iü - cdn.islamansiklopedisi.org.tr · anlamanın yolu da eş-Şita'dan geçmek tedir. filozof...
Post on 02-Nov-2019
11 Views
Preview:
TRANSCRIPT
yan eden bir diyalog şeklindeki uzun hadisle Hz. Ali'ye nisbet edilen metnin sıhhati çeşitli yönlerden şüpheler taşımaktadır. Müellife göre asıl kıyamet alametlerini teşkil eden hususları içeren üçüncü bölümde Mehdi ile Deccal'in ortaya çıkışı. Hz. Isa'nın dünyaya dönüşü. Ye'cuc ile Me'cuc'ün zi.Jhuru. Medine'nin tahrip edilişi, Kabe'nin yıkılışı. güneşin batıdan doğuşu. dabbetü'l-arzın çıkışı vb. olaylara dair rivayetler sıralanmakta, bu arada yer yer rivayetler arasında göze çarpan çelişkilerin ortadan kaldırılmasına çalışılmaktadır.
el-İşa'a ilk defa 132S'te (1907) Kahire'de basılmıştır. Bu baskının ilk sayfasında tashihlerin Muhammed Bedreddin en-Na'sani tarafından yapıldığını bildiren bir kaydın bulunması eserin söz konusu kişi tarafından neşredildiği şeklinde anlaşılmıştır (mesela bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 529) . Diğer bir baskısı daha yapılan eseri (Kahire 1393) Hüseyin Muhammed Ali Şükri de neşretmiştir (Cidde 1417/ 1997) Mütercimi meçhul bir Türkçe tercümesinin iki nüshası tesbit edilen el-İşa'a'nın (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 206; iü Ktp. , TY, nr. 4075) Na im Erdoğan tarafından gerçekleştirilen ve Kıyamet Alametleri adıyla yayımlanan bir çevirisi daha bulunmaktadır (İstanbul 1978). Yusuf b . İsmail enNebhani,Jfüccetullah 'ale'l- 'alemin adlı eserinin kıyamet alametlerini ele aldığı bölümünde el-İşa'a'yı özetlemiştir.
BİBLİYOGRAFYA :
Berzenci. el-işa'a li-eşra(i's-sa'a (nşr. Hüseyin M.AiiŞükrl). Cidde 1417/1997;Serkis. Mu'cem, ı, 550; Brockelmann. GAL, ll, 511; Suppl. , ll , 529; izaf:ıu'l-meknün, ı, 86; Hediyyetü'l-'ari{in, ll , 302; Zeki Sarıtoprak , islama ve Diğer Dinlere Göre Deccal, istanbul 1992, s. 16, 106-1 08; Bekir Topaloğlu . "Ahiret", DiA, I, 547.
ı
L
ı
L
~ ZEKi ~~ . .. • :JPRAK
i ŞAN ( ~J~!)
Orta Asya Türk sfıfilerin irşad makamında bulunan kişiler için
kullandıkları bir terim (bk. ŞEYH).
İŞ'AR (;ı....;,?'ı)
Hedy kurbanına belirli bir şekilde işaret koymak
anlamında fıkıh terimi (bk. HEDY).
_j
_j
ı
L
ei-İŞARAT ve't-TENBİHAT ( .::.ı~ı, .::.ıi;L.:.f'l)
İbn Sinii' nın (ö. 428/1037)
mantık, fizik ve metafiziğe dair en son görüşlerini ihtiva eden
eseri. _j
İbn Ebu Usaybia, eserin İbn Sina'nın felsefe konusunda yazdığı en son ve en başarılı kitap olduğunu belirtir. İbn Sina'nın kendisi de el-MübaJ:ıa§at'ta (s. 227) el-İşarat ve't-tenbihat'a atıflarda bulunduğu gibiel-İşarat ve't-tenbihat'ta da (1 , 220.316.329, 432) kendisineaidiyetinde şüphe olmayan ansiklopedik eseri Kitabü'ş-Şifa'a göndermeler yapar. Son derece veciz bir üslupla yazılan. girişinde (ı. ı ı 4- 1 ı 5) felsefenin ilke ve önermelerinin ele alınacağı belirtilen eser mantık ilmiyle başlayıp fizikle devam etmekte ve metafizik bölümüyle sona ermektedir. Bundan önce yazılan Kitabü'n-Necat ve muhtemelen daha sonra kaleme alınan 'Uyılnü'l-J:ıikme gibi mantık. tabiat (fizik), metafizik ve ahlak (el-ilahiyyat ve'ttasavvuf) şeklinde üç bölümden oluşan el-İşarat ve 't-tenbihfıt'ın mantık bölümü on "nehc"den (yöntem) meydana ge-
. lirken fizik, metafizik ve ahlak bölümlerinden her biri belli bir konu bütünlüğü oluşturan on "nemat"tan (ünite) oluşmaktadır. Birinci bölümde mantığın tanımı, amacı. kavram ve önermelerin çeşitleri, kıyas ve kıyas türleri gibi konular incelenmektedir. İkinci bölümde cisim ve cisimle ilgili hususlar. insani nefsin varlığı, nefsin güçleri, bilgi. irade ve eylem arasındaki ilişkiler gibi konular ele alınmaktadır. Üçüncü bölümde metafizik bilginin imkanı. varlık. Tanrı. Tanrı- alem ilişkisi .
