bagshiin gariin avlaga forest with cover

ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ

ÀÑÓÓÄËÛÃ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÄ

ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ2010

/ - “ ” , , , /

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ

Áîëîâñðóóëñàí áàã:

Á.ÁàòöýöýãÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí àðãà ç¿é÷

Ì.Áààñàíõ¿¿ ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí ìàãèñòðàíò

Ý.Äàâààõ¿¿ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí судлаач

Ðåäàêòîð:

Á.ÁàòöýöýãÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí àðãà ç¿é÷

Ã.ÑýëýíãýÄÁÕÑ-ãèéí ÌÕÃ-ûí áîëîâñðîëûí

àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí

Õàâòàñíû çóðãèéã:

©Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-гийн Монгол дахь

хөтөлбөрийн газар

Íîìûí çóðãèéã:

©Á.Ãàíõóÿã.

“ÀÄÌÎÍ“ õýâëýëèéí ãàçàð 400 õóâü õýâëýâ.

ªÌÍªÒÃªËªÌÍªÒÃªË

Õ¿íèé õýðýãöýý íü áàéãàëèéí íººö, áàÿëàãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàëòàé ¿ðãýëæ çºð÷èëäºæ áàéäàã ó÷ðààñ ñóðàëöàã÷äàä ýíýõ¿¿ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ººðèéí àìüäàð÷ áóé îð÷íîî èë¿¿ ñàéí îéëãîí óõààð÷, òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë ñàíààíû äàãóó ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã îëãîõ íü ÷óõàë þì.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ¿çäýã õè÷ýýëýýð äàìæóóëàí ñóðàëöàã÷äàä îëãîõäîî îðîí íóòãèéíõàà òîãòâîðòîé õºãæëèéí òîäîðõîé àñóóäëûã ñîíãîí òóõàéí õè÷ýýëèéí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, ¿íäýñíèé êèððèêþëèìä òóñãàãäñàí ¿íäñýí àãóóëãà, õè÷ýýëèéí îíöëîãòîé óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çýæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü çîõèìæòîé.

Äýýð äóðüäñàí áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí àñóóäëóóäûã õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò õýðõýí òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð VIII àíãèéí ò¿âøèíä “Îé” ñýäâèéí õ¿ðýýíä ìîíãîë õýë, ãàçàð ç¿é, èðãýíøèë, áèîëîãèéí õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð òà á¿õýíä òàíèëöóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Äàäàë, ªìíºäýëãýð, Íîðîâëèí áîëîí Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë çýðýã õàíãàéí 7 ñóìäûí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø íàðò çîðèóëàãäñàí ó÷èð óã ñýäâèéã ñîíãîí àâëàà.

“Îé” ñýäâèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü ñóðàëöàã÷äàä àìüä áàéãàëèéí òóõàé öýãöòýé ìýäëýã, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë (ТХБ)-ûí ¿çýë ñàíààãààð àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü àâ÷ ¿çýí ýåðýãýýð õàíäàæ çºâ øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, ò¿¿íèé òýíöâýðò áàéäàëä ñóðàëöàã÷ á¿ð ýçýí õ¿íèé ¸ñîîð õàíäàõ äàäàë òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áîëíî.

Áàãø Òà ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãààñ îðîí íóòãèéíõàà òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã ººðèéí çààäàã õè÷ýýëäýý õýðõýí òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé ìýäýýëýë, àðãà ç¿éí çºâëºìæ áîëîí ÒÕÁ-í ¿çýë ñàíààã “Îé” ñýäâèéí õ¿ðýýíä òóñãàæ áîëîâñðóóëñàí æèøèã õºòºëáºð¿¿äòýé òàíèëöàõ áºãººä ýíý íü òà á¿õíèé ñóðãàëòûí àæèëä äýìæëýã áîëíî ãýäýãò áèä èòãýæ áàéíà.

4

Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì

1992 îíä Áðàçèë óëñûí Ðèî-Äå-Æàíåéðî õîòîä áîëñîí Í¯Á-ûí “Õ¿íèé õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí áà õºãæèë” äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààñ “Õºãæëèéí õºòºëáºð-21” ãýñýí áàðèìò áè÷ãèéã áàòàëæ, òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ ãîë õýðýãñýë íü áîëîâñðîë ìºí ãýæ òîäîðõîéëîîä îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éí íèéãýìä íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàí àìüäðàõ ÷àäâàðòàé, á¿òýýë÷, ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýòýé, ¸ñ ç¿éòýé èðãýíèé òºëºâøëººð ýõ äýëõèéãýý àâðàõ áîëîìæ áàéíà ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñ õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýíý ÷èãëýëä óëñ îðíóóäûã áîëîâñðîëûí çîðèëãîî òîìú¸îëîí õýðýãæ¿¿ëýõèéã çºâëºñºí.

Èéìýýñ äýëõèéí îëîí óëñ èðãýäèéíõýý áîëîâñðîëûí õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ò¿¿íèé ÷àíàðûã îíöãîé ýðõýìëýæ, á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûí ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ çîðèëãîîð ñòàíäàðòàä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéã õèéõ áîëñîíòîé óÿëäàí ìàíàé óëñ 2005-2006 õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí öîãö ÷àäàìæèíä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà.

Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðò íü ñóðãóóëü, áàãø íàðò ìýäýõ¿éí, á¿òýýõ¿éí, îðøèõóéí, íèéãýìøèõ¿éí öîãö ÷àäàìæóóäûã ñóðàëöàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä àãóóëãàà ÷ºëººòýé ñîíãîæ, òýðõ¿¿ àãóóëãà ýçýìø¿¿ëýõ àðãà ç¿éãýý ÷ áàñ ººðñäºº ñîíãîõ ºðãºí áîëîìæèéã íýýæ ºãñºí. ªºðººð õýëáýë, ñòàíäàðò÷èëëûí ãîë çîðèëãî íü õóâü õ¿íèé ÷àíàðòàé ñóð÷, àìüäðàõàä øààðäëàãàòàé öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéãàà áºãººä ÿìàð àãóóëãûí òóñëàìæòàéãààð òóõàéí öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü ñóðãóóëü, áàãø íàðûí øèéäýë õèéõ ýðõèéí áîëîîä õàðèóöëàãûí àñóóäàë áîëñîí áèëýý.

Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü íü íýã òàëààñ òóõàéí îðîí íóòàãò õàðüÿàëàãäàõ áàéãóóëëàãà áîëîõûíõîî õóâüä îðîí íóòãèéíõàà ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýêîëîãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ººðèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààãààð òîäîðõîé õóâü íýìðýý îðóóëàõ íºãºº òàëààñ, áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé õîëáîîòîéãîîð ñóðàëöàã÷äàä öîãö ÷àäàìæ ýçýìø¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã ÷àíàðòàé çîõèîí áàéãóóëàõ ¸ñòîé.

Èéìä áàãø á¿ð ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààãàà ñóðàëöàã÷äûíõàà ñîíèðõîë õýðýãöýýíä òºäèéã¿é ººðèéí îðîí íóòãèéí áîëîí óëñûíõàà õýðýãöýýíä ñóóðèëæ, äýëõèé íèéòèéí ºìíº òóëãàðààä áàéãàà øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóäòàé õîëáîí ÿâóóëàõ íü îíîâ÷òîé áºãººä ýíýõ¿¿ áîäèò àìüäðàëààñ ñýäýâëýñýí àñóóäàë íü õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí òîäîðõîé ñýäâ¿¿äýä àãóóëàãäñàí áàéõ õýðýãòýé þì. ªºðººð õýëáýë, àëü ÷ ò¿âøíèé êèððèêþëèì (Á¿ä¿¿â÷ 1) íü òóõàéí îðîí íóòãèéíõàà òóëãàìäñàí àñóóäëûã òàíüæ ìýäýõ, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõýä õóâü íýìýð îðóóëàõóéö áàéõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ

5

Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà

Åðºíõè

éãº

ºñ

íýã

æ ¿

ð¿¿

á

óóõ

çàð

÷èì

Íýã

æýý

ñ åð

ºíõè

éëý

õ çà

ð÷è

ì

Öîãö ÷àäàìæèíä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí õýðýãæèëò

¯íäýñíèé êèððèêþëèì¯íäýñíèé êèððèêþëèì(¯íäýñíèé õýìæýýíä áàã áàéãóóëàãäàæ áîëîâñðóóëíà.)

Ñóðãóóëèéí êèððèêþëèìÑóðãóóëèéí êèððèêþëèì(Ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà, õàìò îëîí áîëîâñðóóëíà.)

Õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìÕè÷ýýëèéí êèððèêþëèì• Êóðñ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì• Á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèì• Íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì• Ýýëæèò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì

(Ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà, õàìò îëîí áîëîâñðóóëíà.)Øèíý

ñòàí

äàðòû

í ç

îðèëã

î, çî

ðè

ëòû

ã õà

íãà

õóé

ö

íýý

ëòòý

é ê

èððèêþ

ëèì

Êèððèêþëèìèéí àãóóëãûã ñîíãîõäîî àìüäðàëûí àñóóäëûã õºíäºæ àâ÷ ¿çýõ, àðãà ç¿éãýý ñîíãîõäîî ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã á¿òýýëãýõ ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìæààëàõ øààðäëàãàòàé áîëñíîîð óëàìæëàëò ñóðãàëòàíä äàâàìãàéëæ áàéñàí áàãø çààõ ç¿éëýý ñàéí áîëîâñðóóëæ, ººðèéí ñàéí îéëãîæ ìýäñýí ç¿éëýý òàéëáàðëàí ñóðàã÷äàä ìýäýýëýë äàìæóóëäàã áàéñàí àðãà ç¿é òîõèðîõã¿é áîëæ áàãø íàðààñ ººðèéí çààäàã õè÷ýýëèéíõýý àãóóëãà áîëîí áàãøëàõ àðãà ç¿éãýý òàñðàëòã¿é øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëæ áàéõ íºõöºë áàéäëûã øààðäàõ áîëñîí áèëýý.

Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýýä õýäýí æèë ºíãºðñºí õýäèé ÷ áàãø á¿ð ººðèéí çààäàã õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòàà á¿ðýí ã¿éöýò óõààðàí îéëãîæ, ò¿¿íèéã ìºí ÷àíàðààð íü õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãàà ýíý öàã ¿åä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã ¿íäýñíèé êèððèêþëèìä òóñãàí á¿õ õè÷ýýëèéí àãóóëãà, àðãà ç¿éãýýð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ øèéäâýð áîäëîãûí ò¿âøèíä ãàðñàí íü áàãø íàðààñ îäîîãèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíäàà øèíý ñýòãýëãýý, øèíý ¸ñ ç¿é, øèíý àðãà áàðèëààð õàíäàæ õè÷ýýëýý øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëæ àæèëëàõûã õ¿ñ÷ áóé õýðýã þì.

ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíààã õè÷ýýë äýýð òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü öîî øèíý ç¿éë áèø. Ó÷èð íü ìàíàé áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ãîë ¿çýë ñàíàà ñóó÷èõñàí áàéäàã. ¯¿íèéã òîäîðõîé æèøýýãýýð òà á¿õýíä òàíèëöóóëúÿ.

Á¿ä¿¿â÷ 1.

6


ÅÁÑ-èéí çîðèëãî íü ÒÕÁ-ûí çîðèëãîä áàðèìæààëñàí áàéäàã.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí çîðèëãî:

Èðýýä¿éí èðãýäýä áàéãàëü àõóéí õóâüä ñ¿éðýëã¿é, ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð àøèãòàé, íèéãìèéí õóâüä øóäàðãà øèéäâýð ãàðãàõ, àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éë, ¿íäñýí çàð÷èì, ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã òîîöîí àñóóäàëä õàíäàõ ÷èãëýëýýð íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ ÷àäâàðûã õóâü õ¿í á¿ðò ýçýìø¿¿ëýõýä îðøèíî.

Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí çîðèëãî:

Îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éí íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ öîãö ÷àäàìæ á¿õèé á¿òýýë÷, ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýòýé, íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàõ ÷àäâàðòàé èðãýí òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.

Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öîãö ÷àäàìæóóä íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí öîãö ÷àäàìæóóäòàé óÿëäààòàé.

