aa1

123

KLTR BAKANLII YAYINLARI / 1194

Kltr Eserleri Dizisi / 150

TRKYE VE RUSYADr. Akdes Nimet KIRAT

Kapak Kompozisyonu : Dr. Ahmet SINAV

ISBN 975 - 17 - 0703 - X Kltr Bakanl / 1990 Yaymlar Dairesi Bakanlnn 23.5.1990 tarih ve 928.0-904 sayl makam onayna dayal olarak, Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl'nce 21.6.1990 tarih ve 1990/101 sayl makam onay ile birinci defa olarak 5.000 adet

NSZTrkiye Tarihinin son yz yl iindeki devriminin, siyas, diplomatik ve asker ynlerden, en mhim ksmn, Rusya ile olan munaaebetleri tekil etmektedir. Trkiye'nin geopolitik durumu ve Rusya tarihinin Byk Petro'dan itibaren takib ettii genileme ve futuhat siyaseti icab, bu iki Devlet arasnda, bata asker olmak zere, ok eitli karlamalar vukubulmutur. Nitekim Petro I. dan itibaren Trkiye ile Rusya arasnda, Birinci Dnya Sava dahil, dokuz byk sava yaplmtr. Bunlardan ikisi hari (1711 Prut sava, 1856 Krm sava) btn harplerde Trkiye yenilmitir. Bilhassa Katarina II. ile balayan Rus-Trk savalar, XIX. y. yl sonlarna kadar Trkiyenin byk arazi kayplarna yol at gibi, 1878 ubatnda Rus ordularn ta stanbul surlarna kadar getirmitir. Avrupa tekniinin Rus ordusunda baar ile tatbik edilmesi neticesinde sratle kuvvetlenen Rusya karsnda, bir takm sebepler den tr zaafa den Osmanl mparatorluu, kendisini mdafaa edemez bir hale gelmiti. Daha XVI. yzylda ortaya konan "Moskova- nc Roma" nazariyesi, bu defa gelitirilmi ve Rusya'nn "Bizansn varisi" olaca gr Rus siyasetinin ana prensiplerinden biri olmaa balamt. stanbul ve Boazlar ele geirmek, veya hi olmazsa Boazlar Rus kontrol altna almak tasars Rus d siyasetinin ana prensibi haline getirilmiti. Bu ama, bilindii vehile, Birinci Dnya Savann kmasnda mhim bir rol oynamtr. Bilhassa "Kk Kaynarca Bar"(1774) ndan sonra, Osmanl mparatorluunun Slavlarla meskn ksmlarnda, ve umumiyetle Ortodoks kilisesine mensup "reaya" arasnda, Rus nfuzu gittike yerleti ve Rus arlarna 'kurtarc" nazar ile baklmaya baland. Ayn nisbette Rusya'nn Boazlar zerindeki talepleri de artt ve stanbul bu defa Rus tehlikesine maruz kald. Mehmed Ali Paa isyan zamannda, hatt, ar Nikola I. nn donanmas ve askerleri, stanbul Boazna "kurtarc" sfatyle geldiler ve ... naslsa oralardan

ekilip gittiler. Bu Rus. basks XIX. yl ortalarna doru bsbtn iddetlendi ve ancak ngiliz ve Fransz mdahalesi ile nlenebildi. Ayn vehile 1878 de Rus askerleri stanbul kaplarna kadar ilerlemilerken, ngilterenin kar koymasyle, Rus'lar ekilmek zorunda kaldlar. Az sonra bu nleme roln Almanya zerine alacak ve Rusya'ya Boazlar "kapatacaktr". Boazlar Rusya'ya "kaptrmamak" yolundaki Byk Devletlerin gayretleri, ve ayn zamanda aralarnda siyas ve ekonomik sahadaki rekabetleri, Trkiye'nin kendini Rusya'ya kar korumasnda ok byk bir rol oynamtr. Rusya bir taraftan asker faaliyet yaparken, dier yandan siyas ve diplomatik hareketlerine de hz vermekte idi. Boazlar meselesinde, mmknse ngiltere ve Avusturya ile anlamak teebbsnde bulunmutu. Fakat ngiltere buna yanamad gibi, Avusturya da, Rusya'nn arzularna gre hareket etmek istemedi. Rusya, Almanya ile de bu hususta bir anlamaya varmak istediyse de, Rus talepleri karsnda Berlin diplomatik mahfilleri, St. Petersburg'dan gelen tekliflere yanamadlar. Avrupa Devletleri arasnda "Boazlar meselesi" yznden kan ihtilflar ve "diplomatik pazarlklar", Trkiye'nin i ve d siyaseti zerinde tepkiler yapmaktan geri kalmad. Rusya'nn "Boazlarda hakimiyet tesis etmesine" kar duran Devletlerin banda, eskiden olduu gibi ngiltere geliyordu. Nihayet "Birinci Dnya Sava" srasnda ngiltere-FransaRusya arasnda yaplan gizli anlamalarla, "ark Meselesi", yani "Trklerin Avrupadan koulmalar ii" halledilmek istenmiti; ngiltere ve Fransa, yzyldan fazla takib ettikleri siyaseti deitirerek, Rusya'nn Almanya ile "ayr bir bar" akdini nlemek ve Rusya'nn harp gayretlerini kamlamak maksadyle, stanbul ve Boazlarn Rusya'ya braklmasna muvafakat ettiler. Fakat Harbin seyri, bilhassa anakkaledeki esiz Trk kahramanl ve zaferi ile Alman darbeleri altnda Rusya'nn malup bir duruma dmesi, nihayet 1917 ubat (Mart) nda Rusya'da "ihtill" kmas ile arlk Rus Hkmeti ve Mttefiklerinin btn hesaplar altst oldu. Rusya yalnz malup deil, Oktober (Ekim) ihtilli ile i bana gelen Bolevikler, eski Mttefiklerine kar dmanca cephe aldlar ve arlk Rusyas ile ngiliz-Fransz'lar arasnda Boazlar'a ve stanbul ile Anadolunun taksimine ait akdedilen gizli anlamalar neretmek suretiyle, arlk Rusyasnn Trkiye'ye kar besledii btn emellerini vesikalaryla ortaya koydular. Bolevik hkmeti ayn

anlamalar tanmadm, ve Rusya'nn stanbul zerinde hi bir hakk olmadm, stanbul'un Mslmanlar (yani Trkler) elinde kalacam" da iln etti. Trkiye bakmndan Birinci Dnya Savann en mhim ve kalc kazanc Rusya'nn Harp d edilmesi ve "stanbul ile Boazlar dan vazgemesi" idi. Bununla Trkiye zerinde yzyllarca devam etmi olan Rus tehlikesi ve basks giderilmi oldu. Bunun neticeleri ve semereleri Trkiye'nin Savatan malup oluundan sonra da kendini gsterdi. Mill mcadele balarken, bu suretle, arkamzda bize dman bir "Hametli Rusya" bulunmuyordu. Bunun ise Kurtulu Savann kazanlmasnda ok byk rol olmutur. Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetlere ait, her safhasn aydnlatan ve herbir sahasn ihtiva eden toplu bir eser henz kaleme alnm deildir. Dolaysiyle Hans bersberger'in Russlands Orientpo- litik in letzten zwei Jahrhunderten (Bd. I. bis zum Freiden von Jassy) adl eseri (Stuttgart 1913) hal ehemmiyetini muhafaza ediyor. Ruslar tarafndan kaleme alnan muhtelif eserlerde, mesel S. S. Tatiev'in Vnenjaya politika mp. Niolaya I. go (mparator Birinci Nikola'nn d siyaseti) (St. Psbg 1887), veya A. N. ebunin'in Rossiya na Bliznem Vostoke (Yakn Douda Rusya) (Moskva 1926) Rus-Trk mnasebetlerinin trl cephelerine temas edilmitir. Ancak XVIII. y. yl sonundan itibaren Birinci Dnya Sava sonuna kadar devri ihtiva eden toplu bir eser mevcut deildir. te bu boluk doldurulmak maksadyle "XVIII. y. yl sonlarndan Kurtulu Sava"na kadar Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetleri diplomatik ksmna nem verilmek zere- ibu eser kaleme alnmtr. Meselelerin daha iyi anlalmas iin, Sultan Abdlhamid II. e kadar geen zaman iindeki "Rus basks" nn bir tarihesi ayr bir fasl olarak konmutur. Rusya'nn, bilhassa ar Nikola I. dan itibaren Trkiye'ye kar takib ettii, bazen, bask bazen de "dostluk perdesi" altnda oyalayc siyaseti, ve bu maksadla yaplan trl diplomatik ve siyas sulleri, Osmanl imparatorluunu szde status quo sunu (btnln) muhafaza istei, daha dorusu dier Devletlere Trk arazisinden hi bir eyi kaptrmayarak, en "yal paralar" (bata stanbul ve Boazlar olmak zere) kendisine saklamak esasna dayanan Rus siyaseti ve diplomasisinin her safhasn ayrca incelemek gerekmektedir. Tabiatiyle bu siyasetin balar "Boazlar meselesi"nde