varlıkların Tanrı'dan suduru. insani nefsin cevher oluşu. Tanrı 'nın inayeti. hayır ve şer meselesi. lezzet ve elemin tanımları .
mutluluk ve mutsuzluk, ariflerin makamları ve dereceleri. dinin gerekliliği. din dili, ibadetler. ariflerin fizik ötesi alemden bilgi almaları ve bu bilginin türleri, keramet. mucize, ahlak ve din felsefesine ait pek çok mesele tartışılmaktadır.
Burada dikkate değer bir husus fizik bölümünün ilk üç ünitesinin. metafizik ve ahlak bölümünün dört. beş. altı . sekiz, dokuz ve on uncu ünitelerinin tamamı ile yedinci ünitenin bir kısmınıneş-Şifa'ın
ilgili bölümlerinin bir özeti mahiyetinde olmasıdır. Bu durumda, el-İşarat ve'ttenbihat'ın muhtevasının eş-Şifa'daki
ei-İSARAT ve't-TENBIHAT
aynı bölümterin veciz ve daha kıvrak bir üslupla tekranndan ibaret olduğu söylenebilir. Ancak bu özetierne yapılırken eş
Şifa'da yer alan bilim ve felsefe tarihine dair başkalarına ait görüşlere fazla yer verilmemiştir. Bununla birlikte filozofun kendi görüşleri farklı kavramlarla ve yeni bir sistematik içerisinde tekrarlanmıştır. Dolayısıyla el-İşarat ve't-tenbihfıt'ın ihtiva ettiği görüşlerin doğru anlaşılması ve kavramlarının çözümlenmesi eş-Şifa'ın ilgili bölümlerinin iyi aniaşılıp özümsenmesine bağlıdır. Nitekim aynı manaya gelmesine rağmenel-İşarat ve't-tenbihat'ta eş-Şita'da olandan farklı kavramların kullanıldığ ı görülür. Mesela "mahsus ve ma'kül" yerine "müşarün ileyh ve gayrü müşarin ileyh", "resm ve irtisam" yerine "nakş ve intikaş". "su ret ve suver" yerine " nakş ve nuküş". nebevi nefsin özellikleri yerine arifin özellikleri zikredilir. Yine "el-hikmetü'l-ula"nın yerine "elhikmetü'l-mütealiye" kullanılır. Ayrıca elİşarat ve't-tenbihfıt'ın muhtevasıyla ilgili yapılan bu tesbitler, bazı çağdaş yazarların iddiasının aksine İbn Sina'nın eşŞifa'da Meşşai veya Aristocu, el-İşarat ve't-tenbihat'ta ise İşraki olmadığın ı gösterir.
İbn Sinael-İşarat ve't-tenbihfıt'ı "işaret, tenbih, vehim" gibi kavramlarla baş
layan küçük paragraflar halinde yazmıştır. Özellikle fizik ve metafizik kısımlarında ünite başlıklarının dışında ara başlıklar yahut konu başlıkları yok gibidir, bunların yerine yukarıdaki terimler ve aşağıda zikredilecek başka terimler kullanılır. Nitekim kitaba isim olarak verilen "ei-İşarat ve't-tenbihat". paragraf başlarında sıkça zikredilen "işaret ve tenbih" kelimelerinden kaynaklanmaktadır. Bu iki kelimeyle birlikte paragraf başlarında toplam yirmi üç çeşit terim yer almaktadır.