Îëîí ñàëáàðûí óÿëäàà õîëáîîí äýýð

àñóóäëûã òàíèí ìýäýæ ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëàõ

Íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàõ áîëîí ñóäëàí øèíæëýõ àðãà áàðèëä

ñóðàëöàõ

Àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü àâ÷ ¿çýõ

Íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí äàâõàðãûí

õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñà-íààã õóâààëöàõ, ñýòãýë

ñàíààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ

ªºðèéãºº äàé÷ëàí ººðò

áàéãàà ìýäýýëëýý áàÿëàã áîëãîõ, ìýäëýã

÷àäâàðàà õýðýãëýý áîëãîí àøèãëàõ

Áóñàäòàé õàìòðàí àæèëëàõäàà òýäíèéã

èäýâõæ¿¿ëýõ, ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí

îðîëöóóëàõ

Ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýãýýð

àñóóäàëä õàíäàõ

Àëèâàà àñóóäëûã áèå äààæ òºëºâëºõ,

øèéäâýðëýõ, ã¿éöýòãýõ

Ýåðýã, ººäðºãººð

íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ, øèéäâýð ãàð-

ãàõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ

¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, áóñäûí ¿çýë áîäëûã ñîíñîõ,

õàìòðàí àæèëëàõ

Á¿òýýõ¿éí öîãö

÷àäàìæÎðøèõóéí

öîãö ÷àäàìæÌýäýõ¿éí

öîãö ÷àäàìæ

Íèéãýìøèõ¿éí öîãö

÷àäàìæ

Á¿ä¿¿â÷ 2

7


Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öîãö ÷àäàìæ áîëîí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí öîãö ÷àäàìæèéã ýçýìø¿¿ëýõ àãóóëãûã ãëîáàë áà ëîêàë ò¿âøíèé àñóóäàëòàé õîëáîæ ñóðãóóëü, áàãø ººðñäºº ñîíãîõ áîëîìæòîé. Жишээ нь:

Áàéãàëü îð÷èíÁàéãàëü îð÷èí ÍèéãýìÍèéãýì Ýäèéí çàñàãÝäèéí çàñàã

Ãëîáàë ò¿âøèíäÁèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õîìñäîë

ßäóóðàë ¯éëäâýðëýë

Ëîêàë ò¿âøèíäÎé íººöèéí õîìñäîë

Àæëûí áàéð Çýýë

ÒÕÁ-ûã ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òóñãàé äèäàêòèê çàð÷ìóóä (èðýýä¿éäýý áàðèìæààëàõ, ñèñòåìòýé ñóðàëöàõ, îðîëöîîí äýýð ñóóðèëàõ, ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìæààëàõ, íýýëò õèéæ ñóðàëöàõ, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ, ¸ñ ç¿é ¿íý öýíèéã ìýäð¿¿ëýõ) íü áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí ¿çýë áàðèìòëàëûí àðãà ç¿éí õºãæëèéí ¿íäýñ õýñýãò òóñãàãäñàí áîëîìæèéã òýíö¿¿ îëãîõ çàð÷èì, ñóäëàõ àãóóëãûã ñîíãîõ çàð÷èì, áàãøëàõóéí çàð÷èì, ñóðàëöàõóéí çàð÷èì, òåõíîëîãèéí çàð÷èì ãýñýí äèäàêòèê çàð÷ìóóäòàé òîõèðäîã.

Èéìýýñ áàãø òà áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòààð ¿íýëýãäýõ¿éöýýð êèððèêþëèìýý áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäâàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã ººðèéí õè÷ýýë äýýðýý òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò íü áàãø íàðûí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õýðýãæèõýýð õèéãäñýí ó÷ðààñ àëü ÷ ò¿âøíèé êèððèêþëèìèéí àãóóëãà, àðãà ç¿éã ñîíãîæ áîëîâñðóóëàõàä та б¿õíèé õàìòûí àæèëëàãàà ÷óõàë þì.

Õè÷ýýëèéí ñýäâèéã ñîíãîõîä îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæèëòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóä îëîí áàéãàà áîëîâ÷ ñîíãîëò õèéõäýý äóðààðàà ñîíãîæ áîëîõã¿é. Èéìýýñ òà á¿õýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí òîäîðõîé íýã àñóóäëûã ñîíãîæ àâàõäàà äàðààõ øàëãóóð (á¿ä¿¿â÷ 3)-ûã àøèãëàí õè÷ýýëèéí ñýäâýý ñîíãîõûã çºâëºæ áàéíà.

8


Энэ сэдэв нь орон нутгийн, үндэсний болон дэлхийн түвшин дэх үйл явц, òýäãýýðèéí хоорондын уялдаа холбоог харуулж чадах уу?

Энэ сэдэв нь хүмүүсийн хэрэгцээ өөрчлөгдсөнтэй холбоо-тойгоор үйл ажиллагааны талбар өөрчлөгдөж байгааг харуулж чадах уу?

Энэ сэдэв нь өнгөрсөнд болон өнөөдөр гаргаж буй шийдвэрүүд ирээдүй үеийнхэнд яаж нөлөөлөхийг харуулж чадах уу?

Энэ сэдэв нь нийгмийн амьдралын үүднээс тогтвортой хөгжлийн гурван асуудлыг хөндөж авч үзэхэд тохирох уу?

Энэ сэдэв нь òîãòâîðòîé õºãæëèéí ãурван асуудлын цар хүрээ болон тэдгээрийн дотор нь байгаа îðîëöîã÷ òàëóóäûí сонирхîë юугаараа зохицох, юугаараа зөрчилдөх вэ ãэдгийг харуулж чадаõ уу?

Энэ сэдэв нь îðîëöîã÷ òàëóóäûí ýсрэг, тэсрэг болон нэгдмэл сонирхлыг нийт нийгмийн сонирхлын үүднээс нэгтгэж нэг болгон боловсруулах боломжèéã õàðóóëæ ÷àäàõ óó ?

Энэ сэдэв нь олон шинжлэх ухааны зааг дээр өргөн хүрээний эсвэл маш нарийн тодорхой мэдлэг дээр суурилж байна уу?

Энэ сэдэв нь суралцагчдын одоогийн болон ирээдүйн амьдралд ямар ач холбогдолтой вэ?

Ýíý ñýäâýýð ýçýìøñýí ìýäëýã ÷àäâàðûã ººð ñýäýâ äýýð áóóëãàí õýðýãëýõ áîëîìæòîé þó?

Òîãò

âîðòî

é õ

ºãæ

ëèéí á

îëî

âñðîë

ýçýì

ø¿¿

ëýõ

õè÷ý

ýëèéí ñ

ýäâè

éã

ñîíãî

õ ø

àëãó

óðÁ¿ä¿¿â÷ 3.Á¿ä¿¿â÷ 3.

9


ßìàð хичээл¿¿ä äээр хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхээ сонгох

Ñîíãîñîí хичээл¿¿äийн ямар сэдвийг үзэх үед óã асуудлыг хөндөх нь тохиромжтойг хичээл бүрийн хувьд гаргах

Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öогц чадамжийн ямар мэдлэг, чадваруудòàé õîëáîæ óã асуудлыг ямар хэмжээнд õºíäºæ àâ÷ ¿çýõèéã òîäðóóëàõ

Áага, суурь, бүрэн дунд боловсролын түвшíèé àãóóëãûí áîñîî áà õºíäëºí õîëáîîã ãàðãàõäàà ¿íäýñíèé êèððèêþëèìä áàðèìæààëàõ

Ñîíãîñîí àãóóëãàà ñîíãîæ áîëîâñðóóëàõäàà õүүхдэд хэт их ачаалал өгөхгүйгээр, тэдний боломжоос хэт өндөр шаардлага тавихгүйгээр асуудлыг шийдвэрлэх

Суралцагчäàä òóõàéí мэдлэг, чадварыг эзэмш¿¿ëýõ ¿éëèéí àëõìóóäûã õóãàöààíû õàìò íàðèéí òºëºâëºñºí äаалгаврóóäûã áîëîâñðóóëàõ

Ýýëæèò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä õичээлийн явцыг үйл ажиллагаа, дэс дарааны хувьд цаг хугацаатайгаар төлөвлөæ áè÷èõ

Áîëîâñðóóëñàí õºòºëáºðèéã õýçýý, ÿìàð õóãàöààãààð õýðýã-æ¿¿ëýõýý òîõèðîõ

Êèððèêþëèìèéã áîäèò õè÷ýýë äýýð õýðýãæ¿¿ëýõýä сургуулийн зүгээс ямар нэг зохицуулалт хийх шаардлагаòàé ýñýõèéã òîäðóóëàõ

Íýã

ñýä

âèéí õ

ýä õ

ýäýí

õè÷ý

ýëèéí ê

èððèþ

ëèì

èéã

áîëî

âñðóó

ëàõà

ä òî

îö

îõ

àñóó

äàë

Õè÷ýýëèéí ñýäâèéã ñîíãîæ àâñíû äàðàà êèððèêþëèìýý õàìòàð÷ áîëîâñðóóëàõäàà òà á¿õýí äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé.

Á¿ä¿¿â÷ 4.Á¿ä¿¿â÷ 4.

10


ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ

Ñýäýâ:Ñýäýâ: Îé

Õàìðàõ õ¿ðýýÕàìðàõ õ¿ðýý:: VIII àíãè

Õýðýãöýý:Õýðýãöýý: Ñóóðü õýðýãöýý:

Ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àæ àìüäðàõ Îðîí íóòãèéíõàà îéí íººö, ò¿¿íèé äàãàëäàõ áàÿëãèéã çºâ

çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ Òàíèí ìýäýõ¿éí õýðýãöýý:

Îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷èíã òàíèí ìýäýõ Îé ìîäíû òºðºë, øèíæ ÷àíàðóóäûã òàíèí ìýäýõ Îéí íººöèéã òàíèí ìýäýõ Îéí ýêîñèñòåìèéí à÷ õîëáîãäëûã òàíèí ìýäýõ

Çîðèëãî:Çîðèëãî: ªºðèéí àìüäàð÷ áóé îðîí íóòãàà òàíèí ìýäýæ, ò¿¿íèé áàÿëãààñ çîõèñòîé õýðýãëýí àõóé àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ àðãà óõààíä ñóðàëöàõ

Îðîí íóòàãòàà óðãàæ áóé îé ìîäíû òàëààð ìýäëýã ýçýìøèõ Îðîí íóòàãòàà óðãàæ áóé îé ìîäûã òàíèí ìýäýõ àðãóóäûã

ýçýìøèõ Îé ìîäíû òàëààðõ ìýäëýãýý àøèãëàí ººðò áîëîí îðîí íóòàãòàà

òóëãàðñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õýðýãëýõ Îðîí íóòãèéíõàà îé ìîäûã íºõºí ñýðãýýõ, õàìãààëàõ ¿éë

àæèëëàãààíä áóñàäòàé õàìòðàí àæèëëàõ

11


Õè÷ý

ýë

Àãóóëãà

Õè÷ýýëèéí ñýäýâ

Õóãàöàà

Ñóäëàãäàõóóí Óð óõààí

Ìî

íãî

ë õý

ë

Ýõèéí çàäëàí øèíæèëãýý

Ýõýä çàäëàí øèíæèëãýý õèéæ, ãîë áà øèíý ñàíààã òîäîðõîéëæ ÷àääàã áîëîõ

Ýõèéí ãîë áà øèíý ñàíààã ººð ñýäýâ ð¿¿ áóóëãàí ýõ çîõèîæ ÷àääàã áîëîõ

ªãëºã÷ ìîä 40 ìèí

Ãàçà

ð ç

¿é

Îéí òàðõàëò

Ìîíãîë îðíû áîëîí îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí îíöëîãèéã ãàçàð ç¿éí çóðàã àøèãëàí òîäîðõîéëæ ÷àääàã áîëîõ

Îéí òàðõàëòûí ó÷èð øàëòãààí, ç¿é òîãòëûã ìýääýã áîëîõ

Îéí çàðèì òàíèõ òýìäýãòýé òàíèëöàæ, òýäãýýðèéã áàéð ç¿éí çóðàãò çºâ õýðýãëýõ, áàéð ç¿éí çóðãèéã óíøèæ ÷àääàã áîëîõ

Ìàíàé àéìãèéí áàéãàëü

80 ìèí

Îéí íººö

Îéí íººöòýé õîëáîîòîé ñòàòèñòèê ìýäýý áàðèìòààñ ººðò õýðýãòýé ìýäýýëëýý îëæ ÷àääàã áîëîõ

Îðîí íóòãèéíõàà îéí ñàíã ÿìàð ÿìàð ìîäíóóä á¿ðä¿¿ëæ áàéãààã òîäîðõîéëæ ÷àääàã áîëîõ

Ìàíàé îðíû îéí íººö

40 ìèí

Íóòãèéí îéãîî çóðàãëàÿ

40 ìèí

Èðãý

íø

èë

¨ñ ç¿é¿íý öýíý

¨ñ ç¿éí ìóõàðäìàë áàéäàëä îðîõîîñ ñýðãèéëæ ÷àääàã áîëîõ

Îé ìîäûã ç¿é çîõèñã¿é õýðýãëýæ áóé ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõîä ººðèéíõºº ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëæ, øèéäâýð ãàðãàõ ïðîöåññò îðîëöîæ ÷àääàã áîëîõ

Îéí íººö áàãàñàæ áóéä õýí áóðóóòàé áý?