VII

arzu edilen durum hasl olmu ve btn Byk Devletlerin donanmalarna Boazlar kapatld gibi, Rus harp gemilerine bunlar almt. Nitekim Boazlarn bu stats, yalnz 1833 te ar Nikola I. ve onun btn halefleri, t ar Nikola II. ya kadar, "ideal bir zm ekli" tekil etmekle kalmam, 1946 da Stalin de ayn esaslar iade etmek istemiti. Amerikal Profesr Philip Mosley tarafndan Russian Diplomacy and the Opening of the Eastern Question in 1818-39 (Harvard 1934) adiyle yazlan mhim eserde, Hnkr iskelesi anlamas hkmlerinin Ruslar tarafndan nasl kendi menfaatlerine uygun olarak tefsir edildii anlatlmtr. Bu mesele zerinde ayrca Amerikal Profesr J. C. Hurewitz, durmu ve Ruslarn "Boaz anlamalar"n keyfi olarak nasl kendi lehlerine tefsir ettiklerini gstermitir. Boazlarda Rusya'nn tatbik etmek istedii rejim, 1856 ve 1877/78 de ngilterenin fiili mdahelesi ile, baltalanmt. Szn ksas Rusya'nn "tarih emellerine kavumasna" ngiltere boyuna mani oluyordu. Ayni ngiltere, 1908 ve 1911 yllarnda Rusyann "bar, yani mzakere yolu ile" Boazlarda istediini elde etmesine de mani oldu. Sultan Abdlhamid II., Devletin btn zfna ramen, Rusya karsnda bata ngiltere, sonralar Almanya'ya dayanmak suretiyle, Trkiye'nin btnln ve Boazlar statsn muhafazaya alm, ve muvaffak ta olmutur. Bu maksadla, hatt Abdlhamid II. in Rusya ile anlamak, yani Rusya'ya "yaklamak" siyasetini bile denedii biliniyor. Fakat, Rusya tarafndan bu gibi teebbsler msbet karlanmam ve dolaysiyle bunlardan hi bir netice kmamtr. Rusya'da Bolevik ihtillinden sonra, arlk devrine ait gizli vesikalarn neriyle yetinilmeyip, bu devire ait birok dier vesikalarda Trk-Rus meselesine gn na kavuturulmutur. ve ayrca 1882 Bunlar ve bilhassa stanbul (sonraki "Krasny Archiv" (Kzl Ariv) dergisinde bastrlm ve birou mnasebetleri aittir. Boazlar de Bunlardan, Nelidov'un

stanbul elisi) sunduu rapordan Ruslarn nasl stanbula baskn yapmalar hakknda projeden balayarak, bu kabl tasarlar daha sonraki zamanlara ait birok vesika mevcuttur. Bu mesele ile ilgili olarak "Rus istiare Meclisi"nde grlen bir takm proje ve plnlar hakknda da geni bilgiler edinmek mmkn oluyor. Harbe tekaddm eden yl ve aylara kadar Rusyann "Boazlan ele geirme" tasars ve baskn yapmalar fikrinden hi bir vakit vazgemedikleri de meydana kyor. Rus hkmeti bu tasarsnXIII

stn bir duruma gelmesi ve tat vastalarnn da hazrlanmas" sonunda, tahminen 1917 ylnda, Boazlar bir basknla ele geirmek plnn cidd olarak tesbit etmi bulunuyordu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Trkiye'de hkim duruma gelmesi ve Talt Paa'nn i ve d siyasette mhim bir rol oynamaya balamasndan sonra, Rusya ile Trkiye arasndaki mnasebetlerde her hangi bir deiiklik grlmedi; Rusya, yine "basks"na devam etmekte, ve Trkiye'de sahip olduu nufuz ve imtiyazlarndan ufak bir fedakrlk yapmak niyetinde deildi; bilakis, "Ermeni reform-" larn bahane ederek, Trkiye'nin dou eyaletlerinde tam bir nufuz sahibi olmak siyasetini takib etmekte idi. Buna karlk Talt Paa, Rusya'ya yaklamak ve mmknse, hatt bir "ttifak" akdetmeyi bile dnmt. Nitekim 1914 Maysnda Talt Paa, Krmdaki Livadia'da ar Nikola II. y ziyaret ederken, Rus Hariciye Nazr Sazonov'a bir "ttifak" teklifinde dahi bulunmu, fakat Sazonov buna yanamamt. Ayni vehile, Dnya Harbinin ta banda, Enver Paa, (Almanya ile bir "ittifak" imzalad halde) Rusya'nn stanbuldaki askeri ateesi vastasyle Rusya'ya bir "ittifak" teklifinde bulunmutu. Fakat Sazonov bunu ciddiye almad. nk, tannm Sovyet Rus tarihisi Pokrovskiy'nin izah vehile, byle bir ittifak yapld takdirde, Enver Paa "Rusya'nn emrine Trk ordusunu teklif ediyordu; halbuki Rus hkmeti Trk ordusunu deil, Trk paytahtn, yani stanbul'u ve Boazlar istiyordu." Avrupa Harbi knca, vaka, Rusya, Almanya'ya kar btn kuvvetini teksif edebilmek iin, Trkiye'ye kar mmkn mertebe uysal grnmek siyasetine balad idiyse de, bu ancak gsteriten ibaretti. Harp sonunda naslsa Boazlar ve stanbul'u ele geirmee karar veren Rus hkmeti, Trkiye'nin hemen Harbe girmesini arzu etmemi ve Trkiye'yi "tahkik" edecek her hangi bir hareketten ekinmiti. Rusya'nn bu emelleri, yani stanbul ve Boazlar zerindeki dndkleri ttihat ve Terakki hkmetince de belli olduundan -Rusya, uysal davranmasna ramen, Trkiye'nin ba dman olarak telkki edilmekte idi. Bu gr Trkiye'nin Harbe girmesinde en mhim mil olmutur. Nitekim Harp esnasnda ngiltere-Fransa ve Rusya arasndaki gerek stanbul ve Boazlar, ve gerekse Anadolu'nun taksimi hakknda varlan anlamalar- Trk siyas ve asker ricalinin bu hususlarda dndklerinin isabetli olduunu teyit etmitir.

