PI . 116 a.

136

рација во облик на палмета. Под нозете има поставено протоми на лав. Аналогии наоѓаме во камената пластика. Веројатно како пример била земена Кибелата од Пергамон од II век како и една те-ракота од истиот локалитет.

166 Меѓутоа, претставата на божицата како

седи и со нозете гази лавји глави, се јавува уште на хетитските пе-чати.

167 Нашиот примерок очевидно е изработен под силно ориентално

влијание на пергамонскиот круг како и по моделот што настанал во предхеленистичката иконографија на исток од Мала Азија. Во текот на ископувањата во 1976-80 година во Марвинци се најдени повеќе фрагменти на релјефни теракоти со божицата седната врз престол од помали димензии; од фрагментите се зачувани делови на типична потпирка што била изработувана на теракотите од Троја, Абдера, исто така и од престолот на божицата Кибела од II век пр. н. е.

163

Две женски бисти од Дебреште изгледа дека ја претставуваат божица-та Артемида.

169 Тие се облечени во високопотпашан хитон; лицата им

имаат овален облик и аглест профил. Косата им е нејасно дефинира-на со кадрици. Врз главите имаат богати венци од осум цветови афи-он и полукружни дијадеми. Кај двете теракоти носовите им се доста нагласени и на ликот му даваат една нота на локална изработка. Исто така и изработката од груба глина со примеси на лискун зборува за локална работилница. Според богато искитената коса и дијадема, божицата би можела да ја претставува и Афродита (Τ. Х-1). Но, жи-вотинските ликови што се потпираат врз десната страна — куче и коњ, упатуваат кон идентификацијата на овие релјефи со Артемида. Во прилепскиот круг уште две Артемиди од теракота слично се изведе-ни.

170 Еден примерок од Варош со цветна дијадема има кружно лице,

сензибилен и благ израз, типично за другата половина на II век (Т. ХП-4). Кружниот копец на крајот од V изрезот на хитонот понекогаш е присутен врз градите кај оваа божица.

171 Кај другиот примерок по-

крај божицата има изведено биста на коњ. Мошне слични теракоти, со поголеми димензии и со идентични украси врз главата, без животин-ски претстави, се најдени во Пела. Нашите примероци веројатно се работени под влијанието на работилниците од Пела, каде што се прет-поставува нивното постоење.

172 Меѓутоа оваа необична иконографија

на божицата Артемида со коњ, или како седи на него, се среќава во наоѓалиштата во Јужна Македонија (Козани, Деметријас) и во Теса-лија (Лариса, Пагаса, Фера), од Л. Робер дефинирана како Артемида Енодија.

173 Нејзиното почитување е потврдсно и преку бројните натпи-

си од Тесалија како и преку претставата на монетите од градот Фера и продирањето на култот оттаму во просторот на Македонија.

174 Божицата

како седи бочно на коњ и држи факел во раката, со венец на гла-вата, е нејзина вообичаена слика. И покрај тоа што на нашите прет-стави не е јасно дали Артемида седела на коњот или стоела до него, има можности да бидат изведени овие две варијанти. Исто така отсуството на факелот можеби треба да го поврземе со дупчињата кои постојат на бистата; за нив би можело да бидат прицврстени овие

166 м. Bieber, o .c , br . 474; Ε. T o p p e r w e i n , T e r r a c o t t e n von P e r g a m o n , B e r l i n 1975, 51.

167 τ. Hazis te l iou-Pr ice, o .c , 55, fig. 1. 168 D. B. T h o m p s o n , Troy, 81, br . 21 ; Δ. Λαξαρίδη, Πήλινα ειδώλια Αβδήρων, Α θ ή ­

ναι 1960, 37, бр. 35-36. 169 Изложба 1980, бр. 416—417. 170 Ζ. Dull , o .c , 304, No. 69; I. Mikulcic, Belagoni ja, Τ. XXV g. 171 Б. Канараке, Танагрские маски и статуетки из мастерских Калатиса,

Цонстанта 1969, 31. 172 Ѕ. Mol lard-Besques , Les t e r r e s cuites, 77; Μ. Σιγανίδου, To νέω μουσείο

τής Πέλλας, AAA Χ. 1977, 201—204. D. Daux, C h r o n i q u e des fouilles, BCH, 706, f. 24, глави-теракоти од Пела co макови како наодите од Дебреште.

173 L. Rober t , Une deesse a cheva l en Macedoine, Hel lenica XI—XII 588— 595, G. Daux , Chron ique des fouilles, BCH LXXXHI, 1959, 697-700.

174 I b i d , 590—593; A. Mous taka , Ku l t e und My then aus thessa l ichen Miinzen, Wiirzbug 1983, 30—36, Τ 10, n. 67—68.

237

предмети, како атрибути на божицата. Што се однесува на кучето прет-ставено на едната теракота од Дебреште тоа не е необична појава. Во својата студија Л. Робер посочува еден пример од Кранон каде што божицата стои крај коњот милувајќи го, држи факел, а десно од неа стои куче.

173 Секако теракотитс од прилепскиот регион, според изне-

сените аналогни појави, сме склони да ги интерпретираме како прет-стави на Артемида Енодија, со што се наметнува и очевидното про дирање на еден тесалски култ во овие краишта.

Bo II век наодите на теракоти по долината на Вардар сс побројни. Главите од Марвинци, кои можеби им припаѓале на цели претстави, тешко е да се идентификуваат. Веројатно дека некои ја претставуваат Афродита. Главата на девојка (Τ. Х-2) со зачешлана коса со патец и високо подигната на темето, покриена е со превез; лицето и е долго, додека профилот овален. Во пергамонските наоѓалишта теракотата во еднаква поза и мелон фризура е датирана во крајот на II век, до-дека еден примерок во колекцијата на Хелена Стататос со ист третман на лицето, со подигната брада, е интерпретиран како приказ (на Але ксандар) од II век176. Марвинечкиот примерок како да подражава мо-дел со мелон фризура. Веројатно дека оваа теракота настанала во првата половина на II вск. Другите глави од Марвинци имаат мошне ориентални фризури. Главата на девојче со нагласен кичур коса пос-тавен по средината на темето, изгледа, претставувала додаток на не-кос ојнохое (Τ. IX-5). Двете глави со вкочанета насмевка, од послаб мајстор, мошне невешто се работени; едната е со кок на темето (Τ. IX -6), другата со плетенка, која почнува од челото и оди кон темето (Τ. ХП-З). Главите веројатно се детски, зашто и покрај својата рустич-на обработка мошне потсетуваат на теракотите на деца со птица во раката и со карактеристичната насмевка од Мирина од I век пр. н. е. или на теракотите од Тасос, од Абдера.

177

Овој интерессн тип на детски лик со насмевка и плетенка по среди ната на темето и тилот е изведуван во теракота и во камен. Едни автори ГО врзуваат за култот кон Артемида Браурон,

178 други потсетуваат на

Ерос што го изработил Лисип.179

Трети го подвлекуваат спојувањето на четири традиции од различно потекло, што влијаеле врз создавање-то на овој лик, од грчката и блискоисточната до египетско-изијачка-та иконографија.

180

Култното место кај Дрен — Демир Капија, веројатно било во знакот на божицата Афродита. Во овие бројни наоди, околу 300 примероци, можат да се издвојат неколку типови. Афродита со висока полукруж-на дијадема (Τ. ΧΙ-2), со овално лице и профил, со благ израз, не потсетува на сличната претстава од II век од М и р и н а - 1 8 1 Афродита (?) со бујна коса подврзана со лента над челото (Τ. XI-5; Τ. Х-3), со долго лице, има сензуален израз, но помалку е успешна во изработката Голите Афродити што седат или што имаат зраковидна дијадема на главата со цвеќе во бујната коса, имаат аглесто лице и профил. Спо ред сличните наоди од Мирина, тие му припаѓаат на малоазискиот тип на Афродита што седи без престол. Голите фигури на божицата од овој тип се јавуваат кон средината на II век, додека поинтензивно се изведуваат во текот на I век на старата ера.

182 Главата со зраковид-

175 L. Robert , o.c, 595. 176 Ε. T o p p e r w e i n , o.c, br. 313; O. Picard, J. P. Sodini, Collection H.

S t a t h a t o s IV, Bi joux et pet i t s objects, P a r i s 1975, 210. 177 S. Mol lard-Besques , M y r i n a I — I I , 133, PI . 161 d, e; C. R. Rolley, Les

cultes egypt iens a Thasos, B C H XCII, 1968, 205, f. 21 ; Δ. Λαξαριδης, o.c, 60, Β 32. 178 Μ. A. Lagdoun, Collection Paul-CaAellopoulos, B C H CIII , 1979, 399;

деца од угледните атински семејства служеле на култот на Артемида. 179 с. Rolley, BCH XCII, 205, но претставата ја нарекува и тесмофорион,

во служба на Деметра . 180 С. Rolley, Nat te s , ruba ine s et pandeloques , BCH XCIV, 1971, 560.

181 S. Mol lard-Besques , Myr ina II , PI. 197 e; D. B. Thompson, Troy, N. 218, 219.

182 S. Mol lard-Besques , Mur ina II , PI. 9—11.

138

на круна од Дрен (Т. ХI-4), според изработката на лицето е мошне слична со облечените примероци на овој ориентален тип на божицата од Мирина и Троја. Овие фигури што седат без престол Д. Бир Том-сон ги интерпретира како хиеродули во службата на Афродита.

183 Во

ликовната илустрација овие робинки во служба на божицата на уба-вината имаат тантелесто и проѕирно изведена круна, мошнс слична со споменатата од Дрен.

Во подоцнежниот II век била изведена теракотата со глава накриве-на налево, со благ и тажен израз; косата имитира мелон фризура и е покриена со превез (Τ. XI-1). Како да го претставува тажниот лик на Арсиное II, изведен во монументалната скулптура, што преминал во минијагурната пластика.

184

На култните претстави на Афродита им се придружуваат и наодите на глави на Ерос со крилја (Τ. XI-3). Лицето е фино обработено со дис-кретна насмевка; косата е изведена во кадрици, типично за I век. Над косата стои Дионисовиот венец со кружен пресек присутен на терако-тите од крајот на II и I век.

185

Во светилиштето кај Дрен е најдена и теракота на Атена (Τ. XI-6). Главата и е покриена со коринтски шлем како познатите примероци од Пела од II век, пр. н. е. што ја претставуваат Атена Алкидемос, почитувана во античка Македонија во подоцнежното хеленистичко раздобје. На градите од божицата на хитонот има глава на медуза. Лицето и е аглесто моделирано и површно работено, како теракотите од Пела, од Троја, датирани во I век пр. н. e.

186i

И покрај минијатурните димензии, секако треба да се споменат двете теракоти од населбата кај Г. Град во Преспа (Τ. ХП-1,2). Детската глава со плетенка на темето потсетува на споменатата од Марвинци, и на детската скулптура од малоазиските наоди, со милно лице од почетокот на II век.

187 Другата глава претставувала апликација на

некој сад. Брадестото лице со бујна коса што е расчешлана на сре-дината и формира два големи кичура, потсетува на теракотата од Пер-гамон од II век на старата ера, што е идентификувана како Аскле-пиос.

188

Симплегмата од некрополата кај Дебој (Т. VIII-5), или девојките со хидрија, со птица од гр. 136, даваат илустрација на различните мотиви на приказите од II век.

189 Додека симплегмата е присутна во малоази-

ските работилници,190

девојките хидрофори се среќаваат во работилни-ците на Јадранскиот брег,

191 а како тип настанале уште во класичното

раздобје.

Животинските ликови ги претставувале атрибутите на божиците Арте-мида или Кибела како лавот од Марвинци (Т. 1-4), или биле прило-жувани како играчки во детските гробови. Петелот од Охрид му при-паѓал на детскиот гроб со 36 астрагали и гутус од II век (Τ. Х-4). Пти-ците гулабици од Стоби се приложени во детскиот гроб бр. 288; веро-јатно се однесува на гроб на девојче каде што во јамата на кремаци-јата е најдена и глава на Афродита (?) со обетки, типична за преми-нот од II во I век, како и керамички унтвентариум типичен за I век пр. н. е.

192

183 D. В. Thompson, Troy, 93, бр. 71 со зрачна круна. 184 I b i d , br . 217, 218, 45. 185 Ѕ. Mol lard-Besques, Myr ina II, PI . 40, 50; D. Β. T h o m p o s n , Troy, 47. 186 M. Andronicos , M u s e e de Pel la, A t h e n e s 1975, 26, познато и no изворите

(Liv. XLII, 51); D. B. Thompson, Troy, br . 13, 14, 274. 187 D. B. Thomposn, Troy, br . 145; H. Go ldman, Tarsus , br. 521. 188 E. Topperwein, o.c, 156, br . 376. 180 Изложба, 1980, бр. 412—415. l9o S. Mol lard-Besques , Myr ina ΙΓ, PI . 134 e, 135 b, d. 191 S. A n a m a l i , La n e c r o p o l e h e l l e n i s t i q u e d E p i d a m n e , B u l e t i n i Shk, S h o -

q e r o r e I, T i r a n a 1948, 43, 62. 192 Ископувањата во Стоби 1974 г.

139

Кон крајот на I век очевидно е исчезнувањето на хеленистичките теракоти со менувањето на стилот и изборот на темите. Лицата им се аг-лести или со кружна форма, фронтално поставени, без израз и детали (Т.Х1-7,8; ХII-5,6). Тие претставуваат потврда на продолжуваљето на почнувањето на определени култови: Хелиос, Телесфор, Кибела, Ате-на, Афродита;193

оваа последнава е мошне омилена во Августовото време и натаму во раноцарското раздобје. Бројни теракоти со ликот на Телесфор се најдени во гроб 278 во Стоби, заедно со гутусот, типи-чен за крајот на V и I век и во гроб 308 со керамички булбуси, што го потврдуваат раниот царски период. Во македонската гробница од Амфиполис што е користена во повеќе наврати за закопување, нај-дените теракоти на Тслесфор го потврдуваат времето, работилнички-от круг и култот на овој гениј на оздравувањето-смртта, присутен во овие краеви.

194

193 I. Mikulcic, pelagoni ja, Τ. XXIV h; J. W i s e m a n — D j . M a n o Zissi,

193 I. Mikulcic, Pelagoni ja , Τ. XXIV h; J. W i s e m a n — D j . M a n o Zisi, Excavat ion at Stobi 1972, A J A 1972, fig. 34; A. B. Weselowsky, B u r i a l Cust®ms in t h e West Cemetery, Studies I, 1973, 97—138; D j . M a n o Zissi, H e l e n i z a m i Orient u Stobima, Studies I I I , 1981, 127; J. Wiseman, Stobi 1970-1977 a review, Studies ΙΓΙ, 135; Izlozba 1980.

194 Λ. Λαξαρίδη, Άνχσκαφαί και ίρευναι ε ι ς Ά μ φ ί π Λ ι ν , ΠΑΕ 1959, 42-43.

140

1. Стела, Марвинци, крај на IV век.

Stele, Marvinci, fin du IVe siecle.

2. Стела, Стубера, крај на IV век.

Stele, Styberra, fin du IVe siecle.

3. Стела, Битола, премин од III—II век.

Stele, Bitola, fin du IIP et debut du IP s.

4. Стела, Кавадарци, III—II век.

Stele, Kavadarci, fin du IIP et debut du IP s.

5. Стела, Дебреште, доцен хеленизам.

Stele, Debreste, hellenisme tardif.

τ.ιι

1. Стела, Требенишко Кале, II—I век.

Stele, Trebenisko Kale, IIe — I

er s.

2. Стела, Марвинци, II пол. на II век.

Stele, Marvinci, IIe moitie du II

e s.

3. Стела, Демир Капија, почеток на III век.

Stele, Demir Kapija, debut du IIIe s.

4. Стела, Дебреште, доцен хеленизам.

Stele, Debreste (Prilep), hellenisme tardif.

T.III

1. Сатир—свирач, Стоби, II век.

Satyre-joueur, Stobi, IIe ѕ.

2. Сатир—кој далеку гледа, II век.

Satyre-Aposkopeuon, Ие ѕ.

1. Пан со нимфи. Стоби, крај на I век.

Pan avec nymphes, Stobi, fin du Ier

s.

2. Талија, Дионис, Сатир, Еутерпа, Охрид, крај на I век.

Thalie, Dionysos, Satyre, Euterpe, Ohrid, fin du Ier

s.

3. Изида, Прилеп, бронза, крај на I век.

Isis, Prilep, bronze, fin du Ier

s.

1. Статуа на Кибела, Марвинци, II век.

Statue de Cybele, Marvinci, IP s.

2. Кибела, Марвинци, релјеф, доцен хеленизам.

Cybele, Marvinci, relief, hellenisme tardif.

3. Кутина слика на Кибела, Марвинци, III век.

L'image de culte de Cybele, Marvinci, IIP s.

1. Глава на ефеб, Дојран, бронза, доцен хеленизам.

Tete d'ephebe, Dojran, bronze, hellenisme tardif.

2. Изида, Охрид, доцен хеленизам.

Isis, Ohrid, hellenisme tardif.

τ.νιι

1. Глава на нимфа, Стоби, III—II век.

Tete de nymphe, Stobi, IIP — IP s.

2. Девојка, Стоби, доцен хеленизам.

Jeune fille, Stobi, hellenisme tardif.

1—2. Демир Капија, гроб 44, почеток на III век.

Demir Kapija, tombe 44, debut du IIP s.

3. Кале-Охрид, III век.

Kale-Ohrid, IIP s.

4. Кале-Охрид, III—II век.

Kale-Ohrid, IIP — IP s.

5. Симплегма, Дебој-Охрид, II век.

Symplegma, Deboj-Ohrid, IP s.

1. Граешница, битолско, I пол. на II век.

Graesnica, region de Bitola, Prc moitie du IF s.

2. Марвинци, I пол. на II век.

Marvinci, Pre moitie du II

e s.

3. Дрен — Демир Капија I πω. на II ве:<.

Dren-Demir Kapija, Pre

moitie du IIe s,

4. Марвинци, крај на хеленизам.

Marvinci, fin de 1'hellenisme.

5—G. Марвинци, доцен хеленизам.

Marvinci, hellenisme tardif.

7. Кибела, Марвинци, II век.

Cybele, Marvinci, IF s.

1. Артемида Енодија, Дебреште, II пол. на II век.

Artemis-Enodia, Debreste, IIe ѕ.

2. Афродита, Марвинци, крај на II век.

Aphrodite, Marvinci, fin du IP s.

3. Афродита, Дрен-Демир Капија, доцен хеленизам.

Aphrodite, Dren-Demir Kapija, hellenisme tardif.

4. Охрид, I пол. на II век.

Ohrid, Pre

moitie du IP s.

Дрен-Демир Капија.

Dren-Demir Kapija.

1. Девојкп, допен II век.

Jeune fille, fin du IF s.

2. Афродита, II век.

Aphrodite, IF s.

3. Epoc, II—I век.

Eros, IIe — I

er s.

4. Афродита, I век.

Aphrodite, Ier

s.

5. Лфродита, I век.

Aphrodite, Fr s.

6. Атина, I век.

Athena, Ier

s.

"—8. Девојки, I век.

Jeunes filles, Ier

s.

T.XII

1. Девојче, Голем Град — Преспа, почеток на II век.

Petite fille, Golem Grad-Prespa, debut du IP s.

2. Асклепие (?), Голем Град — Преспа, II век.

Asclepios (?), Golem Grad — Prespa, IIe s.

3. Девојче, Марвинци, доцен хеленизам.

Petite fille, Marvinci, hellenisme tardif.

4. Артемида, Варош — Прилеп, II пол. на II век.

Artemis, Varos — Prilep, IIe moitie du II

e s.

5. Хелиос, доцне хеленизам.

Helios, hellenisme tardif.

6. Телесфор, Сгоби, I век. пр.н.е. — I в.н.е.

Telesphore, Stobi, Ier

s. av n. ere — Ier

s. ap. n. ere.

T.XIII

1. Дионис Митрефорос Таурос, Јаболце-Скопје, бронза, крај на I век пр. н.е.

Dionysos Mitrephoros Tauros, Jabolce-Skopje, bronze, fin du Ier

s. av. n.e.

Β А Р И J A

Bo наоѓалиштата на CP Македонија предметите од стакло и бронза најретко се застапени како инвентар во некрополите, а уште поретко се наоѓаат во културните слоеви. Од некрополите кај Струга и Охрид - Дебој водат потекло посатките од стакло за чување на мирисли-ви масла од раното хеленистичко раздобје.

1 Најфина изработка прет-

ставува посатката во облик на хидрија од Струга, од темно-сино ста-кло со сјајна површина; украсена е со бели и жолти цик-цак линии. повеќе присутни на средината на посатката (Т I-3). Во иста форма, но со малку послаба изработка е малата посатка од некропола-та на Дебој, каде што линиите се поретки и брановидни (Т I-5). Таа му припаѓа на мошне богатиот женски гроб бр. 141, каде што бил приложен златен раскошен накит (прстен, обетка со фигурата на Ерос, ѓердан со карнеол и протоми на бик) и керамика со West sloupe декорација на раниот III век.

2 Се смета дека оваа стакларска

техника на „емајлирање" или на рачно изведување со помош на цвр-сто и растресито јадро (core made) е настаната во египетскиот круг.

3

Во хеленистичкото раздобје постоеле центри на египетско-сирискиот простор кои и покрај истата постапка, во техниката на изработката, имаат некои разлики во начинот на декорирањето. За александриските работилници, кои од крајот на IV век го наследуваат Наукратис4, е врзана употребата на заситеносината боја со полихромна декорација, изведена по средината на телото на посатката како на нашите при-мероци.

Друг тип во облик на алабастрон исто така е најден во некрополата кај Дебој во гр. 152.

5 Високо-цилиндричното тело има тесен мал врат со

широка усна кај отворот и мали брадавици на телото како рачки, чие дно му недостасува (Т. I-4). Стаклената површина е поделена со вер-тикални плитки канелури преку кои се поставени хоризонтално цикцак обоени нишки со бела и жолта боја. И тука основната боја е засите-но сина, слична на лапис-лазулит. И алабастронот и хидријата од Дебој се изработени од послабо квалитетна стаклена паста. Овој облик на хидрија од стакло се изработува кон крајот на IV век, веројатно под влијание на еднаквите садови во керамика со црвено фигурален стил.6 Вакви минијатурни посатки за козметичка намена, прила-гани во женските гробови, се изработувани и од керамика (спомена-тата посатка од Мојно, наодот од Хомолион во Тесалија).

7 Формите на

албастронот зафаќаат еден подолг период во изведувањето, од IV-I век со мали разлики во профилот и деталите. Пократкиот врат со широко поставена усна му припаѓа на крајот на IV век, додека страничните ѕидови поставени вертикално на овие посатки се присутни до крајот на II век.

8

ι Пре г л ед на наодите од античко стакло на теригори ја на СРМ извел I. M iku l c i c , A n t i c k o s t a k l o i z S k u p i - a i o s t a l i m a k e d o n s k i na laz i , A r h e o l o s k i v e s t n i k XXV, L j ub l j ana 1976, 191—210 .

И з л о ж б а 1980, бр. 373, 374. 375, 386, 403, 404. з Mo r i n J e a n , V i t r um, DA V , 935 ; A . K i sa , D a s G l a s im A l e r t ume , Leip­

z i g 1908, I , 5 2 ; B. F i l a r ska , S z k l a S t a r o z v t n e I, W a r s a w a 1952, 106. 4 A. K i sa , o . c , 3 3 ; n . Младенова п р едмети од стакло и алабастт,р од не-

кпополата на Аполонин, Аполонил, 307. И з л о ж б а 1980, 68, br. 368.

5 J . Ha y e s , R o m a n a n d p r e r oma n g l a s s i n t h e Ro y a l On t a r i o M u s e u m , To r on t o 1975. 12, br. 2 1 ; Mo r i n J e a n , o . c , 940.

6 S. Mi l l e r , T w o g r o u p s o f T h e s s a l i a n Go ld , L o n d o n 1979, PI . 9-b 7 J. Ha y e s , o . c , 13, 14, br. 25 i 29.

141

Алабастроните на подоцнежниот хеленизам се најдени во гробовите на Стоби, изработени во истата техника на емајлирање — иризација. Алабастронот од гр. 35 со облик на вреќа има перјеста декорација на телото на садот; изведен е од црно стакло со втиснати конци на бела боја (Т. I-6). Според другите наоди, гробот е датиран во преминот од II во I век.

9 Другиот алабастрон од Стоби, од гр. 14, има тело со јај-

цевиден облик (Т. I-7); декорацијата е изведена со брановидни бели линии врз темна основа густо нанесени преку целото тело.