80 ìèí

Áèîëî

ãè Îéí ýêîëîãèéí à÷

õîëáîãäîë

Îé ìîäíû ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäëûã ìýääýã áîëîõ

¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, áóñäûã õ¿íäýòãýí ñîíñîæ ÷àääàã áîëîõ

Îéí ýêîñèñòåìòýé òàíèëöàöãààÿ

80 ìèí

12


ÌÎÍÃÎË ÕÝËÍÈÉ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÕÝËÍÈÉ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ

Ñýäýâ: Ñýäýâ: ªãëºã÷ ìîä (40 ìèí)

Çîðèëãî:Çîðèëãî: Áàéãàëèéí íººö õÿçãààðòàé, õ¿íèé õýðýãöýý, øóíàë õÿçãààðã¿é ãýäãèéã óõààðàí çºâ ¸ñ ç¿éòýéãýýð àñóóäàëä õàíäàæ, øèéäâýð ãàðãàõàä ñóðàëöàõ

Õè÷ýýëèéí ÿâö:Õè÷ýýëèéí ÿâö:

Õè÷ýýëèéí Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò ýëåìåíò (õóãàöàà) (õóãàöàà)

ÁàãøèéíÁàãøèéí¿éë àæèëëàãàà¿éë àæèëëàãàà

Ñóðàëöàã÷èéí Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà¿éë àæèëëàãàà

Ñýäýëæ¿¿ëýõ(5 ìèí)

“ªãëºã÷ ìîä” (ÒªÌ 1) ýõèéã óíøèæ ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä àíõààðàëòàé ñîíñîíî.

Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýí òàâèõ(10 ìèí)

Õî¸ð õî¸ðîîðîî ÿðèëöàí ýõèéí ãîë áà øèíý ñàíàà íü þó áàéñíûã ãàðãàæ èðýõ äààëãàâàð ºãíº.

Ýõèéí ãîë áà øèíý ñàíààã õîîðîíäîî õàìòðàí ÿðèëöàæ, äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷ýýä, áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.

Äàðààõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà. Õ¿¿ä ÿìàð ÿìàð õýðýãöýý

áàéíà áý? Õ¿¿ õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä

ìîäòîé õýðõýí õàðüöàæ áàéíà âý?

Õ¿¿ áîëîí ìîäíû àìüäðàë õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéíà âý?...

Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ(15 ìèí)

Ýõèéã äàðààõ 2 áàéäëààð ººð÷ëºí áè÷¿¿ëíý:1. ªâãºí, à÷ õ¿¿òýéãýý õîæóóë

äýýð èðýõýä õ¿¿ íü óã ìîäíû àìüäðàëûí ò¿¿õèéã àñóóíà. Ýíý õî¸ðûí ÿðèà õýðõýí ºðíºñíèéã

2. Õ¿¿ãèéí îðîíä ÷è áàéñàí áîë óã ¿éë ÿâäëûã õýðõýí ººðººð òºãñãºõ òàëààð

Ñàëàà á¿ðèéí áàðóóí òàëä ñóóñàí ñóðàëöàã÷èä ýõíèé àñóóäëûí õ¿ðýýíä, ç¿¿í òàëä ñóóñàí ñóðàëöàã÷èä õî¸ð äàõü àñóóäëûí õ¿ðýýíä ýõ çîõèîæ áè÷íý.

13


Õóãàöàà äóóññíûã ñàíóóëààä çîõèîìæîî óíøèæ òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Õàðèëöàí áèå áèåäýý ººðèéíõºº áè÷ñýí çîõèîìæèéã òîä, óðàí ÿðóó óíøèæ ºãíº.

Ñóðàëöàã÷äûí ã¿éöýòãýëä õÿíàëò òàâüæ, 4 ñóðàëöàã÷èéí áè÷ñýí ýõèéã ñîíãîæ áóñäàä íü òàíèëöóóëíà.

Ñóðàëöàã÷äûí áè÷ñýí çîõèîìæóóäûí õ¿ðýýíä àñóóäàë äýâø¿¿ëýí ÿðèëöàíà.

Ñóðàëöàã÷èä áè÷ñýí ýõýý òàíèëöóóëíà.

Õîîðîíäîî äýâòýðýý ñîëèëöîîä áèå áèåíèéõýý çºâ áè÷ãèéí ä¿ðìèéã øàëãàõ äààëãàâàð ºãíº.

ªºð ºíãèéí ¿çýã àøèãëàí çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã øàëãàíà.

Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ(10 ìèí)

Äàðààõ àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä õàðèëöàí ÿðèëöàæ õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýýðýé.

Ìîä áîëîí õ¿¿ãýýð þóã òºëººë¿¿ëæ áàéíà âý?

ªâãºí à÷ õ¿¿äýý ÿìàð ñóðãàìæ, çàõèàñûã çàõèæ ¿ëäýýñýí áý?

Õ¿í ººðèéí õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä áàéãàëüòàé õýðõýí õàðüöàõ ¸ñòîé áý?

...

Õè÷ýýëýýð þó îéëãîñíîî ñóðàëöàã÷ á¿ð äýâòýðòýý ä¿ãíýí áè÷íý.

Çºâëºìæ Ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü õ¿íèé õýðýãöýý, õ¿ñýë øóíàë õÿçãààðã¿é õàðèí áàéãàëèéí íººö õÿçãààðòàé ãýäãèéã ñóðàëöàã÷äàä îéëãóóëàõ, ìºí õ¿í àëèâàà øèéäâýðèéã ãàðãàõäàà çºâõºí ººðèéãºº áîëîí ºíººäðºº áîäîõ áóñ, ìàðãààø áîëîí èðýýä¿éí áàéãàëü, íèéãìèéí àìüäðàëä ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéí ¿ð ä¿í íü ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîë ãýäãèéã òóíãààí áîäîæ øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãòýé ãýäãèéã îéëãóóëàõàä ÷èãëýñýí.

14


Ìîä:

Õ¿¿:

Ìîä:

ÒªÌ 1ÒªÌ 1ªÃËªÃ× ÌÎÄªÃËªÃ× ÌÎÄ

Ýðò óðüäûí öàãò íýãýí õóø ìîä áàéæýý. Òýðýýð íýãýí æààë õ¿¿ä èõ õàéðòàé þìñàíæýý. Õ¿¿ ºäºð á¿ð õ¿ð÷ èðýýä îéí õààí áîëæ, ìº÷ð¿¿ä äýýð íü ñàâëàí ñóóæ, ñàìðûã íü èäýæ õî¸óëàà ºäºðæèí ñàéõàí òîãëîäîã áàéæýý. Õ¿¿ ÿäàðñàí ¿åäýý ò¿¿íèé ñ¿¿äýðò íü óíòààä ºãíº. Õ¿¿ ìîäîíä, ìîä ÷ õ¿¿ä èõ õàéðòàé áàéäàã àæ. Öàã õóãàöàà ºíãºð÷ õ¿¿ òîì áîëñíîîð ìîä ¿ðãýëæ ãàíöààðàà áàéäàã áîëæýý. Íýãýí ºäºð õ¿¿ ìîäîí äýýð èðýõýä òýðýýð èõýä áàÿðëàæ:

Õ¿¿ ìèíü õ¿ðýýä èðýâ ¿¿. Äýýøýý àâèðààä ìº÷ð¿¿äýýñ ìèíü áàðèàä ñàâëàà÷, ñàìðààñ ìèíü èäýæ, ñ¿¿äýðò ìèíü òîãëîîä àç æàðãàëòàé áàéãàà÷ õýìýýõýä Äýýøýý àâèðàõàä äýíä¿¿ òîì áîëæýý áè. Õàðèí þì õóäàëäàí àâ÷ àç æàðãàëòàé áàéìààð áàéíà. Íàäàä õýäýí òºãðºã ºãºº÷ ãýæýý.Õ¿¿ ìèíü íàäàä ÷àìä ºãºõ ìºíãº àëãà äàà. Õàðèí íàäàä ñàìàð ë áàéíà. Õ¿¿ ìèíü ÷è ýäãýýðèéã çàðààä ìºíãºòýé áîëîîä àç æàðãàëòàé áîëîõ áàéõ ãýæýý.

15


Õ¿¿ ìîäîíä àâèðàí ãàðààä óðãàñàí á¿õ ñàìðûã íü àâ÷ õîò ðóóãàà ÿâæýý. Ìîä ÷ áàÿðòàé áàéâ. ¯¿íýýñ õîéø îëîí æèë ºíãºðñººð ìîä èõ ë óéòãàðòàé õàðàãäàíà. Ãýòýë íýãýí ºäºð õ¿¿ã èðýõýä ìîä õàìàã ìº÷ðºº ñýãñðýí ìàø èõ áàÿðëàæýý.

Õ¿¿ ò¿¿íèé ìº÷ð¿¿äèéã òàñäàí àâ÷ áàéøèíãàà áàðèõààð ÿâæýý. Ìîä óäààí óóëçààã¿é õ¿¿òýéãýý óóëçàæ ò¿¿íä òóñ áîëñîíäîî èõ ë áàÿðòàé ¿ëäæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø îëîí æèë ºíãºð÷ýý. Íýãýí ºäºð õ¿¿ ìîäîí äýýð äàõèí èðýõýä ìîä ìàø èõýýð áàÿðëàæ áàéñàí áîëîâ÷ èõ ë ñóëõàí äóóãààð:

Ìîä:

Õ¿¿:

Ìîä:

Õ¿¿ ìèíü íàä äýýð àâèðààä ìº÷èð äýýð ìèíü ãàð÷ ñàâëàí àç æàðãàëòàé áàéãàà÷ ãýõýäÌîäîíä àâèðúÿ ãýõýýð äààí÷ çàâ àëãà. Õàðèí áàéøèí õóäàëäàí àâ÷ àìàð òàéâàí àìüäàð÷, ýõíýð õ¿¿õýäòýé áîëìîîð áàéíà. ¯¿íèé òóëä íàäàä áàéøèí õýðýãòýé. Íàäàä áàéøèí ºãºº÷ ãýæýý. Íàäàä áàéøèí áàéõã¿é. Îé áîë ìèíèé ãýð, õàðèí ÷è ìèíèé ñàëàà ìº÷ð¿¿äèéã àâààä áàéøèí õèé. Òýãýýä ÷è àç æàðãàëòàé áàéõ áîëíî ãýæýý.

Íààø èð õ¿¿ ìèíü èðýýä òîãëî õýìýýí øèâíýõýä Áè èõ õºãøèðñººí. Îäîî òîãëîíî ãýäýã íàäàä óéòãàðòàé. Õàðèí çàâèàð àëñàä àÿëìààð áàéíà. Íàäàä çàâü ºãºº÷ äýý ãýõýäÈõ áèåèéã ìèíü òàéð÷ çàâü õèéãýýä õ¿ñëýý áèåë¿¿ë äýý ãýæýý.

Ìîä:Õ¿¿:

Ìîä:

Õ¿¿ ìèíü íàìàéã óó÷ëààðàé. Íàäàä ÷àìä ºãºõ þì þó ÷ ¿ëäñýíã¿é äýý. Ñàìàð ÷ ¿ã¿é áîëñîí ãýõýäÑàìàð ÷ºìºõºä ø¿ä ìààíü äààí÷ äààõã¿é áîëñîí ãýâ.Ìèíèé á¿õèé ë ñàëàà ìº÷èð ¿ã¿é áîëñîí òóë ÷è ¿¿í äýýð ñàâëàí òîãëîæ ÷àäàõã¿é íü äýý ãýõýäÌº÷èð äýýð ÷èíü òîãëîõîä íàñ ìèíü äààí÷ õºãøèð÷ýý. Ìèíèé áèå ÷ áàéõã¿é áîëñîí òóë ÷àìä àâèðàõ ÷ þì àëãà äàà.Ìîäîíä àâèðíà ãýõýä äýíä¿¿ ÿäàð÷ýý áè.Íàìàéã óó÷ëààðàé áè ÷èíèé õ¿ññýí á¿õíèé ºãüå ãýæ áîäñîí ÷ äààí÷ þó ÷ ¿ëäñýíã¿é. Îäîî áè ºâãºí õîæóóë áîë÷èõñîí ó÷ðààñ óó÷ëààðàé ãýõýäÍàäàä îäîî òèéì èõ þì õýðýãã¿é ýý. Æààõàí ñóóæ àìðàõ ë çàé áàéâàë áîëëîî. Áè èõ ÿäàð÷ áàéíà ãýõýä õîæóóë ººðèéãºº ºíäèéëãºæ Õºãøèí õîæóóë äýýð àìàð÷ áîëíî. Íààø èð õ¿¿ ìèíü ñóóæ àìàð ãýõýä õ¿¿ ñóóæ ìîä ÷ áàÿðòàé áàéëàà.

Õ¿¿ ìîäûã òàéðààä çàâü õèéæ àÿëàëä ÿâæýý. Ìîä ÷ áàÿðòàé áàéëàà. Ãýâ÷ öààíàà íýã ë óéòãàðòàé. Îëîí æèëèéí äàðàà õ¿¿ã ýðãýí èðýõýä:

Ìîä:

Õ¿¿:Ìîä

Õ¿¿:Ìîä:Õ¿¿:Ìîä:

Õ¿¿:

Ìîä:

16


ÃÀÇÀÐ Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÃÀÇÀÐ Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ

Ñýäýâ: Ñýäýâ: Ìàíàé àéìãèéí áàéãàëü (80 ìèí)

Çîðèëãî:Çîðèëãî: Áàéãàëèéí åðºíõèé òºðõèéã ä¿ðñëýí, àæèãëàõ çàìààð îéí òàðõàëòûí ó÷èð øàëòãààí, ç¿é òîãòëûã îëîõ





Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ( 5 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äûã 1-5 òîîëóóëæ áàãò õóâààíà.

Ñóðàëöàã÷èä 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýä õýäýí áàãò õóâààãäàíà.