XIII

Rusya'da Boleviklerin hkmeti ele geirmelerinden sonraki Trk-Rus mnasebetleri, bilhassa "Brest-Litovsk Bar" mzakereleri esnasnda tamamiyle yeni bir safhaya girdi. Rusya'ya kar Trkiye, Paris Muahedesinden (1856) sonra ilk defa "muzaffer bir Devlet olarak" mzakere masasna oturmu bulunuyordu. Tabii Trkiye'nin bu zaferi Almanya'nn eseri idi. Mzakereler esnasnda Talt Paa, Bolevik delegasyonu efleri, bilhassa Lev Trotskiy ile, karlat. Komisyon almalarnda Sovyet-Rus hkmetinin takib ettii siyaset ve emellerini yakndan renmek frsatn buldu.

dier kaynaklarda bulunmayan birok kayd ihtiva etmektedir. Buna bir de Viyana'daki Ariv malzemesini katmak icabeder (Haus- Hof und Staatsarchiv, Brest-Litovsk). Sovyet Rusya Dileri Vekleti (Ministerstvo) tarafndan 1960 da nerine balanan Dokumnet Vneney Politiki SSSR (DVP) adl klliyatta bizi ilgilendiren birok vesika neredilmitir. Sovyetlerle mnasebetlerin balamasn mteakip, ekonomik mnasebetlerin tanzimi ve esirlerin iadesi iinin grlmesi maksadyle Petrograd'da alacak olan "Muhtelit Komisyona", eski Atina elisi Galip Kemali Bey (Sylemezolu) gnderilmiti. O, az sonra Moskova'ya Trkiye elisi olarak atanm ve orada 23 Nisan 1918 tarihiyle 9 Austos 1918 tarihine kadar kalmtr. Rusya'daki bu faaliyeti hakknda, Galib Kemali Bey (Sylemezolu) 30 sene Hariciye hizmetinde ve 30 sene siyasi hatralarm adyla bu devir iin ok mhim iki eser yazmtr. Bu eserlerden ve ayrca Dileri Bakanl Arivindeki malzemeden Galip Kemali Beyin Moskova'daki faaliyeti hakknda etrafl bir fikir edinmek mmkn oluyor. Bu mnasebetle kendisinin bilhassa Rusya Mslmanlar ile ilgilendiini de ayrca grlyor. Rusya'daki Mslmanlarn da, Rusya'daki Trk esirlerine nasl yaknlk gsterdikleri, ve byk madd yardmlarda bulunduklar bu devirde Rusya'da, ve Moskova'da kan Kazan-Trk gazetelerinden aka grlmektedir. Maalesef bu trl gazetelerden ancak "l" adn tayanndan bir ka nsha ele geirebildik. Dolaysiyle Rusya Mslmanlarnn Trk esirlerine yapm olduklar yardm hakknda tam bir bilgi edinmek ve buraya nakletmek mmkn olmad. Bilhassa Azerbaycanllar tarafndan kurulan "Cemiyet-i Hayriye" nin Sarkam, Kars ve Erzurum evrelerindeki Trk-slm kardelerine ve Trk esirlerine ok byk yardmlar dokunmutur. Maalesef bunlara ait malzemeyi ele geiremedik. Ayn vehile Trkiye ile Trkistan, Azerbaycan ve Dastan arasndaki mnasebetler de ok az aydnlatlabildi; nk buna ait istenilen malzemeyi ele geiremedik. Ancak resm mahiyette baz anlamalar ve Batum ile Trabzon Konferansna ait baz kaytlardan istifade edebildik. Maalesef bu sahada baslm eserler de hemen hemen hi yok gibidir. Mevcut olanlarda da fazla teferruat bulunmuyor. Sovyet hkmeti, Trkiye'nin Kafkaslardaki faaliyetini gittike artan bir endie ile takip etmiti. Bilhassa Kafkaslardaki Trk-slm ahalinin Trkiye'ye kar byk sempati hisleriyle bal

olular, ve Azerbaycan, Dastan ve dier yerlerde Trkiye'nin himayesi ve yardm sayesinde buradaki ahalinin yerli "hkmet"ler kurmak suretiyle, Sovyetlerin daha, hkimiyetlerini ellerine almalarndan bir hafta sonra (2/15 Kasm 1917 de) iln ettikleri "Rusyadaki milletlerin haklarna ait beyanname" ile "her milletin kendi mukadderatn kendisi tayin hakkna sahip olduklar" prensiplerini hayata geirmee balamalar zerine, Sovyet hkmet mahfillerinde dehetli bir korku balamt. nk bu devam ettii takdirde btn Kafkaslarn Rusya'nn elinden kmas ve bilhassa Bak petrollerinin elden gitmesi kuvvetle muhtemeldi. Sovyet hkmeti buna mani olmak iin elinden geleni yapmaya alt. Kafkaslara fevklade salhiyetlerle bir Komiser (aumyan) gnderildi. Sovyetlerin arzular hilfna Trkler Bak'yu igal edince (15 Eyll 1918), Sovyet hkmeti kyameti koparmaya,

Nihayet bu eseri hazrlarken teekkrlerimi sunmak gibi kvan duyacam satrlara sra gelmi bulunuyor. En bata, bana bu eseri yazarken her bakmdan mzahir olan ve birok maddi ve manevi fedakarlklara katlanan sevgili eim Hadiye Kurat'a sonsuz teekkrlerimi bildirmeliyim. Olum Doent Dr. Yulu Tekin Kurattan da birok hususta yardm grdm. Eserimizin hazrlanmasnda Dileri Bakanlnca gsterilen ilgi ve madd yardm bilhassa belirtir ve bu mnasebetle deerli Dileri Bakanmz Sayn hsan Sabr alayangil Beyefendiye bilhassa teekkr ederim. Amerika Birleik Devletleri ktphaneleri ve Arivlerinde olduu gibi Londra, Paris, Bonn, Helsinki ve Viyana ktphaneleri ve Arivlerinde bana tetkikatta bulunmak imknn veren Rockefeller Foundation'u ile Amerika Devletleri State Departement'na ayrca teekkr etmeliyim. Washington'daki National Archives, Library of Congress, Stanford'daki Hoover Institution (bata Prof. W. Sworakowski olmak zere) idare azalar ve memurlarna, Londradaki, The Public Record Office, British Museum, School of Slavonic Stu- dies (Prof. G. H. Bolsover ile Prof. H. Seton- Watson'a), Paristeki Bibliotheque Nationale ve Archives du Ministere des Affaires Strangeres, ve Viyana'daki Haus-Hof und Staatsarchiv idare amirleri ve memurlarna olduu gibi, Helsinki niversite Ktphanesi idarecilerine ve Stockholm'deki Dileri Nezareti (Utriksdepartement) memurlarna ve bilhassa Ambassador Dr. Gunnar Jarring'e teekkr etmeliyim. stanbul'daki Babakanlk Arivi Umum Mdr Bay Midhat Sertolu ile Bay Turgut Iksal'a yardmlarndan tr ayrca teekkr ederim. Eserin basm srasnda her trl zahmetlere memnuniyetle katlanan Ankara niversitesi Basmevi letme efi Bay Adem Baykan ile Atlye efi Bay Cokun ray'a ve Ba- smevinin dier iilerine ayrca teekkr etmeliyim. Eserin hazrlanmasnda bana yardmc olan asistanlarmdan smail Aka, Kzm Kopraman, Read Gen ve Melek Sete'yi burada zikretmem gerektii gibi, bu eserin baslmasna bana imkn salayan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ilgili makamlarna bilhassa teekkr etmek benim iin kvanl bir devdir. 22 Nisan 1970. Badat caddesi, Suadiye. stanbul Profesr Dr. Akdes Nimet KURAT