10 Постои

голема разлика во изведувањето на овие алабастрони во боја и деко-рација наспроти споменатите од раното раздобје. Земајќи ги предвид и боите и густо нанесените линии, како и поинаквиот состав на ова стакло, помислуваме дека се однесува на увоз од сириските работил-ници. Во нив, во времето на хеленизмот стакларството се пројавува поинтензивно и во изведби на садови.

11 Аналогните примероци од Ве-

рија и од другите локалитети на северна Грција им се припишуваат на сириските работилници.

12

Покрај овие скромни наоди на посатки, на локалитетите на Македо-нија се среќаваат и мониста изработени од стакло. Веќе споменувани-те ѓердани од Делогожда се изработени од бело малку проѕирно стак-ло во форма на амфориск и кружно монисто со темносина боја што потсетуваат на квалитетната изработка на нашите посатки од Стру-га. Оваа боја е мошне карактеристична за египетските занает-чиски центри иако е познато дека Сирија во ова раздобје наголемо произведувала стаклени мониста. Се смета дека, покрај Сирија, и на островите Родос и Лезбос, уште во IV век се појавиле стакларски ра-ботилници што биле од египетско потекло.

13

Уште еден тип мониста најдени во некрополата Делогожда претставу-ваат таканаречените мелон форми, познати во египетското стакло уште во другиот милениум. Нивната поширока употреба и производ-ство се забележани во IV и III век.

11 Примерокот од нашата некропола

има смарагдно зелена боја. (Т. I-8). Бидејќи е најден надвор од гробните целости, можеме приближно да го датираме во раното хеленистичко раздобје, имајќи ги предвид и аналогните наоди од црноморска Аполонија.

* * *

Сребрениот медалјон од Крушевица е масивно изведен во техника на леење (d-9 см.).

15 Врз кружната глатка површина релјефно избива

главата на Медуза со бујна кадрава коса, поради која, како што збо-рува легендата, била мошне горда па Атена и ја заменила со змии.

16 И

тука змиите се присутни, замотани околу вратот (Τ I-1). Од нејзините вообичаени атрибути прикажани се и крилја поставени во косата. Ме-дузата како што е познато била едно од старите божества и му припа-ѓала на предолимпискиот круг, а како чудовиште се врзувала со крал-ството на смртта. Ликовната илустрација на оваа митолошка приказ-на ја содржи во себе еволуцијата од појавата до хеленистичкото раз-

9. M iku l c i c , S t u d i e s I , 71, f ig. 37 ; Id. A n t i c k o s t a k l o i z Skup i - a , 191. Τ . I A .

1 0 D . S t o j a n o v i c , A n t i c k o s t a k l o n a p o d r u c j u M a k e d o n i j e , B e o g r a d 1976, магистратура ракопис, 14, 132, br. 49.

11 F. Neu bu r g , G l a s s in An t i q u i t y , L o n d o n 1949, 2 0—21 , во Сирија, еги-петското о б о е н о стакло рано го познаваат, уште во в р емето на доминаци јата 2700-1200Γ. д о д е к а доминантна и зработка на самото подрач је е прису*но од 400—100 Г.

12 Σ. Δρούγου — Γ. Τουράτσογλου, Ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ο ί λαξευτοί τάφοι Βέροιας, Α θ ή ν α ι

1980, Π . 1263, 39.

13 Α. K i s a , o . c , 96, 116.

14 Η. Младенова, o . c , 308, 311. 15 I, M i ku l c i c , Pe l a gon i j a , 59. 16 G. Glo tz , Go r gona , DA II, 1627—1629,

142

добје. Маркантно претставеното лице, со очите нагласено поткренати накај горе, со длабоко означена зеница, со поистакнатите усни широ-кото лице и полната брада, која најмногу избива од површината, дејст-вува застрашувачки и покрај нагласената тенденција на разубавување во времето на хеленизмот.

17 Овој минуциозен труд е мошне прецизно

уметнички и технички изработен, датиран во почетокот на III век.18

Изгледа дека медалјонот-плоча му припаѓала на поклопец од ог-ледало. Огледалата во облик на кутија од крајот на V век натаму се произведувани во повеќе тореутски центри на антиката: во Коринт, во Халкис, во Тарент.

19 Меѓутоа, познато е дека своите производи ги

изнесувале на пазар и јонските градови како Мирина. Сепак е оче-видно дека коринтската тореутика доминирала со огледалата во облик на кутија.

20

Вообичаен лик со кој се декорирани овие огледала е Афродита или Атена. Меѓутоа, не е непознато декорирањето на овие предмети со гла-вата на Медуза како што е на огледалото-кутија најдено во Елида.

21

Во тесалискиот круг, покрај бронзената продукција, познати се и нао-дите на сребрените огледала.

22 Иако апликациите — амблемата со

ликот на Медуза често се врзани за украсувањето на штитот,23

изгледа дека овој мошне прецизен и високо уметнички тореутски труд му припаѓал на поклопецот на огледалата од типот на кутија. Веќе на споменатите сребрени огледа од Тесалија, од Деметриас од првата половина на III век им се приклучува стилската аналогија, што ја со-гледуваме во фронталниот приказ на нимфата врз аверсот на парите на Лариса од средината на IV век,

24 со сензуалните усни, кадриците коса

што се шират на сите страни, формирајќи кружна рамка околу ли-цето. Високиот стил и техниката на обработката на среброто токму ни го потврдуваат ковењето на парите во тесалското подрачје во те-кот на IV и III век, што влијаело и врз обработката на овој метал за поширока употреба.

Врз сребрениот медалјон од Бучин (d — 6,7 см), калапен и декориран со техника на исчукување (Т I-2), е изведена бистата на Артемида.

25

Благото овално лице со поглед накај горе, дискретно е свртено кон лево. Божицата е облечена во хитон, поддржан со две копчиња во облик на розети; раскошната коса и паѓа врз рамениците, додека дел од неа е оформен во најкарактеристичната фризура на оваа божица. Тажно подигнатите очи мајсторот ги засилил нанесувајќи црносин премаз врз просторот на зеницата и белката. Зад десното рамо носи тулец за стрели и лак (?) Површината на лицето е малку истрошена. Овој предмет типолошки му припаѓа на кругот на познатите тесалски медалјони од злато на што е веќе укажано.

26 Но, од времето кога е

наодот обелоденет досега се откриени повеќе медалјони изведени од

17 Ibid, убавиот и патетичен тип на Мед у з а со благ израз , м о ж н о по авторот, да настанал во Скопасовото време п о ради сличноста со групата на Ниоба , лицето подигнато и поставено во три че^гвртини, д о д е к а од страна на Селеукидите ликот на ова личност од митологи јата е поставен на монетите, со типичната коса со локни како да пловат; д у ри оштрата па[гетичност се врзува со малоазиската уметност, Е. Bu s cho r , M e d u z a Rondan i n i , S t u t g a r t 1958, 17, 19.

18 I M i ku l c i c , Pe l a gon i j a , 59.

19 J . C h a r b o n n e a u x , L e s b r o n z e s g r ec s , P a r i s 1958, 33.

20 Ib id.

21 J . P . M i c h a u d , Ch r o n i q u e d e s f o u i l l e s en 1970, B C H XCV—1971 , 906 f. 227.

22 P. Aman d r y , Co l l e c t i o n H e l e n e S t a t h a t o s I , Τ . I V ; S . M i l l e r , T w o g r o u p s

o f T e s s a l i a n G o l d , 16; D . E . S t r o n g , G e e k a n d R o m a n G o l d a n d S i l v e r P l a t e , I t h a c a 1966, 104, PI. 2 9 A .

-'3 Ε. B u s c h o r , o . c , 35, 36, 17.

24 C. K r a a y , M. H i r m e r , G r e e k C o i n s , L o n d o n 1966, N. 468.

25 B. Даутовска, Еден медаљон од Бучин, ЗАМ IV—V, 1 9 — 2 1 ; I . M i ku l c i c , P e l e g o n i j a 59 ; l b . Хеленистичка н екропола к о д Битоља, Старинар XV—XVI , 242.

26 Id.; Β. Даутовска. о с , 20 ; P. Aman d r y , Co l l e c t i o n Η. S t a t h a t o s I , 102, 1 3 4 — 1 3 5 .

143

различни материјали со идентична претстава на божицата на ловот, чие почитување на тлото на Пајонија и Македонија е споменувано во изворите.

27 Бистата на Артемида си го најде своето место во сит-

ната уметност на хеленистичкото раздобје. Раскошните медаљони од колекцијата на X. Стататос од Карпенси или од Принстон, упату-ваат на почетокот на појавата на оваа иконографска претстава во III век.

28 Меѓутоа, овој ликовен приказ на божица, според изведената

стилска анализа, е присутен во ликовната уметност до средината на II век, на што упатуваат наодитег

29 златните медалјони од Пелина во

Тесалија, плочката-теракота од Халкидик, поклопците на керамичките пиксиди од Верија. Имајќи ја предвид студијата на С. Милер, ни из-гледа дека примерокот од Бучин се наоѓа хронолошки меѓу раскошни-те наоди од Карпенси и медалјоните од Пелина.

На поранешните претстави, кај нашиот примерок потсетува главата поставена налево. богатата коса што паѓа врз рамениците, а еден дел е високо подигнат над темето, варијанта на „книдска" фризура, присутна врз теракотите од Троја до почетокот на I век.

30 Ублажениот

V израз на хитонот, како и речиси кружно третираното лице, им се приближува на тенденциите на пластичниот израз што ќе биде при-сутен кон почетокот на II век. И покрај нагласеноста на релјефот пластичноста е помалку изразена отколку кај медалјонот од Тесалија. Поради тоа е поверојатно дека нашиот медалјон настанал кон крајот на IIΙ век. Што се однесува на работилничкиот центар, И. Микулчиќ му се присоединува на изнесеното мислење на П. Амандри по повод на тесалскиот накит за припадноста на халкидско-пангејскиот круг; исто така го подвлекува присуството на декорацијата на работ на ме-далјонот од Бучин во вид на цикцак линии од геометриски елементи, реминисценција на халштадскиот домашен дух, врзан за македонско-тракискиот брег.

81 Постои мислење дека во тесалската група треба да

се види ориенталното потекло, кое можеби повеќе се однесува на накитот со зооморфни протоми и вметнатите хроматски маси.

32

Во хеленистичката уметност доминантно место заземаат амблемите. Во вид на медалјон, често е присутен како накит, додаток или покло-пец на раскошните тоалетни предмети, како примерот од Тесалија. Што се однесува до намената на нашиот примерок таа не е доволно јасна. Тешко е да се замисли тој додаток за ѓердан поради големите димен-зии. Порано би можел да биде некој предмет како апликација, било да имал намена на поклопец на огледало или на кутија за чување на накит.

Уметничката обработка на металот е застапена со неколку бронзени садови што се најдени во некрополите на охридскиот регион и мошне малку на подрачјето на Пелагонија.

Каната со крушковиден облик со прстенеста нога од гроб 5 од Требе-нишко Кале е украсена на крајот на рачката со глава на Медуза (Т. II-2); лакот на рачката е пластично обработен, имитирајќи јазол.

33

Другата кана со иста форма од некрополата кај Црвејнца, гр. 131, ка-де што се најдени и негроидните обетки, исто така е пластично обра-

27 Ѕ. Mi l l e r , o . c , 3 5 — 3 8 ; Σ. Δρούγου — Γ. Τ ο υ ρ ά τ σ ο γ λ ο υ , o . c , Π 1212, 2 9 ; Ibid. 38 · Γ. Τουράτσονλου, Μία Α ρ έ θ ο υ σ α και αλλα πήλινα ειδώλια α π ' τ ή Χαλκιδική στό μουσείο ττ,ς Θεσσαλονίκης, B C H X C I I — 1968, 55 ί'. 7; Herod. 2V, 33-34.

28 . P. A m a n d r y , C o l l e c t i o n Η. S t a t h a t o s I , 102, авторот го изнесува мис-лсњето на В. Sega l l , кој предлага крај на III в., 102 ; Ѕ. Mi l l e r , o.c. PI. 20, a Ha примерот од Пелина, д е с н о од с т р м а на Артемида и зведена е глава на елен која многу потсетува на главата поставена з а д плеќите на споменатите Арт емиди од Д е б р ешт е — теракотите .

29 Види f.n. 27.

30 D. Β. T h o m p s o n , Troy, 41, 42.

31 I. M i k u l c i c , P e l a g o n i j a , 59.

3 2 E . C o c h e d e l a F e r t e , R A 44, 1954, 7 6 — 7 7 .

33 B. Лахтов, Лихнид I I—I I I , Τ . XXII—XXIII .

144

ботена со јазол и со крај во вид на бистата на Медуза (Τ. II-3). И по-крај различниот третман на ликот, поради големата сличност на рач-ката со јазол и приложените наодите од зооморфен и антропоморфен накит, садовите треба да се датираат во крајот на III век.

Две бронзени рачки од Крушевица со бистата на Артемида (?) и Силен им припаѓале на бронзените ојнохои од III век.

34 Во ранохеленистич-

кото раздобје можеме да го датираме ојнохоето со рачка крената високо над трилисниот отвор од Црвејнца гр. 133 (Τ. II-1), купата врз нога од Избиште, како и неколкуте големи садови од Требенишко Кале (лекане, лебес, чаша), од гробовите од III век.

35 Единствено ојно-

хоето со издвоено мeшлесто тело и со стилизирана палмета на крајог од рачката од Охрид, е датирано со парите на Антигон Гонатас.

36

Каната со мешлесто тело од Црвејнца од гр. 23 (h—38 см.) е ана-логна со керамичките ојнохои по начинот на изработката на тор-дираната рачка подигната над работ (Τ. II-4). Таа му припаѓала на машкиот гроб каде што е најдена железната махаира и бронзената фибула на шарнир.

37

Каните со крушковидно тело се слични со производите работени во керамика од крајот на IV-III век.

38 Пластичните антропоморфни про-

томи, медузи, сатири се честа појава на садовите од хеленистичкото раздобје како декорација на крајот на рачката, имитирајќи ги архајските садови.

38 Крушковидното ојнохое од Црвејнца со крената рачка над

кружниот отвор и со широко означен раб, потсетува на ојнохоето од типот алабастрон што е карактеристично за коринтските работилници на V век. Но тордираната рачка што е од една страна присутна на садовите од Додона во архајско време е позната и во III и II век на керамичките и на металните садови.

40

Лебесот од Требенишко Кале датира од преминот на IV во III век; тој им е близок на наодите од Вотоноси—Метсовон, што се изработени во некои од епирските работилници. Кака леканите со хоризонтален раб од Требенишко Кале и од Црвејнца, исто таква е најдена и во трезорот од Метсовон (на граничното подрачје меѓу Епир и Теса-лија).

41

Садовитс од охридскиот регион имаат големи сличности со наодите од градовите на Јужна Албанија, од Амантија и од Антигонеја. Осо-бeно се истакнуваат ојнохоите и тордираните рачки од Амантија,

42

каните и рачките на садовите со детали на стилизиран бршлан од епирска Антигонеја.

43 Уште порано се забележани некои врски во ке-

рамиката меѓу Епирските и охридските наоди.

На локалитетите од долината на Вардар забележливо е отсуството на бронзените садови- Традицијата на увоз на садови од бронза, уве-зени од халкидско-пангејскиот круг, потврдена со наоди од VI-IV век

34 I. M i ku l c i c . P e l a gon i j a , 59, Τ. XXI-b.

3 5 Lj. P o p o v i c , D j . M a n o - Z i s i , A n t i c k a b r o n z a u J u g o s l a v i a , B e o g r a d 1969. k a r t i c a V. B r i t a k o v a , br. 5 8 ; B. Лахтов, Лихнид I I—III , gr. 15, 5, 14, Τ. X V I — X V I I I , XXII, XXXII.

з6 И з л о ж б а 1980, br. 370.

37 Према документаци јата на Н а р о д е н музе ј Охрид .

38 S p a r k e s V . В . T a l c o t t e L., A g o r a XII бр. 1698, во слоевите од 3 3 0 — 305 g.; L. Fort i , La c e r am i c a di Gna t i a , R o m a 1965, Τ. XXVI, d, f , 72.

3 9 J . C h a r b o n n e a u x , o . c , 9 7 — 1 0 9 .

4 0 J . V o c o t o p o u l o u , L e t r e s o r d e v a s e s d e b r o n z e s d e V o t o n o s i . B C H XCIX,

1975, 757; Δ. Ε ύ α ν γ γ ε λ ί δ ο υ , Α ν α σ κ α φ ή έν Δωδώνη, Π Α Ε , 1954, 1 9 1 — 1 9 2 .

41 J . V o c o t o p o u l o u , o . c , лекана, br. 4 0—41 , 78, лебес , br. 4 2—45 , 781 .

42 S. Anama l i , Aman t i e , I l i r i a II, 112—142 .

43 D. Bud i n a , A n t i g o n e e d ' g p i r e , I l i r i a IV, 344.

145

и во Демир Капија и во Пелагонија, како да престанала во вековите на хеленизмот.

44 Наспроти овој регион, охридскиот крај доминира со оглед

и на необјавениот материјал од некрополата кај Дебој-Охрид.

Во гробниот инвентар на некрополите често се наоѓаат астрагали што служеле за игра. Тие најчесто биле прилагани во детските гробови.

45

Во нашите наоѓалишта тие се од коски, пршлени од коза или од овца. Често се наоѓаат во некрополите на Западна Македонија: во Требенишко Кале во повеќе гробови на III и II век,

46 во детскиот гроб

на II век од Охрид (Христо Узунов) со богат керамички прибор за јадење, со играчката-петел од теракота и со 36 астрагали. Во некро-полата кај Марвинци исто така се приложени 84 астрагали во гр. 17 од II век пр. н. е.

47

Тоалетниот прибор-стригилис, што се употребувал по излегувањето од палестрата, бил приложен во гробовите на неколку некрополи: по еден примерок од некрополата на Требенишко Кале во гр. 15, од некрополата кај Црвејнца во гр. 69, а во Демир Капија досега се нај-дени четири примероци.

48 Сите се од ист тип со полукружна стругал-

ка по должината, a no ширина свиткана во вид на жлеб; рачката е изведена од два дела, додека на врвот завршува со декоративни елементи на стилизирани листови. Сите примероци се изработени од железо и малку се сочувани; единствено примерокот од Демир Ка-пија од гр. 45 бил изработен во бронза. Рачката на овој примерок внимателно е обработена со листовиден крај прицврстен за стругал-ката. Од внатрешната страна е изгравирано името на сопственикот или изведувачот.

Сите примероци, најдени во гробовите, се испокршени. Намерното приложување на испокршени стригилиси во гробовите од Мирина се поврзува со култните обичаи.

49 Овој алат во предимското раздобје

останал во текот на столетијата ист.50

Затоа неговото датирање треба да се поврзе со другиот гробен инвентар. Најраниот примерок е од Демир Капија со натпис од крајот на IV век. Стригилисот од Требе-нишко Кале е најден во гроб датиран на преминот од III во II век, заедно со листовидната фибула.

Единствен шлем што му припаѓа на хеленистичкото време најден на нашето подрачје, претставува споменуваниот примерок од охридски-от регион со натписот на името Монуниос, сега во Музејот во Бер-лин.

51 Т. Виганд кој го изнесе на видело овој интересен наод во по-

четокот на столетието, јa увидел сличноста со шлемовите што ги но-сат грчките војници на прочуениот саркофаг на Александар од Сидон (денес во Музејот во Цариград). Присуството на овие шлемови што ги имитираат фригиските капи, е потврдено во последните години и во наодите на античка Македонија. Единствениот шлем од железо најден во гробницата на Филип во Вергина, дефиниран како „маке-

44 Д. ВучковиК. Античка Д еми р Капија, Старинар XII, 2 3 8—239 ; J. Mikul­cic, Pe l a gon i j a , 43, 56—57 .

45 G. La f aye , Ta lu s , DA V. 28.

46 B. Лахтов, o . c , gr. 4, 13, Τ. XXI, XXX.

47 V. S o k o l o v s k a , ZA XXXII, 180. 4 8 B . Лахтов, o . c , 58, f.n. 102 ; P. L i s i ca r , S t r i g i l i s u n a s i m z b i r k ama , ZA

VII I , 1958, 3 2 2 — 3 3 1 : V . S o k o l o v s k a , S t a r i n a r XXIV—XXV, 187.

49 E . Po t t i e r -S . R e i n a c h , F o u i l l e s d a n s l a n e c r o p o l e de Myr i n a , B C H VI, 1882, 197—209, 388—433 .

50 S. Do r i g n y , S t r i g i l i s , DA IV, 1532—1534

51 F . Pa p a z o g l o u , ZA XXI, 1971, 179—182, н е до с т упно д елото на Th . W i e -gand . Am t l i c h e B e r i c h t e a u s d e n Kon i g l , K u n s t s a m m l u n g e n z u B e r l i n 3 3 ( 1 9 1 1 - 1 2 ) , col . 2 0—21 , fig. 16; шлемот од Охрид P . Amand r y , Co l l e c t i o n P a u l C a n e l o p o u l o s : A rme s , B C H XCV, 1971, 592, го нарекува трачки.

246

донски", мошне слично е конципиран,52

со малку повисока качулка и со парагнатиди. Типичниот крај на врвот на кацигата кај нашиот при-мерок е помалку кренат, додека парагнатидите исто така сс нагла-сено долги. Аналоген приказ на овој шлем среќавме уште на фреска-та од гробот на Лисонос и Каликлеос од Вергина, датиран околу 200 година.

53 Се наметнува мислењето дека овој шлем по реорганизаци-

јата на војската на Филип и во времето на дијадосите бил широко во употреба во хеленизираниот круг.

34 Земајќи го предвид натписот

и историските документи што го потврдуваат рамковно времето на управата на владетелот Монуниос, како и аналогно изведените шлемо-ви, примерокот од Охрид веројатно настанал во првата половина на III век.

55

Од оружјето во гробовите на воините најчесто се присутни копјата и ножевите. Најголем број оружје среќаваме во некрополите на охрид-скиот регион, веројатно поради интензитетот на истражувањата токму на тие локалитети: Требенишко Кале,

56 Делогожда, Црвејнца. Де-

бој-Охрид. Надвор од оваа област оружје има најдено во некропо-лата на Беранци-Црквиште, во Демир Капија во гр. 45. Од копјата се истакнуваат примероците со долг лист и всадник што се иденти-фицира со познатата македонска сариса. Овој тип на долго копје (од 4-7 м), вклучувајќи ја и дрвената рачка, присутен од времето на реорганизацијата^на фалангата на Филип II и натаму, имал влијание и врз соседните подрачја. Во науката било прифатено мислењето дека типот — сариса — било копје со долг тесен лист, со зајакнато ребро по средината. М. Андроникос уверливо го прикажал со наодот од Вергина вистинскиот изглед на ова тешко оружје што содржи три ме-тални делови: лиснат врв со долг всаденик, всадник-спојница и же-лезна пета — крајот на копјето.

57

Мошне е тешко да се изведе хронологијата на определени типови најдени на нашето подрачје, со оглед на тоа што во ист гроб се нај-дени различни облици. Единствено според другиот инвентар можеме да го определиме рамковно датирањето, имајќи ја притоа предвид долготрајната употреба на ова оружје. Долгите копја од Беранци и припаѓаат на втората половина на IV век.

58 Долгото копје (54 см)

„сариса" од Демир Капија, како и едно кратко копје, се најдени за-едно со предметите датирани на преминот од IV во III век.

59 Долгото

копје (48 см) одлично сочувано со нагласен брид по средината, со тесен лист и со долг всадник од гр. 6 од Делогожда (Τ ΙΠ-1-3), најден заедно со ножот и острилото од шкрилец, според аналогните наоди од Гостиљ, треба да се датира широко во III век пр. н.е.

60

Четири различно обликувани копја од гр. 70 од некрополата кај Дело-гожда токму зборуваат за употребата на различни форми на копја во едно исто време: едно е кратко (28 см) со широк плоснат лист и со широк всадник, две се со средна должина (31-32 см) со тесен лист

52 Μ М. And ron i ko s , La n e c r o p o l e d 'A iga i , P h i l i p p e de Ma c e d o i n e , f . 129 ; меѓутоа, македонската национална облека п о р е д хламида , кремиди , с о д ржи и •<апа каусија со широк о б од , види P. Pe rd i z r e t , Con s t r i b u t i o n a l ' e t u d e du ma c e d e -n ien, B C H XXXV—1911 , 121—122 .