Òà íàð àéìãèéíõàà ÿìàð ÿìàð ñóìäààð ÿâæ ¿çñýí âý?

Òà íàðûí î÷ñîí ñóìäàä ÿìàð óóëñ, îé ìîä, ãîë ìºðºí, àí àìüòàí, óðãàìàë áàéñàí áý?

Áóñàä ñóìäààñàà îíöëîã ÿëãààòàé ç¿éëñ áàéñàí óó?

Ñóðàëöàã÷èä áàã äîòðîî ººðèéí î÷ñîí ñóìäûíõàà óóëñ, ãîë ìºðºí, àí àìüòàí, óðãàìàë, áàéãàëü öàã óóðûí îíöëîãèéí òàëààðõ ìýäýýëëýý õîîðîíäîî ñîëèëöîíî.


Áàã á¿ðò Õýíòèé àéìãèéí äàñãàëûí çóðãèéã (ÒªÌ 1) òàðààæ ºãíº.

ßðèëöñàí ç¿éëýý äàñãàëûí çóðàã äýýðýý áóóëãàí çóðàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãèéí ãèø¿¿ä õàìòðàí ººðñäèéí î÷ñîí ñóìäûí áàéðøëûã äàñãàëûí çóðàã äýýð îëæ òóõàéí ñóìäàä áàéñàí óóëñ, îé ìîä, ãîë ìºðºí, àí àìüòàí, óðãàìëûã òîéìëîí çóðíà.

Ñóðàëöàã÷äàä òóõàéí ç¿éëñ ñóìûí àëü õýñýãò áàéðëàæ áàéãààã çóðàõäàà òýäãýýðèéí òàðõàëò, õàìðàõ õ¿ðýýã õàðãàëçàí ººðñäèéí ìýääýã òàíèõ òýìäãýý àøèãëàõ ýñâýë øèíýýð òàíèõ òýìäýã çîõèîí õýðýãëýæ áîëîõûã ñàíóóëààðàé.

¯ð ä¿íãýý òàíèëöóóëàõ(20 ìèí)

Áàãóóäàä çóðñàí çóðãàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãóóäûí çóðãèéã ñàìáàðò áàéðëóóëíà.

Áàã òóñ á¿ð ººðñäèéí çóðãàà 3 ìèíóòàä áàãòààí òàíèëöóóëíà.

17


Çàâñàðëàãà

¯ð ä¿íãýý õýëýëöýí ä¿ãíýëò ãàðãàõ(40 ìèí)

Ñóìäàä áàéãàà èæèë ç¿éëñèéã ººð ººð òýìäýãò àøèãëàí çóðñàí ýñýõèéã àæèãëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãóóä áóñàä áàãèéíõàà çóðñàí çóðãóóäûã ººðèéíõºº çóðñàí çóðàãòàé õàðüöóóëæ ñàíàëàà èëýðõèéëíý.

Íýã èæèë ç¿éë äýýð ººð ººð òýìäýãëýãýý õýðýãëýâýë ÿàõ áîë?

Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî îéëãîëöîæ ÷àäàõã¿é.

Ñóðàëöàã÷äûí àøèãëàñàí òýìäýãëýãýýí¿¿äèéã ãàçàð ç¿éí õè÷ýýë äýýð öààøèä ÿìàð íýãäñýí òýìäýãëýãýýãýýð çóðàõûã òàéëáàðëàæ ºãººðýé.

Äàðààõ àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà. Ýäãýýð ñóìäûí óóëñ, îé ìîä,

ãîë ìºðºí, àìüòàí, óðãàìàë, á¿õ ñóìäàä àäèëõàí áàéíà óó ýñâýë ÿëãààòàé áàéíà óó?

Óóë òîëãîä, ãîë ìºðºí, àìüòàí óðãàìëàà äàãààä áàéãàëèéí åðºíõèé òºðõ íü ÿìàð áàéíà âý?

Áàãèéí ãèø¿¿ä õîîðîíäîî ñàíàëàà ñîëèëöîîä, ¿ð ä¿íãýý òàíèëöóóëíà.

Áàéãàëèéí òºðõ íü õîîðîíäîî èæèë áîëîí ÿëãààòàéãààð ñóìäûã àíãèëàí á¿ñ÷èëæ áîëîõîîð áàéíà óó? Áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí òàëààðõ ºìíºõ ìýäëýãýý àøèãëàõûã ñàíóóëíà.

Áàãèéí ãèø¿¿ä õàìòðàí ñóìäûí áàéãàëèéí åðºíõèé òºðõèéã õàðüöóóëàí àæèãëàæ àéìãèéíõàà àëü õýñýãò áàéãàëèéí ÿìàð á¿ñ, á¿ñë¿¿ð áàéãàà òàëààð ººðèéíõºº òààìàãëàëûã äýâø¿¿ëæ òàíèëöóóëíà. Èíãýõäýý ÿàãààä èéì á¿ñë¿¿ðò áàéãààã îðøèí áóé àìüòàí, óðãàìàëòàé íü õîëáîí ¿íäýñëýëòýéãýýð áóñàä áàãòàà òàíèëöóóëíà.

Áàã òóñ á¿ðò байгалийн бүс бүслүүрийн онцлогийн тухай мэдээлэл (ÒªÌ 2)-èéã òàðààæ ºãººä ººðñäèéí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà çºâ ýñýõèéã õàðüöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

ÒªÌ 2 äýýðõ ìýäýýëýëòýé óíøèæ òàíèëöààä ººðñäèéí çóðñàí çóðàã áîëîí áóñàä ¿ð ä¿íòýéãýý õàðüöóóëàí ººðèéí ñóì, àéìãàà áàéãàëèéí ÿìàð á¿ñ á¿ñë¿¿ðò áàéãààã тодорхойлно.

18


Ñóðàëöàã÷äûí á¿òýýõ¿éí öîãö ÷àäàìæèíä õóâü íýìðýý îðóóëàõààð àæèãëàõ, àæèãëàñàí ç¿éë äýýðýý ¿íäýñëýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà áîäèò ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ ãýñýí ÷àäâàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýæ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿ñ, á¿ñë¿¿ðèéí çóðàã (ÒªÌ 3)-èéã ñàìáàðò áàéðëóóëíà.

Äàðààõ ÷èãë¿¿ëýõ àñóóëòóóäûí õ¿ðýýíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà. Ìàíàé îðíû àëü õýñãýýð

(õîéä, ºìíºä, áàðóóí, ç¿¿í) îé èë¿¿ óðãàñàí áàéíà âý?

Ýäãýýð îé óðãàñàí ãàçðóóäàä èõýâ÷ëýí õîòãîð ã¿äãýðèéí ÿìàð õýëáýð çîíõèëæ áàéíà âý?

Îé óðãàñàí ãàçðûí óóð àìüñãàëûí îíöëîã ÿìàð áàéíà âý? ...

Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí çóðãààñ îéí òàðõàëòûã åðºíõèéëºí òîäîðõîéëæ, ººðèéí àéìàã, ñóìûí îéí òàðõàëòûã áàðèìæààëàí õààãóóð òàðõñíûã òîäîðõîéëîõäîî õîòãîð ã¿äãýðèéí ÿìàð õýëáýðò, óóð àìüñãàëûí ÿìàð íºõöºëä, ÿìàð ÿìàð àéìãóóäààð ãýõ ìýò îé óðãàõ íºõöëèéã àæèãëàí ãàðãàíà.

ЗөвлөмжÌàíàé îðíû õîéä õýñãèéí óóëàðõàã ãàçàð áóþó Õàíãàé, Õýíòèé, Õºâñãºëèéí óóëñààð îé óðãàñàí áàéäàã íü õîéä õýñãèéí õàðüöàíãóé ºíäºðëºã, óóëàðõàã ãàäàðãàòàé õîëáîîòîé. Òóõàéí íýã óóëûí õóâüä àâ÷ ¿çâýë èõýâ÷ëýí óóëûíõàà àðààð, äýýä õýñãýýð îé óðãàäàã. Ó÷èð íü óóëûí ýíãýð áóþó ºâºð õýñýã íàðíû èë÷ ãýðëèéã ñàéí õ¿ëýýæ àâäàã ó÷ðààñ õàðüöàíãóé õóóðàé, ÷èéã áàãàòàé áîëæ îé óðãàõ íºõöºë á¿ðäýõã¿é. Óóëûí äýýä õýñãýýð áóþó äýýøëýõ òóòàì àãààðûí òåìïåðàòóð áóóð÷, óíàõ õóð òóíàäàñ íýìýãäýõ òóë õàðüöàíãóé ñýð¿¿í, ÷èéãëýã áîëæ îé óðãàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Ýäãýýðýýñ ä¿ãíýâýë ìàíàé îðíû óóëàðõàã õîéä õýñãýýð, ñýð¿¿í ÷èéãëýã íºõöºëä îé òàðõàí óðãàäàã ãýæ õýëæ áîëîõ áºãººä õýðýâ óóð àìüñãàëûí äóëààðàë, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëºº èõ áàéõ òóñàì ìàíàé îðíû îé óñòàæ ìºõºõ íü òºäèé ÷èíýý õóðäàí áàéõ áîëíî ãýäýã ñàíààã ºã÷ áîëíî. Ýíý ñàíàà íü äàðààãèéí õè÷ýýëä õºòºëæ, îéí íººöºº ñóäàëæ ìýäýõ ñýäëèéã áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí.

19


ÒªÌ 1ÒªÌ 1

ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃ

20


ÒªÌ 2ÒªÌ 2

ÁÀÉÃÀËÈÉÍ Á¯Ñ Á¯ÑË¯¯ÐÈÉÍ ÎÍÖËÎÃÁÀÉÃÀËÈÉÍ Á¯Ñ Á¯ÑË¯¯ÐÈÉÍ ÎÍÖËÎÃ

Ìàíàé îðíû õîéä õýñýã îéò-õýýðèéí á¿ñýä /îé íü áàãà, õýýð íü èõ/ áàãòäàã. Îéò õýýðèéí á¿ñèéí îé íü ìàíàé îðíû îéí ãîë íººöèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Îé íü åðºíõèéäºº ñèéðýã áºãººä øèíýñ, íàðñ, õóñ, óëèàñ çýðýã õîëèëäîí óðãàõ áà áóãà, áîð ãºðººñ, æèðõ, õýðýì, õºõºº, òîíøóóë ýëáýã òààðàëäàíà. Õýýðèéí á¿ñèéí óðãàìàëøèëòàé ãàçàðò òàðâàãà, çóðàì, ¿õýð îãîäîé, òîãîðóó, ýëýý, ¿íýã, ÷îíî ýëáýã áàéäàã.

Ìîäã¿é, ºâñëºã óðãàìàë çîíõèëñîí îéò-õýýðèéí á¿ñýýñ óðàãø çàëãàí îðøèõ íóòãèéã õýýðèéí á¿ñ ãýæ íýðëýäýã. Àìüòäààñ öàãààí çýýð, ¿ëèéí öàãààí îãîòíî, òàðâàãà, ¿íýã, ÷îíî, ýëáýã, óðãàìëààñ õàçààðãàíà, õÿëãàíà, àãü, åðõºã, õèàã, õàðãàíà ãîëëîí óðãàíà. Ýíý á¿ñèéí ãîë èíäèêàòîð àìüòàí íü òàðâàãà þì. ªºðººð õýëáýë òàðâàãà òààðàëäâàë õýýðèéí á¿ñèéí øèíæ áàéíà ãýæ îéëãîæ áîëíî.

Õ¿í àìüòàí õîâîð, õóóðàé, õýò õàëóóí, òà÷èð ñèéðýã óðãàìàëòàé, óðñãàë óñ ìàø õîâîð, ýëñ õàéðãàí õºðñòýé. Çàã, ãî¸î, ìîíãîë ºâñ, øàâàã, áóäàðãàíà, òîîðîé, ãèø¿¿í çýðýã õóóðàé, õàëóóí íºõöºëä òîõèðñîí óðãàìàë óðãàõ áà õàâòãàé, ìàçààëàé, áºõºí çýðýã àìüòàä äàñàí çîõèöîæ àìüäàðäàã ýíý á¿ñèéã ãîâü áà öºëèéí á¿ñ ãýäýã. Ýíý á¿ñýä óðãàõ çàãàí îéã çàðèìäàà îéí íººöºä îðóóëàí òîîöäîã.

Ìàíàé îðîíä áàéãàëèéí ýäãýýð ¿íäñýí á¿ñ¿¿ä ÿëãàðàõûí çýðýãöýý ºíäºð óóëàíä æèøýýëáýë, Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé, Ìîíãîë Àëòàéí óóëñàä ºíäºð óóëûí áîñîî á¿ñë¿¿ð èëýðäýã. Ýíýõ¿¿ áîñîî á¿ñë¿¿ð èëýðäãèéí ó÷èð íü äýýøëýõ òóñàì àãààðûí òåìïåðàòóð áóóðäàã ç¿é òîãòëûí äàãóó óóë ººä ºãñºõ òóòàì àãààðûí òåìïåðàòóð áóóð÷, óíàõ õóð òóíàäàñ íýìýãäýõ òóë óðãàõ óðãàìàë, àìüäðàõ àìüòàä ÿëãààòàé áîëæ èðäýã. Òèéìýýñ ìàíàé îðíû õîéä õýñãèéí óóëàðõàã ñýð¿¿í, ÷èéãëýã Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèéí óóëñààð îé óðãàäàã áàéíà.