Xffl

NDEKLERNSZ .............. KISALTMALAR V-XIII XIV

I.TRKYE ZERNE YNELTLEN RUS BASKISI VE TARHES Rus tarihinin balangcndan Byk Petro'ya kadar (1-10), Byk Petro ve halefleri devri (11-24), Katarina II. devri, Kk-Kaynarca muahedesi ve sonras (24-10), Rus-Trk ittifaklar (40-52) ....................................................................................................... II.AR NKOLA I. DAN SULTAN ABDLHAMD'E KADAR .... 53-91 1828/29 Rus-Trk sava ve Edirne Muahedesi (53-59), Rus kuvvetlerinin Boaza gelileri ve Hnkr iskelesi muahedesi (59-65), Krm harbi ve Paris muahedesi (65-91). III.SULTAN ABDLHAMD II. ZAMANINDA TRK-RUS MNASEBETLER ................................................................................ 92-138 Rusya'daki Mslmanlar kkrtma tasars (92-96), Sultan Abdlhamid II. in Rusya'ya yaklama denemeleri (97-111), Ermeni kargaalklar ve Ruslarn 1896/97 de stanbul Boaz(Bosfor)na baskn hazrlklar (111-121), Boazlara kar 1900 deki baskn tasars (121-138). IV.MERUTYET'N LANINDAN BRNC DNYA SAVAINA KADAR TRK-RUS MNASEBETLER .............................................. 139-224 Boaz'a (Bosfor) kar Rus taanlar ve Rus harp gemilerine serbest gei salamak teebbs (139-156), stanbul'daki Rus elisi arkov'un Boazlara ait teebbs (demarche') (156-171), Balkan harpleri zamannda Rusya'nn tutumu ve Boazlar' ele geirme tasars RUSYA 259AHV 316 Kafkas snr, Trk ve Rus ordularnn durumu (259-266), AL Sarkam taarruzu ve felketi (267-283), Dou-Anadolu'da Rus taarruzlar ve ilerleyileri (283-2%), Neticesiz Trk taarruzlar (296-302), Harp zamannda Rusya'nn stanbul ve Boazlar zerindeki emelleri

VII.1917 RUS UBAT VE EKM (OKTOBER) HTLLLER .................................. 317338 "Geici Hkmet" devrinde bar yoklamalar (317-325), Bolevik htillinden sonraki gelimeler (325-332), Erzincan Mtarekesi (332334), Sovyetler ve "Trk Ermenistan" (334-338) VIII.BREST-LTOVSK BARII ........................................................................... 339-395 Mzakereler (339 - 352), Brest-Litovsk mzakereleri (352 - 367), Brest-Litovsk'ta Trk ve Sovyet-Rus heyetleri arasndaki mzakereler (367-385), Trkiye-Ukrayna bar ve diplomatik mnasebetlerin tesisi (385-395). IX.GALP KEMAL BEY'N MOSKOVA ELL ................................................. 396-457 Petrograd'daki karma komisyon (396-399), Galip Kemali Bey'in Moskova'ya gidii (399413), Rusya Trk-Mslmanlar ve Trkiye Byk elilii (413-430), "Yeni Dnya" Gazetesi dolaysiyle Trk Eliliinin Sovyet Hkmetini Protestosu (430-440), Rusya'daki Trk esirleri ve yurda dndrlmeleri ii (440-457). X.DOU-ANADOLU'NUN KURTARILII VE KAFKASLAR................................... 458-494 Kafkaslardaki durum (458-466), Dou-Anadolu'nun kurtarlmas (Rus igal blgesi) (466-467), Trabzon Konferans (467473), Batum Konferans ve Bar (464-478) Baku'daki durum (478-480), Kuzey- Kafkasya (Dastan) ve Trkiye (480-488), Elviye-i Selse'nin ( Sancan) (Kars-Ardahan-Batum) Anavatan'a ilhak (488494). XI.TRK DI SYASET VE OLAYLARI.............................................................. 495-543 Turanclk (497-517), Talt Paa'nn Berlin Seyahati (517-526), Bak'nun Trkler tarafndan KESLMES ............................................. 544-567 SININ GERGNLEMES VE zapt ve Dastan Seferi (527-539), AzerXIII. MONDROS MTAREKES VE SONR\LARI ............................................... 568-596 EKLER .............................................................................................. 599-714 BBLYOGRAFYA................................................................................ 715-724 UMUM NDEKS ................................................................................ 725-754

XVI

TRKYE ZERNE YNELTLEN RUS BASKISI VE YAYILIININ TARHES Rus tarihinin balangcndan Byk Petro'ya kadar Rus Devletinin "gbei" daha doarken s t a n b u l ( e s k i Rusasyla "Tsar'grad" -"ehirlerin ah") ile balanm gibiydi. Bu Devletin kuruluundan (M. s. 862 yllarnda) yarm asr bile gemeden Rus-Vareg'lerin "Tsar'grad"a kar seferleri balamt. Buna ait tafsilt Xestor Kroniinde yle nakledilmitir: "Kiyef Knezi (Beyi) Oleg, 907 senesinde gemiler, atlar ve askerlerle Tsar'grad zerine yrd; gemilerin altna tekerlekler koymak suretiyle Tsar'grad'n surlarna yaklat ve ehire hcum etti. Bizansllar ancak oka para demek suretiyle bu Rus hcumundan kurtulabildiler." 1 Bizans kaynaklarnda kayd gememekle beraber byle bir Rus hcumunun yaplm olmas mmkndr. Knez Oleg'in Konstantinopolis zerine, daha dorusu Boaz'a yapm olduu bu saldrs, XVII. yzyl balarnda stanbul Boazna byk aykalarla yaplan bir RusKazak hcumunu hatrlatmaktadr. Kiyef Rusyasnn kuruluundan seksen yl sonra, Rus-Vareg kuvvetlerinin Bizans imparatorunun "yardm"na gittikleri dahi biliniyor. Makedonya sllesinin mehur imparatoru Basil II. Bulgaroktonos'a (Bulgar katili) kar Bizans byklerinden Phokas Bardas isyan etmiti. Bizans 1 imparatorunun bu ayaklanman1 Povest' vremennych let (Gemi yllarn hikyesi). Metni baskya hazrlayan: D. S. Li- c ha ev. zd. Akad. nauk. Moskva-Leningrad 1950. ast' I. S. 23/24.

1

Bizans imparatoruna yardma geleceini bildirdi. Kiyef Knezinin bu artlan kabul edilince, 988 ylnn ubat-Mart aylarnda, 6.000 kiilik bir Vareg-Rus kuvveti gemilerle stanbul Boazna girdi ve Anadolu sahillerine karak Abydos yannda Phokas Bardas'n kuvvetlerini1Georg Ostrogorski y, Svyaloy Vladimir i Vizantiya (Aziz Vladimir ve Bizans). Vladimirskiy Sbornik. G. Vernadskiy den naklen: Kievan Russia (Yale University Press, 1948) S 63" G. Ostrogorskiy, Geschichte des Byzantinischen Slaates, SS 214215. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, S. 30. 2Bkz. Akdes Nimet Kurat, Karadeniz'in kuzeyindeki Trk kavimleri ve devletleri. Ankara, 1970. m.y.