53 G. T. Gr i f f i th . P h i l i p p e s t r a t e g e e t l ' a rme e m a c e d o n i e n n , e P h i l i p p e de Macedo i n e , 60.

54 M. Laun e y , R e c h e r c h e s su r l e s a rm e e s h e l l e n i s t i q u e s , P a r i s 1940—50, 288; G T. Gr i f f i th , o . c , 58—57 .

55 F. P a p a z o g l o u . 2 A , XXI, 1971, 179—184 . B. глава Епигр. спом f.n. 8. 9.

56 Β. Лахтов, o . c , гр. 16—17 , Τ. Х Х Х Ш , XXXIV : Дело г ожда , гр. 6, 29, 70, Црвејнца и Дебо ј не објавено.

57 R. Cagna t , Ha s t a , DA III, 3 6 — 3 7 ; A . J . R e i n a c h , Sa r i s s a , DA IV. 1076,

зборува за т ежин а до 5,5 кг. и д о лжина ме ѓу 5—7 m.; М. And r on i c o s , Sa r i s s a , BCH XCIV, 1970, 91—107 .

58 I. M iku l c i c , Pe l a gon i j a , 58, Id., S t a r i n a r XXI, gr. 4 0—41 , Τ. III .

59 B. Соколовска, Старинар, XXIV—XXV, Τ. I l l , 189.

6 0 D j . B a s l e r , G Z M S , XXIV, dr. 3 5 — 5 2 .

147

и исто со долг всадник, додека четвртото е најдолго со нагласено долг и тесен лист, со ребро по средината и со пократок всадник (Т III-4-7). Според наодите на керамика (атички скифос, ојнохое, солариик) гро-бот е датиран во почетокот на III век (види го поглавјето Керамика) (Т VII-3, Τ. III-3).

Покрај копјето, во гробовите на воините од оружја се среќаваат крат-ки ножеви и острилки од камен во дасаретското подрачје (Делогожда (Т III-1,3), Требенишко Кале}.

81 Овие ножеви имаат полуобликава ли-

нија од внатрешната страна, а од надворешната формираат по сре-дината агол. Заедно со острилките во многу гробови тие се среќаваат во богатата некропола на воини од Гостиљ кај Скадар.

62

Стрелите исто така биле во употреба како оружје. На нашето подра-чје во затворените гробни целости досега немаме најдено. Во некро-полата кај Делогожда во ископот се најдени два вида од ова оружје (Т. III-8,9). Едниот тип има лиснат врв со шуплив всадник. Другиот тип со масивна изработка има триаглест лист, додека всадникот про-должува како ребро до врвот. Овој тип стрели се јавуваат во македон-ско-халкидскиот простор во текот на IV век. Познатиот примерок од Олинтос со името на Филип е еднаков по облик.

63

Мошне ретко среќаваме приложување орудие како потврда за зани-мањето на покојникот, односно на населението. Пак некрополата кај Делогожда дава еден примерок на алат на ковач, за жал, најден над-вор од гробна целина. Аналогни секачи среќаваме на соседното под-рачје на Албанија во наодите од Антигонеја, датирани во III II век.

64

61 В. Лахтов, о . с , Τ. XXXIII, 1.

62 Dj B a s l e r , o . c , gr. 35, 129.

63 Θησαυροί, 1979, Ν. 3 5 9 ; G. Τ. Gri f f i th, o . c , s i . 42

64 D. B u d i n a , o . c , PI . V I I I , 1 .

248

1 . М е д а л ј о н , К р ш е в и ц а , б и т о л с к о , I V — I I I в ек .

M e d a i l l o n , K r s e v i c a , r e g i o n d e B i t o l a , I Ve — I I P s .

2 . М е д а л ј о н , Б у ч и н , п р и л е п с к о , к р а ј н а I I I в е к .

M e d a i l l o n , B u c i n , r e g i o n d e P r i l e p , f i n d u I I Ie s .

3 . Н е к р о п о л а о д Стр у г а , I V — I I I в ек .

N e c r o p o l e d e S t r u g a , I Ve — I I I

e s .

4 . Д е б о ј — О х р и д , г р о б 152 .

D e b o j - O h r i d , t o m b e 152,

5 . Д е б о ј — О х р и д , г р о б 1 4 1 , i l l в е к .

D e b o j - O h r i d , t o m b e 141 , I I P s .

6 . С т о би , г р о б 14, I I п о л . н а I I в е к .

S t o b i , t o m b e 14, I P m o i t i e d u I P s .

7 . Д е л о г о ж д а , I V — I I I в е к .

D e l o g o z d a , I Ve — I I P s .

8 . С т о би , г р о б 26, I I в е к .

S t o b i , t o m b e 26, I P s .

1 . Ц р в е ј н и ц а , г р о б 133 , I I I в е к .

C r v e j n c a , t o m b e 133 , I I P s .

2 . Т р е б е н и ш к о К а л е , г р о б 5 , к р а ј н а I I I в е к .

T r e b e n i s k o K a l e , t o m b e 5 , f i n d u I I P s .

3 . Ц р в е ј н ц а , г р о б 131 , к р а ј н а I I I в е к .

C r v e j n c a , t o m b e 1 3 1 , f i n d u I I P s .

4 . Ц р в е ј н и ц а , г р о б 23 , I I I в е к .

C r v e j n c a , t o m b e 131 , f i n d u I I P s .

τ.ιιι

1—3 . Д е л о г о ж д а , г р о б 6 , I I I в е к .

D e l o g o z d a , t o m b e 6 , I I P s .

4 — 7 . Д е л с г о ж д а , г р о б 70 , I I I в е к .

D e l o g o z d a , t o m b e 70, I I P s .

8—9 . Д е л о г о ж д а , во' и с к о п н а н е к р о п о л а т а .

D e l o g o z d a , d a n s l e s c o u c h e s d e l a n e c r o p o l e .

10. Д е л о г о ж д а , и с к о п н а н е к р о п о л а т а , I I I — I I в ѕ к .

D e l o g o z d a , d a n s l e s c o u c h e s d e l a n e c r o p o l e , I I P — I P s .

11 . Ш л е м c o н а т п и с , о х р и д с к и р с г и о н (Му з е ј в о Б е р л м н ) , I I I в е к .

C a s q u e a v e c i n s c r i p t i o n , r e g i o n d ' O h r i d ( M u s e e d e B e r l i n ) I I P s .

З А В Р Ш Н И Р А З Г Л Е Д У В А Њ А

Пресекот на историските настанувања на просторот на нашиот ин-терес, што го дадовме во почетното поглавје, укажува на сложената етничко-политичка констелација во ова не толку кратко раздобје од три и половина столетија. Најдоминантен етнички супстрат претста-вувале Пајоните, чија историја и покрај самостојноста од средината на IV век, често се спојува со настаните на моќниот сосед — Маке-донија. Самостојноста на Пајонското кралство зазема забележително место во времето на владетелот Аудолеон како сојузник на Атина про-тив Деметриј Полиоркетос, додека пријателството со Ајтолската и Ахајската лига е очевидно во времето на наследниците. Продорот на Келтите, познат од изворите, ја опфаќа територијата на Дарданите, a пo долината на Вардар и античка Македонија, но не остава не-кои траги во материјалната култура. По последниот владетел Дропион, кон крајот на III век, најголем дел на денешна Македонија влегол во составот на Македонската монархија.

Југозападниот простор на денешна Македонија, што може да се за-клучи според изворите, одвреме навреме уште од времето на походот на Филип II влегувал во составот на Македонската или на Илирската држава или се обидувал да се одвои, како што бил случајот во време то на Филип V.

Во источниот дел на денешна Македонија, по горниот тек на Брегал-ница, по престанувањето на пајонската моќ во III век или по пропа-ѓањето на македонската држава до I век, веројатно постепено проди-раат тракиски популации. Северните области на Македонија, во скоп-ско-кумановскиот, можеби и во тетовскиот регион, во столетијата на хеленизмот, се населени со Дарданите.

Немирните односи меѓу соседните популации се поинтензивни по конечната доминација на Македонската држава од крајот на III век на просторот на Пајонија, изразени по долината на Вардар, или за-падно од неа, врзани за пелагониската рамнина. Тоа е времето на за-јакнувањето на дарданската моќ и нивната желба за простирање кон југ.

Продирањето на римската војска почнува преку дасаретско-пенестин-ската земја и македонската територија под управата на Филип V, каде што се судриле војските на Римјаните, на Илирите и на Македон-ците. И покрај упорната одбрана на Македонците, по 167 година нашето подрачје се нашло под римска управа, исклучувајќи го прос-торот што им припаѓал на Дарданите и на Медите. Ним дури на кра-јот од разгледуваното раздобје ќе им биде наметната римската власт.

Културната историја на овој простор се наметнува со особеностите што се карактеристични за сите или се определена појава врзана за некои региони. Во основа, духот на хеленизацијата што продирал од јужната и од источната страна, од областа на античка Македонија, Тесалија, Грција, од островите и од малоазиско-египетскиот простор, се чувствува колку длабоко наишол на прифаќање, имитирање и на автохтоно создавање на материјалната култура.

151

Интензитетот на определени појави сс чувствува повеќе на јужната половина на подрачјето на нашиот интерес. Сето заедно е одраз на непосредната близина на античка Македонија, но е и резултат на поинтензивни истражувања на тоа подрачје.

Ние се обидовме да го следиме типолошкиот и хронолошкиот развој на уметничкото занаетчиство преку обработка на накитот, керамич-ките и бронзените садови, парите, пластиката. И покрај тоа што во создавањето на хронологијата на хеленизмот најчесто се издвојуваат три раздобја (раниот, средниот, подоцнежниот хеленизам), нам ни се наметнува формирањето на хронолошките групации што се издвоју-ваат со својата доминантна појава во определени временски рамки. Периодот на раниот хеленизам е време што се поклопува со последни-те децении на IV век, односно време кога е се уште наголемо прису-тен духот на класичната уметност, со првите навестувања на измените што ќе бидат условени од новите политички настани и потреби за барање на нови изразни можности.

Во ова рано раздобје, кога се обликува новиот стил во уметноста, оп-ределени облици на изработка, било да претставуваат хеленски или автохтони производи, му ги припишуваме со извесна резерва на ова историско време, иако имаме доволно аргументи да сметаме дека не-кои облици се дефинирани во класичниот дел на столетието, и натаму изведувани до неговиот крај. Како на пример, можеме да го земеме накитот: луксузните сребрени малоазиски фибули, ѓерданите и обет-ките со лавји протоми или керамичките производи од типот на атич-киот кантарос од Три Челусти (охридски регион) и сликаните вази од Делогожда, од Скопско, како и скифосите со коринтска форма што ги наоѓаме во скопскиот регион, кантаросите и другите садови во црн фирнајз од наоѓалиштата по долината Вардар и Пелагонија.

Втората фаза ја издвојуваме како зрел хеленизам односно времето на III и почетокот на II век. Сега наполно се развива териоморфниот накит навестен во минатиот век. Се однесува на зооморфните прикази изведени пластично и реалистички во техника на исчукување, фили-гран, поретко со гранулација, почесто со псевдогранулација, со постепено вметнување на хроматски маси: најпрвин обоениот камен со тиркизна боја во очите на обетките со лавји глави од Црвејнца, по-тоа, вметнување на обоени елементи како спојници помеѓу синџир-чињата и зооморфните краеви на ѓерданите од Дебој или честата употреба и обработка на карнеолот пак на накитот од охридскиот регион.

Накитот со негроидни елементи зазема релативно најистакнато место на охридско-струшкото подрачје. По откритието на гробницата на Филип во Аигаи, имавме шанса да се здобиеме со увид во речиси си-те наоди, занаетчиски производи најдени на просторот на денешна Северна Грција, односно на античка Македонија, Тесалија и Тракија; материјалот на неколку наврати беше изложен на изложбите во Солун од 1979—82, како и обелоденет во публикации. Сето заедно го дополну-ва публикацијата од П. Амандри која досега беше главниот патоказ за оваа уметничка дејност на јужното соседно подрачје. Накитот со животински протоми, најчесто со лавји, изведен од злато, се јавува во македонско-пангејскиот круг, на Евбеја, а пошироко од црноморски-от простор преку ајолска Кима, Кипар до јужна Италија. Вметнатите обоени маси се доминантни во наодите на Тесалија; тие се присутни на јужнојадранскиот брег, а на подрачјето на нашето разгледување, се застлпени во накитот од охридските наоѓалишта. Уште повеќе во овој ретион доминира накитот со негроидни ликови. Мошне се ретки наодите на подрачјего на античка Македонија (парот од Верија и еден од Солун). Во Амфиполис (колку што го прегледав изложениот материјал и во Музејот и на споменатите изложби) не е најден ниту еден пар. Така се наметнуваат тесалските наоди, наодите на западно-

152

античка Македонија, на охридскиот регион и јадранските наоди (Фој-нике, Будва, Скодра, Горица). Мошне е тешко да се определи рабо-тилничкиот центар во кој бил изработуван териоморфниот накит. Се помислува на македонските работилници на Халкидик, поради бо гатите наоѓалишта од класичното раздобје, во Амфиполис, поради близината на пангејските рудници, но е јасно дека овој накит му при-паѓал на едно уметничко коине формирано во хеленистичкиот свет. Меѓутоа, посебно се истакнуваат бројни наоди на обетки со негро-идни краеви во охридскиот регион. Најдоминантна е една од трите стилски групи што ги карактеризира шематизмот и поедноставнува-њето на изработката. Сличности наоѓаме само на обетките од илир-ските наоди (Гостиљ, Будва). На соседниот пелагониски простор, каде што се истражувани и повеќе некрополи, воопшто нема накит со те-риоморфии краеви. Изгледа дека во охридскиот круг локалните за наетчии — златари го имитпрале увезениот накит, на што не упату-ваат споменатите негроиднни обетки, како и бронзените примероци од Делогожда и Преспа со животински протоми што ги нарачувал посиромашниот купувач.

Накитот од териоморфен тип се наоѓа по долината на Вардар, од Де-мир Капија, Дреново до Марвинци; лавји протоми, обетки со гула-бици или со амори кои исто така се присутни во Лихнидската некро-пола, или се изработени масивно или од исчукан лим со барокни до-датоци кои го означуваат крајот на средниот хеленизам.

Скапоцените камења, гранатот и карнеолот, стаклената паста и јан-тарот, мошне често се вметнати во златниот накит, така се остварени ефекти поблиски на ориенталниот вкус. Позната е употребата на гра-натот на сирискиот накит ; и стаклените маси или монистата веројатно водат потекло од сириските стакларски работилници. На прашањето за потеклото на карнеолот, што е во употреба најмногу по јантарот и стаклената паста, како полускапоцен камен, тешко е да се одговори. Богати се наоѓалиштата во малоазискиот блискоисточен, сириски простор, како и рсгионот на Месопотамското дворечје. На нашиот накит се јавуваат два вида карнеол: отвореноцрвен и малку потемно црвен со кафеав тон.

Малоазиските лачни фибулн задолжитслно присутни во наоѓалишта-та на претходното раздобје, го продолжуваат својот живот и во текот на зрелиот хеленизам, повеќе во западните области на Македонија. Ова задржување на определени облици, одамна напуштенн во цен-трите на созадавање и заменети со нови, карактеристично за прос-торите во внатрешноста на Илирида и надвор од интензивните ко-муникации, сс забележува и во појавата на гривните со змиски глави во хеленистичкмте гробови од Делогожда, од Беранци. Овој декора-тивен елемент е изведен на некои примероци на малоазиските фибули како одраз на „змискиот стил" присутен на македонско-пајонскиот и јужно-илирскиот простор во архајското и класичното раздобје, дале-чен одглас на ориенталното јонско влијание.

Локалното занаетчиство на средно-хеленистичкото раздобје се прет-ставува со изработка на бронзени фибули со листовидно-копјеста форма, или лачни со федер, застапени во југозападните области на на-шето подрачје; за нив се наоѓаат аналогии на локалитетите во Илирида. Мошне ретките садови и накит од стакло обоено со заситено сина боја, јасно упатуваат на увозот од Египет во време на раниот хеле-низам. Во текот на зрелиот и подоцнежниот хеленизам се повеќе доминира увозот од географски поблиските стакларски центри, од сириските работилници, а можеби и од оние на островите на малоази-скиот брег (Родос, Лезбос).

153

Бронзените садови што биле застапени во архајското и класичното раздобје, барем во јужните области на денешна Македонија (Требе-ниште, Демир Капија, Беранци), се одраз на богатата тореутска деј-ност на македонско-тракискиот брег; последниот луксузен увоз во пелагонискиот простор претставува стамноидната ситула од Беранци со пластична одливка и со претстава на Силен. Бронзените садови од овој производен круг се помалку се присутни на нашето подрачје: во Пелагонија неколку фрагменти на бронзени садови со скромни ди-мензии од кои се сочувани рачки со ликот на Силен и Артемида. Во ох-ридскиот регион се јавуваат бронзени садови со претстава на Медуза или со пластични флорални декоративни елементи на рачките; по својот облик имитираат керамички садови (ојнохои, кани) или дават нови профили типични за големите садови изработени во бронза. Веќе истакнавме во која мера наоѓаме аналоген материјал од со-седното епирско подрачје во градовите Антигонеја, Амантија, и во трезорот од Метсовон. Сето заедно треба да се поврзе со Додонскиот творечки круг, доминантен уште во архајското раздобје, кој натаму може да се следи во текот на раниот хеленизам. Југозападна Маке-донинја се отвора кон увоз од епирските работилници, било на брон-зени било на керамички садови; тордираната рачка на садовите прет-ставува типичен елемент што го среќаваме токму на локалитетите Град, Делогожда, Струга, Црвејнца, Дебој. Овие продори на епирско-то занаетчиство во охридскиот регион, вклучувајќи ја и керамичката продукција, укажуваат на краткиот период на интензивно комуници рање во времето на Пиросовата управа, што го потврдува и наодот на бронзени пари од Пирос во прилепскиот крај.

Единствениот шлем, оружјето, алатот, укажуваат на облици што биле прифатени широко во хеленизираниот свет. Во југозападните просто-ри на Македонија се истакнуваат бројни наоди на оружје (охридско-пелагонскиот крај), покрај оние во долината на Вардар (војничкиот гроб од Демир Капија), во гробовите на IV и на III век. Дали е тоа времето на интензивно војување или во овој случај се однесува на досега повеќе откриени некрополи од тоа раздобје на подрачјето на Западна Македонија? Изгледа дека едниот аргумент не го исклучува другиот. Војувањето било често, особено во споменатото раздобје на походите на Филип и Александар, војувањето на Дасаретите, на Па јоните со македонските владетели, како и продорот на Келтите врзан за долината на Вардар; или интензивното војување во времето на про-дорот на Римјаните од крајот на III век, пак врзано за Југозападна Македонија.

Најчест материјал што го даваат и некрополите и населбите, кера-мичките садови, претставува занаетчиство што било најинтензивно застапено. Хеленистичката дејност на керамичките центри на егејски-от простор имала водечка улога на ова поле на создавање. Co увозот на нови облици, со примената на разни техники на изведување на де-корацијата, тоа влијаело и врз работата на локалното занаетчиство. Во раното хеленистичко раздобје постои континуитет на увозот на садови што се познати уште од класичните столетија. На подрачјето на долината на Вардар најинтензивно е потврдено со наодите од Де-мир Капија. И покрај тоа што црвеното фигурално сликарство замира на изворното подрачје дваесетина години пред крајот на IV век, тоа живее натаму на периферијата на влијанието, како што е случајот со јужно-италските градови, со работилниците на Дирахион, веројатно и на Амфиполис. Затоа, присуството на увезените сликани садови на нашето подрачје до крајот на IV век, дури и малку подоцна, не е необична појава: сликаната керамика од Делогожда упатува на увоз од Дирахион; примероците од долината на Вардар, покрај постарите атички, веројатно треба да се поврзат со работата на Амфиполис, град кој бил атинска колонија и нејзин имитатор. Во скопскиот реги-он (Студеничани) е забележано присуство на црвено-сликана кера-мика далеку од атичко-амфиполската фактура, квалитет, бои и лак.

154

Овие примероци очевидно претставуваат изработки на локалните грн-чари, како и имитирање на скифосите на атичкиот и коринтскиот ово-идален профил, изведени во сиво-печена глина. Токму на тој простор, по овие продори на хеленизација се чувствува еден прекин на струе-њето од југ, поради отсуството на археолошки наоди, барем на кера-мика, што би ги следеле општите движења мошне интензивни во те-кот на III век. Овие елементи само упатуваат на размислување во врска со припадноста на ова подрачје пред доаѓањето на Дарданите во текот на III век. Духот на хеленизацијата на материјалната култура, колку што може засега да се согледа преку скромните наоди на кера-мички садови и малку накит од постарото раздобје, повеќе ги исклу-чува Трибалите, додека на Пајоните, популација која секогаш им била најблиска на Македонија и на хеленизираниот свет, им дава предност околу нивното простирање до крајот на IV век и во овој ре-гион. Покрај сликаната во истото раздобје, надвор од Скопската об-ласт, присутна е и црнофирнајзираната керамика, без декорација или со втиснати флорални елементи. Се застапени различни облици од кои некои се присутни и во IV век, а во текот на III век ја модифици-раат профилацијата и претставуваат типична појава врзана за зрелиот хеленизам (кантаросите, скифосите, унгвентариумите, ехинус чиниите). Постепено се губи квалитетниот премаз, станува поразводнет или се применува кафеав фирнајз.

И покрај општиот дух на хеленистичките облици застапени во број-ните наоди на нашето подрачје, по повод анализата укажавме на определени стилски врски со различни региони или на директниот импорт. Керамиката од долината на Вардар во раното и во зрелото раздобје на III век се наоѓа под силно влијание на атичките работил-ници. Дел од најквалитетни садови се увезени од работилниците на Амфиполис, или дури од Пергамон. Еден дел садови од охридскиот регион упатуваат на тесните врски со епирските градови и со кера-мичките работилници (кантаросите, ојнохоите со тордирана рачка, амфорите, каните); другиот дел носи елементи на коринтската кера-мика на подоцнежниот IV век (унгвентариуми, декантери, рачки во вид на јазол). Меѓутоа, се наметнуваат големи сличности со наодите на јадранскиот брег, кои често го имитираат продорниот стил на Гнатија; високите ојнохои со остри профили, со канелури, кантаро-сите со канелури на дводелно и едноделно тело, аскос-посатките.

West slope декорацијата која често е тешко да се издвои од Гнатија стилот од локално потекло, се јавува од крајот на IV до средината на II век. Во западните области на Македонија и покрај скромните де-тали, мотивите потсетуваат на наодите од епирските, источнојадран-ските, како и од италските работилници. Една група необелоденети кантароси од богатата некропола кај Дебој — Охрид (изложени на Изложбата 1980), им се најблиски на атинските производи од истиот профил со прикажаните тирсоси, поврзани со панделки што афрон-тираат жртвеник. Нејасниот приказ на примероците од Охрид повеќе упатува на некоја работилница што ги имитирала атинските кантаро-си. Во текот на III и II век споменуваната декорација се среќава на керамиката од Голем Град, од пелагонискиот простор, како и на локали-тетите по долината на Вардар. Се истакнуваат наодите од Марвинци, особено луксузните пиксиди ,кои секако биле произведени во некоја работилница на античка Македонија (Пела, Верија, Едеса).

Во времето на развиениот хеленизам или поточно во втората половина на III и во првата половина на II век, керамичките артефакти ука-жуваат на типолошките и на стилските врски со наодите од соседниот јужен регион. Воопшто, интензивно нагласената дејност на кера-мичките работилници во античка Македонија во текот на развиениот хеленизам поприма локално обележје. Ова може да се насети и спо-ред исклучителната изработка на калапените вази најдени на нашето подрачје. Некои укажуваат на стилските врски со пергамонските из-

155

работки, некои со атичките и мегарските, а некои со делоскиот профил со мотивите наредени во зони. Додека оние со исклучителен квалитет се ретки, другите со послаба изработка се увезени од блиските центри. Третата група е изработувана и на нашето подрачје, како што пот-врдуваат и наодите на калапи, дури со идентични мотиви застапени во Атина, со школки или од нејзината последна фаза „Bols a god-rons". Изгледа дека на хеленизираните периферни простори изработ-ката на калапените вази со мошне стилизирани декоративни мотиви била многу подолго во мода отколку, на пример, во Атина каде што производството престанало во осумдесеттите години пр. н. е.