21


ÒªÌ

3Òª

Ì 3

22



Ñýäýâ: Ñýäýâ: Ìàíàé îðíû îéí íººö (40 ìèí)

Çîðèëãî:Çîðèëãî: Áèå äààæ áîëîí õàìòðàí àæèãëàëò õèéõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà áîäèò ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàí ñóäëàõ çàìààð îðîí íóòãèéíõàà îéí íººöèéã òàíèí ìýäýõ





ªìíºõ õè÷ýýëèéã ñýðãýýí ñàíóóëàõ(5ìèí)

Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿ñ, á¿ñë¿¿ðèéí çóðãèéã ñàìáàðò áàéðëóóëíà.

Ìàíàé îðíû àëü õýñãýýð îé òàðõñàí áàéíà áý?

Ìàíàé îðíû õîéä õýñãèéí óóëàðõàã ãàçàð áóþó Õàíãàé, Õýíòèé, Õºâñãºëèéí óóëñààð îé ìîäòîé.

Øèéäâýðëýõ àñóóäàë 1

Ìàíàé óëñ áóñàä óëñòàé õàðüöóóëâàë îéí íººöººð ÿìàð þì áîë?

Ñóðàëöàã÷ á¿ð ººðèéíõºº òààìàãëàëûã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷íý.


Ñóðàëöàã÷äûí áè÷èæ áóéä õÿíàëò òàâüæ, ÿëãààòàé áàéð ñóóðüòàé ñóðàëöàã÷äûã àæèãëàæ, òýäíýýñ ñîíãîëò õèéæ ¿çýë áîäëûã íü ñîíñîíî.

Îéí íººöººð áàÿëàã, äóíä çýðýã, õîìñ ãýæ ¿çýæ áóé ñóðàëöàã÷äûí òºëººëëººñ íýã íýã ñóðàëöàã÷ ººðèéí áè÷ñýí òààìàãëàëûã áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.

Ñóðàëöàã÷äûí äóíä ìàíàé óëñ îéí íººöººð èõ, áàãà ãýñýí ÿëãààòàé áàéð ñóóðü áèé áîëîõ áºãººä ¿¿íèéã øèéäâýðëýõèéí òóëä ñàìáàðò ¯ç¿¿ëýí 1-èéã áàéðëóóëíà.

¯ç¿¿ëýíã àæèãëààä ººðñäèéí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà øàëãàæ, ¿ð ä¿íãýý ä¿ãíýí áè÷èæ áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.

ßìàð óëñ îðíóóä îéí íººöººð èõ áàéíà âý?

Ìàíàé õî¸ð õºðø îðîí îéí íººöººð ÿìàð áàéíà âý?

Îðîñ, ÀÍÓ, Áðàçèë... Îðîñ, Õÿòàä 2 ìàíàé

óëñààñ îéí íººöººðºº èõ áàéíà.

...

23


Äýëõèéí óëñ îðíóóäûã îéí íººöººð íü æàãñààâàë ìàíàé óëñ õýää¿ãýýð áàéðàíä îðîõ áîë?

Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí òààâàðëàæ áóé òîîã õýëíý.

Ñóðàëöàã÷äàä äýëõèéí çàðèì óëñ îðíóóäûí îéí íººöèéí òóõàé ñòàòèñòèê ìýäýý (ÒªÌ 1)-ã òàðààæ ºãíº.

Äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà õàðüöóóëàí ä¿ãíýæ áè÷íý.

221 óëñààñ 53–ð áàéðàíä îéí íººöººðºº æàãñàæ áàéãàà þì ÷èíü îéí íººöººð èõ îðíû òîîíä îðîõ óó?

Õýäèéãýýð ìàíàé óëñ îéí íººöººð 53-ðò æàãñàæ áàéãàà ÷ íèéò ãàçàð íóòãèéí 6.45%-ã îé ýçýëæ áàéãàà ó÷èð îéí íººöººð õîìñ îðíû òîîíä îðäîã.

Øèéäâýðëýõ àñóóäàë 2.

Ìîíãîë óëñûí îéí ãîë íººö ÿìàð àéìãóóäàä áàéäàã âý?

Îéòîé àéìãóóäûí íýðñèéã æàãñààí, ýäãýýð àéìàã îéí íººöººð ÿìàð áàéõ òàëààð ººðèéíõºº òààìàãëàëûã áè÷èæ òàíèëöóóëíà.


Ìîíãîë óëñûí îéí ñàíãèéí òàëáàé, íººöèéí õýìæýýã àéìãóóäààð ãàðãàñàí ñòàòèñòèê ìýäýý (ÒªÌ 2)-ã òàðààæ ºãíº. Õ¿ñíýãòýí äýýðõ ìýäýýëëèéã àæèãëóóëàí ººðñäèéí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà øàëãàõ äààëãàâàð ºãíº.

ÒªÌ 2 äýýðõ ìýäýýëëèéã àøèãëàí ººðèéíõºº òààìàãëàëûã øàëãàíà.


Ìàíàé àéìàã îéí íººöººð áóñàä àéìàãòàé õàðüöóóëàõàä ÿìàð áàéíà âý?

Õýíòèé àéìàã îéí íºº-öººð õýää¿ãýýð áàéðàíä îðæ áàéãààã ãàðãàíà.

Ìàíàé àéìàã õýäýí ñóìòàé áèëýý?

Ìàíàé àéìãèéí á¿õ ñóìä îéòîé áîëîâ óó?

23 ñóìòàé. ßìàð ñóìäóóä îéòîé ãýæ

¿çýæ áàéãààãàà ñóðàëöàã÷ á¿ð òýìäýãëýí áè÷íý.


Õýíòèé àéìãèéí îéí òàðõàëòûí çóðàã (ÒªÌ 3)-ã ñàìáàðò áàéðëóóëíà.

Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí áè÷ñíýý ñàìáàðò áàéãàà ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëíà.

Ìàíàé àéìàã 23 ñóì áºãººä íóòãèéí õîéä õýñãýýð îðøäîã 11 ñóì àéìãèéí îéí íººöèéã á¿ðä¿¿ëäýã þì áàéíà.

24



Ìàíàé àéìãèéí îéí ñàíã ÿìàð ÿìàð ìîäíóóä á¿ðä¿¿ëäýã áîë?

Ìàíàé ñóì áóñàä ñóìòàéãàà õàðüöóóëàõàä îéí íººöººð ÿìàð áîë?

Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí òààìàãëàëûã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷ýýä áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.


Õýíòèé àéìãèéí îéí ñàíãèéí òàëáàé, íººöèéã ñóìäààð (ÒªÌ 4) áîëîí ìîäíû òºðëººð (ÒªÌ 5) ãàðãàñàí ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã òàíèëöóóëíà.

ªºðñäèéí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà áîäèò ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàí ¿ð ä¿íãýý òàíèëöóóëíà.

Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ (5 ìèí)

Ñóì, àéìàã, óëñûí õýìæýýíèé îéí íººö¿¿äèéí òàëààðõ òîî áàðèìòàí äýýðýý òóëãóóðëàí íýãäñýí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõàä ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëíý.

Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí ä¿ãíýëòýý äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷èæ õàæóóãèéíõàà ñóðàëöàã÷èä òàíèëöóóëíà.

Çºâëºìæ Ýíý õºòºëáºðò òóõàéí ñóðàëöàã÷èéí àìüäàð÷ áóé ñóì, àéìàã, Ìîíãîë óëñ áîëîí áóñàä îðíóóäûí îéí íººöèéí òàëààðõ ñòàòèñòèê ìýäýý áàðèìò äýýð òóëãóóðëàí ñóðàëöàã÷äàä õýðõýí ìýäëýãèéã ººðººð íü á¿òýýëãýæ áîëîõ àðãà ç¿éí àëõìóóäûã òîäîðõîé äýñ äàðààëàëòàéãààð àâ÷ ¿çñýí. ªºðººð õýëáýë, ñóðàëöàã÷ ººðºº áèå äààí áîëîí õàìòàð÷ àæèãëàõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà áàãøèéí ºãñºí ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàõ çàìààð ººðèéíõºº òààìàãëàëûí çºâ, áóðóóã øàëãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ ãýñýí òàíèí ìýäýõ¿éí àðãóóäûã ýçýìøèõ ÿâöäàà ýäãýýð àðãûí òóñëàìæòàéãààð ººðò õýðýãòýé ìýäýýëëýý îëæ àâàõàä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíû àëõìóóä áîëãîí òºëºâëºñºí.

Ñòàòèñòèêèéí ìýäýý áàðèìò òîäîðõîé õóãàöààòàéãààð øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã òóë áàãø òà òóõàéí ¿åèéíõýý øèíý ñòàòèñòèê òîî áàðèìòóóäûã îëæ öóãëóóëàí áîëîâñðóóëàëò õèéãýýä õè÷ýýëäýý õýðýãëýýðýé. Èíãýõäýý ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã õààíààñ àâñàí õýäýí îíû ìýäýý áàðèìò áîëîõûã ñàíóóëæ õýëýýðýé.

Ýíý óäààãèéí õè÷ýýëèéí òºëºâëºëòèéí àëõìóóäûã òà óñíû íººöèéí òàëààð àâ÷ ¿çýõäýý áóóëãàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áºãººä ãàãöõ¿¿ óñíû íººöòýé õîëáîîòîé ñóì, àéìàã, óëñûí õýìæýýíèé ñòàòèñòèê ìýäýýëë¿¿äèéã áýëòãýõ õýðýãòýé áîëíî.

25


¯Ç¯¯ËÝÍ 1.¯Ç¯¯ËÝÍ 1.

ÒªÌ 1.ÒªÌ 1.Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí îéí ñàíãèéí òàëáàé (2007 îíû áàéäëààð)Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí îéí ñàíãèéí òàëáàé (2007 îíû áàéäëààð)

Ýçëýõ áàéð

Óëñûí íýðÎéí ñàíãèéí òàëáàé, êì2

Òóõàéí óëñûí ãàçàð íóòãèéí îéí òàëáàéí ýçëýõ õýìæýý, %

1 ÎÕÓ 8,085,986 47,35 %

2 Áðàçèë 4,714,920 55,37 %

3 Êàíàä 3,101,340 31,06 %

4 ÀÍÓ 3,034,070 31,51 %

5 Õÿòàä 2,054,056 21,40 %

6 Australia 1,632,912 21,23 %

7 Êîíãî 1,329,707 56,71 %

8 Èíäîíåç 847,522 45,56 %

9 Ïåðó 685,536 53,34 %

10 Ýíýòõýã 677,598 21,17 %

23 ßïîí 248,648 65,79 %

25 Ôèíëÿíä 225,100 66,52 %

53 Ìîíãîë 100,868 06,45 %

Æè÷: Í¯Á-í ñòàòèñòèêèéí ñàëáàðûí 2007 îíä ãàðãàñàí ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã àøèãëàâ. Óã ìýäýýëëèéí äýëãýðýíã¿éã áàãø òà google.com õàéëòûí ñèñòåì ð¿¿ îðîîä List of countries by forest area ãýñýí ò¿ëõ¿¿ð үгèéã àøèãëàí àâàõ áîëîìæòîé.

Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí íóòàã äýâñãýðèéí õýäýí õóâèéã Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí íóòàã äýâñãýðèéí õýäýí õóâèéã îé á¿ðõäýãèéã õàðóóëñàí çóðàãîé á¿ðõäýãèéã õàðóóëñàí çóðàã

5%-аас бага

5-15%

15-30%

30-50%

50%-аас дээш

мэдээлэл байхгүй

26


ÒªÌ 2ÒªÌ 2

Ìîíãîë óëñûí îéí ñàíãèéí òàëáàé, íººö (àéìãààð)Ìîíãîë óëñûí îéí ñàíãèéí òàëáàé, íººö (àéìãààð)

Àéìãèéí íýðÀéìãèéí íýðÎéí ñàíãèéí òàëáàé, Îéí ñàíãèéí òàëáàé,

ìÿí.ãàìÿí.ãàÎéí ñàíãèéí íººö, ìÿí.Îéí ñàíãèéí íººö, ìÿí.

øîî. ìøîî. ì33

Àðõàíãàé 1165 128626

Áàÿí-ªëãèé 68 4075

Áàÿíõîíãîð 22 1978

Áóëãàí 1986 188637

Ãîâü-Àëòàé 1930 617

Ãîâüñ¿ìáýð Ìýäýý áàéõã¿é

Äàðõàí -Óóë 5030 79

Äîðíîä 189 7145

Äîðíîãîâü (çàã) 159 50

Äóíäãîâü (çàã) 58 11

Çàâõàí 990 64861

Îðõîí-Óóë Ìýäýý áàéõã¿é

ªâºðõàíãàé279

(203 îé, 76 çàã)20654

(20616 îé, 38 çàã)

ªìíºãîâü (çàã) 1174 542

Õýíòèé 1784 138256

Õîâä (çàã) 644 127

Õºâñãºë 4209 481349

Ñýëýíãý 2226 219170

Ñ¿õáààòàð Ìýäýý áàéõã¿é

Òºâ 1445 141555

Óâñ Ìýäýý áàéõã¿é

Æè÷: http://www.forest.mn âýá ñàéòàí äýýðõ ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã àøèãëàâ.