Eserin muhtevasını iyi kavramanın yanında işaret. tembih. vehim kavramlarını anlamanın yolu da eş-Şita'dan geçmektedir. Filozof işaret, tembih ve tezkire gibi kavramları eş-Şifa'da nefsin kendi varlığı hakkındaki bilincini açıklama bağlamında kullanmaktadır (s. 13, ı65, 226-
227). eş-Şifa'daki bilgiler ışığında bakıldığında tembih bir çeşit bilme yöntemidir. Böyle bir yöntemle zihin yeni bilgi kazanmamakta, sadece önceden bildiği şeylerin farkına varmaktadır. Ancak bu tür bilgiye ulaşabilmek için de belli bir işaret gerekmektedir. Bu anlamda işaretler, duyulurların (mahsus) ötesindeki manalara geçmeyi sağlayan şeylerdir. Tembih yo-
421
el-iSARATve't-TENBfHAT
luyla bilgi edinmek için işaret gerekli fakat yeterli değildir. Şu halde tembih yoluyla bilmek doğrudan doğruya bilmektir. el-İşarfıt ve't-tenbihdt'taki "tenbih" başlığı altında verilen bilgiler. doğruluğu ve yanlışlığı akıl tarafından bilinebilen ve bu sebeple de metafizik alana ait olan bilgilerdir. "İşarat" başlığı altında verilenler ise doğru olup olmaması nesnel dünyada denenebilen bilgilerdir. Tembih, eserin fizik bölümünde yirmi yedi defa geçerken metafizik bölümünde altmış sekiz yerde geçmektedir. Şu halde nesnel alem bütünüyle fizik ötesi alemi hatırlatan bir işaretler alemidir. ibn Sina'ya göre ibadetler ve bunlar için yapılan hazırlıklar bile nefse Allah'ı ve öteki dünyayı hatırlattığı için "münebbihat ve müzekkirat"tır. İbn Sina "vehmün ve tenbihün", "vehmün ve işaretün" şeklinde işaret ve tembihle birlikte verdiği başlıklar altında
ise önce ilgili konudaki yanlış bir görüşü nakleder, ardından onun açıklamasını yapar. Filozofun vehim kavramını kullanması da nefsin bir gücü olarak kabul ettiği vehme yüklediği anlamdan ileri gelir. Ona göre insan tabiatında çok köklü bir yer tutan bu güç, cüz'itecrübelere dayanarak benzetmeler yoluyla veya fıtri bir ilhamla hüküm verir. külli bir bilgiye ulaşamaz. Bu gücün tutkuları demek olan "heva"sına uymak insanı helak eder ve hayvan seviyesine düşürür. Şu halde vehim gücü mantık. metafizik ve ahlak konusunda doğru bilgi vermeyen bir güçtür. Böylece filozofun "vehim" başlığını niçin kullandığı anlaşılmış olmaktadır. Nitekim "vehmün ve tenbihün", el-İşardt'ın metafizik bölümünde on dokuz defa geçerken "vehmün ve işaretün"ün tabiat bölümünde üç yerde geçmesi insanların en çok metafizik alanda hata yaptıklarını göstermektedir. Buna göre eserin adı fizik ve metafizik alana ait bilgiler olarak anlaşılmalıdır.
el-İşô.rat ve't-tenbihô.t'ın islam felsefesinde önemli etkileri olmuştur. Dünya kütüphanelerinde eserin birçok yazma nüshasının bulunması (Brockelmann. GAL, 1. 592; Suppl., 1. 816; Yahya Mehdevi. s. 34). üzerine yapılan pek çok şerh, telhis ve bu şerhlerdeki yaklaşım ve görüşleri değerlendirip tenkit eden "muhakeme"ler bunu göstermektedir. Mesela Fahreddin er-Razi'nin Lübdbü'l-İşardt'ı (Kah i re 1326) esasen kendisi özet olan elİşarat ve't-tenbihdt'ın bir telhisidir. Yine aynı müellifin Şer]Ju'l-İşardt' ı ile Nasirüddin-i Tusi'nin lfallü müşkilati'l-
422
el-işarat ve't-tenbihat'ın
ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp.,
Carullah Efendi,
nr. 1272)
, .