2

banda gelmektedir. Rusya'nn Mool hkimiyeti devrinde de (124O- 1480) Rus kilisesi ile stanbul Patrikhanesi arasndaki balar devam ettirildi. Rum papazlar ve rahibler bu defa Ruslardan madd yardm istiyerek Moskova yolunu tutmaya baladlar. Moskova Byk Knezi Ivan III. m Bizans Prensesi Sofya (Zoya) Paleolog ile evlenmesi zerine, Moskova Knezi evrelerinde, Moskova'nn Bizans'a "halef" olaca gr gelitirilmee baland; bu gr az sonra "Moskova-nc Roma" tarznda tamamiyle siyas bir akide haline getirilmek istenecektir. Bu nazariyeye gre: I. Roma ve II. Roma (Konstantinopolis) batmtr; "Teslis" kaidesine gre her mukaddes eyin "U" olmas gerektiinden, III. Roma da -Moskova'dr. Do- laysiyle "Moskova- nc Roma" sfatiyle, vaktiyle her iki "Roma" gibi, dnya'ya hkim olacaktr. Bunun neticesi olarak Moskova Rus- yas Bizans'n "halefi" olacak ve Ruslar da stanbul'u zaptedecekler- dir. Bir taraftan din balar, te yandan siyas grler icab, Moskova Rusya'snda "Tsar'grad"a (stanbul'a) kar ilgi devam etti. stanbul'un Trkler tarafndan zapt Rusya'da geni yanklar yapt. Bizans'n tesiriyle daha XI. yzyl ortalarnda Kiyef Rusyasnda balanan vak'anvislik, Rusya'nn muhtelif merkezlerinde, manastrlarda gelitirilmi ve bu suretle Rusya tarihi iin ok zengin kaynak malzemesi vcuda getirilmiti, ite bu kabl vekayinamelerden XVI. yzyl ortalarnda tanzim edilen "Voskresenskaya Letopis' " ile ayni asrda yazlan "Nikonovskaya Letopis"'lerde stanbul'un Trkler tarafndan muhasaras ve zapt aslnda Rus meneli olan Nestor skender tarafndan yazlan eserden naklen teferruatiyle anlatlmtr. 1 Nakledi tarzndan aka grld zere bunu kaleme alan yazar OrtodoksHristiyanln en eski merkezinin Mslmanlarn eline dmesinden byk bir znt duymakta idi. Fakat bu "znt" "Tsar'grad" (stanbul) m gnn birinde Ruslar tarafndan zapt edileceine ait bir kehanetin nakli ile yumuatlmak istenmesi, bu sralarda Rus ruhan evreleri ve siyas mahfillerindeki grleri de ortaya koymak bakmndan nemlidir. Yukarda adlar geen Rus vekayinamelerine gre: "Mademki (Pater'li) Methodius ile Hekm Leon tarafndan istanbul'un bana gelecek felketlere ait kehanetleri1 Voskresenskaya Letopis', P.S.R.L.T. 8. StPsbg 1859, SS 128-144: O vzyatii Tsaregrad. v leto 6S61. Povesfo Tsaregrade, Nestore-lskender'e, St.Psbg, 1886.

smail evldlarn (yani Mslman-Trkleri) yenecekler ve yedi tepeli ehri (yani stanbul'u) eski tertibi zere alarak, orada hkimiyetlerini kuracaklardr". 1 stanbul'un eninde-sonunda Ruslar tarafndan zabte- dileceine ait grlerin Rus manastrlarnda meydana gelmi ve bu "Moskova-nc Roma" nazariyesiyle balanarak "stanbul'un Ruslar tarafndan alnaca inanc" yaratlmak istenmitir. Nitekim bu gr bir mddet sonra derin kkler salacak ve Rusya'nn kuvvetlenmesini mteakip, "stanbul'un zapt" Rusya tarafndan taki- bedilecek bir ana siyaset haline getirilecektir. 2 Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'u almas ve bir mddet sonra btn Karadeniz evresinin Trklerin eline gemesini mteakip, Osmanl Devleti devrin en kudretli bir Devleti haline geldii sralarda, Moskova Rusyas da, Aksak Timur'un Altn Ordu'yu ykmas neticesinde, sratle ykselmek yoluna girmiti. Ruslarn, daha stanbul'un Trkler tarafndan zaptndan nceleri Bursaya kadar giderek Osmanl lkelerinde ticaret yaptklar biliniyor. Moskova'nn ykselmesi zerine bu ticaret daha da geliecektir. Azak ve Kefe zerinden yaplan bu ticareti, Krm Han Mengligerey'in tavassutu ile, v a n l I I . ve Bayezit II. zamannda (1492), Moskova ile Osmanl Devleti arasnda siyas mnasebetlerinin kurulmasn mmkn kld.3 Moskova Rusyas nazarnda Osmanl Devleti muazzam bir asker kudret sfatyle karsnda dayanlamayacak bir kuvvet olduundan, iyi geinmek mecburiyeti aikrd. Mamafih Osmanl Devleti iin "Moskova ile iyi geinmek" diye bir mesele yoktu; nk Devletin esas siyaseti Akdeniz ve Orta Avrupa'ya yneltilmiti ve Moskova Rusyas coraf durumu itibariyle ok uzaklarda kalyordu; "Rus ileriyle Krm Hanlar megul olacaklard." Dolaysiyle Osmanl devlet adamlar Rusya ile az ilgilenmiler ve bunun neticesi olarak Rusya hakknda hi bir zaman yeterli bilgi edinememilerdi. Bu davrann baka bir sonucu da: Rusya'y "kmseme" olmutur. Halbuki Moskova Devlet adamlar Osmanl Devletiyle ilgilenmilerdir. Osmanllarn nasl bir kuvvet olduklarn yakndan grmler ve Moskova'nn siyasetini de ona gre ayarlamaa dikkat etmilerdi. Moskova'da, srf d ileriyle megul olan bir "Daire" (Po1 Yine, S. 143/44: Russkiy ze rod s prezdeszdatelnimi vsego zmailta pobedyat, i sedmokhlmago prmut s prezdezakonmi ego i v nem vtsaryatsya. j\ikonovskaya Letopis', A. N. Kurat, Rusya Tarihi, S. 140/141. 2 3 A. N. Kurat, Rusya Tarihi, S. 117/118.

4

sol'skiy Prikaz-Eliler Dairesi) kurulmutu, ite bu "Daire"nin bir brosu Trkiye'ye ait idi ve burada "Trk siyaseti" tanzim edilirdi. Bu siyaset Osmanl Padiahlarn oyalamak, mmkn mertebe uysal grnmek ve yerine gre aldatmaktan ibaretti. Bu hususta ar Mthi lvan bilhassa temayz etmitir. Kazan ve Astarhan Hanlklarn aldktan sonra (1552 ve 1556 da), kuzey Kafkaslara sokulmak suretiyle Osmanl lkelerine yaklamak isteyen ar Korkun van nazarnda Osmanl Devleti her bakmdan rnek tutulmas gereken bir siyas tekilta malikti. Dola- ysiyle, bu tekiltn kurucusu saylan, Fatih Sultan Mehmed II. de rnek bir hkmdard. Moskova'nn bu "mthi" arnn Fatih Sultan Mehmed'e kar hayranlk hisleri besledii ve birok hususta onu taklid etmek istedii de biliniyor. ar'n "otokrat" grlerinde bu hislerinin tesiri olduu anlalmaktadr. Moskova'da "Strelets" (atclar) ktalarnn tekili de "Yenieri"lerin taklidi eklinde izah edilmektedir. Kazan Hanlnn Ruslar tarafndan zapt istanbul'da fazla bir yank yapmad ise de, Astarhann Ruslarn eline gemesi ve bilhassa Ruslarn Terek boyuna kadar sokularak Osmanl lkesine yaklamalar ve ayn zamanda Trkistandan gelen tccarlar ve haclara Astarhan yolunun kapatlmas - istanbul'da Rus emelleri hakknda endielere yol am ve nihayet 1569 da "Ejderhan seferi" adiyle bilinen ilk Rus-Trk atmasna gtrmtr. Gayet fena tertip ve icra edilen bu sefer Osmanllar iin tam bir felketle neticelenmiti. 1 Mamafih Astarhan kalesinin zapt ve Kazan Hanlnn da kurtarlmas gerekletirilmemekle beraber, Moskof-Rus kuvvetleri Terek boyundan ekilmee zorlanmlar ve Terek zerindeki Rus kalesi yktrlmt. 2 Rus ar Korkun lvan elinden geldii kadar Sultan Selim I I . i teskine alm ve bu mnasebetle ok ustaca bir diplomatik faaliyet gstermiti. Moskova'da Osmanl kudreti karsnda boyun emek zarureti kabul edilmekle beraber, Ruslarn gnn birinde stanbul'u ele geirecekleri grnn yaamakta devam ettii biliniyor. Korkun van'n lmnden bir mddet sonra Rusya'da patlak veren "fitne" 1er srasnda, Moskova tahtn ele geirmi olan Sahte Dmit- rinin (1604-1606), "stanbul'u zabtetmek" hlyalarna kapld1 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve dil boyu, S. 156 v.d. 2 Ayni eser, S. 150/151