ÒªÌ 5ÒªÌ 5

Õýíòèé àéìãèéí îéí ñàíãèéí íººö (ìîäíû òºðëººð)Õýíòèé àéìãèéí îéí ñàíãèéí íººö (ìîäíû òºðëººð)

Ìîäíû íýð Øèíýñ Íàðñ Õóø Ãàöóóð ÕóñÓëèàñ,áóðãàñ

Óëèàí-ãàð

Îéí ñàíãèéí íººö, ìÿí.ì3 121743 15048 30365 28 9630 29 375


27


ÒªÌ 3ÒªÌ 3

Õýíòèé àéìãèéí îéí òàðõàëòûí çóðàãÕýíòèé àéìãèéí îéí òàðõàëòûí çóðàã

Òàíèõ òýìäýãÒàíèõ òýìäýã

Àéìãèéí òºâÑóìûí òºâÀéìãèéí õèë

Ñóìûí õèëÍóóðÎé

ÒªÌ 4ÒªÌ 4

Õýíòèé àéìãèéí îéí ñàíãèéí òàëáàé, íººö (ñóìäààð) Õýíòèé àéìãèéí îéí ñàíãèéí òàëáàé, íººö (ñóìäààð)

Ñóìûí íýðÎéí ñàíãèéí òàëáàé,

ìÿí.ãàÎéí ñàíãèéí íººö,

ìÿí.ì3

Áàòíîðîâ 8.666 132

Áàòøèðýýò 593.525 48540

Áàÿí-Àäàðãà 33.474 1416

Áàÿí-Îâîî 8.893 143

Áèíäýð 180.332 13335

Äàäàë 246.237 14650

Æàðãàëòõààí 131.61 942

Íîðîâëèí 79.747 4989

ªìíºäýëãýð 526.212 46521

Õýðëýí 15.147 178

Öýíõýðìàíäàë 78.537 7401

Àéìãèéí ä¿í 1783.931 138247


28



Ñýäýâ:Ñýäýâ: Íóòãèéí îéãîî çóðàãëàÿ (40 ìèí)

Çîðèëãî:Çîðèëãî: Îðîí íóòãèéíõàà îéí òàëààðõ ìýäëýãò òóëãóóðëàí çóðàã ¿éëäýõ çàìààð íóòãèéíõàà îéí òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëîõ




Ñóðàëöàã÷èéíÑóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà ¿éë àæèëëàãàà


Ñóðàëöàã÷äûã 1-8 òîîëóóëæ, èæèë äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä íýã áàã áîëæ çîãñîõ äààëãàâàð ºãíº.

Äàðààõ êîìàíäóóäûã ºãºõºä ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí èæèë ìîäûã îëæ íýãäýæ çîãñîíî.1. Èæèë òºðëèéí ìîäíóóä íýãäýæ

äàí îéã óðãóóëæ áàéíà.2. ªºð ººð òºðëèéí ìîäíóóä

íýãäýæ õîëèìîã îéã óðãóóëæ áàéíà.

1 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä õóø, 2 äóãààð ñóðàëöàã÷èä øèíýñ, 3 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä íàðñ, 4 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä ãàöóóð, 5 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä õóñ, 6 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä óëèàñ, 7 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä óëèàíãàð, 8 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä áóðãàñ áîëíî.

ªºðèéí ñóìàíäàà óðãàäàã ìîäíû íýðñèéã áàã á¿ðò íýãèéã ºãíº. Ýíýõ¿¿ òîãëîîì íü àòîì, ìîëåêóë ãýñýí òîãëîîìûí çàð÷èìòàé èæèëõýí ó÷ðààñ òà àíãèéíõàà òîäîðõîé íýã õýñýãò óðüä÷èëàí çàé ãàðãàæ áýëäýýðýé.

Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ(10 ìèí)

Ìàíàé ñóìûí àëü õýñýãò ÿìàð îé óðãàñàí áàéäàã âý?

Ýäãýýð îéä íýã òºðëèéí ìîä óðãàñàí áàéíà óó ýñâýë îëîí òºðëèéí ìîä óðãàñàí îé áàéíà óó?

Ýäãýýð îé ÿìàðõóó øèíæ òºðõòýé áàéãàà âý?

Àñóóëòóóäûí äàãóó ñóðàëöàã÷èä áàã äîòðîî ñàíàëàà ñîëèëöîíî.

Áàãèéí íýã ãèø¿¿í áàãèéíõàà ¿ð ä¿íã áóñàä áàãòàà òàíèëöóóëíà.

Ñóìûíõàà àëü õýñýãò çàëóó áà õºãøèí, äàí áà õîëèìîã, ñèéðýã áà íÿãò, ºâ÷èëñºí áà ýð¿¿ë, øàòñàí, òàéðñàí, íºõºí ñýðãýýñýí îé áàéãàà òàëààð ñóðàëöàã÷äûã ÷èãë¿¿ëýí ÿðèëöààðàé.

29


Àñóóäëàà øèéäâýðëýí õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ (15 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äàä ñóóäàëäàà ñóóõûã ñàíóóëíà.

5 ººð ºíãèéí öààñ ñóãàëóóëàí áàãóóäàä õóâààíà.

Áàã á¿ðò îéòîé õîëáîîòîé òàíèõ òýìäýã (ÒªÌ 1)-èéã òàðààæ ºãíº.

Áàãóóä çóðãàà çóðàõ ÿâöàä òýäíèé ã¿éöýòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

ªãºãäñºí òàíèõ òýìäã¿¿ä áîëîí ºìíº ¿çñýí òàíèõ òýìäãýý àøèãëàí ñóìûíõàà îéí òàðõàëò, øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîí çóðíà.

Ñóðàëöàã÷èä òóõàéí ñóìûíõàà îéã ñàéí ìýäýõã¿é áîë òýäíèé ñàéí ìýäýõ õýñýã ãàçðûã ñîíãóóëàí çóðóóëààðàé. Ãàçðûí çóðàã çîõèîõîä çóðãèéí íýð, òàíèõ òýìäýã, ç¿ã ÷èã ãýñýí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿ä çààâàë áàéõ ¸ñòîé ó÷ðààñ çóðàã çóðàõäàà ¿¿íèéã òîîöîîëîí çóðàõûã ñàíóóëààðàé. Çóðãèéí íýð íü òóõàéí çóðàãëàñàí ãàçðûí íýð áîëîí þóã õàðóóëñàí çóðàã áîëîõûã, òàíèõ òýìäýã íü ÿìàð ä¿ðñýýð þóã èëýðõèéëýí çóðñíûã, ç¿ã ÷èã íü îðîí çàéí áàðèìæààã òóñ òóñ èëýðõèéëäýã ÷óõàë ýëåìåíò¿¿ä ó÷ðààñ ýäãýýðèéã çóðàã çóðàõäàà õýðõýí çºâ õýðýãëýñýí áàéäàëä íü ¿íýëãýý ºã÷ áîëíî.

Çóðãàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàã òóñ á¿ð ººðñäèéí çóðãàà 5 ìèíóòàíä áàãòààí òàíèëöóóëíà.


ªºðèéí íóòãèéí îéí ºíººãèéí òºëºâ áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõèéã õ¿ñíý.

“Ìàíàé íóòãèéí îéí ºíººãèéí áàéäàë” ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ñóðàëöàã÷ á¿ð äýâòýðòýý áè÷íý.

ßìàð íýãýí ñîíãîëòûí àðãààð ýñâýë ñàíàëààð íü ä¿ãíýëò ýðãýö¿¿ëëýý õóâààëöàõûã õ¿ñíý.

Ä¿ãíýëò, ýðãýö¿¿ëëýý õóâààëöàíà.

30


ÒªÌ 1ÒªÌ 1

Îéí õîëáîãäîëòîé çàðèì òàíèõ òýìäýãÎéí õîëáîãäîëòîé çàðèì òàíèõ òýìäýã

31


ÈÐÃÝÍØÈË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÈÐÃÝÍØÈË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ

Ñýäýâ: Ñýäýâ: Îéí íººö áàãàñàæ áóéä õýí áóðóóòàé áý? (80 ìèí)

Çîðèëãî:Çîðèëãî: Îéí íººö õîìñäîæ áóé øàëòãààíóóäûã òàíèí ìýäýæ, ººðèéãºº áîëîí áóñäûã ¸ñ ç¿éí ìóõàðäìàë áàéäàëä îðîõîîñ ñýðãèéëýõ ÷àäâàðò ñóðàëöàõ






Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ººðèéíõºº áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëýõ øóãìûã äýâòýðòýý çóðàõ äààëãàâàð ºãíº. Øóãìàà õýðõýí çóðàõûã ñàìáàðò çóðæ ¿ç¿¿ëíý.

1 2 3 4 5 6______________________________

Òèéì ¯ã¿é

Ñóðàëöàã÷ á¿ð øóãìûã äýâòýðòýý çóðíà.

Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ(5 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äûã õàæóóäàà ñóóæ áóé õ¿¿õäèéíõýý äýâòýðò øóãìûã çóðñàí ýñýõèéã øàëãàõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä áèå áèåíèéõýý äýâòýðò øóãàì çóðàãäñàí ýñýõýä õÿíàëò òàâèíà.

Ñàìáàð äýýð çóðñàí øóãàìíûõàà äýýä òàëä äîîðõ àñóóäëûã áè÷ýýä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëæ ñîíãîñîí õàðèóëòàà äóãóéëàí çóðàõ äààëãàâàð ºãíº:

Õ¿í áàéãàëèàñ àëü áîëîõ èõèéã Õ¿í áàéãàëèàñ àëü áîëîõ èõèéã àâàõ ¸ñòîé. àâàõ ¸ñòîé.

Á¿õ ñóðàëöàã÷èä ººðèéí ñîíãîëòûã äóãóéëñàí ýñýõýä õÿíàëò òàâèíà.

Ñàìáàð äýýð áè÷ñýí ç¿éëèéã àíõààðàëòàé óíøààä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí ñîíãîëòîî äóãóéëíà.

Õè÷ýýë ýõëýõýýñ ºìíº 1-6 ãýñýí òîîã íýã íýãýýð íü À-4 öààñàí äýýð õàðàãäàõóéöààð áè÷èæ áýëòãýõ áºãººä ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõàä øààðäëàãàòàé òàëáàéã ãàðãàí àíãèéí øèðýýã áàéðëóóëíà.

32


Ñóðàëöàã÷äûã ñîíãîëòîî õèéõ ÿâöàä áàãø öààñàà óðüä÷èëàí áýëòãýñýí ãàçðàà çàéòàéãààð áàéðëóóëíà.

Ñóðàëöàã÷äûã ººðñäèéí ñîíãîëòîí äýýðýý î÷èæ çîãñîõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí ñîíãîëòîí äýýðýý î÷èæ çîãñîíî.

Ñàíàë ñîëèëöîí ÿðèëöàõ(10 ìèí)

Íýã èæèë òîîí äýýð çîãñîæ áóé ñóðàëöàã÷èä íýã áàã áîëæ õîîðîíäîî ñàíàëàà ñîëèëöîõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàãèéí ãèø¿¿í á¿ð áàã äîòðîî ÿàãààä ýíý ñîíãîëòûã õèéñíýý òàíèëöóóëæ, õîîðîíäîî ñàíàë ñîëèëöîíî.

ªºðñäèéí ñîíãîëòîî öààñàí äýýð òýìäýãëýñýí íü ñóðàëöàã÷äàä ººðèéí ñàíàà áîäëîî èëýðõèéëæ, ò¿¿í äýýðýý áàò çîãñîõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Çàðèì ñóðàëöàã÷èä àëèâàà ñîíãîëòûã õèéõäýý ººðòºº èòãýëòýé áóñ áàéäàã. ßëàíãóÿà àíãè õàìò îëíû äóíä ñàéí ñóðëàãàòàé ñóðàëöàã÷ ýñâýë ò¿¿íèé íàéç íü ººðººñ íü îíäîî ñîíãîëò õèé÷èõñýí áîë “Áè ÷ áóðóó ñîíãîëò õèé÷èõëýý äýý” ýñâýë “Áè ÷ òýíýã þì äàà” ãýæ ñàíàà íü çîâæ áàéäàã. Õàðèí èæèë ñîíãîëò õèéñýí ñóðàëöàã÷äûã íýã äîð çîãñîîñíîîð ººðòýé íü àäèë ñîíãîëò õèéñýí ñóðàëöàã÷äûã õàðààä, òýäíèé ñàíàëûã ñîíñîîä ñàíàà íü àìàðäàã. Ó÷èð íü ò¿¿íèé áîäñîíòîé àäèë øàëòãààíààð èéì ñîíãîëò õèéñíèéã ìýäýýä ñóðàëöàã÷ ººðòºº óëàì èòãýë òºãñ áîëäîã.Íýã ñîíãîëòîí äýýðõ ñóðàëöàã÷äûí òîî èõ áàéâàë äîòîð íü äàõèí æèæèã áàãò õóâààãààðàé. Ýíýõ¿¿ çîõèîí áàéãóóëàëò íü á¿õ ñóðàëöàã÷äàä õîîðîíäîî ñàíàëàà ñîëèëöîõ áîëîìæèéã îëãîíî.

¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ (20 ìèí)

Ñàíàë ñîëèëöîæ ÿðèëöàõ õóãàöàà äóóññíûã ñàíóóëæ õýëíý.

Òàíàé áàãèéí õàìãèéí áîãèíî íýðòýé íü õýí áàéíà âý?

Òóõàéí ñóðàëöàã÷äààñ áàãèéíõàà ãèø¿¿äèéí ñàíàëûã íýãòãýí òàíèëöóóëàõûã õ¿ñíý.

Áàã á¿ð õàìãèéí áîãèíî íýðòýé ñóðàëöàã÷àà òàíèëöóóëíà.

Òóõàéí ñîíãîãäñîí ñóðàëöàã÷ áàãèéíõàà ãèø¿¿äèéí ¿çýë áîäëûã íýãòãýæ òàíèëöóóëíà. Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë òóõàéí áàãèéí íýã ãèø¿¿í íýìýëò òàéëáàð õèéíý.

Áàãóóäûí ñàíàëûã ñîíññíû äàðàà áàã äîòîðõ ãèø¿¿äýýñ ººðèéí áîäëîî ººð÷ëºí ººð áàãò î÷èõ ñóðàëöàã÷ áàéãàà ¿ã¿éã àñóóíà.

Çºâëºìæ õýñýãò ºãºãäñºí àñóóäëààñ ñîíãîæ õè÷ýýëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëààðàé.

ªºðèéí ñîíãîëòîî ººð÷èëñºí ñóðàëöàã÷èä áàéâàë ÿàãààä èéì ñîíãîëòûã õèéõ áîëñíîî òàíèëöóóëíà.

33


Çºâëºìæ Á¿ëãýýðýý õýëýëöýæ äóóñààä íýã ñóðàëöàã÷ ñîíãîãäîí áàãèéíõàà àæëûã íýãòãýí áóñàääàà òàíèëöóóëàõ ýíý ¿åä áàãø òà õè÷ýýëäýý òàòàí îðîëöóóëàõûã õ¿ñ÷ áóé ñóðàëöàã÷àà øóóä íýð äóóäàæ ÿðèóëàõ áèø òóõàéí õ¿¿õäýä ººðèéã íü ñàíàìñàðã¿éãýýð ñîíãîæ áàéãàà ìýò õàðàãäàõ àðãóóäûã õýðýãëýýðýé. Æèøýý íü, òóõàéí ñóðàëöàã÷ áàã äîòðîî õàìãèéí áîãèíî íýðòýé áàéõ þì áîë õàìãèéí áîãèíî íýðòýé ñóðàã÷èä ýíý óäàà áàãèéíõàà àæëûã òàíèëöóóëíà ãýäãèéã õýëýõ õýðýãòýé. Ìºí ñóðãóóëèàñàà õàìãèéí õîë àìüäàðäàã, õàìãèéí æèæèã ¿çýãòýé, õàìãèéí øèíý äýâòýðòýé ãýõ ìýò. Ýíýõ¿¿ àëõàì íü äîòðîî ìýäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ººðèéíõºº ¿çýë áîäëîî áóñäàäàà èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é ñóðàëöàã÷äàä ººðèéãºº èëýðõèéëýõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Ãýõäýý ýíä çºâõºí õè÷ýýëä îðîëöäîãã¿é ñóðàëöàã÷èäàà ¿ðãýëæ ÿðèóëàõ áóñ áóñàä ñóðàëöàã÷äûã ÷ ãýñýí æèãä îðîëöóóëàõ õýðýãòýé. Òýãýõã¿é áîë òààðóó ñóðàëöàã÷äàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà ãýýä ñàéí ñóðàëöàã÷äûã õè÷ýýëäýý èäýâõã¿é áîëãîõ áàéäàë àæèãëàãääàã òóë ¿¿íèéã àíõààð÷ àæèëëààðàé.

Ñóðàëöàã÷äûã ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëäýã, áóñäûã õ¿íäýòãýí ñîíñäîã ÷àäâàðò ñóðàëöóóëàõûí òóëä íýã óäààãèéí õè÷ýýë õàíãàëòã¿é áºãººä ºäºð á¿ðèéí õè÷ýýëäýý òîäîðõîé àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàí àæèëëàõ õýðýãòýé. Äýýðõ àðãà÷ëàëûã àøèãëàí áàãø Òà óã ñýäâèéí õ¿ðýýíä áîëîí îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé ººð áóñàä àñóóäëûã õºíäºæ ÿðèëöàæ áîëíî. Èíãýõäýý хариултын ñîíãîëòûã ººð áîëãîõ ìºí õàðèóëòûí õóâèëáàðûã öººí áîëãîõ áîëîìæòîé. Æèøýý íü:

Îéí íººö áàãàñàæ áóé øàëòãààía. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòb. Îéí ò¿éìýðc. Õîðòîí øàâüæd. Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýë...

Îéí íººö áàãàñàæ áóéä õýí áóðóóòàé âý? a. Õóóëü òîãòîîã÷èä b. Áàéãàëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãàc. Áàéãàëü õàìãààëàã÷ d. Îéãîîð ¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã ýçýäe. Õóëãàéãààð ìîä áýëòãýã÷èäf. Àðä èðãýä...

Îéí ýêîñèñòåì äîðîéòîæ áóéä õýí õàðèóöëàãûã íü õ¿ëýýõ ¸ñòîé âý? (ñîíãîëòûí õàðèó ºìíºõòýé èæèë áàéæ áîëíî.)

Îéã çºâõºí áàéãàëü õàìãààëäàã áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àæèë÷èä õàìãààëàõ ¸ñòîé.

Àéë á¿ð ò¿ëøíèé ìîäîî áýëòãýõäýý çààâàë çºâøººðºë àâ÷, òàòâàð òºëæ áàéõ ¸ñòîé.

Ñ¿¿ëèéí 20 æèëä ìàíàé ñóìûí îé íºõºí ñýðãýæ, íººöèéí õýìæýý íýìýãäýæ áàéíà.

Çàâñàðëàãà

34


¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýí áè÷èõ (10 ìèí)

Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ÒªÌ 1-èéã òàðààæ ºãíº.

Ýõèéã óíøààä äîîä òàëä íü áàéãàà õ¿ñíýãòýíä ºãºãäñºí àñóóëòûí äàãóó ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº.

Ýõèéã óíøèæ õ¿ñíýãòýíä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí áè÷íý.

¯çýë áîäëîî ñîëèëöîõ(10 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äûã 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàãóóäàä õóâààíà.

Áàãèéí ãèø¿¿í á¿ð òóõàéí àñóóäëûí õ¿ðýýíä ººðèéí ãàðãàñàí øèéäâýðýý áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.

ªºðñäèéí áàéð ñóóðèà òàíèëöóóëàõ(10 ìèí)

Áàãóóä ãèø¿¿äèéíõýý ñàíàëûã íýãòãýí áóñäàäàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.

Áàã òóñ á¿ð ººðñäèéí ñàíàëàà íýãòãýæ òàíèëöóóëíà.

Õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ (10 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõäàà äàðààõ àñóóäëûã àøèãëàæ áîëíî. Çºâõºí ºíºº ìàðãààøàà õàðæ ãàðãàñàí íýã õ¿íèé áóðóó

øèéäâýð íü áàéãàëü, íèéãìèéí àìüäðàëä ÿìàð ìóó ¿ð äàãàâàðûã áèé áîëãîõîîð áàéíà âý?

Èéì íºõöºë áàéäàëä îðîõã¿éí òóëä áèä ÿàõ õýðýãòýé âý? ...

Çºâëºìæ Õ¿íèé õýðýãöýý íü îéí íººö, áàÿëàãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàëòàé ¿ðãýëæ çºð÷èëäºæ áàéäàã ó÷ðààñ õ¿í àëèâàà øèéäâýðèéã ãàðãàõäàà ººðèéí ìýäëýã, ÷àäâàð äýýðýý òóëãóóðëàõààñ ãàäíà õàìãèéí ÷óõàë íü çºâ ¸ñ ç¿éòýãýýð àñóóäàëä õàíäàõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë ººðèéí õèéæ áóé áîëîí õèéõ ãýæ áóé ¿éëäëèéíõýý óäèðäàìæ áîëîõ ººðèéí ¸ñ ç¿é, ¿íý öýíèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé. Áèäíèé õýí íü ÷ òºðºõäºº èéì ÷àäâàðòàé áàéäàãã¿é ó÷ðààñ ¸ñ ç¿é, ¿íý öýíèéã ñóðàëöàã÷äàä õè÷ýýëýýð äàìæóóëàí ñóóëãàõ ó÷èðòàé. Èéìýýñ ýíý õºòºëáºðò áèä óã àñóóäëûã õºíäºæ àâ÷ ¿çëýý. Õºòºëáºðò îðóóëñàí äààëãàâàð íü ñóðàëöàã÷äàä ººðèéíõºº ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýñýí ó÷ðààñ äààëãàâðûí ã¿éöýòãýëèéí õóâüä çºâ, áóðóó ãýæ áàéõã¿é. Ñóðàëöàã÷äàä ñýòãýëãýýíèé áîëîí ¿éëèéí íýã àðãûã ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä ìàø îëîí àëõìóóäûã òîäîðõîé äýñ äàðààòàéãààð ã¿éöýòãýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã ó÷èð áèäíèé çºâëºñºí ¿éë àæèëëàãààíû àëõìóóäûí äýñ äàðààëàëòàé íóõàöòàé òàíèëöààðàé. Ìºí ñóðàëöàã÷äàä òóõàéí ¿éëèéã ã¿éöýòãýõýä øààðäëàãàòàé áîäèò õóãàöààã îëãîí òýäíèéã õ¿ëýýöòýé, á¿ðýí ã¿éöýò ñîíñîõ íü ÷óõàë ãýäãèéã ñàíààðàé.

35


×è ñóðãóóëèéíõàà áàéãàëü õàìãààëàõ ýêî êëóáò ºíãºðñºí æèë ýëñýí îðæýý. Òàíàé àõ èðýõ íàìàð ºðõ òóñãààðëàõ ãýæ áàéãàà áºãººä ààâ, àõ õî¸ð ÷èíü ñóìûí òºâººñ íýëýýä çàéòàé, ìîä áýëòãýõèéã õîðèãëîñîí óóëíààñ 12 õ 8 õàðüöààòàé 2 äàâõàð áàéøèíãèéí ìîä áýëòãýõýýð çýõýæ áàéãààã îëæ ìýäæýý. Ýíý òîõèîëäîëä ÷è ÿìàð øèéäâýð ãàðãàõ âý?

Ñàéí, ìóó Ñàéí, ìóó òîõèîëäîëòîõèîëäîë

Ãàð÷ áîëîõ ¿ð Ãàð÷ áîëîõ ¿ð äàãàâàðäàãàâàð

Áóñàäòàé Áóñàäòàé õàìòðàí ÷è þó õàìòðàí ÷è þó õèéæ ÷àäàõ âý?õèéæ ÷àäàõ âý?

Ýäãýýðýýñ ÷è þóã Ýäãýýðýýñ ÷è þóã íü õèéæ ÷àäàõ íü õèéæ ÷àäàõ

âý?âý?

ÒªÌ 1ÒªÌ 1

36


ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ

Ñýäýâ:Ñýäýâ: Îéí ýêîñèñòåìòýé òàíèëöàöãààÿ (80 ìèí)

Çîðèëãî:Çîðèëãî: Òîãëîîìûí àðãààð îéí ýêîñèñòåìèéí îíöëîã, à÷ õîëáîãäëûã îéëãóóëàõ






Ñóðàëöàã÷ á¿ðò 1ø êàðò ñóãàëóóëíà.

Êàðòàà ýíãýðòýý òîãòîîíî.

Îðîëöîã÷äûã 1-2 õ¿ðòýë òîîëóóëæ áàãò õóâààíà.

Íýãèéí òîî íü ãàäíà òàëäàà áàðóóí òèéø, õî¸ðûí òîî äîòîð òàëäàà ç¿¿í òèéø õàðæ òîéðîã ¿¿ñãýí çîãñîíî.

Ñóðàëöàã÷äàä òàðààæ ºãºõ àìüòäûí íýðñ, òýäãýýðèéí òîîã òóõàéí àíãèéíõàà ñóðàëöàã÷äûí òîîíä òîõèðóóëàí óðüä÷èëàí áýëòãýñýí áàéíà.

Òîãëîîì ýõëýõýýñ ºìíº òîì öààñàí äýýð íýã íýãýýð íü çóðæ áýëòãýñýí õóø, ãàöóóð, øèíýñ, íàðñ, õóñ, óëèàíãàð, óëèàñ, áóðãàñ ìîäíóóäûã çóðãóóäûã àíãèä çàéòàé áàéðëóóëíà. (Хавсралт 1)

Äîõèî ºã÷ òîãëîîìûã ýõë¿¿ëñíýýñ õîéø õýí ÷ õîîðîíäîî ÿðèõã¿éã ñàíóóëíà.