Во категоријата на калапсните садови во II век треба да се подвлечат исклучителните примсроци со фигурални прикази на сцени или со фигуралнп апликации со митолошко значење; тогаш се чувсгвува отсуство на бронзенн садови. Воопшто, во раздобјсто на раниот и развиениот хеленизам, е присутно проникнувањето на типични детали и стилови на производните ксрамички работилници кои исто така биле под силно влијание на големите центри.

Работата на локалнитне грнчари најсигурно ја слсдиме според наоди-те на таканаречената сивопечена керамика. Веќе истакнавме дека таа има локални обележја. Доминира сивата керамика што ја наоѓаме по долината на Вардар од скопската до марвинечката област. Тука нај-првин се издвојуваат наодите од Нерези и Студеничани, кај кои се забележуваат облици на подоцнежниот IV век, карактеристични за црно-фирнајзираните садови на атичко-коринтскиот круг. Слична по-јава дава депото на грнчарската работилница од Неготино која насил-но престанала со работата речиси во истото раздобје. Но, на другите локалитети ги следиме во текот на целото хеленистичко раздобје раз-личните форми и техники на декорација изведени врз сивопечената керамика. Присуството на оваа керамика е следено на наоѓалиштата од долината на Вардар, вклучувајќи ги и оние што гравитираат кон истиот слив. Се истакнати локалитетите Кнежје (Билазора) од источ-ните области на CP Македонија, потоа Стоби, Демир Капија и Дреново. Таа има специфична фактура и боја со графитен тон во профил и е покриена со безбоен лак со метален сјај. Пред печењето била глачана, а потоа премачкана со слаб графитен раствор. Поради тие исклучи-телно постигнати квалитети се наметнува и нејзиното дефинирање како „пајонска керамика". Инаку сивата керамика е присутна и на наоѓалиштата на Пелагонија, во Хераклеја, потоа во преспанско-ох-ридскиот круг. Тука се јавуваат форми на раниот (кантаросите, ски-фосите, ојнохоите) и на развиениот хеленизам (унгвентариумите, ме-гарските чаши, стамнос пиксиди, ламбите). Покрај премазот со без-боен лак, во овие краеви, врз сивопечената керамика се јавува и пре-левање со разводнет црн или со кафеав премаз.

Според ретките наоди во раното раздобје, ламбите не претставувале чест куќен инвентар. Единствено Демир Капија пред хеленизмот има-ла увезено црно-фирнајзирани примероци. Дури од II век тие се при-сутни во наоѓалиштата (Преспа, Хераклеја, Стубера, Стоби, Демир Капија, Марвинци). Сепак може да се истакне дека таканаречениот ефески тип" иа ламби се најприфатената форма. Нивната изработка се врзува за работилниците на античка Македонија или за локалните, како примерокот од Марвинци, со калап со приказ на пластична екс-пресивна глава на Силен.

Постепената политичка и економска пенетрација на Римјаните од крајот на II и во текот на I век се чувствува најмногу во керамичките садови. Во оваа обемна индустрија и натаму се присутни старите хе-ленистички техники и форми, што ги карактеризира опаѓањето на квалитетот и незначителното внесување на нови елементи. Од друта страна, постепено доаѓа до продор на римската керамика, од скром-ните имитирања на облиците до конечното нивно целосно преземање. Некрополите се мошне сиромашни; керамичкиот материјал е прису-

156

тен во културните слоеви под архитектонските споменици на римско-то раздобје. Наедно, тоа е времето на увозот на таканаречената пергамонска или сигилата А, настаната во малоазиските центри која со прецизност може да се препознае засега во наоѓалиштата по до-лината на Вардар и во Пелагонија. Од источниот увоз забележана е таканаречената сива самоска или источна Б сигилата, што станува доминантна во империјалното раздобје. Додека италската керамика, присутна како имитација на танко-ѕидната или кампањската С, се ја-вувала на самиот крај на I век пр. н. е.

Ковењсто на парите на самото подрачје го следиме од втората поло вина на IV век со управата на пајонските владетели Ликејос, Патраос, Диплајос, Аудолеон, Леон, Дропион. И покрај тоа што можеме само да го претпоставиме местото на ковењето, се наметнува дека тоа бил просторот источно од Вардар, богат со руда. Она што го поседуваме во нашите збирки е најдено најчесто на локалитетите од долината на Вардар со исклучок на еден примерок на Аудолеон од Охрид и на еден од Прилеп. Исто така, и богатите депоа за кои знаеме дека се наоѓаат БО приватни збирки во странство, произлегуваат од регионите на ли-нијата Куманово-Штип-бугарската граница. Наодот од Трново — Ре-жанци, локалитет северо-источно од македонската граница кон Буга-рија, се наоѓа мошне близу до пајонскиот простор, каде што, според изворите, живееле Агријаните.

Парите на градот Дамастион, чие што ковење престанало токму во почетокот на хеленистичкото раздобје, ги среќаваме мошне малку. И покрај тендснцијата овој град-ковница да се лоцира на просторот меѓу Охрид и Дебар или некаде на западната страна на Македонија, нумизматичкиот материјал нема дадено податоци во таа насока. Име-но, мошне скромните наоди се лоцирани околу Скопје или по некој примерок во кругот каде што се најдени мошне богати депоа на пајонски пари. Тој факт, вклучувајќи ја и стилската аналогија на некои емисии, како и истата парична стапка, секако укажува на заемното комуницирање на парите на Дамастион и на пајонските владетели во последната дамастионска фаза. Пајонските владетели што владееле паралелно со најмоќниот македонски владетел Филип II и со Алексан-дар III и кои успеале да одржат определен независен или полузави-сен статус, својата моќ ја потврдуваат со богатата продукција на еми-сии. Постојното мислење дека Пајоните купувале сребро од Дамас-тион, поради прековените пари. изгледа неприфатливо, зашто заднина-та на македонско-тракискиот брег повеќе пати се споменува во изворите како рудоносна област (рудниците околу езерото Прасијада, планините Дисорос, Пангајон или просторот околу реката Стримон), или се укажува на „пајонското самородно злато" и на „пајонската бронза" или се истакнува обилното користење на среброто и на зла-тото како декорација на садовите кај Пајоните. Традицијата на об-работката на среброто треба да се согледа во веројатната врска со Дероните, кои во V век ги ковеле познатите октадрахми, а нивното име се јавува досега на два примерока пари на Ликејос од Париз и Режанци. Веројатно дека биле користени истите рудници од подрач-јето на денешна источна Македонија (Кратово, Злетово), што се поз-нати и во римското раздобје. На оваа можност и одат во прилог нао-дите на пари на Дероните и на пајонските владетели во овој ист круг, ширејќи се источно и на подрачјето на денешна западна Бугарија. Интересно е опаѓањето на активноста на ковење на пари во III век кај Пајоните. Единствено Аудолеон, кој себеси се нарекувал и василевс, веројатно по 306 година, како сите други Дијадоси ia продолжил тра-дицијата на емитирање на изобилство сребрени пари. Леон ковел мошне кратко, додека од Дропион (?), ако ковел, се познати единс-твено бронзените пари. Редуцираната пајонска стопа (драхмата со тежина до 3 гр, а тетрадрахмата од 10-13,5 гр) се задржала до послед-ната емисија на Аудолеон, кога и кај неговите пари била прифатена атичката стопа.

157

Разните емисии укажуваат на циркулацијата на парите на македон-ските владетели паралелно со автохтоните на пајонското подрачје и пошироко. Парите на Александар Велики се застапени во сребрените депоа од Прилепец, Егри, Гевгелија од почетокот на III век. Исто така и одделните наоди, помалку од бронза повеќе од сребро, ја пок-риваат Западна и малку Источна Македонија. Овие таканаречени „александрини" што биле ковени и во текот на III век, а циркулација-та е позната и во II век, припаѓаат на различни ковници од Вавилон и Дамаск преку Кипар, Милет до Беотија и Амфиполис.

Наследниците-дијадоси хронолошки се застапени со наодите на моне-ти на Филип III, најмногу во депоата, од Касандар, мошне чести во Западна Македонија, како и парите на Антигон Гонатас, на Деметриј II, на Филип V. Немирното време на Персеј е означено и со неговите мошне ретки бронзи. Поретко се присутни парите на Лизимах, на Деметриј Полиоркетос, на Селеук I, најмногу како сребрени тетра-драхми во депоата. Треба да се подвлече дека во скопско-кумановско-то подрачје се присутни наоди на пари од времето на раниот хелени-зам (Александар III, Аудолеон, Филип Аридеј, Дамастион). Во Запад-на Македонија најистакнат е просторот на Пелагонија и на охридско-преспанскиот регион, како и локалитетите по долината на Вардар, не само поради интензивните истражувања, туку и поради населеноста. Во источниот дел на Македонија од времето на раниот хеленизам и од времето на превласта на пајонските владетели има повеќе наоди, потоа настанува сден хијатус за подоцна да се јавуваат често наоди од времето на Филип V и на раната римска управа. Отсуството на археолошки материјал од источниот дел на денешна Македонија е од-раз на оскудните истражувања на тој простор.

Во текот на III век продираат парите на моќните самостојни градови, на Атина, на Хистиеја, дури и на Пантикапајон. Меѓутоа, тие се мош-не ретки во однос на парите на македонските владетели. Bo II век (185-168 г.) паралелно со царските емисии на Филип V, се во оптек автономните монети на Амфакситида, Едонија и Ботиаја, ретко сре-брени и мала количина од бронза. Тогаш за прв пат работела и ков-ницата, сигурно позната на нашето подрачје во Лихнидос, која поради мошне малку најдените пари, била со краток век и со тесно простира-ње, па имала и локален карактер. Бронзените пари на познатите македонски градови што ковеле со континуитет во II и во I век од 187 (?) — 31 г. пр. н. е, продирале на нашето пошироко подрачје, по долината на Вардар до скопскиот регион и во источните области на Македонија.

Во западниот дел на Македонија, покрај присуството на парите на споменатите владетели и градови, од III век и натаму се јавуваат па-рите од монетарниците на епирско-илирскиот простор. Покрај рет-ките наоди на бронзени пари на Пирос и Гентиос, најчесто се наоѓаат бронзените пари од Дирахион и Аполонија, тип Зевс/триножник, Апо-лон/ обелиск, кои стигнале само до охридското подрачје. Групата среб-рени пари драхми-викторијати, ковени во истите градови, се доминан-тни во просторот на Западна Македонија, а и инаку нивниот продор кон крајот на хеленинзмот е познат на средниот Балкан.

Политичката доминација на Римјаните во ковењето на пари во мери-дите е означена со појавата на сребрените монети од 60-те години на II век. Од тоа време продираат само сребрените пари на првата и бронзените на четвртата мерида, што се врзуваат за градот Пелаго-нија; очевидно е дека мошне ретките наодите на овие пари се одраз на краткотрајното ковење. По 148 г. и формирањето на провинцијата Македонија, се застапени бронзените пари на квесторот Е. Публи-лиус ковани во Амфиполис, Пела, Тесалонике, Д. Јулиус Силанус, како и сребрени монети од проквесторт К. Брутус Сира. Покрај оддел-

158

ните наоди на римските денари во јужните области на Македонија, најдени се четири депоа на пари: во Стоби се закопани во 119 г. пред н.е. за време на нападот на Скордиските. во Кавадарци за време на I век пред н.е., додека депоата од Прилеп и Валандово се растурени, па датирањето на нивното криење е отежнато.

Трговските врски со источните простори на Егеја ги потврдуваат нао-дите на парите од градовите Маронеја, Пергамон, Тасос од II век и на Птолемеј од I век. Атинските тетрадрахми со ново-атички стил, се јавуваат во наоѓалиштата по долината на Вардар, дури и во споме-натото депо од Стоби.

Натписи наоѓаме на камените сепулкрални и јавни споменици, на мали-те предмети од сребро, од бронза, од калај, од керамика. Епиграфски-от материјал од хеленистичкото време претставува скромна група спо-меници во споредба со оние од римското раздобје. Простирањето на наоѓалиштата, исклучувајќи ги парите, ги опфаќа јужните области на денешна Македонија, кои обично му се поблиски и се под силно вли-јание на хеленизираниот свет. Камените споменици се наоѓаат на ли-нијата Демир Капија, Дебреште, Стубера, Хераклеја, Лихнидос. Во вре-мето на самостојноста на просторот на источна Пајонија натписи немаме. Единствен епиграфски материјал се парите и натписите по-дигнати во Делфи и во Олимпија од пајонските владетели Аудолеон и Дропион. Грчкото писмо прифатено уште од V век во заднината на северниот брег од Егеја, во времето на хеленизмот постепено про-дира во областите на Илирија, Пајонија и Македонија; тоа се обла-стите кои одвреме навреме или трајно влегуваат во составот на хе-ленизираната Македонија.

И покрај не толку честите наоди се издвојуваат мошнс различни оно-мастички елементи: македонско-хеленски, најдоминантни, илирски. тракиски, можеби и етрурски. На сепулкралните споменици исклучи-во е присутна „двочлената формула" како кај грчко-македонските имиња. Истата формула се јавува и на јавните споменици што ги по-дигале пајонските владетели или биле подигнати во Атина во нивна чест (Аудолеон син на Патраос, Дропион син на Леон).

Едночлената формула е застапена главно кај потписот на сопствени-кот на ситнитс предмети, додека на некои се јавува дорскиот генетив, вклучувајќи ги тука и натписите на парите на владетелите до времето на управата на Аудолеон.

Епиграфските одлики на натписите воопшто даваат слика врзана за хеленистичкиот манир на пишување. Меѓутоа, во рамките на опре-делени подрачја сепак можат да се издвојат некои разлики. Централ-ното подрачје со долината на Вардар, која отсекогаш била најотво-рена кон ј у г , дава епиграфски споменици што ги работеле каменорес-ци и добри познавачи на вештината на пишување и укажуваат на сличности со спомениците од античка Македонија, повеќе од нејзиното југозападно подрачје. Другата група споменици го одразува нагла-сениот провинциски стил или укажува на врските со каменорезач-ките работилници на Дирахион или на епирскиот простор.

Сепулкралните споменици се примери на најраната уметничка обра ботка ка каменот во античкото раздобје на нашето подрачје. Нивното продирање се јавува во првата половина на IV век, a е поинтензивно во текот на хеленистичкото раздобје. Стелите од типот дифрос-наис-кос (од Марвинци, Стибера, Демир Капија, Кавадарци) од една страна ги задржуваат елементите на класичниот надгробен споменик, како длабокиот релјеф, прецизната профилација, умереноста на пластич-носта, прикажувањето на столот-клисмос, како и деталите (сфинги, цилиндрични садови, тесен хитон); од друга страна, раскошната про-филација со многу детали, третманот на богатата облека, претставата

359

на сфинги од грчки тип и широкото поставување на човечката фигу-ра на стелата од Марвинци внесуваат стилски особености на новото раздобје. И покрај некои идејни блискости со атичките стели (од Дама-систрата, Памфилија, Демагора) датирани во крајот на IV век, нашите примери упатуваат на аналогни појави од Тасос до Византион и мало-азискиот круг со островите (Кизикос, Смирна, Делос, Родос и Кикла-ди). Другата група на овие стели му припаѓа на типот „надгробна гозба", сцена преземена од вотивните спомениции долго прикажу-вана од Месопотамија до јонско-егејскиот простор. И овие стели има-ат некои допирни точки со спомениците на атичкиот круг, меѓутоа, формата на издигнато правоаголно поле со простор за ликовен при-каз, како и полето под натписот, упатува пак на кругот на Византион, Кизикос, додека антемионот како крај на стелата од Битола, укажува на изработка на мајстор кој бил под силно влијание на работилницитс од островите (Киклади, Делос, Лезбос). Исто така кај дамите што се опростуваат со покојниците и седат на столови, облеката е третирана мошне слично како на претставите на спомениците од Тасос, Кизи-кос, Византион од III век, односно од II век на с. е. на островите или на Византион.

Мошне накитената декорација на мебелот од релјефни изработки со вкомпонираните посатки, сфинги, застапени на овој источногрчки простор, е резултат на широките врски со големиот уметнички центар Александрија. Другите стели, со прикази на војници и покрај опреде-лени елементи епиграфски или идејни, што укажуваат на аналогни појави во Дирахион или во античка Македонија или на запад на мало-азискиот простор, се вклопуваат во комплексот на создавањето на хе-ленистичкиот надгробен споменик. Токму тие подоцнежно хеленистич-ки стели имаат еден провинцијален дух, плиток релјеф, извесна наив-ност или изразит шематизам.

Култната пластика за жал не е придружена со натписи. Меѓутоа, иден-тификацијата на прикажаните божества во релјефот или на округлата пластика, теракотите и уметничките занаети, може да се изведе спо-ред присутните атрибути или иконографските карактеристики. Култ-нитс слики зборуваат за почитувањето на локалните, хеленистичките, источните, египетските божества.

Ликовните илустрации на божицата Артемида релативно се најбројни, почнувајќи од округлите камени скулптури, теракотите до претставитс врз метал. Во изворите се споменува исклучителното почитување на Артемида кај Тракијците и Пајоните, кои своите дарови на „крали-цата Артемида" и ги донесувале врзани со слама од пченица.

1 Домаш-

ната варијанта на божицата во текот на III и II век во ликовната уметност е претставена со атрибутите на хеленската Артемида (inter-pretatio graeca), на медалјонот од Бучин, на пиксидите од Марвинци со книдска фризура и со стрели. на теракотите од Дебреште со прикази на животни, со цветни детали и со дијадема. Тука пак согледуваме продирање на една култна варијанта на божицата почитувана во Тесалија како Артемида Енодија. Меѓутоа прет-ставата на Артемида во амблем, вклучувајќи ги и портретите на сребрените пари на автономното раздобје, упатува на типот што настанал на тлото на античка Македонија. Секако дека во култот биле присутни влијанијата од големите светилишта, центрите на нејзиното почитување. Култот на Артемида Ефеска — Лохија, потврден на нат-писите од Стоби од римското раздобје. можеби продрел и порано, ако го земеме предвид присуството на монументалната скулптура на божицата, врзана за пергамонскиот круг на создавањето.

2

1 Herod. IV, 33. 2 Η. Вулиќ, Споменик LXXVII, 1934, br. 20; R. Marie, Anticki kultovi

u nasoj zemlji, Beograd 1933, 37; Dj. Mano-Zisi, Studies I, 190.

J 60

И покрај тоа што литературните извори не го споменувале почиту-вањето на богот Аполон кај Пајоните, неговиот приказ на парите од Патраос до Аудолеон не треба да се изостави; не би можело да се каже дека пајонските владетели само ја презеле оваа представа од парите на Халкидик или на Дамастион. Присуството на Пајоните на све-ченостите кај Делфи ни го потврдува Павсанијас со подарокот „глава на бизон од пајонска бронза" и статуата на Аудолеон што му ја по-дигнал внукот Дропион, синот на Леон и му ја посветил на Аполон Питијски. Сето заедно укажува на големата почит на Аполон од стра на на Пајоните токму во времето на нивната моќ. Во текот на II-I век како да им е дадена предноста на други божества. Што се однесува на литературните извори, тие го споменуваат кај Пајоните почитува-њето на боговите Хелиос и Дионис. Хелиос го претставувале како мала кружна плочка на голема дршка.

3 Дионис го викале Δύαλος.4 И на

паритс од Пајонитс се јавува на реверсот главата на ова божество (кај Аудолеон и Лсон). Во ликовните илустрации ретко се среќава и не можеме да кажеме дека тис ја потврдуваат врската со автохтоната религија на Пајоните. Релјефот од Охрид го илустрира апсолутно присуството на хеленската култна традиција врзана за театарот, додека Дионис од Јаболце му припаѓа повеќе на плен отколку на култот. Са-тиритс што му припаѓаат на неговиот тијасос, секако не претставуваат само скап увоз во Стоби, туку и определени култни манинфестации. Од домашните култови на натписот од Алкомена се споменува праз-никот — Даисија (свеченост потврдена и кај Лете во Мигдоннија од почетокот на I вск на с. е), веројатно врзан за месецот — даисиос — мај, според македонскиот календар, што бил во уиотреба и во Деу-риопос. Можеме само да претпоставиме дека — Даисија — бил праз-ник во релација со пролетта или со божицата Пасикрата, споменувана во истиот крај и истиот месец во римското раздобје.

Почитувањето на врвното олимписко божество го потврдуваат парите на Аудолеон од типот „варварски имитации" и парите на Дропион. Кон ова треба да се придодаде и присуството на Пајоните во Олим-пија со натписот на базата од статуата на Дропион, синот на Леон.

Божицата Атена, прикажана на монетите од Аудолеон, мошне рано е присутна во религијата на Пајоните. Bo II век нејзиниот приказ стои на парите на четвртата мерида со седиште во Пелагонија. Меѓутоа, ликовните претстави ги среќаваме мошне доцна во I век на терако-гата од Дрен ; иконографски тука е прикажана како Атена Алкидемос, почитувана кај Македонците во Пела.

На автономните монети ковени во Пелагонија се среќава и приказот на Диоскурите, чии култ Пајоните го примиле од Грците, веројатно со посредство на Македонија. Откриеното светилиште кај Демир Капија укажува дека споменатиот култ бил присутен во долината на Вардар. Во светилиштето од римското раздобје, чија архитектура не е сочу-вана, покрај култните релјефи се најдени приложени пари што при-паѓаат на II и на I век пред н. е. и укажуваат на постар датум на неговото подигање и употреба.

5

Ликовната илустрација на Афродита во хеленистичкото раздобје е застапена на теракотите или на поклопците од пиксидите и тоа во времето на II и на I век. Бројните примероци најдени кај Дрен-Демир Капија, сигурно го потврдуваат култното место, светилиште што било

з R. Marie, о.с. 8, no Maksimu Tirskom: F. Papazoglu, Kritika, на книгата од Ζ. Dul, Die Gotterkulte, Nordmakedoniens, Munchen 1976, u 2A XXIX—1979, 311, помислува на некои претстави на надѓробните споменици од Кавадарци од римско раздобје.

4 R. Marie, о.с., 7, no Хезихиос.

5 Β. Соколовска, Светилиште на Диоскурите кај Демир Капија, ЖА XXIV— 1974, 264—277.

161

поставено во пештера.6 Подоцнежно-хеленистичката уметност бележи

поинтснзивно прикажување на оваа божица, која тенденција ќе биде мошне изразена во Августовото време. Во тоа раздобје на издивнува-њето на хеленистичкото создавање, настанале теракотите кои ги прет-ставуваат Афродита и тракискиот култ Телесфор, најдени во гробовите од Стоби. Типолошко-стилските одлики на некои теракоти од Дрен и Марвинци, упатуваат на малоазискиот тип на Афродита и на нејзина-та придружба од хиеродули. Од култните прикази на хеленската мито-логија се среќаваат уште: Асклепиос, сатири-силени, Хеката, Херакле, најдоминантно изведени во теракота, како локална изработка или увоз од македонските јужно-тракиски работилници.

Присуството на божества врзани за ридските поднебја е потврдено со приказот на танцот на нимфите и Панот пред речниот бог Ахе-лоос и Дионис со сатирот, музите или менадите од Охрид. се работе-но во крајот на хеленистичкото раздобје во неоатички стил a пo при-мерот на изработката на вотивните релјефи од класичниот IV век од атичкиот круг. Охридскиот релјеф со класицистички дух засега е ос-танат без директни аналогии, но веројатно тесно врзан за театарот и игрите на стариот Лихнидос и неговото изградување кон крајот на хеленистичкото раздобје.

Од ориенталните култови со своите пластични илустрации се истакну-ва божицата Кибела, најмногу застапена. во Марвинци. Според дати-раните споменици постои можност на присуство на култот уште во III век пр. н. е., како што е случај со двојната едикула изработена од квалитетен мермер и со доста строги потези на класичната иконо-графија на оваа божица. Континуитетот на нејзиното почитување го следиме на другите наоди во вид на релјеф, округла пластика или теракоти, концентрирани на споменатиот локалитет. Проширувањето на култот е возможно да се следи и во Стоби, според една релјефна претстава на оваа божица од римското раздобје и според бројните теракоти на Големата Божица на престолот, приложени во гробовите на преминот од I век пр. н. е. во I век.

7

Сите илустрации на оваа божица во себе содржат одлики со кои се врзуваат за еден ист творечки круг. Претставите на аколитот, галот, на лавовите што ги гази божицата седејќи на престолот, укажуваат на раз-војниот пат на култот од хетатската цивилизација до формирањето во претхеленистичкиот свет во малоазискиот северозападен простор, потоа на неговата доминација во текот на посталександровото раздоб-јс (во Кизикос, Пергамон, Ефесос) и проширувањето на западниот дел од грчкото копно, на островите, во Абдера, Амфиполис и во прос-торот на античка Македонија.