İşarat'ı (bu iki şerh Şer/:ıu 'l-İşarat adıyla 1290'da 118731 istanbul'da basılmıştır) eser üzerine yapılmış en meşhur şerhlerdendir. Bunların yanında Ebü'I-Hasan Ali b. Ebu Ali b. Muhammed el-Arnidi'nin Keştü 't-temvihat ii şer]Ji't-Tenbihdt'ı, İbn Kemmune'nin Şer]Ju'l-UşUJ ve'l-cümel'i. Siraceddin Mahmud b. Ebu Bekir ei-Urmevi'nin Şer]Ju'l-İşardt'ı, Şemseddin es-Semerkandi'nin Beşaratü '1-İşarat'ı . Necmeddin Ahmed b. Muhammed en-Nahcuvani'nin Tecri mecra'l-]Javaşi ve't-ta'li)fiit 'ala Kitdbi'l-İşardt'ı. Cemal ed din Hasan b. Yusuf'un iza]Ju'l-mu'Q.ılat min Şer]Ji'l-İşarat, el-İşarat, Me'ani'l-İşarat ve Bastü'l-İşarat'ı eser üzerine yapılmış şerhlerden bazılarıdır. Muhammed b. Said ei-Yemeni et-Tüsteri'nin el-Mu]Jakeme beyne Naşiriddin ve'r-Razi, Kutbüddin Muhammed b. Muhammed er-Razi et-Tahtani'nin Kitabü'lMu]Jakemô.t beyne'i-İmam ve'n-Naşir, Allame ei-Hilli'nin el-Mu]Jdkemat beyne'ş-şurra]Ji'l-İşô.rat ve Muhammed eiİsfahani'nin el-Mu]Jakeme beyne Naşiriddin ve'l-İmô.m Fal].riddin er-Razi adlı kitapları eserin şerhleri arasında yapılan muhakemelerin en meşhurlarındandır.
Eser ilk defa 1892'de Leiden'de Jacques Forget tarafından neşredilmiş. aynı müellif kitabın son üç ünitesini Traites mystiques adıyla Fransızca'ya çevirmiştir. Ki-
.. ·- ~ ...
tabın son ilmi neşri Tusi şerhiyle birlikte Süleyman Dünya tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1948-1949, I-lll). Anne Melle Goichon, eserin tamamını Livres des directives et remarques (Paris 1951) ismiyle Fransızca'ya çevirmiş , Shams Constantin lnati de mantık bölümünü Remarks and Admonitions Part One: Logic (Toro n to 1984) adıyla İngilizce'ye tercüme etmiştir. H. Melikşahi kitabın tamamını Farsça'ya çevirerek Arapça metniyle birlikte yayımiarnıştır (Tahran ı 984-1988). Ayrıca eserin bazı bölümleri ispanyolca ve Rusça gibi dillere de çevrilmiştir ()anssens, s. 18-20).
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Sina. el-İşarat (nş[ Süleyman Dünya). Beyrut 1413/1992,1, 114-115,220,316,329, 432; ayrıca bk. tür. yer.; a.mlf .. eş-Şifa' et-Tabi' iyyat(6) , s. 13,36-37,147-148,162-164,165, 226-227; a.mlf., el-Mübai)aşat(nşr. Abdurrahman Bedevl). Kahire 1947, s. 227; İbn Ebu Usaybia. 'Uyana '1-enba.', s. 437 -459; Keşfü '?·?un ün, 1, 93-95; Brockelmann, GAL, 1, 592; Suppl., 1, 816; G. C. Anawati. Mü'ellefatü İbn Sina, Kahire 1950, s. 4-12; A. M. Goichon, Livres des directives et remarques, Paris 1951, s. 68, 70, 1 05; Yahya Mehdevi. Bibliographie d'lbn Sina, Tahran 1954, s. 32-38; Osman Ergin. İbn Sina Bibliogra{yası , İstanbul 1956, s. 12, 97-100, 117, 121- 122; Jules L. Janssens, An Annotated Bibliography on Ib n Sina: 1 970· 1989, Leuven 1991, s. 18-20; Ali Durusoy, İbn Sina Felsefesinde İnsan ve Alemdeki Yeri, İstanbul 1993, s. 147-148. r:;:ı
~ ALi DuRusoY
top related