5

biliniyor. Buna karlk, Osmanl Devleti tarafndan, Rusya'nn iinde bulunduu zafndan istifade ederek, mesel, Astarhan'- n zapt gibi, Trkleri ok yakndan ilgilendirmi olan bir meselenin halli ciheti hi dnlmediini gz nne getirirsek, her iki Devletin siyas tutumu arasndaki fark belli olmaktadr. 1613 te Rus arl tahtna geen Romanov'lar sllesinin ilk iki ar olan Michail Feodorovi ve Aleksey Michaylovi zamanlarnda, Moskova hkmeti nazarnda Osmanl Devleti, eskiden olduu gibi, kar durulmaz bir kudret olarak telkki edilmekte idi. Moskova Rusya'snn coraf durumu icab Osmanl Devleti ile sk mnasebetlerin ilk safhalarnda, yukarda belirtildii gibi, ancak ticaret faaliyetlerine mnhasr kalmt. Mamafih, daha 1515 yllarnda Moskova'da Osmanl Devletinin kudretinden faydalanarak, Moskova'nn tehlikeli bat komusu Litvanya Dkalna bask yaplmak istendii biliniyor. Bu mnasebetle hatt "ilk Rus-Trk ttifak" ndan bahsedilmek istenmitir. stanbul'a gnderilen Rus elisi Korobov'a (1519 da), Sultan Selim I.i, Litvanya ve Krm'a kar Moskova ile bir ittifak akdine ikna etmesi iin talimat verildii anlalyor. Sultan Selim I. de, gya, ar Vasiliy III. ye yazd cevabnda: "ittifak meselesini grmek zere Moskova'ya bir eli gndereceini" bildirmiti. Fakat byle bir ittifak akdedilmedi; ran harpleri bahane edilerek Devlet-i aliyyece Moskova ile anlamak meselesi bir yana braklm olmaldr. Mamafih Moskova'da Litvan- ya-Polonya'ya kar Osmanl Devleti ile bir ittifak akdi gr ok sonralar bir daha ele alnacaktr. 1630 tarihlerinde Moskova Rusyas iin en byk tehlikeyi bat komusu olan Lehistan-Litvanya tekil etmekte idi; Dnepr (z) boyundaki Kazaklar da hkimiyetleri altnda bulunduran Leh k- rallar Moskova'y da nfuzlar altnda tutmak, hi deilse Moskova- nn bymesine mani olmak maksadyle Rusya'ya kar mtemadi mcadele halinde idiler, ite bu mcadeleyi kendi lehlerine evirmek maksadyle Moskova hkmeti Osmanl Padiah ile Lehistana kar bir ittifak akdetmek maksadyle stanbul'da teebbste bulundu. 1634 te Osmanl paytahtna gnderilen Rus elisi Korobkin'e bu yolda sarih talimat verildi. Bu sralarda, Kazaklarn Osmanl lkelerine hcumlar yznden Trkiye ile Lehistan'n aras ok ak olduundan, Moskova'da, Trklerin Lehistan'a kar harekete geirilebilecei sanlmt. Fakat Ruslarn bu yoldaki teklifleri stanbul'da msbet6

lamamt. Osmanl ricali, Kazak hcumlarnda Ruslarn da parma olduuna kanaat getirdiinden, Ruslarn bir ittifak tekliflerinde samim olmadklar hkmne vardklar anlalyor. Kazaklarn Osmanl lkelerine kar yamaclk hareketlerinde Moskova'nn dorudan doruya olmasa dahi dolaysiyle dahli olduu aikrd; nk Don boyundaki Kazaklar'a bir mddettenberi Moskova hkmetince silh, barut ve dier birok madd yardm yaplmakta idi. Bu Don Kazaklarnn esas megaleleri de Osmanl Devletinin en mhim n karakolu olan Azak kalesi ve evrelerine ni hcumlarla yetinmeyip, Azakdenizine ve hatt Karadenize karak, Anadolu sahillerini dahi yama etmekti. Trk makamlar tarafndan Moskova nezdinde bu Kazaklardan ikyet edildii ve onlarn bu trl hareketlerine mani olunmas istendii zaman, Moskova hkmeti: "Kazaklarn kendi balarna buyruk olduklar, Moskova arlarnn emirlerine itaat etmedikleri, dolaysiyle Kazaklarn hareketlerinden Moskova'nn sorumlu tutulamyaca" eklinde cevap vermekte, ve el altndan Kazaklar kkrtmakta devam etmekte idi. Kazaklarn hcumlar bilhassa 1637 de Azak kalesine ni bir baskn ve kalenin zaptiyle ok tehlikeli bir hal ald. 1475 tenberi Osmanllarn aa Don boyu ve Kafkas sahilleri ile Kuban boylarn kontrolleri altnda tutmakta byk rol oynayan ve ayn zamanda mhim bir ticaret merkezi olan Azak kalesinin, Osmanl Devleti iin imalden beliren Rus tehlikesinin ncln yapan Kazaklar tarafndan zapt - Devlet-i aliyye iin ilk alarm an idi. Mamafih Kazaklar buray Osmanl kuvvetlerine kar ellerinde tutamayacaklarn iyi biliyorlard; dolaysiyle Moskova arna adamlar gnderip Azak kalesini teslim almasn ve yeter miktarda asker gndermesini istemee karar verdiler. Azak kalesinin Trklerin elinden kmas ve burann Moskova'nn idaresi altna konmas imkn hasl olmas, Moskova'da memnunlukla karlanmakla beraber, bunun mahzurlar da meydanda idi: Bu yzden Osmanl Devleti ile harbi gze almak gerekiyordu. Mamafih, byk Trk kuvvetlerinin Azak kalesine kar yaptklar hcumlarn Kazaklar tarafndan pskrtlmesi, kalenin muhafazas mmkn olaca grn kuvvetlendirmie benziyor. Nitekim Moskova hkmetince Azak meselesini grmek zere 1642 yl banda Moskova'ya arlan "Zemskiy Sobor" ("Yurt Temsilcileri Meclisi") yelerinden

ne srdler; fakat "realist" bir siyaset takibeden Moskova hkmet evreleri, Azak kalesine asker kuvvetin evki, uzakl dolaysiyle, ok g olacandan, Osmanl Devletine kar byk bir sava gze almak istemediler. Dolaysiyle Kazaklara Azak kalesinin boaltlmas gerektii bildirildi. Kazaklar da, hi arzu etmedikleri halde, Mosko- vadan gelen bu buyrua boyun emek zorunda kaldlar ve ehirde esasl bir tahribat yaptktan sonra, ekilip gittiler. Azak kalesi az sonra yeniden Osmanl kuvvetleri1 Bkz. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, S. 230. 2 Yine, S. 232/33.