Високата уметничка изработка на синкретизираната Изида од Охрид укажува на релативно раното продирање на египетскиот култ кон крајот на хеленизмот; познато е дека на соседното подрачје на маке-донско-тракискиот брег, во Дион, Тасос, Тесалонике присуството дати-ра од II век на с.е. Остатоците од градбите во Охрид, каде што покрај споменатата хеленистичко-египетска варијанта, е најдена уште една статуа на Изида, исклучиво со хеленска интерпретација од цар-ското раздобје, упатуваат на постоењето на култниот простор. Трајно трасираната Виа Егнатија, која и порано, пред римското доаѓање, играла мошне значајна улога, секако сега претставува уште мошне отворен и интензивно користен пат на свежите идеи на. исток. Изида од Прилеп, целосно хеленистичка интерпретација, потврдува дека појавата во Лихнидос не е усамена. И во прилепско-битолскиот прос-тор наодите од раноримското раздобје со претставите на египетските

6 F. Papazoglu, Kritika, 2А XXIX—1979, укажувања на локален култ кон Афродита, во врска со натписот од Подмол-Прилеп од римско раздобје, Β. Н. ВулиН, Сцоменик LXXVII—1934, br. 6.

7 Η. 'ВулиН,'Споменик LXXI—193, br. 638; R. Marie, о.с, 73.

2 62

синкретизми ги потврдуваат реминисценциите и укажуваат на опре-делено прифаќање на култот во југозападните простори на современа Македонија.

8 Интересно е да се забележи дека долината на Вардар

секогаш отворена кон новитетите од југ и исток, досега не го пот-врдила прифаќањето на синкретизмите во ова раздобје.

Привлекуваат внимание неколку исклучителнин бронзени наоди од регионите отворени кон Вардар: главата на Дионис од Јаболце, сати-рите од Стоби, ефебот од Дојран. Сатирите од Стоби најпрвин го илустрираат рококо трендот присутен кон средината на хеленистич-кото раздобје. Многу елементи при анализата, деталите на натура-лизам во анатомијата, движењето, експресијата и театралноста упату-ваат на пергамонскиот стилски круг. Помеката обработка на главата или на косата кај еден примерок, посмирените и поблагите детали на анатомијата кај другиот, потоа постаментот со лавји шепи и биста на Силен, им се поблиски на наодите од Египет. Сатирот-танчар е под силно влијание на Сатирот тип — Апоскопеуон —, што го изработил Антифилос во III век во Александрија. Неговото репродуцирање, ши-рење и обновување треба да се согледа во проникнувањето на стилот на александриските и пергамонските работилници, што доведува до различни мислења за настанувањето на сатирите од Стоби. Нагласено-то почитување на Дионис кај Птолемеите ја вклучува во приказите и неговата дружина. Дионис-Митрефорос-Таурос од Јаболце и покрај својата случајност каде што е најден, далеку од просторот на почи-тувањето, произлегува од голем моќен центар на неговиот култ. Аналогните појави било на Дионис-Митрефорос или на Дионис-Ми-трефорос-Таурос го потврдуваат неговото широко почитување во медитеранскиот хеленски свет. Бронзената скулптура со неговите при-кази од долен Египет, богот и неговиот тијасос, сега во колекциите на Париз и Бостон Дионис. од Сака, преку наодите од Мала Азија, Атина, Тасос, ги наметнуваат неизбежните врски со леарите на Але-ксандрија. Истовремено, овие забележувања се надоврзуваат на некои веќе подвлечени траси на продирањето на елементите на александрис-кото создавање, било преку малоазискиот брег или мостот преку остро-вите, Делос, Тасос и преку тракиско-македонскиот брег.

Класицистичкиот и архаизираниот стил на подоцнежниот хеленизам се јавува во јужните простори на современа Македонија, но не како одраз на сопственото создавање, туку како увоз од познатите творечки центри.

Од втората половина на II до крајот на I век на ст. е., со римската политичка управа, речиси не се чувствува присуството на нив-ната култура. Хеленистичкото создавање, веќе широко одомаќено, на локалниот простор и натаму живее. Тоа во некоја мера е осиро-машено со отсуството на нови облици и со падот на квалитетот, што најдобро се следи во керамичкото производство на садови, на тера-коти. Но од втората половина на I век на ст. е., во јужните области на нашето подрачје со појавата на новите производи во вид на луксузна керамика на пергамонскиот круг, се јавува пластика на неоатичкиот стил, продорот на египетските култови, како и натамошниот конти-нуитет на врските со Егеја и Исток. И наодите на римско-кампањска-та керамика или имитирањето на римските облици и техники во локал-ното занаетчиство, циркулацијата на римскиот денар, култните тера-коти на провинциската површна обработка, го означуваат крајот на едно раздобје.

8. Т. Јанакиевски, Прилог кон прашањето на убикацијата на населбата Ш-сеа, МАА II—1976, 189—196; В. Бигракова-Грозданова, ЖА XXVIII—1978,330—334.

163

И З В О Р И

A r r i a n i A n a b a s i s e t i n d i c a , P a r i s i i s .

A t h e n a e u s , D e i p n o s o p h i s t a e , L o n d o n 1955.

D i o d o r i S i c u l i B i b l i o t h e c a e h i s t o r i c a e q u a e s u p e r s u n t , P a r i s i i s 1855.

H e r o d o t i H i s t o r i a e , O x o n i i 1963.

P a u s a n i a e D e s c r i p t i o G r a e c i a e , P a r i s i i s 1882.

C . P l i n i i S e c u n d i N a t u r a l i s H i s t o r i a e , P a r i s 1855.

P o l y b i i H i s t o r i a r u m r e l i q u i a e , P a r i s i i s 1880.

S t r a b o n i s G e o g r a p h i c a , P a r i s i i s 1853.

T i t i L i v i , A b u r b e c o n d i t a , L i p s i a e 1857.

T h u c y d i d i s H i s t o r i a b e l l i p e l o p o n n e s i a c i , P a r i s i i s 1884.

И з в о р и за с т а р а т а и с т о р и л и г е о г р а ф и н па М а к е д о н и л и

Т р а к и л , С о ф и л 1949.

И з в о р и з а с т а р а т а и с т о р и н н а Т р а к и л и т р а к и т е , С о ф и н 1981 .

H o m e r i O p e r a , O x o n i i 1953.

Хомер , Или ј а д а , п р е п е в М . Д . П е т р у ш е в с к и , Скоп ј е 1982.

165

С К Р А Т Е Н И Ц И

AAA - Α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ά Α ν ά λ ε κ τ α έ ξ Α θ η ν ώ ν .

A D = Ά ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ό ν Δ ε λ τ ί ο ν

Α Ε = Α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ή Έ φ η μ ε ρ ί ς

A g o r a = T h e A t h e n i a n A g o r a , T h e A m e r i c a n s c h o o l o f C l a s s i c a l S t u d i e s a t

A t h e n s

A I U = A r c h a e o l o g i a I u g o s l a v i c a

A J A = A m e r i c a n J o u r n a l o f a r c h a e o l o g y

A M = M i t t e i l u n g e n d e s D e u t s c h e n A r c h a o l o g i s c h e n I n s t i t u t e , A t h e n i s c h e a b -t e i l u n g

A P = A r h e o l o s k i p r e g l e d , B e o g r a d

A R R = A r h e o l o s k i r a d o v i i r a s p r a v e J u g o s l o v e n s k e a k a d e m i j e z n a n o s t i i u m -

j e t n a s t i , Z a g r e b

B C H = B u l l e t i n d e c o r r e s p o n d a n c e h e l l e n i q u e

B S = B a l k a n S t u d i e s , T h e s s a l o n i k i

C o r i n t h = C o r i n t h : R e s u l t s o f E x a v a t i o n s , T h e A m e r i k a n s c h o o l o f C l a s s i c a l

S t u d i e s a t A t h e n s

C R A I = C o m p t e s r e n d u e s d e 1 ' A c a d e m i e d e s i n s c r i p t i o n s e t b e l l e s l e t t r e s

D A = C h . D a r e m b e r g — E . S a g l i o , D i c t i o n n a i r e s d e s A n t i q u i t e s g r e c q u e s e t

r o m a i n e s

D e l o s = E x p l o r a t i o n a r c h e o l o g i q u e d e D e l o s , L ' e c o l e f r a n g a i s e d ' A t h e n e s

Г И Н И = Г л а с ник н а И н с т и т у т о т з а н а ц и о н а л н а ис тори ј а , Скоп ј е

ГЛАС = Гл а с Срп с к е А к а д еми ј е н а у к а

Г С Н Д = Г л а с н и к С к о п с к о г н а у ч н о г д р у ш т в а

G Z M = G l a s n i k z e m a l j s k o g m u z e j a u S a r a j e v u

Г З Ф Ф = Г о д и ш н и к з б о р н и к на Ф и л о з о ф с к и о т ф а к у л т е т — Скоп ј е

G o d i s n j a k = G o d i s n j a k C e n t r a z a b a l k a n o l o s k a i s t r a z i v a n j a , S a r a j e v o

IG = I n s c r i p t i o n e s G r a e c a e

И А И = И з в е с т и л н а а р х е о л о г и ч е с к и л инстмтут , С о ф и л

И А Д В = И з в е с т и л н а а р х е о л о г и ч е с к о т о д р у ж е с т в о , В а р н а

И з л о ж б а 1980 = Од а р х е о л о ш к о т о б о г а т с т в о на CP М а к е д о н и ј а , Скоп ј е 1980

Ј Н Ѕ = T h e J o u r n a l o f H e l l e n i c S t u d i e s

M A A = M a c e d o n i a e A c t a A r c h a e o l o g i c a , P r i l e p , S k o p j e

OA = O p u s c u l a a r c h a e o l o g i c a , Z a g r e b

П А Е = Π ρ α κ τ ι κ ά τ η ς Α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ή ς Ε τ α ι ρ ε ί α ς

R A = R e v u e a r c h e o l o g i q u e

R E = P a u l y - W i s s o v a R e a l - E n c y c l o p a d i e d e r c l a s s i s c h e n A l t e r t u m s - w i s s e n s c h a f t

S A = S t u d i a A l b a n i c a , T i r a n a

S t u d i e s = S t u d i e s i n t h e a n t i q u i t i e s o f S t o b i , T i t o v V e l e s

С п о м е н и н к = С п о м е н и к Срп с к е а к а д е м и ј е н а у к а

Θησαυροί 1979 = Θησαυροί τ η ς α ρ χ α ί α ς Μακεδονίας^ Α θ ή ν α ι 1979

T I R - T a b u l a i m p e r i i R o m a n i , Κ 3 4

3 A M = З б о р н и к на А р х е о л о ш к и му з е ј на М а к е д о н и ј а — Скоп ј е

2 А = Z i v a a n t i k a

ZN = Z e i t s c h r i f t f u r N u m i z m a t i k

166

Л И Т Е Р А Т У Ρ A

Amandry P.

— C o l l e c t i o n H e l e n e S t a t h a t o s — L e s b i i o u x a n t i q u e s , S t r a s b o u r 1953.

— C o l l e c t i o n P a u l C a n e l l o p o u l o s , A r m e s , B C H X C V — 1971.

Anamali S.

— L a n e c r o p o l e h e l l e n i s t i q u e d ' E p i d a m n e , B u l e t i n i S h k . S h o q e r o r e I , T i r a n a

1948.

— A m a n t i e , I l i r i a I I , T i r a n a 1976.

Anderson V.

— P o t t e r y o f t h e l a t e h e l l e n i s t i c a n d e a r l y r o m a n p e r i o d s o f S t o b i , A u s t i n

1977. Andronicos E.

— Ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ό ς τάφος Β έ ρ ο ι α ς , A E , 1955.

— S t e l e s f u n e r a i r e s d e V e r g i n a , B C H L X X I X - 1 9 5 5 .

— S a r i s s a , B C H X C I V - 1 9 7 0 .

— M u s e e d e P e l l a , A t h e n e s 1975.

Andronicos E. Griffith G. Τ. η д р у г и

— P h i l i p p e d e M a c e d o i n e . A t h e n e s 1980.

Babelon E.

— T r a i t e d e s m o n n a l e s g r e c q u e s e t r o m a i n e s I , I I , P a r i s 1901, 1927.

Basler DJ.

— N e k r o p o l a n a V e l i m L e d i n a m a u Go s t i l j u , G Z M , XXIV , 1969.

Becatti G.

— O r e f i c e r i e a n t i c h e d a l l e m i n o i c h e a l l e b a r b a r i c h e , R o m a 1955.

Bieber M.

— T h e S c u l p t u r o f t h e H e l l e n i s t i c s A g e , N e w Y o r k 1966.

Bitrakova V. — Z l a t n i n a k i t i z h e l e n i s t i c k e n e k r o p o l e k o d C r v e j n c e , A R R I V — V , Z a g r e b

1967. Bitrakova-Grozdanova V.

— G o l e m G r a d — P r e s p a , A n t i c k a i s r e d n j e v e k o v n a n e k r o p o l a i c r k v a , AP 9 , B e o g r a d 1967.

— P r o d o r i h e l e n i z m a u o h r i d s k i r e g i o n , M a t e r i j a l i XXVI , P e c 1978. — D i o n y s o s T a u r o s , 2A XXXV, 1985. — Три е п и г р а ф с к и п р и л о з и од Охрид , ЖА XX, 1970. — За к о в н и ц а т а на Ли хнид , ЖА XX I I I . 1973. — Еден н аод од а н т и ч к и о т т е а т а р во Охрид , З А М VI -V I I , Скоп ј е 1975. — Антички к у л тни с п о м е н и ц и во о х р и д с к и о т р е г и он , ЖА XXXI, 1981 . — И с к о п у в а њ а т а на а н т и ч к а т а н е к р о п о л а во Д е л о г о ж д а 1979, МАА 6 , 1982. — Е гипе т ски к у л т о ви во М а к с д о н и ј а , ЖА XXXVI I , 1978. — П р и л о г к он а н т и ч к а т а и с т о ри ј а на д е б а р с к и о т к р а ј , И с т о р и ј а Х/1, Ско-

пје 1980. — Моне ти т е о д а н т и ч к и о т п е р и о д в о з б и р к а т а н а Н а р о д н и о т му з е ј О х рид ,

Ли хнид V , О х р и д 1983. — Охрид , У м е т и и н ч к о т о б о г а т с т в о на М а к е д о н и ј а , Скоп ј е 1984.

В Ш с R.

— T i p o v i p r e d h i s t o r i j s k i h f i b u l a u B o s n i i H e r c e g o v i n i , G M Z V I , S a r a j e v o

Блаватскип Β. Д. — И с т о р и н а н т и ч к о и р а с п и с н о и к е р а м и к и , Москв а , 1953.

Blegen Ѕ., Palmer Η.

— T h e N o r t h C e m e t e r y , C o r i n t h X I I I , P r i n c e t o n 1964.

Bordenache G.

— S c u l p t u r e g r e c h e e r o m a n e , E u c a v e s t 1969.

Bousquet J.

— D r o p i o n , r o i d e s P e o n e s , B C H L X X V I , 1952.

Broneer O.

— T e r r a c o t t a L a m p s , C o r i n t h I V / I I , C a m b r i g e 1930.

167

Brunsmid J. — D i e i n s c h r i e f t e n u n d M i i n z e n d e r G i e c h i s c h e n S t i i d t e D a l m a t i e n s , W i e n

1898. Braun K.

— D e r D i p y l o n — B r u n n e n B„ AM 85, 1970.

Bruneau Ph., Ducat J.

— G u i d e d e D e l o s , P a r i s 1966. Bruneau Ph.

— T o m b e s d ' A r g o s , B C H LXIX , 1970. Budina D.

— A n t i g o n e e d ' E p i r e , I l i r i a IV , T i r a n a 1976.

Buschor E.

— M e d u z a R o n d a n i n i , S t u d g a r t 1958.

Byvanck-Quarles van Vfford L. — L e s b o l s m e g a r i e n s ; L e s b o l s h o m e r i q u e , B u l l e t i n v a n d e V e r e e n i g i n g

t o t B e v o r d e r i n g d e r K e n n i s v a n d e A n t i e k e B e s c h a v i n g , 28-1953 , 29-1954. Cagnat R.

— H a s t a , D A I I I .

Callaghan.

— M a c e d o n i a n S c h i e l d , „ s h i e l d - b o w l s " a n d C o r i n t h , A A A XI , 1978.

Carouzou S.

— M u s e e a r c h e o l o g i q u e N a t i o n a l , C o l l e c t i o n d e s s c u l p t u r e s , C a t a l o g u e d e s -c r i p t i f A t h e n e s 1968.

Ceka H. — D e u x t r e s o r s d e d r a c h m e s i l l y r i o n n e s e t d e d e n i e r s r o m a i n s m i s e n j o u r

a T i r a n a , S t u d i m e h i s t o r i k e 1 , 1966.

— Q u e s t i o n s d e n u m i z m a t i q u e i l l y r i e n n e , T i r a n a 1982.

Ceka N. — La v i l l e i l l v r i e n n e d e l a B a s s e — S e l c e , I l i r i a I I , T i r a n a 1982.

Chamoux F.

— L e D i o n y s o s d e S a k h a , B C H LXXIV , 1950.

Charbonneaux J.

— L e s b r o n z e s g r e c s , P a r i s 1958.

Charbonneaux J. Martin R., Villard F.

— G r e c e h e l l e n i s t i q u e , P a r i s 1970.

Ч и м б у л е в а Ж . — Н о в о о т к р и т а х е л е н и с т и ч к а г р о б н и ц а о т Н е с е б р , А р х е о л о г и л , С о ф и н

1964/4 Cloche P.

— H i s t o i r e d e l a M a c e d o i n e , P a r i s 1960. Coe/ i e de la Ferte E.

— L e s b i j o u x a n t i q u e s , P a r i s 1956. C o j a M.

— La c e r a m i q u e g r i s e d ' H i s t r i a a l ' e p o q u e g r e c q u e , D a c i a X I I , B u c a r e s t 1968.

Comstock M., Vermeule C.

— G r e e k , E t r u s c a n , R o m a n B r o n z e s i n t h e M u s e u m o f F i n e A r t s , B o s t o n 1971 .

Conze A. — D i e a t t i s c h e n g r a b r e l i e f s , B e r l i n 1893.

Couilloud Μ. T.

— R e l i e f s f u n e r a i r e s d e s C y l a d e s , B C H L C V I H , 1974.

— L e s m o n u m e n t s f u n e r a i r e s d e R h e n e e , D e l o s X X X , P a r i s , 1974.

Courby F.

— L e s v a s e s g r e c s a re l ie f , P a r i s 1922.

Crawford N. N. — T h e S t o b i , H o a r d o f R o m a n R e p u b l i c a n D e n a r i i , S t u d i e s I , T i t o v V e l e s

1971 .

Cumont F.

— L e s r e l i g i o n s o r i e n t a l e s d a n s l e p a g a n i s m e r o m a i n e , P a r i s 1929.

Δ ά φ α - Ν ι κ ο ν ά ν ο υ A .

— Ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ό ς τ ά φ ο ς τοΰ α ρ χ α ί ο υ νεκροταφείου τ η ς Β ε ρ γ ί ν α ς , Μ α κ ε δ ό ν ι κ α 9 , 1969.

Dautaj Β.

— D i m a l e a l a l u m i e r e d e s d o n n e s a r c h e o l o g i q u e s , I l i r i a I V , T i r a n a 1976.

Д а у т о в с к а Β.

— Е д е н м е д а л ј о н од Б у чин , З А М I V — V , 1966.

Δ ά κ α ρ η Σ .

— Α ν α σ κ α φ ή εις τ ό νεκυομαντεΐον τοϋ Ά χ έ ρ ο ν τ ο ς , Π Α Ε 1 9 6 1 ; Π Α Ε 1964.

168

Daux G.

— C h r o n i q u e d e s l o u i l l e s . B C H L X X X I I I , 1959, L X X X V I I , 1961.

Davidson G.

— T h e M i n o r O b j e c t s , C o r i n t h X I I , P r i n c e t o n 1952.

Decharne P.

— C y b e l e , D A I .

Δ ή μ ι τ σ α Μ . — Α ρ χ α ί α γ ε ω φ ρ α φ ί * τ η ς Μ α κ ε δ ο ν ί α ς I I , Α θ ή ν η σ ι 1874. — Ή Μακεδονία έν λ ί θ ο ι ς φ θ ε γ γ ο μ έ ν ο ι ς και μ ν η μ ε ί ο ι ς σωξομένοις Α θ ή ν α ι 1896.

Dentzer J. Μ.

— U n r e l i e f d u P i e r e e e t l e t y p e d u b a n q u e t a t t i q u e a u V s i e c l e a v a n t

J . C , B C H X C I V , 1970.

Desdevises-du-Desert Th.

— G e o g r a p h i e a n c i e n n e d e l a M a c e d o i n e , P a r i s 1862.

Detschew D.

— D i e t r a k i s c h e n S p r a c h r e s t e , W i e n 1957.

Diepolder K.

— D i e a t t i s c h e n G r a b r e l i e f d e s 5 u n d 4 J a h r h u n d e r t s V . C h r . , B e r l i n 1931.

Dorigny S.

— S t r i g i l i s , D A , I V . Δρούγου Σ . , Τ ο υ ρ ά τ σ ο γ λ ο υ Γ .

— Ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ο ί λαξευτοί τ ά φ ο ι Β ε ρ ο ί α ς , Α θ ή ν α ι 1980. Droysen J. G.

— G e s c h i c h t e d e s H e l l e n i s m u s , G o t h a 1877.

Dull S.

— D i e G o t t e r k u l t e N o r d m a k e d o n i e n s i n r o m i s c h e r Z e i t , M u n c h e n 1977.

Edwards G. R.

— C o r i n t h i a n H e l l e n i s t i c P o t t e r y , C o r i n t h V I I / 3 , P r i n c e t o n 1975. Ε ύ α γ γ ε λ ί δ ο υ Δ .

' ' — Α ν α σ κ α φ ή έν Δ ω δ ώ ν η , Π Α Ε 1954. Evans Α.

— O n s o m e r e n c e n t d i s c o v e r i e s o f i l l y r i a n c o i n s , N u m . C h r o n XX, 1880.

Filarska B.

— S z k l a S t a r o z y t n e I , W a r s z a w a 1952.

Филов Б.

— Куполни т е г р о б н и ц и п р и Ме з е к , И А И IX, С о ф и н 1973 .

Firatli N.

— L e s s t e l e s f u n e r a i r e s d e B y z a n c e g r e c o - r o m a i n e , P a r i s 1964. — A n e x e a u l i v r e s u r „ L e s s t e l e s f u n e r a i r e s d e B y z a n c e g r e c o - r o m a i n e " ,

A n n u a l o f t h e a r c h e o l o g i c a l m u s e u m o f I s t a m b u l 13-14, I s t a n b u l 1966. Forti L.

— G l i u n g e n t a r i a d e l p r i m o p e r i o d o e l l e n i s t i c o . R e n t i c o n t i d e l l ' A c a d e m i a d i a r c h e o l o g i a l e t . e b e l a r t i d i N a p o l i , v o l . XXXVI I , 1963.

— La c e r a m i c a d i G n a t h i a , N a p o l i 1965. Franke P. R.

— D i e a n t i k e n M u z e n v o n E p i r u s , W i e s b a d e n 1901 . Furtwdngler. A.

— D e r S a t y r a u s P e r g a m o n , B e r l i n 1880.

Gaebler H.

— M u n z k u n d e M a k e d o n i e n s IX , P r a g u n g d e r p a i o n i s c h e n K o n i g e , Z N X X X V I I B e r l i n 1927.

— D i e a n t i k e n M u n z e n N o r d G r i e c h e n l a n d s , M a c e d o n i a u n d P a i o n i a , B e r l i n 1906, 1935.

Garasanin M. — B r a c e l e t s a e x t r e m i t e s e n t e t e s d e s e r p e n t s d e l a M a c e d o i n e , A r t r i b u s

A s i a e , v o l . XV—нЗ, 1953.

Герасимов Τ.

— О в к р о в и ш т е од м о н е т и н а м е р е н и в Б л г а р и н 1960—1961 , И А И XXVI , С о ф и н 1963.

— П о д р а ж е н и л н а т е т р а д р а х м и т е н а п е о н с к и н ц а р П а т р а и (335-515), И А И

Геров Б. ~ - П р о у ч у в а н и н в-врху з а п а д н о т р а к и с к и т е з е м и п р е з р и м с к о в р е м е I , Го-

д и ш н и к н а С о ф и с к и н Унив е р зи т е т , ф и л о з о ф . ф а к . 54—1959/60, С о ф и н 1961.