Òîéðîãîîð àëõàõäàà ººðèéíõºº àìüäðàõ îð÷èí, èäýõ õîîëîî àæèãëàõ äààëãàâàð ºãíº. ªºðººð õýëáýë õýí ÿìàð ä¿ðä õóâèð÷ áàéãààã ñàéòàð àæèãëàíà.

Áàãøèéí ºãñºí äîõèîãîîð òîéðîã äîòðîî àëõàëæ ýõýëíý.

Áàãøèéí óíøèæ áóé ýõ äýýðõ ¿éë ÿâäëûí äàãóó ñóðàëöàã÷èä ¿éëäýë ã¿éöýòãýõ äààëãàâàð ºãíº.

Ýõèéã àíõààðàëòàé ñîíñîíî.

37


Ìîäîä íàõèàëàí, öýöýã íàâ÷ íü óðãàæ áàéíà.

Íàâ÷, øèëì¿¿ñíèé, òàíèõ òýìäýãòýé ñóðàëöàã÷èä ººðèéí óðãàäàã îð÷èíäîî î÷èæ çîãñîíî.

Íàð, õóð òýãøèðñýí çóí öàã äóóñ÷, ¿ð æèìñ, áîðãîöîé áîëîâñîð÷ ýõýëëýý.

¯ð æèìñ, áîðãîöîéíû òàíèõ òýìäýãòýé ñóðàëöàã÷èä ººðèéíõºº óðãàõ îð÷èí äýýðýý î÷èæ çîãñîíî.

ªò, øàâüæ ººðñäèéí ¿¿ðýíäýý òóõëàí àìàð÷ áàéíà.

ªò, øàâüæíû òàíèõ òýìäýãòýé ñóðàëöàã÷èä ººðèéíõºº ¿¿ðýíäýý î÷èæ çîãñîíî.

ªºäºñõºí õýðýì, ñîíèó÷ øóâóóä ¿äèéí çîîãîî áàðèõààð ãàð÷ýý.

Õýðýì, òîíøóóëíû òàíèõ òýìäýãòýé ñóðàëöàã÷èä ººðèéíõºº èäýø òýæýýëèéí äýðãýä î÷èæ çîãñîíî.

Õî¸ð òîéðîãò áàéñàí á¿õ ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí áàéðûã ýçýëæ äóóññàí áàéíà.

Õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ(25 ìèí)

Ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõäàà äîîðõ àñóóëòóóäûã àøèãëàæ áîëîõîîñ ãàäíà áàãø òà òóõàéí ¿åèéíõýý íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëàí ººð íýìýëò àñóóëòóóäûã òàâüæ ÿðèëöààðàé. Ýíý ìîäîí äýýð ÿìàð ÿìàð

àìüòàä õè÷íýýí òîîòîé áàéíà âý?

Ýíý ìîä òà íàðûí àìüäðàõ îð÷èí ìºí ¿¿?

Òà íàðûí èääýã èäýø òýæýýë õ¿ðýëöýýòýé áàéíà óó?

Òà íàðûí õýí íü ººð òºðëèéí ìîäîí äýýð àìüäðàõ ÷àäâàðòàé âý?

....

Ñóðàëöàã÷èä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí ÿðèëöàíà.

38


Õýäýí õ¿ì¿¿ñ èðýýä õýñýã ãàçðûí ìîäûã òàéðààä àâààä ÿâæýý.

Óñòàæ àëãà áîëîõ óðãàìàë, àìüòäàä õàð ºíãºòýé öààñûã òàðààæ ºãíº. Óã öààñûã àâñàí ñóðàëöàã÷èä ñóóäàëäàà ñóóíà.

Äîîðõ àñóóëòóóäûí õ¿ðýýíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà. ßìàð ÿìàð óðãàìàë, àìüòàí

óñòàæ àëãà áîëñîí áý? Òóõàéí ìîäîí äýýð áàéñàí

ÿìàð àìüòàä ººð ìîäîí î÷èæ àìüäàðñàí áý?

ªºð àìüòàä èðñíýýð òà íàðûí àìüäðàëûí îð÷èíä ÿìàð ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéíà áý?

....

Áàãøèéí òàâüñàí àñóóëòàíä õàìòðàí ÿðèëöàíà.

ßðèëöëàãà äóóñàõàä á¿õ ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí ñóóäàëäàà ñóóíà.

Àñóóäàëøèéäâýðëýõ (30 ìèí)

Îé áîë çàðèì àìüòàí, óðãàìàë, áè÷èë áèåòíèé àìüäðàõ òààëàìæòàé îð÷íûã ávðävvëäýã ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðýõýýð äýýðõ ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýýðýé.

Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ÒªÌ.1 äýýðõ çóðãóóäûã õàé÷èëæ äóãòóéëààä òàðààíà.

Çóðàã äýýðõ ¿éë ÿâäëóóäûã ñàéòàð àæèãëààä õîîðîíä íü ýâë¿¿ëæ 15 ìèíóòàíä áàãòààí çîõèîìæ áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº.

Ñóðàëöàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ, çóðãèéã õýäýí ÿíçààð ýâë¿¿ëæ áàéãààã òýìäýãëýíý.

Ñóðàëöàã÷äûí áè÷èæ áóé çîõèîìæ ýñâýë ýâë¿¿ëñýí çóðãèéã íü àæèãëààä àëü ñóðàëöàã÷ààñ ýõëýõýý òºëºâëºíº.

Ñóðàëöàã÷ á¿ð äóãòóé äîòîðõ çóðãóóäûã ýâë¿¿ëýýä äýâòýðòýý íààíà.

Ýâë¿¿ëñýí çóðãèéíõàà ¿éë ÿâäëûí äàãóó çîõèîìæ áè÷íý.

Çºâëºìæ Ýäãýýð çóðãóóäûã ýâë¿¿ëýõýä çºâ äàðààëàë ãýæ áàéõã¿é. Ñóðàëöàã÷äààð ýâë¿¿ëñýí çóðãóóäûã íààëãàæ áàéãàà íü áóñäûã äàãàæ ººðèéíõºº ¿çýë áîäëîî ººð÷ëºõã¿é áàéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºã÷ áàéãàà þì. Öàâóó ýñâýë ñêî÷èéã ñóðàëöàã÷äàä óðüä÷èëàí õýëæ àâ÷ðóóëíà.Õè÷ýýëèéí õóãàöààíä á¿õ ñóðàëöàã÷äûí çîõèîìæóóäûã ñîíñîõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ íýã èæèë äàðààëëààð ýâë¿¿ëñýí áîëîâ÷ áè÷ñýí çîõèîìæ íü ººð ýñâýë ººð äàðààëëààð ýâë¿¿ëñýí áîëîâ÷ îéðîëöîî óòãàòàé çîõèîìæóóäûã óíøóóëàí äàðàà íü ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. Àíãèéí õè÷ýýëä îðîëöîõ áîëîí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõäýý òààðóó ñóðàëöàã÷ààñ çîõèîìæîî ýõë¿¿ëæ áîëíî. Çîõèîìæäîî íýð ºã÷, àãóóëãàà èëýðõèéëýõ íü õ¿¿õäèéí áàñ íýãýí ÷àäâàð áàéäàã ó÷ðààñ íýð ñîíãóóëàõ õýðýãòýé.

39


Ñóðàëöàã÷äàä ººðèéí áè÷ñýí çîõèîìæîî ÿðóó òîä óíøèõûã ñàíóóëíà.

Áóñàä ñóðàëöàã÷èä íýã íýãíèéõýý áè÷ñýí çîõèîìæèéã àíõààðàëòàé ñîíñîíî.


Öóâðàë çóðàãíûõàà çàðèì çóðàã äýýð ñóðàëöàã÷èäòàé òîãòîæ ÿðèëöààðàé. Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà

îéí ýêîñèñòåìèéã õýðõýí äîðîéòóóëæ áàéíà âý?

Îéí ýêîñèñòåìèéí äîðîéòîë íü áàéãàëü, íèéãýìä ÿìàð ¿ð äàãàâàðûã áèé áîëãîæ áàéíà âý?

Îé ìîä ýêîëîãèéí õóâüä ÿìàð ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé áàéãààã çóðàã äýýðýýñ àæèãëàæ òàéëáàðëàíà óó?

....

Ñóðàëöàã÷èä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí ÿðèëöàíà.

Îéí ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäëûí òàëààðõ ìýäñýí ç¿éëýý äýâòýðòýý ä¿ãíýæ áè÷íý.

40


ÒªÌ 1.

“Ой” сэдэвтэй холбоотой öóâðàë зурàã“Ой” сэдэвтэй холбоотой öóâðàë зурàã

41


42


Îé - Ìîíãîë îðíû îéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýã÷ àìüòàí, óðãàìëûí îëîí ÿíç áàéäàë, áèîëîãèéí áóñàä áè÷èë áèåòýí, áàéãàëèéí íººö áàÿëàã ø¿òýëöýí îðøèõ ýêîëîãèéí îíöëîã íºõöºë îð÷èíã ¿¿ñãýí çîõèöîæ óðãàñàí áàéãàëèéí áîëîí òàðèìàë áàéäëààð áàéãàà ìîä, áóò, ñººãíèé õàì á¿ðäýë

Îéí áàÿëàã - îéí ìîä, ò¿¿íèé äàãàëò íººö

Îéí äàãàëò íººö - îéí ñàíãèéí ãàçàðò óðãàäàã æèìñ, æèìñãýíý, ìººã, ñàìàð, ýìèéí áîëîí õ¿íñ, òýæýýë, òåõíèêèéí óðãàìàë, ìîäíû õîëòîñ, ¿éñ, õóñíû ø¿¿ñ, äàâèðõàé, îéí õºâä, õºâõºí çýðýã îéãîîñ àâ÷ àøèãëàæ áàéãàà àëèâàà áàÿëàã Îéí ñàí - Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð óðãàäàã á¿õ òºðëèéí ìîä, çàã, áóò, ñººã, òàðèìàë îéí íººö

Îéí íººö - îéí ñàíã òàëáàé, óðãàà ìîäíû ýçëýõ¿¿íýýð íü èëýðõèéëýõ

Àøèãëàõ íººö - îéí ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ íºõöºëòýéãýýð òîäîðõîé õóãàöààíä àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ ìîäíû äýýä õýìæýý

Îéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý - îéí íººöèéí õýìæýý, ÷àíàð, õýðýãëýýíèé ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæèéã ìºíãºí õýëáýðýýð èëýðõèéëýõ

Îéã õàìãààëàõ - îéí òºëºâ áàéäëûã äîðîéòîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, îéí áàÿëãèéã æàì ¸ñîîðîî íºõºí ñýðãýõ áîëîìæèéã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð îéí íººöèéí äààöàíä íü òîõèðóóëàí çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, òýäãýýðò õÿíàëò òàâèõ àæèëëàãàà

ÍÝÐ ÒÎÌÚ¨ÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐ ÒÎËÜ:ÍÝÐ ÒÎÌÚ¨ÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐ ÒÎËÜ:

43


ÍÎÌ Ç¯ÉÍÎÌ Ç¯É

1. Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí åðºíõèé çºâëºìæ

2. Н.Нэргүй ба бусад. “Тогтвортой хөгжлийн боловсрол”, УБ, 2008.

3. Christine Kuenzli David and andere. Zukunft gestal-tan lernen durch Bildung fuer nachhaltige Entwick-lung. Didaktischer Leitfaden zur Veraenderung des Unterrichts in der Primarschule. 2008

4. Б.Бурмаа ба бусад. Багш нарт зориулсан гарын авлага, Тогтвортой хөгжлийн боловсрол I хэсэг, УБ, 2008.

5. Б.Бурмаа ба бусад. Багш нарт зориулсан гарын авлага, Тогтвортой хөгжлийн боловсрол V хэсэг, УБ, 2009.

6. Ë.Îòãîíñ¿ðýí áà áóñàä. ÅÁÑ-èéí “Îé” ñýäýâò ñóðãàëòûí õºòºëáºð, Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ 2009.

7. Ø.Ñàéíáèëýã áà áóñàä. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü, Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ 2010.

8. À.Ãàí÷èìýã áà áóñàä. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé òóðøëàãà-4. “Àþóëã¿é îð÷èí” ñýäâèéí õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí àãóóëãà áà òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ÷àäâàðûã òóñãàñàí èíòåãðàöè õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð, ÓÁ 2010.

9. Ä.Ýíõñàéõàí. Ìîíãîë îðíû çîíõèëîõ ìîä,ñººã. Àäìîí ÓÁ 2009.

10. http://forest.mn

44


ÕÓØ (Pinus sibirica)

ÕÓÑ (Betula platyphylla)ÃÀÖÓÓÐ (Picea obovata)

ØÈÍÝÑ (Larix)

ÓËÈÀÑ (Populus laurifolia)

ÓËÈÀÍÃÀÐ (Populus tremula)

ÁÓÐÃÀÑ (Salix)

ÍÀÐÑ (Pinus sylvestris)

ÕÀÂÑÐÀËÒ 1.

Õýíòèé àéìàãò çîíõèëîí óðãàäàã íàâ÷èò áîëîí øèëì¿¿ñò ìîä

bagshiin gariin avlaga forest with cover

Documents

list of countries

forest area