8

lenecek ve imdiye kadar bat snrndaki en tehlikeli dman olan Katolik-Lehistan'n basksndan kurtulacaktr. Ayn zamanda Rusyann Krm Hanlna ve dolaysiyle Osmanl Devletine kar da cephe almas iin stratejik mevkii kuvvetlenecektir. Rusya'nn sol sahil Ukrayna'y ele geirmesi, Kiyef ehrinin igaliyle sa sahil Ukrayna'ya da el atmas stanbul'da hemen tepki yapt. Ayn zamanda sa sahil Ukrayna'da bu sralarda cereyan eden vakalar, Osmanl Devletinin mdahelesine yol at. Hetman Doroenko'nun tekrar Moskova himayesine girmesi zerine Ukraynaya bir sefer amak mecburiyeti hasl oldu. 1678 yl yaznda Sadrazam Kara Mustafa Paann kumandasndaki bir Trk ordusu, Krm Hannn kuvvetleriyle birlikte, Doroenko'nun baehri olan ihrin zerine yrdler. 1 Bu defa ihrinin mdafaas iin Rus kuvvetleri Doroenko'ya yardma geldiler. Bu suretle Ukrayna'da ilk defa Rus ve Trk kuvvetleri karlatlar. iddetli arpmalardan sonra Ruslar ve Kazaklar yenilerek, Dnepr nehrinin dousuna ekildiler. ihrin kalesi de Trkler tarafndan tahrip edildikten sonra, Kara Mustafa Paa ordusu banda geri dnd. Bu sefer, bir Osmanl Sadrazamnn kumandasnda Ukrayna ilerinde Dnepr nehrine kadar byk bir Trk ordusu tarafndan yaplan ilk ve son sefer olmutur. Moskova hkmeti Doroenko'nun sa sahil Ukrayna'da tutunmasna imkn olmadn grnce bir anlamaya varmak yollarn aram ve mzakerelere talip olmutu. Bu mzakereler Krm Han ile yaplacakt; nk Osmanl Devletince tedenberi tatbik edilen usule gre -Rus ileri Krm Hanlar vastasyle dzenleniyordu." Daha dorusu Osmanl ricali Rus murahhaslaryle mzakerelere girimee "tenezzl etmek" istemiyorlard. Nitekim az sonra Moskova murahhaslar Krma gnderilmiler ve Han tarafndan tayin edilen mirzalarla mzakerelere balamlard. Fakat bu grmeler hi bir neticeye balanmadan iki yl kadar uzad. Ruslarn bilhassa Krm Hanna dene gelen yllk vergiyi, yani "t" vermemek hususunda dayandklar anlalyor; nk Ruslar nazarnda byle bir vergi dendii takdirde, Moskova adet Krm Hanlnn tabiiyetini kabul1 Silhdar Fndklk Mehmed Aa Tarihi, I, SS 674-723.

9

yirmi yllk bir "Mtareke" akdine muvafakat etti. Bylelikle ilk "Trk-Rus Bar" akdedilmi oldu.1 Bahesaray'da Rus murahhaslar ile Krm Han arasnda akdedilen bu anlama u maddeleri ihtiva ediyordu: i. Mtareke 3 Ocak 1681 tarihinden balamak zere yirmi yl mddetle olup, Krm Hanl ile Rusya arasndaki snr Dnepr nehri tekil edecektir; Han'a geen yln vergisi (yani "t") birden denecek1 Silhdar Aa Tarihi, I. S. 733; A. N. Kurat, Rusya Tarihi, S. 234/35. 1 Babakanlk Arivi, Tapu Defteri, Kamanie eyaleti.

10

Byk Petro ve halefleri devri 1683 te Viyana surlar dibinde Osmanllarn yenilmeleri zerine Trklere kar tekil edilen "Mukaddes ttifak"a (Nemse a- sar'l, Venedik ve Lehistan) Leh kral Yan Sobieski'nin srar zerine Rusya da katlmt. Buna muvaffak olmak iin Yan Sobieski, ilerisini hi dnmeden, Lehistann baz hayat menfaatlerinden Moskova Rusya's lehine feragatte bulundu ve 1687 de Moskova ile bir "ebed bar" akdetti. Bu barla Lehistan "Kiyeften ebediyen vazgetiini" de kabul etmiti, yani Rusya'ya sa sahil Ukray- nada hareket serbestisini tanmt. Bunun karlnda Rusya da Osmanl Devletine harp iln edecek ve filen harbe girecekti. Anlamaya uyarak Rus ordular, bu sralarda Moskova'da Devletin banda bulunan Prenses Sofya'nn gzdesi Prens Golitsn'in kumandasnda, 1687 ve 1689 da Krma iki sefer atlarsa da, her ikisinde de, byk kayplara urayarak geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu suretle Moskova- nn "Mukaddes ttifak" Devletleriyle ayn safta yer almas, sadece Ruslarn yenilgisine gtrd. Mamafih bu katlmann Rusya iin byk bir nemi vard: Rusya, tarihinde ilk defa olmak zere Avrupal hristiyan Devletlerle ayn cephede Trklere kar byk bir harbe itirak etmi oluyordu. Esas Osmanl kuvvetlerinin Nemse asar ve Venediklilere kar savamalar hasebiyle, Ruslara kar ancak Krm Hannn atllar ve az miktarda Osmanl askeri gnderi- lebildiinden, savan Rus arazisine nakli de imknszd. Fakat az sonra Rusya'da vukua gelecek baz deiiklikler, bu RusTrk savann hi beklenmedik bir istikamette gelimesine yol aacaktr. Bu deiikliklerin banda da, Rus tarihini yep yeni bir istikamatte s- rklyecck olan: Petro'nun Rus tahtna gemesi olay gelmektedir. Naibe Sofya ve gzdesi Golitsn'in dmanlar 1689 yl Austosunda Petro'yu tahta geirmeye muvaffak olmulard. Moskovadaki "Almanlarn" tesiriyle t genliinden beri "Bat Avrupa" ya kar hayranlk hisleri beslemi olan Petro, tahta getikten sonra da bu hayranln devam ettirmi ve Rusya'nn "Batllatrlmas" yolunda btn enerjisini sarf etmee balamt. Bunlarn banda da Avrupa sulu yeni bir ordu tekil etmek geliyordu. Bundan baka Petro "donanma" yapmak hevesine kendisini kaptrm ve

11

nn "denizlere kmas" gerektiine de hkmetmiti. Rusya'ya nisbeten yakn Baltk sahilleri bu devrin en kudretli Devleti olan sve'in elinde olduundan, Rusya'nn sve'e kar harekete gemesi bahis konusu olamazd. Halbuki Rusya "Mukaddes ittifak" dolaysiyle Trkiye'ye kar harp halinde idi. Bunun icab olarak Azak kalesi Ruslar tarafndan alnd takdirde, Karadeniz'e ulamak imknlar da hasl olacakt.1 Akad. M. M. Bogoslovskiy, Petr I. Cild I, SS. 210-271. 2 Akad. M. M. Bogoslovskiy, Petr I. Cild I. SS. 280 v.d.

12

hasarna bizzat katld. Rus hizmetindeki skoyal Gordon ve svireli Lefort idaresindeki Rus kuvvetleri ve gemileri, kaleyi her taraftan sktrmalarna ramen, Trk garnizonu iddetle kar koymakta idi. Rus kampna Nemse asar tarafndan gnderilen mtehasss topu zabitleri geldikten sonradr ki, Rus topu atei tesirini gsterdi ve kalenin dayanamayaca anlald. Bu durum karsnda Azak Paas, 19 Temmuz 1696 tarihinde kaleyi "vere" ile Ruslara teslim etti. Bu surede Karadeniz'in "kilidi" saylan bu mhim Trk kalesi Ruslarn eline dm oldu.1 ar Petro Avrupal kumandanlarn yardmyle byk bir zafer kazanm ve Karadeniz'e kmak yolunda ilk adm atm bulunuyordu. Bu zafer, Moskova'da yaplan ve o zamana kadar misli grlmemi olan bir gsteri ile tes'it edildi. Rus kuvvetleri ayn zamanda Krm'a kar da harekete getilerse de, fazla bir baar elde edemediler. Ancak, Dneprin aasndaki Kadkermen palankas Ruslar tarafndan zapt edildi ve Dnepr nehrinin aa ksm sava sahnesi haline getirildi; Ruslarn buralardan Karadeniz'e kmak istedikleri anlalyordu. Azak kalesinin ar Petro tarafndan zapt Osmanl Devletine indirilen "ilk byk Rus darbesi" olmas itibariyle ayrca mhimdi; Asker bakmdan zayf telkki edilen Moskoflarn zapt g bir kaleyi alabilecek kadar kuvvetlendikleri bu suretle meydana km oldu. Bu olayn stanbul'da endielere yol at muhakkak olmakla beraber, daha 60 yl evvel (1637) burann Kazaklarn eline getii ve yeniden Osmanllar tarafndan igal edildii hatrlanarak, Azak kalesinin geri alnacana inanlm olmas mmkndr. Fakat bu defaki Rus hcumu 1637 deki Kazak hcumuna benzemiyordu. Don nehrinin yukarlarndan ina edilen 30 kadar harp gemisi, ve Ruslarn ok sayda ar top kullanmalar keyfiyeti, Rusya'da asker sahada balayan byk deiiklikleri aka ortaya koymutu. Mamafih Trkler nazarnda Ruslar yine de byk bir asker kymet tekil etmiyorlard; naslsa onlara kar durulabilecei zihniyeti hkimdi. Esas Osmanl kuvvetleri Nemse asar ve Venedie kar savatklarndan, Ruslara kar Krm Han ve zayf Osmanl ktalar ayrlabilmiti. Buna ramen Ruslar karadan fazla bir baar elde edemediler; ar Petro btn gayretlerine bakmakszn Krm'a so- kulamad ve ok arzu ettii halde Ker Boazn ele geirerek Karadeniz'e ayak basamad. Halbuki Petro'nun Osmanl Devletine kar harbe giritii zaman1 Yine, I. 327 de devam.