Ghali Kahil L. — N e c r o p o l e s t h a s i e n n e s . B C H L X X V I I , 1954. — C e r a m i q u e g r e c q u e . E t u d e s t h a s s i e n n e V I I , P a r i s 1960.

Glotz G.

— G o r g o n a , D A I I .

169

Goldman Η.,

Jones F.

— E x c a v a t i o n s a t G o z l i i K u l e , P r i n c e t o n 1950.

Goudineau Ch.

— L a c e r a m i q u e a r e t i n e l i s s e , P a r i s 1968.

Grace V.

— A m p h o r a s a n d t h e A n c i e n t W i n e T r a d e , P r i n c e t o n 1961.

Graillot H.

— L e c u l t e d e C y b e l e , M e r e d e s D i e u x a R o m e e t d a n s l ' e m p i r e r o m a i n ,

P a r i s 1912.

ГрбиК Μ.

— О д а б р а н а г р ч к а и р и м с к а п л а с т и к а у Н а р о д н о м му з е ј у у Б е о г р а д у , Б ео -г р а д 1958.

— Д в а с а т и р а и з Стоби ј а , У м е т н и ч к и п р е г л е д I , Б е о г р а д 1937.

Grimal P.

— D i c t i o n n a i r e d e l a m y t h o l o g i e g r e c q u e e t r o m a i n e , P a r i s 1963.

Hadaczek K.

— D e r O h r s c h r n u c k d e r G r i e c h e n u n d E t r u s k e r , W i e n 1903.

Hadzisteliou-Price T. — D o u b l e a n d M u l t i p l e R e p r e z e n t a t i o n s i n G r e e k a r t a n d r e l i g i o n s t h o u g h t ,

J H S XC I , 1971. Hammond H. G.

— E p i r u s , O x f o r d 1976.

Hammond H. G.,

Griffith G. T.

— A H i s t o r y o f M a c e d o n i a I I , O x f o r d 1978.

Hausmann U. — H e l l e n i s t i s c h e R e l i e f b e c h e r a u s a t t i s c h e n u n d b d o t i s c h e n W e r k s t a t h e n ,

S t u t t g a r d 1959. Hayes J.

— R o m a n a n d p r e r o m a n g l a s s i n R o y a l O n t a r i o M u s e u m , T o r o n t o 1975.

Head B.

— H i s t o r i a n u m o r u m , O x f o r d 1911 .

Higgins R. A.

— G r e e k a n d r o m a n J e w e l l e r y , L o n d o n 1961.

— G r e e k t e r r a c o t t a s , L o n d o n 1967.

Ноегпеѕ^ p o k l a d n i n a l a z a k i z g t r b c a u B o s n i , G Z M X I I I , S a r a j e v o 1901 .

Holleaux M.

— L e s R o m a i n e s e n I l l y r i e , E t u d e s d ' e p i g r a p h i e e t d ' h i s t o i r e g r e c q u e s IV , P a r i s 1952.

Но т е оИе Β.

— I n s c r i p t i o n s d e D e l p h e s , B C H V , 1881.

Horvat B.

— T e t r a d r a h m e „ g r a d a " D a m a s t i o n a i z n a l a z a u R i s n u , N u m i z m a t i k a I I — I V ,

Z a g r e b 1936. Hovland R.

— G r e e k L a m p s a n d t h e i r S u r v i v a l , A g o r a I V , P r i n c e t o n 1958. Islami S.

— L e m o n n a y a g e d e S k o d r a , L i s s u s e t G e n t h i o s , I l i r i a I I T i r a n a 1972.

Иванов Τ.

— А н т и ч к а к е р а м и к а о т н е к р о п о л а т а н а Апо л они л , А п о л о н и н , С о ф и н 1962. — Т р а к и с к и м о г и л н и п о г р е б е н и н в Од е с о с и о к о л н о о с т а му п р е з р а н о е л и -

н и с т и ч е с к а т а епоха , ИВАД X, 1955. Izlozba

— „ A n t i c k a b r o n z a u J u g o s l a v i j i " , B e o g r a d 1969.

Jakobstal P.

— G r e e k P i n s , O x f o r d 1956.

Jean Morin

— V i t r u m , DA V .

Johanson F. P. — T h e S c u l t u r e , C o r i n t h IX, C a m b r i g e 1931.

Johansen Friis K. — T h e A t t i k G r a v e - R r e l i e f s o f t h e C l a s s i c a l P e r i o d , C o p e n h a g e n 1951 .

Јосифовска Б. — Н е к о л к у н е и з д а д е н и г р ч к и и л а т и н с к и н а т п и с и о д М а к е д о н и ј а , ЖА I I I ,

1953. — А н т и ч к и о т г р а д на И с а р о т , Р а з г л е д и IX, Скоп ј е 1985.

Јосифовска-Драгојевиќ Б. — Водич н и з л а п и д а р и у м о т , Скоп ј е 1961 . — Г р ч к и н а т п и с с а а р х и т р а в е ј е д н о г х р а м а и з с . М а р в и н а ц а , ЖА XV, 1965.

170

— П р и л о г л о к а л и з о в а н у г р а д а Ар г о с а у П е они ј и , ЖА 15, 1965 — И з в е ш т а ј ο а р х е о л о ш к о м и с к о п а в а њ у к о д с . М а р в и н а ц а , Г З Ф Ф 19, Ско-пје 1967.

Josifovska-Dragojevic Β.

— A n t i g o n e a , B i l a z o r a , A l k o m e n a , A m p h a x i t i s , I d o m e n a i , K e r i k n e , A s t r a i o n ,

A r g o s , T I R , L j u b l j a n a 1967.

— I n s c r i p t i o n s d e l a M e s i e s u p e r i e u r e V I — S c u p i B e l g r a d 1982.

Г О о р у к о в а И .

— 24 м о н е т и и п е ч а т и од Б м г а р и н , С о ф и н 1978.

— М о н е т и н а н е п о з н а т п е о н с х и в л а д е т е л , И А И XXXI I , С о ф и л 1970. Katicic R.

— E n h e l e j c i , G o d i s n ' a k XV, S a r a ' e v o 1977.

Кацаров Γ.

— П е о н и н , п р и н о с кљмг , с т а р а т а е т н о г р а ф и н и и с т о р и л на М а к е д о н и л ,

С о ф и н 1921

Kacarov G.

— T h r a k e , RE V I A , 1936.

Канараке Б.

— Т а н а г р и с к и е м а с к и и с т а т у е т ки из м а с т е р с к и х К а л л а т и с а , К о н с т а н т а 1969.

Кепески К.

— Х е л е н и с т и ч к а н е к р о п о л а п о д М а р к о в и Кули во Б а р о ш , МАА I , П р и л е п

1975.

— М о н е т и т е н а м а к е д о н с к и т е к р а л е в и во з б и р к а т а н а П р и л е п с к и о т музе ј ,

МАА, V I I , Скоп ј е 1986. Керамитчиев А.

— М о н е т и т е н и з в е к о ви . И з л о ж б а , Скоп ј е 1965. — Р и м с к и р е п у б л и к а н с к и м о н е т и од з б и р к а т а н а А р х е о л о ш к и му з е ј в о

Скопје , N u m i z m a t i c k e v j e s t i 23 , Z a g r e b 1965. — Н у м и з м а т и ч к а ос тава од с . Г л и ш и ќ (Ка в а д а р ско ) , Г И Н И XVI I -3 , Скоп је

1973. Kilian К.

— F i b e l n i n T h e s a l i e n , M u n c h e n 1975.

Китановски Б.

— Ф и б у л и од V — I I I в е к од с . е . в о Н а р о д н и о т му з е ј во П р и л е п , ЗАМ

I V — V , 1966.

— Н е к р о п о л а т а К а л д р м а ка ј П р и л е п , МАА I , П р и л е п 1975.

iCiso. Α.

— D a s G l a s i m A l t e r t u m e I , L e i p z i g 1908.

Kleiner F. S., Noe P.

— T h e e a r l y C i s t o p o r i c c o i n a g e , N u m . S t u d . 14, N e w Y o r k 1977.

Конаков Η. Π.

— М а к е д о н и н , А р х е о л о г и ч е с к о е п у т еше с т и ви е , С а н к т п е т е р б у р п , 1909.

Корачевиќ Д.

— Б р о н з е н а г л а в а од х е л е н и с т и ч к а епоха , Н о в а М а к е д о н и ј а , 9 - I I . 1975..

Korkuti Μ.

— L a n e c r o p o l e d e G a j t a n , I l i r i a I I , T i r a n a 1972.

Κ ο τ ζ ι α ς N .

— Ό π α ρ ά τό αεροδρομίου τ η ς Θεσσαλονίκης ( Σ έ δ ε ς ) Γ ' τ ά φ ο ς , ΑΕ 1937.

Kraay C. Μ.

— H o a r d s s m a l l c h a n g e a n d t h e o r i g i n o f c o i n a g e , J H S L X X I V , A t h e n s 1964.

— G r e e k C o i n s , L o n d o n 1966.

Lafaye G.

— T a l u s , D A , V .

Lagdoun M. A.

— C o l l e c t i o n P a u l - C a n e l l o p o u l o s , B C H C H I , 1979.

Лах т о в Β.

— Н о в и н а т п и с и во О х р и д и о х р и д с к о , ЖА V I , 1956. — А р х е о л о ш к о и с к о п у в а њ е на „ Т р е б е н и ш к о К а л е " ка ј с . Т р е б е н и ш т е -

о х р и д с к о 1953/54, Л и х н и д Π — I I I , О х р и д 1959. Larfeld W.

— H a n d b u c h d e r a t t i s c h e n I n s c h r i f t e n , L e i p z i g 1902.

Launey M.

— R e c h e r c h e s s u r l e s a r m e e s h e l l e n i s t i q u e s , P a r i s 1949—50 .

Lawrence W. A. — L a t e r G r e e k S c u l p t u r e a n d i t s I n f l u e n c e o n E a s t a n d W e s t , L o n d o n

1927. Λ α ξ α ρ ί δ η Δ .

— Π ή λ ι ν α ε ι δ ώ λ ι α Α β δ ή ρ ω ν , Α θ ή ν α ι 1960.

Lenormant F.

— B a c c h u s , D A I .

171

Leroux G.

— L a g i n o s , r e c h e r c h e s s u r l a c e r a m i q u e e t l ' a r t o r n a m e n t a l h e l l e n i s t i q u e s ,

P a r i s 1913.

Levy E.

— T r e s o r h e l l e n i s t i q u e t r o u v e a D e l o s , B C H L X X X I X , 1965.

Lisicar P.

— L e g e n d a ο K a d m u , Z A I I I , 1953.

— Ο n e k i m t i p o v i m a a n t i c k i h n a u s n i c a i z n a s i h n a l a z i s t a , 2 A I X — 1959.

— S t r i g i l i s u n a s i m z b i r k a m a , Z A , V I I I , 1958.

— I s i s — F o r t u n a , С п о м е н и ц и ο к у л т у И з и д е Ф о р т у н е у н а ш о ј з е м љ и , Ста-р и н а р I I , 1961 .

Lordkipanidze Ο.

— L a G e o r i e e t l e m o n d e g r e c , B C H X C H V I I I , 1974.

Lullies R.

— G r e e k S c u l p t u r e , N e w Y o r k 1957.

MacKay P. A.

— B r o n z e c o i n a g e i n M a c e d o n i a , 1 6 8 — 1 6 6 B . C . M u s e u m N o t e s 1 4 N e w

Y o r k 1968.

— M a c e d o n i a n T e t r a d r a c h m s o f 148-147 B . C , M u s e u m N o t e s 14, 1968.

— T h e c o i n a g e o f M a c e d o n i a n R e p u b l i c s 168-146 B . C , A n c i e n t M a c e d o n i a

I , 1968, T h e s s a l o n i k i 1970.

Maier A.

— D i e S i l b e r p r a g u n g v o n A p o l i o n i a u n d D y r a c h i u m , Z N I , 1908.

Majnaric PandZic N.

— K e l t s k o l a t e n s k a k u l t u r a u S l a v o n i j i i S r i j e m u , V i n k o v c i 1970.

Маленко Β.

— Д в е с т а т у е ти на И з и д а од Охрид , МАА, П р и л е п 1976.

Шнева. Е. — Н е к о л к у т и п о в и и ф о р м и на е л и н и с т и ч к а и р и м с к а к е р а м и к а во Хера-

кле ј а , Б и т о л а 1979. Mano А.

— Le t u m u l u s I d e l a n e c r o p o l e d ' A p o l l o n i e , I l i r i a I , T i r a n a 1971.

Шно Зиси 73.

— А н т и к а y Н а р о д н о м му з е ј у у Б е о г р а д у 1954.

Mano Zissi Dj. — S t r a t i g r a p h i c p r o b l e m s a n d t h e u r b a n d e v e l o p m e n t o f S t o b i , S t u d i e s I ,

B e o g r a d 1973.

— H e l e n i z a m i O r i e n t u S t o b i m a , S t u d i e s , I I I , T i t o v V e l e s 1971.

Marie R.

— A n t i c k i k u l t o v i u n a s o j z em l j i , B e o g r a d 1933.

Marshall F. — C a t a l o g u e o f t h e J e w e l l e r y G r e e k , E t r u s c a n a n d R o m a n i n t h e D e­

p a r t m e n t s o f A n t i q u i t i e s , B r i t i s h M u s e u m , L o n d o n 1911 . May M . F.

— T h e C o i n a g e o f D a m a s t i o n , O x f o r d 1939.

Mayer A.

— P o l o z a j D a m a s t i o n a , N u m i z m a t i k a I I — I V , Z a g r e b 1936.

— D i e S p r a c h e d e r a l t e n I l l y r i e r , W i e n 1957.

M e n d e l G .

— M o n u m e n t s f i g u r e s d e T h a s s o s , B C H XXVI , 1902. — C a t a l o g u e d e s s c u l p t u r e s g r e c q u e s , r o m a i n e s e t b y z a n t i n e s I I I , C o n s t a n t i n o -

p o l e 1914. Me r i c e r I.

— T h e A n c i e n t K i n g d o m o f P a i o n i a , BS 6 , 1965.

Metzger J.

— D i e h e l l e n i s t i s c h e K e r a m i k i n E r e t r i a , B e r l i n 1969.

Michaud J. P.

— C h r o n i q u e d e s f o u i l l e s e n 1970, B C H XCV, 1971.

Mikulcic I. — P e l a g o n i j a , B e o g r a d 1966. — T h e W e s t C e m e t e r y , E x c a v a t i o n s i n 1965, S t u d i e s I , 1973. — A l k o m e n a , T I R , L j u b l j a n a 1976. — A n t i c k o s t a k l o i z S k u p i - a i o s t a l i m a k e d o n s k i n a l a z i , A r h e o l o s k i v e s t n i k

XXV, L j u b l j a n a 1976. Микулчиќ И.,

— Ј е д н а х е л е н и с т и ч к а н е к р о п о л а и з о к о л и н е Би т оља , С т а р и н а р XV-XVI, 1970.

— Ј е д н а а н т и ч к а н е к р о п о л а и з о к о л и н е Би тоља , С т а р и н а р XXI , 1970. - М и н а т о т о н а г о с т и в а р с к и о т к р а ј п р е к у а р х е о л о ш к и н а о д и , М о н о г р а ф и ј а .

Г о с т и в а р 1970.

272

— К о н п р о б л е м о т н а п р е д р и м с к о т о н а с е л е н и е в о с к о п с к а т а к о т л и н а , Ис т о -ри ј а V I I — 2 , Скоп ј е 1971.

— Една н о в а о с т а в а на т е т р а д р а х м и и п р е г л е д на м о н е т н и т е н а о д н од

V — I I в е к с . е . во М а к е д о н и ј а , Г З Ф Ф 25, Скоп ј е 1973.

— Д о ц н о р и м с к и г р о б о в и од Скупи , Г З П Ф 26, 1974.

— Т о п о г р а ф и ј а на Еу (да) рист , МАА I , 1975.

— Убик аци ј а на Б и л а з о р а , Г З Ф Ф 28, 1976.

— Х е л е н и с т и ч к и т в р д и н и во Д е м и р Капи ј а и Б а б ун а , Г З Ф Ф 34, 1982.

— Од Скупи до Скоп ј е . У м е т н и ч к о б л а г о на М а к е д о н и ј а , Скоп ј е 1983.

— П р о б л е м о т на Ан ти г он е а , Г З Ф Ф 32, 1984.

— Ст аро Скоп ј е со о к о л н и т е т п р дини , Скоп ј е 1983.

Miller Ѕ.

— M e n o n s C i s t e r n , H e s p e r i a X L I I I , 1974.

— T w o G r o u p s o f T h e s s a l i a n G o l d , C l a s s i c a l S t u d i e s 18, L o n d o n - L o s A n -g e l o s 1979.

Младенова И. — П р е д м е т и о т с т а к л о и а л а б а с т е р о т н е к р о п о л а т а на А п о л о н и и ; Н а к и т о т од

н е к р о п о л а т а , А п о л о н . ш , С о ф и л , 1963.

Mollard-Besques Ѕ.

— C a t a l o g u e r a i s o n n e e d e s f i g u r i n e s e t r e l i e f s , M y r i n a I I , P a r i s 1963.

— L e s t e r r e s c u i t e s g r e c q u e s , P a r i s 1963.

Morel J. P.

— C e r a m i q u e a v e r n i s n o i r , P a r i s 1963.

Moustaka A. — K u l t e u n d M y t e n a u f t h e s s a l i s c h e n M u n z e n , W i i r z b u r g 1963.

Muller L. — D i e M u n z e n d e r t h r a k i s c h e n K o n i g s L y s i m a c h o s , K o p e n h a g e n 1858.

Munsterberg R. — Z u r S i l b e r p r a g u n g v o n D y r r a c h i u m u n d A p o l l o n i a , M o n t s b l a s t d e r n u -

m i z m a t i s c h e n G e s e l s c h a f t X , W i e n 1917. Muret E.

— M o n n a i e s i n e d i t e s — B a s t a r e u s d y n a s t e d e P e o n i e , B C H V , 1881 . — M o n n a i e s i n e d i t e s , N i c a r c h o s , B C H V I , 1882.

Мушмов Η.

— О х р и д с к и * м о н е т а р н и ц и , М а к е д о н с к и п р е г л е д I I , 1 , С о ф и н 1926.

Navarre Ο.

— M u s e s , D A I I I .

Neuburg F.

— G l a s s i n A n t i q u i t y , L o n d o n 1949.

Nicole G.

— S a t y r e s — S i l e n e , D A I V .

Ognenova hi. — O b s e r v a t i o n s s u r l e s p a r u r e s t h r a c e s e t i l l y r i e n n e s d e V — I I I s . a v . n . e.,

I l i r i a I V , T i r a n a 1976.

Папазоглу Φ.

— Х е р а к л е ј а и Пе л а г они ј а , ЖА IV , 1954.

— О н о м а с т и ч к а ф о р м у л а к о д М а к е д о н а ц а у п р е д и м с к о д о б а , ЖА V , 1955.

— М а к е д о н с к и г р а д о в и у р и м с к о д об а , Скоп ј е 1957.

— Хер акл е ј а Л и н к е с т и д с к а во с в е т л ин а т а на к н и ж о в н и т е и е п и г р а ф с к и т е

т ек с тови , Х е р а к л е ј а I , Б и т о л а 1961 .

— Л и х н и д во п р е д р и м с к о д о б а , М о н о г р а ф и ј а О х ри д , Скоп ј е 1985 .

— P o l i t i c k a o r g a n i z a c i j a I l i r a u v r e m e n j i h o v e s a m o s t a l n o s t i . S i m p o z i u m ο I l i r i m a ο a n t i c k o d o b a I I , S a r a j e v o 1967.

— P o r j e k l o i r a z v o j i l i r s k e d r z a v e , G o d i s n j a k V - 2 , S a r a j e v o 1967.

— S r e d n j o b a l k a n s k a p l e m e n a u p r e d r i m s k o d o b a , S a r a j e v o 1969.

Papasoglou F.

— I n s c r i p t i o n s h e l l e n i s t i q u e s d e L y n c e s t i d e , 2 A , XX, 1970.

— N o u v e a u f r a g m e n t d ' a c t e d e l a c h a n c e l l e r i e m a c e d o n i e n n e , K l i o 52, W i e s ­b a d e n 1970.

— U n t e m o i g n a g e s u r M o n o u n i o s l ' i l l y r i e n , Z A XXI, 1971, 179.

— I n s c r i p t i o n s d e P e l a g o n i e , B C H X C V I I I , 1974.

— Q u e l l q u e s a s p e c t s d e l ' h i s t o i r e d e l a p r o v i n c e d e M a c e d o i n e , A u f s t i e g u n d n i d e r g a n g d e r r o m i s c h e n W e l t , B e r l i n 1979.

Pape-Benseler

— W o r t e r b u c h d e r g r i e c h i c h e n E i g e n n a m e n , B r a u n s c h w e i g 1911.

Парович Пешикан Μ.

— Н е к р о п о л Олт>вии е л е н и с т и ч е с к о г о в р е м е н и , Ки е в 1974.

173

Редап Ε. — P r v e t e t r a d r a h m e A l e k s a n d r a V e l i k o g ζ o r l o m — N j i h o v i z v o r i n c a s

n a s t a n k a , A r h e o l o s k i v e s t n i k X I X , L j u b l j a n a 1968.

Perdizret P.

— B r o n z e s g r e c s d ' E g y p t e d e l a c o l l . F o u q u e t a u C a i r e , P a r i s 1911 .

Петковиќ Β.

— А н т и ч к а с к у лп т у р а и з Стоби ј а , С т а р и н а р X I I , Б е о г р а д 1973.

Петрова. Е.

— М о н е т и т е на Апо л они ј а и Д и р а х и у м во А р х е о л о ш к и м у з е ј , МАА V I I I , 1985.

Pfuhl Ε.,

Mobius Η.

— D i e o s t g r i e c h i s c h e n G r a b r e l i e f s I — I I , M a i n z 1977. Picard Ch.

— L a s c u l p t u r e a n t i q u e d e P h i d i a s a l ' e r e b y z a n t i n e , P a r i s 1926.

— S u r t r o i s s t e l e s h e l l e n i s t i q u e s d e D e l o s e t d e T h a s o s , B C H L X X V I I , 1954.

— U n b r o n z e a l e x a n d r i n i m p o r t e a S t o b i ( M a c e d o i n e ) , Γ A p o s k o p e u o n t v p e

A n t i p h i l o s , R A X L I I , 1956.

— M a n u e l d ' a r c h e o l o g i e g r e c q u e I I I - l , P a r i s 1948.

Picard O.

— C h a l c i s e t l a c o n f e d e r a t i o n e u b e e n n e , I V — I s . P a r i s 1979.

P i c a r d O., Sodini J. P.

— C o l l e c t i o n H . S t a t h a t o s I V , B i j o u x e t p e t i t s o b j e c t s , P a r i s 1975.

Pollak L.

— C l a s i s c h - a n t i k e G o l d s c h m i e d e a r b e i t e n i m B e s i t z e S r . E x c e l l e n z A . J . v o n

N e l i d o v , L e i p z i g 1903. Popovic Lj.

— D e u x r e l i e f s f u n e r a i r e s d e M a c e d o i n e , Z A V I I , 1957.

Porto F. G.

— L ' a t t i n i t a a r c h e o l o g i c a i m P u g l i a , L a M a g n a G r a e c i a n e l m o n d o e l l e n i s t i c o , T a r e n t 1969.

Pottier E.,

Reinach S.

— F o u i l l e s d a n s l a n e c r o p o l e d e M y r i n a , B C H V I , 1882.

Pouilloux J.

— D r o p i o n , r o i d e s P e o n e s , B C H L X X I V , 1950.

— R e c h e r c h e s s u r l ' h i s t o i r e e t l e s c u l t e s d e T h a s o s , P a r i s 1954.

Pouilloux J., Verdelis Η. M.

— D e u x i n c r i p t i o n s d e D e m e t r i a s , B C H L X X I V , 1950.

Preisigke F.

— N a m e n b u c h , A m s t e r d a m 1967.

Prendi F. Budina D.

— F o u i l l e s 1960 d a n s l a f o r t e r e s s e d ' I r m a j , I l i r i a I I , T i r a n a 1972.

Price M.

— C o i n s o f t h e M a c e d o n i a n s , L o n d o n 1974.

Regling K.

— Z u r g r i e c h i s c h e n M u n z k u n d e V , L y c h n i d o s , e i n e n e u e M u n z s t a t t e i n

I l l y r i e n , Z N 35, 1925. R e i n a c h A.

— D e l p h e s e t l e s B a s t a r n e s , B C H X X I V , 1910.

— S a r i s s a , D A I V .

Reinach S.

— T r a i t e d ' e p i g r a p h i e g r e c q u e , P a r i s 1885.

— R e p e r t o i r e d e l a s t a t u a i r e g r e c q u e e t r o m a i n e , I I - l , P a r i s 1908.

R e n d i c - M i o c e i n c D.

— O k o d a t i r a n j a s r e b r n o g z o o m o r f n o g n a k i t a i z G o r i c k e o s t a v e , P e r i s t i l I I , Z a g r e b 1957.

— I l i r i , E n c i k l o p e d i j a J u g o s l a v i j e I V , 329.

— I l i r s k i v l a d a r i u s v i j e t l u e p i g r a f s k i h i n u m i z m a t i c k i h i z v o r a , H i s t o r i j s k i z b o r n i k X I X - X X , Z a g r e b 1966/67.

— P r o l e g o m e n a i l i r s k o j n u m o g r a f i j i , G o d i s n j a k I I I - l , S a r a j e v o 1965.

— Z l a t n i n a k i t i z h e l e n i s t i c k o - i l i r s k e n e k r o p o l e u B u d v i , O A I V , Z a g r e b 1959.

— I l i r s k e o n o m a s t i c k e s t u d i j e I V , Z A X X I , 1971.

R i c h t e r G. M. A.

— T h e F u r n i t u r e o f t h e G r e e k s , E t r u s c a n s a n d R o m a n s , L o n d o n 1966.

274

— C a t a l o g o f G r e e k S c u l p t u r e s , M e t r o p o l i t a n M u s e u m o f A r t , C a m b r i g e

1954.

Ridder de A.

— C a t a l o g u e s o m m a i r e d e s b i j o u x a n t i q u e s d u M u s e e d u L o u v r e , P a r i s 1924.

Ls Rider G.

— L e m o n n a v a g e d ' a r g e n t e t d ' o r d e P h i l i p p e I I f r a p p e e n M a c e d o i n e d e

359 a 294, P a r i s 1977. Rizzo G. E.

— P r a s s i t e l e . R o m e 1932.

R o b e r t L.

— U n e d e e s s e a c h e v a l e n M a c e d o n i e , H e l l e n i c a X I — X I I .

Robinson H.

— P o t t e r y o f t h e R o m a n P e r i o d , A g o r a V , P r i n c e t o n 1959.

Rolley R.

— C u l t e s e g y p t i e n s a T h a s o s , B C H X C I I , 1963.

— N a t t e s r u b a i n e s e t p a n d e l o q u e s , B C H X C I V , 1971.

Ρ ω μ ι ο π ο ύ λ ο υ Abe., Τ ο υ ρ ά τ σ ο γ λ ο υ Ί ω α ν .

— Έκ της α ρ χ α ί α ς Βέροιας, Μ α κ ε δ ό ν ι κ α 14, Θεσσαλονίκη 1974.

Rostovzejj Μ.

— T h e S o c i a l a n d E c o n o m i c H i s t o r y o f t h e H e l l e n i s t i c W o r l d , O x f o r d

1972. Ростовцев Μ.

— И с т о ри ј а с т а ро г в ека , Н о в и Сад 1974.

Rotroff Ѕ. — H e l l e n i s t i c P o t t e r y , A t h e n i a n a n d I m p o r t e d M o l d m a d e B o w l s , A g o r a XXI I .

P r i n c e t o n 1982. Russu I.

— M a c e d o n i c a , E p h e m e r i s D a c o r o m a n a V I I I , B u k u r e s t i 1938.

Sadiku H.

— E s s a i l d ' i d e n t i f i c a t i o n d e f o r t e r e s s e s e t c i t e s i l l y r i e n n s d e s P e n e s t e s . L e s i l l y r i e n n e s e t l a G e n e s e d e s A l b a n a i e s , T i r a n a 1971.

Saria B.

— D a m a s t i o n s k e t e t r a d r a h m e i z K u t i n e , S t a r i n a r I I I , B e o g r a d 1924—25 .

Schafer J.

— H e l l e n i s t i s c h e K e r a m i k a u s P e r g a m o n , B e r l i n 1968.

Schmid E.

— A r c h a i s t i c h e K u n s t i n G r i e c h e l a n d u n d , R o m , M u n c h e n 1922. Schulze W.

— Z u r g e s c h i c h t e l a t e n i s c h e r E i g e n n a m e n , B e r l i n 1966. Schwabacher W.

— H e l l e n i s t i s c h e R e l i e f k e r a m i k im K e r a m e i k o s , A J A , 45, 1937. Seyrig H.

— M o n n a i e s h e l l e n i s t i q u e s — I I , R o y a m e d e P e o n i e , R e v . N u m . V , 1963.

Σ ι γ α ν ί δ ο υ Μ .

— To νέο μουσείο τ η ς Π έ λ λ α ς , A A A Χ, 1977.

Соколовска Β.

— Од н у м и з м а т и ч к а т а з б и р к а н а А р х е о л о ш к и о т м у з е ј в о Скоп ј е , З А М I V — V , 1966.

— Нови ј а а р х е о л о ш к а и с т р а ж у в а њ а у Д е м и р Капи ј и , С т а р и н а р XXIV-XXV, 1974.

— С в е т и л и ш т е на Д и о с к у р и т е ка ј Д е м и р Капи ј а , ЖА XXIV, 1974.

— А р х е о л о ш к и и с т р а ж у в а њ а во Демкр Капи ј а , МАА 4, 197S.

Sokolovska V. •

— I n v e s t i g a t i o n s i n t h e H o u s e o f P e r i s t e r i a s , S t u d i e s I I ,

— L a s t e l e f u n e r a i r e d e M a r v i n c i , A J U X I X , 1979.

— I s a r - M a r v i n c i , S a h r a n j i v a n j e u p r e d r i m s k o d o b a , ZA X X X I I , 1982

— S t a d i o n S t o n e f r o m I s a r - M a r v i n c i , A I U X X I I - X X H L 1982783.

Sparkes V. B., Talcotte L. — B l a c k a n d P l a i n P o t t e r y o f t h e 6 , 5 , 4 c e n t u r i e s B . C . A g o r a X I I , P r i n ­

c e t o n 1970.

Spiridonov T.

: . — La m o n t a g n e O r b e l o s s e l on C l a u d e P t o l e m e e , T h r a c i a V, S e r d i c a e 1980.

S u i c M .

— G d e s e n a l a z i l o j e z e r o i z 2 4 p o g l a v l j a P s e u d o - S k i l a k o v a P e r i p l a , G Z M 8 , 1953.

— I s t o c n a o b a l a u P s e u d o - S k i l a k o v o m P e r i p l u , A R R 306, 1955.

— G r a n i c e L i b u r n i j e k r o z s t o l e o a , R a d o v i 2 , Z a d a r 1955.

175

Strong D. Ε.

— G r e e k a n d R o m a n G o l d a n d S i l v e r P l a t e , I t h a c a 1966.

Svoronos 1. N.

— L ' h e l l e n i s m e p r i m i t i f d e M a c e d o i n e , A t h e n e s 1919.

Тачева Хи т о в а Μ.

— И с т о р и н на и с т о ч н и т е к у л т о в е в Д о л н а М и з и н и Т р а к и н , V в . п р . н . е .

— IV в . от н . е., С о ф и н 1982.

Tarn W. W.

— A n t i g o n o s G o n a t a s , O x f o r d 1913.

— C i v i l i s a t i o n h e l l e n i s t i q u e , P a r i s 1936.

Τοςί V.

— D o n n e s s u r l ' o n o m a s t i q u e i l l y r i e n n e d e D y r r a c h i u m , S A - 2 , 1969.

— I n s c r i p t i o n s e t r e l i e f s d e l a n e c r o p o l e d e D y r r a c h , S A 2 , T i r a n a 1965.

— L a p o p u l a t i o n i l l y r i e n n e d e D y r r a c h i o n , I l i r i a I V T i r a n a 1976.

Thompson Burr D.

— T h r e e C e n t u r r e s o f H e l l e n i s t i c T e r r a c o t t a s , H e s p e r i a X X I 1950, X X V I - 1 9 5 7 .

1963.

— T r o y , T h e T e r r a c o t t a s F i g u r i n e s o f t h e H e l l e n i s t i c p e r i o d , P r i n c e t o n

1963.

— O r i g i n o f T a n a g r a s , A.TA 70.

Thomson H.

— T w o C e n t u r i e s o f H e l e n i s t i c P o t t e r y , H e s p e r i a I I I , 1934.

Tomaschek W.

— D i e a l t e n T h r a k e r I , W i e n 1893.

Tomovski T.

— A u f d e n S p u r e n d e r i l l y r i s c h e n S i e d l u n g U s c a n a , Z A X I I , 1962.

Thonges-Stringaris Rh. N.

— D a s g r i e c h i s c h e T c t e n m a h l , A M 80, 1965.

Topperwein E.

— T e r r a c o t t e n v o n P e r g a m o n , B e r l i n 1976.

Τ ο υ ρ ά τ σ ο γ λ ο υ Γ .

— .Mia Α ρ έ θ ο υ σ α και άλλα ε ι δ ώ λ ι α αττ' τή Χ α λ κ ι δ ι κ ή σ τ ό μουσείο τ η ς Θεσσαλονί­

κ η ς , B C H X C I I , 1968. Г р у х е л к а Ή .

— А р х е о л о ш к е б е л е ш к е из ј у ж н е Срби ј е , Г С Н Д V — 1929.

У м е т н и ч к о б о г а т с т в о н а М а к е д о н и ј а , Скоп ј е 1984. V o n de Walle Β.

— L e s a n t i q u i t e s d e M u s e e d e M a r i e m o n t , B r u x e l l e s 1952.

V a s i c R.

— A C o n t r i b u t i o n t o t h e D a t i n g o f t h e T w o A t t i c G r a v r e U e f s F o u n d o f

M a c e d o n i a , Z A XXI, 1981 . V e b s t e r T. B. C.

— H e l e n i z a m , N o v i S a d 1970.

Величковик Μ.

— К а т а л о г г р ч к и х и р и м с к и х т е р а к о т а , Б е о г р а д 1957.

Венедиков И.

— Земит-fc по с р е д н и л В а р д а р , Скоп ј е 1943 .

— Б а р г а л а , Р а с к о п к и и п р о у ч у в а н и л , С о ф и л 1948. В у ч к о в и ^ ТодоровиК Д.

— S t u b e r r a , А н т и ч н о е п о с е л е н и е в с е л е Ч е п и г о в о , A I U IV , 1963 .

— П р и л о г п о з н а в а њ у н о в ц а п е о н с к и х в л а д а р а , С т а р и н а р XXIV-XXV , 1975.

— L y c h i n i d o s — К о в н и ц а н о в ц а ј о ш п р е н а ш е е р е , С т а р и н а р XX I I , 1974. Vuckovic-Todorovic D.

— O s t a v a g r c k o g n o v c a i z s . P r i l e p e c k o d P r i l e p a , G l a s n i k n a M u z e j s k o -k o n z e r v a t o r s k o t o d r u s t v o n a M a k e d o n i j a , S k o p j e 1958.

— L a c e r a m i q u e h e l l e n i s t i q u e d a n s 1'est d e l a Y o u g o s l a v i e , R A , 1972.

Bynnh H.

— Н а р о д н о с т П е о н а ц а , Гл а с ΓΧΧΙ/66, 1926.

— Д а р д а н ц и , Глас CXIV, 1925.

— Б а с т а р н и у н а ш о ј з е м љ и , Г С Н Д II , 1925.

— Р а т о в а њ е м а к е д о н с к о г к р а љ а Ф и л и п а V са Р и м љ а н и м а г . 199 п р е Х р и с т а к о д Битоља , П р и л е п а , Гл а с CXXI/66—1926 .

— А н т и ч к и с п о м е н и ц и н а ш е з е м љ е , С п о м е н и к LXXI - 1931 , L X X V — 1934.

— К е л т и у н а ш о ј з е м љ и , Г л а с CXXI, 1926.

— П р в и и л и р с к и р а т , Г л а с CLX , 1934.

— Г е о г р а ф и ј а Ј у ж н е Срби ј е у а н т и ч к о д об а , Г С Н Д XIX, 1938.

176

Vocotopoulou J.

— L e t r e s o r d e v a s e s d e b r o n z e s d e V o t o n o s i , B C H XCIX , 1975.

Waage F.

— T h e R o m a n a n d B y z a n t i n e P o t t e r y , H e s p e r i a I I , 1933. Watzinger K.

— V a s e n f u n d e a u s A t h e n , AM XXVI , 1901 . Wille E.

— Le r e l i e f c u l t u e l g r e c o - r o m a i n , P a r i s 1955. Weselowsky A. B.

— B u r i a l C u s t o m s i n t h e W e s t C e m e t e r y , S t u d i e s I , 1973.

Wiseman J., Mano Zisi Dj.

— E x a v a t i o n a t S t o b i 1972, A J A 1972.

Wiseman J.

— S t o b i 1970—1977 a R e v i e w , S t u d i e s I I I , 1981.

Witt R. — T h e E g y p t i a n C u l t s i n A n c i e n t M a c e d o n i a . A n c i e n t M a c e d o n i a I , T h e s -

s a l o n i k i 1970. Woysch-Meautis D.

— L a r e p r e s e n t a t i o n d e s a n i m a u x e t d e s e t r e s f a b u l e u x s u r l e s m o n u m e n t s f u n e r a i r e s g r e c s , N e u c h a t e l 1982.

Замуровик A.

— М и т о л о ш к и р е ч н и к , Н о в и Сад 1936.

Zehnacher Η.

— M o n e t a , R e c h e r c h e s s u r F o r g a n i s a t i o n e t l ' a r t d e s e m i s s i o n d e l a R e p u -

b l i q u e r o m a i n e I , R o m e 1973. Zotovic Lj.

— I s t o r i s k i u s p o n i r a z v o j a o r i j e n t a l n i h k u l t o v a u r i m s k i m p r o v i n i c i j a m a n a t e r i t o r i j i J u g o s l a v i i e , S t a r i n a r XIX, 1968.

Жижик Велимировик Ο.

— Н а л а з и у М о м и ш Љ и м а , С т а р и н а р X I V — X V , 1966.

Шофман А. Ц.

— И с т о р и н а н т и ч н о и М а к е д о н и и I I К а з а н љ 1963.

177

И Н Д Е К С

A

Абдера, 137, 139, 162. Август, 57, 58. Αγαθοκλής-, 109

Αγαμέμνων, Агамемнон 54, 108. Агијас, 129. Агис, 16, "Αγις-, 110.

Агора (Атинска), 21, 40, 43, 45—47, 50—53, 55, 60—61 .

Агоракритес, 124. Агријани, 15, бб. 2, 3; 16, 17, 157. Агрон, 26. Азија, 19. Аигаи, 152. Αϊνιοί, 110. Акихориос, 21. Албанија, 92, 94; јужна Алб., 145. Александар Велики, 15, 18, 24, 70,

158; Македонски, 83—85 ; Алек-сандар- 86, 99, 138, 153; Алек-сандар III, 17, 29, 81, 84, 87—89, 157—8.

Александар од Сидон, 146 Αλέξανδρος- 109. Александар IV, 90. Александрија, 114, 160, 163. Άλιπο[<ί], 108, 109. Алкиноева градина, 24, 94, 95, 104. Алкомена, 106, 110, 161. Алмана, 29 и б. 128. Амазонки, 128. Амазономахија, 108. Амандри П., 65, 74, 144, 152. Амантија, 50, б. 116, 145, 154. Амантус (Кипар) 69 Аминтас, 107. Αμύντας Αλεξάνδρου, 107. Αμύντας-, 109. Амон, 90. Амор, 74, 75. Амфакситида , 15, 17, 35, 96, 97, 99,

158. Амфиполис , 16, 55, 64, 70, 73, 75,

88, 90, 96, 97, 98, 99, 140, 152, 153, 154, 155, 158, 162; Тсагези-

Амфиполис, 68. Анамали С, 50.

Андерсон В., 57.

Андроникос Е., 60, 147 м б. 57.

Анкиус Лукиус, 34.

Антигон I, 90.

Антигонеија, 22 и б. 59, 23, 145. 154.

Антигониди, 19, 29, 90, 92. Άντιμάχεια, 103. Антикитера, 130. Антиох IV Епифан , 32. Антипатер, 24, 99. Антипатриа, 30, 31. Антифилос , сликар од Египет, 131,

163.

Античка Македонија , 48, 50, 64, 90, 106, 146, 151, 152, 153, 155, 156, 159, 160, 162; провинција М., 158.

Άπισάων 110.

Апоксиоменос, 129. Аполон, 82, 83, 84, 85, 89, 92, 96,

122, 123, 128, 133, 158, 161; А. Дерона јски, 82; А. Питијски, 22, 161; А. од Тралес, 128.

Аполонија, 23, 25, 27, 33, 35, 40, 43, 44, 45, 47, 50, 73, 77, 78, 87, 92, 93, 94, 95, 101, 158; ј адранска Α., 47, 50; црноморска Α., 47, 142.

Апустиус Л., 31. Аргос во Пајонија, 35, 44. Аретуса. нимфа , 67. Аријадна од Атина, 133. Аристон, 21 26; Άριστων, 110. 'Αριστονίκη, 103, 109; Аристонике, 115. Аристотел, 16 б. 6, 28. Арсиное, жена на Лизимах , 19; Ар-

синое II, 139; Арсиное III , 139. Артемида, 48, 80, 82, 92, 122, 127,

128, 136, 137, 138, 140, 143, 144, 145, 154, 160; А. од Делос, 70; А. Енодија,' 138,' 160; А. од Браурон, 139; А. Ефеска , Лохија, 160; А. од Ликосура, 128 ; А. од Мирина , 133; А. Селена, 134.

Артемисион, 67. Асеновград, 70. Асклепиос, 136, 140, 162. 'Αστεροπαΐος', 110. Астраион, 32. 'Αστύπυλοσ, 110. Асус (Семени), 31. Аталос II, 88, 132. Атена, 99, 101, 122, 136, 140, 142,

143, 161 ; А. Алкидемос, 91, 133, 140, 161 ; А. Линдоска , 27; А. Ни-кефорос , 90, 91 .

Атенагора, 31. Атидо (Каласовиот син), 105;

217

Άττίδω Καλα, 105. Атика, 114—116, 124, 135. Атина, 16, 20, 40, 41, 45, 52, 54, 55,

66, 84, 90, 108, 110, 121, 122, 125, 130, 141, 156, 163.

Атис, 125. Αϋοωλέων, 110; Аудолеон, 17, 21, 84,

86, 91, 107, 151, 156, 157, 158, 159, 161.

Аутаријати, 15, 21 . Афродита , 74, 136, 138—140, 143,

161, 162; А. со Ерос, 48. Ахајци, 16. Ахелоос, речен бог, 121, 122, 162. Ахенобарбус Домитиус, 133—134. Ахерон, 48, 49, 50. Ахил, 54, 108.

Б

Бабуна, 78. Βζοοΰνος, 112.

Балкан, 18, 30, 32, 57, 67, 92, 93. Банско-Струмица, 91, 92. Бардилис , 24. Βασταρεύς-, 110. Бастарни, 28, 29, 32. Батон, 31. Бах, 122. Бекати Г., 64 и б. 16, 66 и б. 33 Бенаки, 67. Беневент, 128, 130. Беотија, 20, 116, 158. Беранци, 44 и б. 61, 50, 60, 67, 76.

80, 147, 153, 154; Беранци-Црк-виште, 147.

Берат, 31 . Берлин, 131, 146. Берово, 29. Бес, бог, 131. Бетона, 73. Биванк-Уфорд Л. 52—53 . Билазора , 22 и б. 62, 27. Билис, 97. Битола, 27, 31, 75, 96, 117, 160; Б.

рамнина , 24. Богданци кај Гевгелија, 88, 89. Боиои, 30. Болгиос, 19. Бонче, 88, 90. Бостон, 163. Ботиаја, 17, 96, 97, 99, 158. Бренос, 21, 26. Бриги, 87. Бронер О., 60. Брисел, 129. Будва, 64. ииб. 21, 65, 72, 73, 153. Будимпешта , 131. Бурса, 119. Буске Ж., 105. Бутротон, 77. Бучин (кај Прилеп) , 105, 110, 143,

144, 160.

Β

Вавилон, 88, 89, 158. Валандово, 159. Варна, 70. Варош, 39. б. 2, 88, 90, 9 1 ; За град

(Варош), 76, 138. Вацингер К., 46 и б. 76. Венедиков И., 28. Венеција, 125. Вергина, 48, 50, 147. Верија, 41 , 43, 45, 4 8—51 , 60, 72,

73, 142, 144, 152, 155; Верија-Едеса, 118, 119, 136, 137.

Виганд Т., 146. Видин Град, 35. Византион, 115, 117, 160. Внена, 114, 117. Вил Е., 125. Витолиште, с. кај Прилеп , 100. Волково, 88, 91 . Вотоноси-Метсовон, 145. Вулиќ Н„ 123 и б. 123.

Γ

Гајтан, 4 1 ; некропола Г., 47, 76. Галба Сулпикиус, 31. Галиште-Мариово, 98. Геблер X., 81 и б. 7, 82, 84, 86, 87.

99. Гевгелија, 17, 88, 158. Гелиус Гн., 100. Гентиос, 33, 34, 76, 77, 92, 93, 158. Геров Б., 16 б. 5, 29. Гертус, 30. Геруниос, 31 . Глаукиос, 24. Голдман X., 60. Голозинци, 82, 86, 100. Гонатас Антигон, 19, 20, 22, 26, 91,

145, 158. Γ ο ρ γ ί α , 109. Γοργίας Έπι[γό]νου, 105. Горенци-Охрид, 108. Горица (Охрид), 60, 73, 153. Горна Клисура-Оморани, 99. Горно Чичево, 82. Гостивар, 98. Гостил», 42, 45, 72, 73, 76, 77, 147,

152; Г. кај Скадар, 148. Грабос, 16, 24. Голем (Г.) Град (кај Преспа) , 46,

48, 52, 54, 71, 75, 77, 78, 90, 91, 96, 140, 154, 155.

Градиште , 42, 90. Градиште кај Нере зи , 59. „Гр а дишче " с. Г лишиќ ; — Кава-

дарци, 100. Граешница , 43, 136. Грајаи, 15 б. 2. Грбиќ М., 128. Грција, 24, 32, 65, 67, 70, 151. Грци, 16, 109 б. 28, 161.

218

д

Даисија, 35, Δαίσια 105, 106, 161. Дакија, 94. Дамасистрата, 114, 160. Дамаск, 88, 158. Дамастион, 82, 84, 85, 157, 158, 161, Дардани, 15, 20—23, 25—27, 32, 106,

151. Дарданија, 26. Дасарети, 15, 18, 24, 27, 30, 87, 154. Дасаретида, 96; Дасаретија, 30. Дебар, 32, 34, 157. Дебој, 42 и б. 27, 46, 47, 50, 63, 64,

65, 68—72, 74, 75, 78, 140, 141, 146, 147, 152, 154; Охрид-Д., 155.

Дебреште, 31, 49, 75, 105, 111, 118, 120, 136, 137, 138, 144 б. 28, 159.

Дездевиз Дм Десер Т., 15. Делогожда, 39, 41 и б. 15, 45, 46,

50, 51, 63, 66—69, 71, 72, 76—80, 104, 109, 142, 147, 148, 152—154.

Делос, 55, 70, 79, 114, 115, 117, 134, 134, 160, 163.

Делфи, 19, 22, 86, 88, 110, 159, 161. Демагора од Кератеја, 114, 160. Деметра, 80. Деметриас, 50, 104, 138, 143. Деметриј, син на Анктигон I, 19,

20; Д. I Полиоркетос , 90, 129, 151; Д. Полиоркетос, 158.

Деметриј II, 91, 158. Δημήτριος, 109. Демир Капија, 15, 16, 39, 44, 45, 47,

48, 50, 51, 52, 54, 55, 60, 63, 64, 66, 74, 75, 88, 91, 104, 104, 108, 109, 110, 116, 135—137, 146, 147, 153—156, 159, 161; Демиркаписка клисура, 15.

Демир Хисар, 63, 70. Дентелети, 27, 28. Дервени, 66 и б. 37, 70. Дсрони, 82, 87, 157. Десудаба, 28, 29, 35. Деуриопи, 87. Деуриопос, 17, 29, 31, 91, 96, 161. Дидас, 32. Διδας, 110. Дијадоси, 86. Дил 3., 124.

Дималон (кај Берат), 46. Димица М., 15, б. 3. Диодор, 27. Дион, 111, 129, 162. Дионис, 48, 86, 92, 97, 99, 100, 114,

123, 128, 133, 134, 161, 162, 163; Дионисов венец, 139; Д. со дру-жината, 122; Д. Митрефорос , 163; Д. Μιτρηφόρος Таурос, 134, 163; Д. Таурос од Сака, 135; Д. од Сака, 131, 134, 135, 163.

Дионисии, 123.

Диоскури, 161. Диплаиос , 84, 107, 110, 157. Διπλαιος·, 110. Дирахион, 25, 35, 42, 47, 74, 77, 79,

87, 92—95, 104, 109, 111, 154, 158, 159, 160.

Добери , 16. До Ж., 64 и б. 20, 70 и б. 75. Доберос , 16 и б. 7, 17, 111. ή ΔόβηροςΤ, 87, 112 Додона , 40, 145. Дојран, 129, 130, 163. Δόκιμος, 109.

Долно Нер е з и (Скопје), 88. Дорида , ж ен а на Нереос , 133. Досон Антигон, 20, 22, 26, 91, 104. Драудакум, 34. Дрен (кај Д. Капија), 48, 54, 137,

139, 140, 161, 162; Дрен-Змеовец, 108.

Дреново , 57, 63 и б. 8, 74, 88, 96, 156; Градиште Дреново , 91, 153

Дро ј зен ] . , 23 и б. 69, 24. Дропион , 21, 22, 28, 86, 87, 88, 90,

91 151 157 159 161· Δρωπίων 110. Δούλης 105; Дулес, Пајон од Дерио-

пос, 106, 110.

Ε

Евбеја, 152. Еврипид, 122, 123. Егеја, 40, 54, 159, 163. Егри (кај Битола) , 81, 88, 89, 158. Египет, 19, 110, 129, 130, 132, 133,

135, 153, 163. Египќани, 130. Едеса, 50, 70, 120, 155. Едонија, 96, 97, 158. Елеусина, 121. Елида, 143. Емилиус Паулус, 99. Енхелана, 30. Енхелеи, 23, 87. Επίγονος, 109. Епидамнос, 23. Епир, 22, 26, 66. Еордаја, 31 . Еретрија, 61, 73. Ерменија, 134. Еропос, 31. Ерос, 75, 139, 141. Еутерпс, 123. Ефеб , 163.

Ефесос , 101, 117, 125, 128, 162. Ехинада, остров, 122.

Ж

Жданец (Скопје), 67, 77.

219

3

Μ

Идомене , 17, 6. 23, 111, 112. Избиште (кај Ресен), 40, 145. Изида , 74, 128, 129, 132, 133, 134,

162; Изида -Ио , 134. Илијада, 108. Млири, 23, 24, 26, 30, 31, 109 б 28,

Млирида, 153. Илирија , 23, 24, 30, 76, 159. Ио , 134. Ипсос, 19. Ирма ј , 78. Ίσχόλαοσ, 109; Исхолаос , 120. 103, 109; Аристонике, 115

Ј

Ј аболце (кај Скопје), 133, 161, 163. Јанус, 99. Јонија, 116, 124. Јонско Mope , 122. Јонци, 16, 70.

Јосифовска-Драго ј евиќ Б., 15 б. 5 Јурукова Ј„ 84 и б. 29.

Κ

Кавадарци, 88, 120, 159. Кадмос, 23. Каесар, Јулиус Г., 100. Каиро 131 Καλα (Καλα<?) 109, 110. Кале-Стари Град, 96. Каликлеос, 118, 147. Калирое (извор), 114. Капуа, 67, 122. Каритса, 111. Карпенси (Тесалија), 65, 70, 74, 144. Касандар, 18, 19, 24, 89, 90, 158. Κατλεστώνες1 106. Кацаров Г., 15 бб. 1, 2, 16 б. 5, 28. Келти, 19—21 , 26, 57, 59, 151, 154. Кеменелум, 110. Кентон, Клаудиус Апиус, 33—34.

Керамеикос , 42, 43, 116. Керакс, 30. Кераунос Птолеме ј , 24. Кетрипор, 16, 24. Кефалос , 33. Кибела, 137, 140, 162; Голема Бо-

жица , 162; двојна К., 124, 125. Кизикос, 114, 115, 117, 124, 160, 162. Киклади, 115, 160; Кикладски ост-

рови, 117. Кима во Ајолида, 67; К. ајолска,

73, 152. Киноскефале , 32, 97. Кипар, 88, 90, 116, 152. Кичево, 32, 34. Клепа (кај Стоби), 99. Клитос, 24. Клусиум, 110. Кнежје, 50, 52, 54; К. (Билазора) ,

156. Книдус, 31. Кодрио, 31. Козани, 111, 138. Колхида, 32. Комотини, 114. Кондаков Н., 123 и б. 69, 124. Корагум, 31 . Корина, 136. Коринт, 42, 43, 45, 46, 49, 52—54,

67, 133, 134, 136, 143. Коркира , 93. Кос, 50. Костур, 70. Котис, 33. Кранон, 138. Красус, Ликиниус М., 32, 35. Кратово, 85, 86, 88, 96, 98, 157. Крим, 91 . Крисондион, 30. Крит, 88. Крушевица , 145. Ксеркс, 16. Куманово, 28, 85, 86, 88, 157. Курби Ф., 52, 55. Курион, Скрибониус Г., 36. Курикум (Кипар), 69.

Л

Лабеати, 34. Лагиди, 132. Лајаи, 15 б. 2, 16. Лангрос, 176. 17; Λάγγαρο< 110 Лариса, 138, 143. Л а рфе л д В., 104, 107, 108. Лезбос, 118, 142, 153, 160. Ленон, 20. Леон, 21, 22, 86, 91, 107, 108; Λέων,

108, 110, 157, 159, 161. Лерин, 31 . Лете (до Солун), 35, 100. Лете во Мигдонија, 161.

220

Загреб , 73, 85. Зевс, 82—84, 86, 89, 90, 97—99, 158. Зиси Мано Ѓ., 128 и б. 98. Злетово, 157. Зоилос, 120. Ζωίλος Ίσχολάου, 107. Ζωίλοζ, 109, 112. Ζώ-υρος;, 112. ΘεόδοροΓ, 103, 109 Θερσίλοχοί, 110. Θρασίος, ί 10.

Ливиус Τ., 22 и б. 60, 23, 27, 29, 31, 33, 35.

Лидија, 124. Лизимах, 18, 19, 29, 86, 87, 89, 90,

158. Лизимахија, 19, 20, 90. Ликејос, 16, 157; Ликкејос, 107, 110; Λύκκειος 81—85, 110; Ликпејос, 24. Линдос, 27. Линкести, 15, 17. Линкестида, 17, 18, 29, 31. Линкос, 27. Лисип, 75, 139. Лисонос, 118, 147. Лисос, 30, 78, 93. Лихнидос, 23, 30, 55, 97, 107, 135,

158, 159, 162; Лихнидско Езеро, 24, 30; Лихнидска област, 30;

Лихнитида, 30. Локрида, 20, 32. Лола (ќерка на Бадун), 112, 120; Λόλα, 112. Лонгарус, 31. Лонориус, 26. Лувр, 121, 129, 134. Луковица, 128. Λύκος, 108, 109. Λυσάνιος, 109. Лутариус, 26.

Μ

Magna Graecia, 71

Мак P., 87. Македонци, 91, 151, 161. Маккеј Α. Π . , 99и б. 142. Мал Тепе кај Мезек, 131. Мала Азија, 16, 32, 44, 90, 163. Маратон, 130.

Марвинци, 18 и б. 23, 46, 47—50, 52, 54, 55, 58—60, 63, 74, 88, 91, 92, 96, 98, 107, 108, 111, 113—115, 119, 124, 125, 127, 135—140, 146, 155, 156, 159, 160, 162.

Маркови Кули, 39б. 2, 41, 76, 77. Маронеја, 100, 159. Марсија, 123. Маршал Ф„ 65, 73 и б. 96. Ματεαΐς- Λυσανίου, 105.

Ματεαΐς Καλας, 109.

Мегабас, 16. Меди, 15 б. 2, 16, 27—29, 35, 151. Медем, 20. Медија, 29. Медуза, божица, 142—145, 154. Мезек (Тракија), 70. Меј Φ . Н. Ј, 85 и бб. 27, 38. Мелос, 67. Менада, 73; Менади, 123. Месембрија, 114.

Месопотамија , 89, 160. Метробиос , син на Агатоклеос, 116;

Μητρόβιος, 109; Μητρόβιος. Αγαθοκλέους, 104. Метсовон (меѓу Епир и Тесалија),

145 и б. 40. Мигдонија, 17. Мизија, 124. Микулчиќ И., 90 и б. 94, 144 и др . Милер С, 1444. Милер Л., 89—90 и б. 92. Милет, 88, 158. Минстерберг P., 94—95 . Миочевиќ-Рендиќ Д., 24 и др. Мире Е„ 85 и б. 43. Мирина , 43, 127, 130, 132, 133, 134,

136, 137, 139, 143, 146. Митилос, 25. Μνασέας, 190. Μνήσος, 110. Моира , 125. Мојно 54, 141. Момишиќи , 41, 42, 77. Μονούνιος, 109, Монунис, 24, 25, 93,

146, 147; βασιλέως Μονουνίου, 104,

109. Морел Π J., 43 и б. 37. Μύδων, 110.

Η

Наукратис , 141. Неапол , 122. Неготино (Среден Вардар) , 56, 57,

156. Нере зи (Скопје), 42, 56, 156); Кале

Нерези , 49. Нереиди , 133. Несебар , 73. Νίκαρχος, 110.

Нике , 89, 90, 122. 105, Νικόλαος, 109,

Ииколаос , 110. Н и м ф а од Стоби, 128. Νίνι 121.

Ниоба , 143, б. 17. Νομενίος, 109.

Ο

Овче Поле , 28. Одесос, 115, 117. Оенеум, 34. Океан, бог, 122. Олбија, 40 б. 6, 41, 43, 47, 69. Олевени, 27, 106, 111. Олимпија, 22, 86, 87, 110, 159, 161. Олимпос, 123. Олинтос, 82, 148. Орбелос, 29. Оргесус, 31 .

221

Όφελέστηί, I I 0 .

Охрид, 25, 30, 43—45, 57, 81, 88, 89, 91, 93, 96—98, 100, 101, 122, 124, 128, 136, 140, 145, 147, 155, 157, 161, 162; Христо Узунов, Οχ., 50, 63, 72, 78, 146; Чинарот 63, 72, 78; Охрид-Кале, 136, 140; Ох-ридски базен, 46; Охридско Езе-ро, 23, 104.

Π

Павсанијас, 2, 22, 88, 161. Пагаса , 138. Пајони, 15, 16, 17, 25, 27, 28, 81, 85,

86, 87, 151, 154, 155, 157, 160, 161. Пајонија, 15, 17—21 , 32, 35, 81, 83,

87, 88, 91, 110, 144, 151, 159. Пајопли, 15, б. 2, 16, 17. Палатин, 43. Палеокастро , 75. П амфили ј а од Керамеикос , 114,

160. Пан, бог, 40, 61, 91, 108, 162; Пан

со нимфите , 121. Панга јон, 15, 16. Панонија , 67. Пантикапа јон, 91, 158. Πάπα, 109. Папазоглу Ф., 16, б. 4, 24, 26, 27,

105, 106 и др. Παραμονή, 109 Παράμονοζ Μνα]σ]έου, 106. Париз , 163. Парнас , 121. Партини, 32. Пасикрата , божица , 106, 161. Патраос , 17, 21, 82—85, 107, 110,

157, 159, 161 ; Πατράος·, 110. П а ч К., 28. Пеган Α., 84 и б. 31. Пела, 27, 35, 48, 75, 96—99, 120,

133, 138, 140, 155, 158, 161. Пелагити, 85. Пелагонија , 18, 27, 31, 39, 44, 49,

58—60, 88, 89, 92, 96, 98, 101, 135, 136, 144, 145, 152, 154, 156, 158, 161.

Пелагонци, 15, 17. Πηλεγών, 110. Пелина , 73, 144. Пелион, 31. Пелопонес , 20, 27, 32, 42, 134. Пенести, 15, 30. Пеонија , 15 бб. 1, 2. Пергамон , 44, 54, (56, 58, 90, 100,

128, 131, 137, 140, 155, 159, 162. Пердика , 17. Персеида , 23.

Персе ј , 23, 28, 29, 32, 33, 92, 96, 99, 106, 107, 158.

Персе ј , јунак, 91, 99.

Персијанци, 16, 70. Пехчево, 29. Пидна , 34. Пик ар Ш., 114, 131—2 и б. 129. Пилипус, Μ. К., 100. Пиндос , 122. „Пира в а " кај Валандово, 100. Пирос , 19, 21, 24, 92, 154, 158. Писаион, 30 и б. 131. Плиниус, 28, 34. Плиниус Постарист, 131. Плеуратос , 24 и б. 72, 31, 32, 33,

97. Повардар је , 42, 58, 89. Подградец , 43, 97. Полибиус , 17 и б. 22, 23, 27, 30. Полог , 90. Помпе ј , 95 и б. 124. Помпе ја , 130. Понтос (Струмица), 28. Посе јдон, 90, 96. Праксител , 75, 134—5. Преспа, 45, 50, 52, 54, 57, 58, 61,

89, 94, 153, 156. Прилеп , 81, 87, 96, 100, 132, 133,

159, 162. Прилепец , 88, 90, 91, 158. Принстон, 144. Птолемеи, 114, 129, 134, 163. Птолеме ј , 18, 19, 89; Птолеме ј I,

159; Птолеме ј Кераунос, 19, 26; Пт. Сотер, 131 ; Пт . IV, 132; Пт . XI, 101.

Публиус Аниус М., 35. Публмлиус Гајус, 99, 158. Пуглија, 47. Пују Ж„ 22. ΠυραίχμηΓ, 1 10.

Ρ

Реглинг К„ 33 и б. 160, 97. Р ежанци (Трнско-Перник), 82, 83,

84, 85, 157. Ренак Α., 28. Ренак С, 108. Ридер Ле Ж., 83. Рим, 29, 32, 66, 75, 94, 123, 129. Римјани, 18, 30—34, 55, 87, 96, 97,

132, 151, 154, 156, 158. Робер Л„ 138 и б. 173. Родос, 27, 43, 76, 114—117, 121, 142,

153, 160. Роксана, 18. Рома, 99. Р о т р оф С, 52, 53, 55. Русија (јужна), 64 и б. 15, 75.

С

Саламина (кипарска), 90. Самос, 59, 117, 118.

222

Самотрака , 114. Сард, 101. Саранда, 66. Сарноати, 85. Сатион, 30. Сатир, 61 ; сатири, 163; Сатир или Силен, 122, 162; Сатир-

Апоскопеуон, 131, 163; сатир-сви-рач, 130, 131; сатир-танчар, 131, 163; Сатир од Фиренца, 132.

Седес-Терми, 64 и б. 17, 70. Селена, 80. Селеукос I, 89, 158. Селеукиди, 143, б. 17. Селце, 43 (Пелион?), 72. Серди, 35. Сикион, 129. Сидон, 129. Силанион, скулптор, 136. Силанус Јулиус Д., 158. Силен, 99, 122, 123, 145, 154, 156,

163; Силен-Дионис, 61. Синти, 16, 27. Синтија, 27. Сира Брутиус Г„ 99, 158. Сиракуза, 67 и б. 42. Сирија, 73, 89, 142. Сириопајони, 15 б. 2. Снталк, 16, 17. Скадар, 71 . Скердилаидас, 30. Скити, 70.

Скодра, 34, 78, 93, 109, 153. Скопје, 81, 82, 85, 86, 90, 98, 100,

101, 135, 157. Скордиски, 35, 100, 159. Скупи, 75, 87. Смирна, 115, 119, 160. Соколовска В., 111 и др. Сотмм, 35. Спарта, 20. Средоземје, 67. Срем, 67. Стабии, 122.

Стататос X., 134, 138, 144 и др. Стоби, 23, 32, 40, 43—45, 47, 4 9—51 ,

54, 55, 57—60, 85, 88, 100, 101, 121, 122, 128, 130—132, 135, 140, 142, 156, 159, 160—163.

Струга, 43, 45, 47, 49, 50, 57, 89, 93, 100, 141, 142, 154; некропола кај Струга, 42.

Струмица, 29, 98, 99; Струмица (Понтос), 15 б. 2.

Стубера, 33, 34, 55, 59, 88, 103, 104, 115, 156, 159.

Студеничани, 42, 56, 154, 156 Συβρινοζ, 104; Subrius, 110;

S u b r i n i u s , 110. Сува Чешма , 39, 40. Суводол, 106.

Τ

Талија, муза на комедијата, 123. Танагра, 136. Таор кај Скопје, 88. Тарент, 41, 64, 66, 73, 143. Тарн В., 20, 22. Тарсус, 44, 60, 61, 134. Тасос, 43, 44, 48, 100, 114, 124, 129,

135, 139 159, 160, 162, 163. Τ ά τ α , 104, 109. Тауланти, 24. Телесфор , 140, 162. Тенестини, 85. Теопомпос, 88. Тесалија, 19, 20, 32, 55, 64, 66, 73,

75, 138, 141, 143, 144, 151, 152, 160.

Тесалонике, 32, 35, 96, 97—99, 129, 158, 162; Солун, 68, 73, 152; Неа-полис (Солун), 64, 75.

Тетида, 122. Тетово, 96, 98. Теута, 26. Типас, 35. Тирана , 93. Титов Велес, 15, 82, 85; Велес, 88,

96, 98; Велес-Кале, 92. Тихе, 132. Томашек В., 27, 28 и др . Томис, 40 и б. 10, 44, 45, 69, 79. Томсон Б. Д., 139 и б. 183. Томсон X., 43 и б. 34, 46 и б. 81,

52 И др.

Тракија, 16, 19, 23, 26, 29, 70, 76, 89, 94, 152.

Тракијци, 109 б. 28, 160. Транупара , 35 и б. 179. Требенишко Кале, 41, 42, 43, 45, 46,

49, 50, 53, 58, 60, 63, 68, 71, 72, 74—7, 107, 109, 111, 118, 144— 148; Требениште , 396. 2, 40, 73, 154; Тр еб енишки круг, 45, 49, 50.

Трибали, 155. Троја, 36, 137, 140, 144. Тукмдид, 15 б. 2, 16 бб. 5, 7, 17,

27.

У

Уранија, 123. Уранополис, 88. Ускана, 33.

Φ

Фера, 138. Фидија, 124. Филип II, 15, 16, 24, 25, 81, 84, 96,

106, 109, 110, 119, 146, 147, 48, 151, 152, 154, 157.

223

Филип III, 18, 158. Филип Аридеос, 86, 89, 158. Филип V, 23 и б. 63, 24, 27, 29, 30,

31, 32, 47, 91, 96, 97, 99, 106, 151, 158.

Фиратли Н, 117. и др. Фиренца, 132. Фламинин, 32. Фојнике, 31, 32, 153. Фокида, 20. Форти Л., 43 и б. 41 . Фортуна, 133. Фригија, 90, 124. Фулкиниус Лукиус, 99.

X

Халикарнас , 128. Халкмдик, 144, 161. Хамонд Γ. Н., 30 и др. Халкис, 143. Хармонија , 23. Хаусман У. Ε. Н., 52. Хадачек К., 74, 74 и др . Хеката, 79, 80, 162. Хелиос, 92, 95, 140, 161. Херакле, 25, 46, 47, 82, 86, 88, 89,

90, 91, 162. Хераклеја, 18, 32, 39, 44, 50, 52, 54,

55, 57—60, 109, 116, 117, 156, 159. Херкуланум, 130.

Херодот, 15, б. 2, 17 и др. Хефести ја од Лемнос, 90. Хид Б., 81. Хистиеја (евбојски град), 90, 158. Хистрија, 56 и б. 172, 57, 124, 125,

127. Homer , 16 б. 9. Хомолион, 48, 73, 141. Хорват Б., 84, 85, 97. и др.

ц

Цариград , 1144, 117, 118, 146. Цек а X., 93, 94, 95 и др. Цо ја М., 56 и др. Црвс јнца, 41 , 45, 46, 53, 67—69, 72,

73, 77, 79, 144—147, 152, 154. Црномор ј е , 44.

Ч

Чепигово, 60, 78. Чертоза , 70.

Ш

Шарбоно Ж„ 133 и б. 138. Швабахер В., 52 и др. Шпанија , 32. Штип, 29, 86, 87, 157.

224

C O Д Р Ж И Н A

УВОД — — — — — — — — — — — — — — g

ИСТОРИСКИ; УСЛОВИ — — — — — — — — — — 13

П О Д В И Ж Н И АРХЕОЛОШКИ С П О М Е Н И Ц И — — — — З7

КЕРАМИКА — — — — — — — — — — — 39

Н А К И Т — — — — — — — — — — — — 63

Гердани — — — — — — — — — — — 64

Обетки — — — — — — — — — — — 68

Фибули — — — — — — — — — — — 76

Прстени — — — — — — — — — — — 78

Белезии — — — — — — — — — — — 80

М О Н Е Т И — — — — — — — — — — — — 81

ЕПИГРАФСКИ С П О М Е Н И Ц И — — — — — — — 103

ПЛАСТИКА — — — — — — — — — — — 113

Рел јефи — — — — — — — — — — — in

сепулкралии споменици — — — — — — 113

култни споменици — — — — — — — 121

Скулптура — — — — — — — — — — 126

Теракота — — — — — — — — — — — 135

ВАРИЈА — — — — — — — — — — — — 141

З А В Р Ш Н И РАЗГЛЕДУВАЊА — — — — — — — — 149

ИЗВОРИ — — — — — — — — — — — — — 165

С К Р А Т Е Н И Ц И _ _ _ _ _ — — — — — — 166

ЛИТЕРАТУРА — — — — — — — — — — — — 167

MONUMENTS DE L'EPOQUE HELLENISTIQUE DANS LA RE-

PUBLIQUE SOCIALISTE DE MACEDOINE — — — — — 179

CONDITIONS HISTORIQUES — — — — — — — 182

OB JETS ARCHEOLOGIQUES — — — — — — — 184

OBSERVATIONS FINALES — — — — — — — — 202

INDEKS — — — — — — — — — — — — — 217

И Н Д Е К С — — — — — — — — — — — — — 217

Книга т а е п е ч а т е н а со ср едс т в а н а :

— Р е п у б л и ч к а т а з а е д н и ц а н а к у л т у р а т а н а М а к е д о н и ј а

— З а е д н и ц а т а н а н а у ч н и д е јнос ти на CP М а к е д о н и ј а

Ј А З И Ч Н А Р Е Д А К Ц И Ј А

Или ј а К О Р У Б И Н

Ф О Т О Г Р А Ф И Ј А HA О М О Т и

Τ ХШ од г л а в а — П л а с т и к а —

Бла го ј а Д Р Н К О В

*

И Н Д Е К С

М а р г а р и т а БУЗАЛКОВА

М Е Т Е Р

М и р ч е Б Р З А К О В С К И

*

СЛАГАЧИ

Еоро П О П А Т А Н А С О В И Ќ

Н е б и А Р И Ф

*

Во т и р а ж

од 1000 п р и м е р о ц и

П Е Ч А Т Н И Ц А

Г р а ф и ч к о - и з д а в а ч к и з а в о д „ Г оц е Д е л ч е в " — Скоп ј е

CIP-Каталогизација во публикација, Народна и универзитетска библиотека „Кли-мент Охридски", Скопје

7.032.62(497.17)

БИТРАКОВА-Грозданова, Вера

Споменици од хеленистичкиот период во CP Македонија / Вера Битракова Грозданова ; [traduction en francais Klimetina Grupceva Hadi-Lega ; фотогра. фии Петар Алчев ; индекс Маргарита Бузалкова]. — Скопје : Филозофски фа-култет, 1987. — 328 стр., 50 стр. со слики ; 30 см. — (Посебни изданија на Одде-лението за научна дејност на Н.Н.С.Г. за историја на уметноста со археологи-ја ; кн. 3)

На наспор. насл. стр.г Monuments de l'eepoque hellenistique dans la Republique Socialiste de Macedoine / Vera Bitrakova Grozdanova. — Библиографија: стр. 165—179. — Resume: Monuments de lepoque hellenistique dans la Republique Socialiste de Macedoine. — Регистар.