13

murahhaslar ile "Mukaddes ttifak" Devletleri murahhaslar arasnda Karlofa'da yaplan bar mzakerelerinde Ruslar Ker kalesinin kendilerine braklmas hususunda srar ettilerse de, mttefikleri tarafndan desteklenmeyince, ar Petro Karlofa'da ancak iki yllk bir mtareke akdine muvafakat etti. Rusya ile Trkiye arasndaki esasl bar stanbul'a gnderilecek murahhaslar tarafndan yaplacakt. ar Petro ite bu stanbul mzakerelerini bahane ederek, Ker boazndan Karadeniz yolu ile stanbul'a kadar bir Rus harp gemisini gndermek suretiyle ilerisi iin bir emsal yaratmak ve bu suretle Rus harp gemilerine Karadeniz'e kmak imknn salamak istemiti. Srf bu maksadla Voronez tersanesinde ina edilen "Krepost"' (Kale) adl bir harp gemisi, mzakereler iin stanbul'a gidecek olan Ukraintsev'i ve maiyetini gtrecekti. Nitekim bu gemi, Hollandal Kaptan Peter Pamburg'un kumandasnda, 28 Austos/y Eyll 1699 tarihinde Ker boazn geerek Karadeniz'e ald ve 2 / 1 2 Eyll 1699 tarihinde Boaz iine girdi. 1 Bu suretle hi beklenmedik bir tarzda bir Rus harp gemisi Karadenizi geerek stanbul Boazna girmi oluyordu. Ruslarn bu "kstahlklar" Babli tarafndan ciddiye alnmam ve her halde bar mzakereleri iin gelen Rus murahhasna bu yzden mklt karlmak istenmemitir; ayn zamanda bu Rus gemisine kar duyulan tecesss ve geminin "kmsenmesi" de bir dereceye kadar rol oynam olmaldr. Rus gemisine Topkap Saray nnde (Saray burnunda) demirlemesine msaade edilmiti. stanbul ahalisi, bilhassa Rumlar arasnda, bu Rus gemisinin byk bir merak uyandrd anlalyor; Sadrazamn ve hatt Osmanl Padiahnn kendisinin (Mustafa II.) dahi bir sandala binerek R u s gemisinin etrafnda dolatklar iddia edilmitir. istanbul'a kadar gelen bu ilk Rus harp gemisinin Saray burnunda kald sekiz ay zarfnda (Boazdan Karadeniz'e hareketi 17/27 Mays 1700), Hollandal Kaptan Peter Pamburg'un kstaha birok hareketi, gerekli gereksiz gemiden boyuna top attrmas ve sarholuu srasnda bu top atlarn bsbtn azdrmas gibi saygsz davranlar, Trk sularna gelen Rus donanmasnn "ilk mmessilinin", ar Petro I. nun Trkiye'ye kar besledii grlerinin tam bir ifadesi idi. Yani Rus ar Trkleri hie saymak istiyordu.1 M. M. Bogoslovskiy, Petr I. cild III. SS 8-9.

14

stanbul'daki bar mzakereleri esnasnda, Rus murahhas, "Karadeniz'den Rus ticaret gemilerine serbeste gidi geli hakk verilmesini" srarla istediyse de, Babli tarafndan buna iddetle kar kondu; Karadeniz'in Osmanl Devleti'nin bir "i denizi" olmas hasebiyle, buralara hi bir yabanc geminin braklamayaca gr anlatlmak istenirken, "Karadeniz'in Padiahn haremi gibi telkki edildii, dolaysiyle oraya hi bir yabancnn girmesine izin verilemiyecei" de sylendi. Neticede Ruslar 1700 bar ile Karadeniz'de seyrsefer hakkn elde edemediler. Bu sralarda ar Petro, sve'e kar harp tasarladndan, stanbul'daki mzakerelerin bir an evvel bitirilmesini emretmi ve dolaysiyle Karadeniz'de seyrsefer meselesi zerinde fazla srar etmemiti. ar'a gre, ileride naslsa bunun sras gelecekti. 3/13 Temmuz 1700 de Rusya ile Trkiye arasnda akdedilen stanbul bar- Rusya'nn Trkiye'ye kar kazand ilk zaferinin bir belgesidir. 1 Bu barla Trkiye, Azak gibi mhim bir kaleyi, Don nehri mansabnda 100 km. kadar sahili ve Kuban mansabnda da geni bir sahay Rusya'ya brakmak zorunda kalmt. Bir de, Babli hi arzu etmedii halde, stanbul'da daim bir Rus elilii bulunacakt. Osmanl Saraynn bu babtaki pheleri tamamiyle yerinde idi; stanbul'a gnderilecek olan Rus elisinin diplomatik faaliyetten ziyade, Osmanl Devletinin- iini kartrmaa matuf bir takm hareketlerden baka, casuslukla da megul olaca zannedilmekte idi. Bablinin bu hususta yanlmad,_ar Petro I. tarafndan stanbul'a tayin edilen ilk Rus elisi P. A. Tolstoy'a verilen ve ar'n bizzat dikte ettirdii u talimatnameden aka grlmektedir: "Tolstoy, Trkiye'de bilhassa u maddeler hakknda malmat toplayacak ve hkmetine bildirecekti: Osmanl mparatorluunun umum durumu, ahalisi, idare ekli, devlet ricali, asker vaziyeti ve tekilt, yabanc devletlerle mnasebeti, varidatn artrlmas ve gizli asker hazrlklarn kolaylatrlmas hususunda alnan tedbirler, harp hazrlklar yaplyorsa, bunun kime kar olduu, hangi milletlere kar sempati beslendii, devlet varidatnn yeknu, bunun toplanma tarz, gelirin eskisine nisbetle artt veya azald, ran'la ticaretin vaziyeti, askerin mikdar ve nerelerde bulunduu, harbe hazr kuvvetlerin says ve hazineden ne kadar1 Ahidname-i Moskulu. Babakanlk Arivi, Name-i Hmayun Defteri No 1. SS 6-9 T. Yuzefovi, Dogovor Rossii s Vostokom. (St Psbg 1869) SS 1-11.

15

mayaca, yaplacaksa mevkii ve hangi ustalar tarafndan ina edilecei, Ker boaznn tamamiyle toprakla doldurulmas meselesi, eer buna kara verilmise - ne zaman icra edilecei, asar (Alman) harbinden sonra Trk piyadesi ve svarilerinin Avrupai nizama gre talim ettirilip ettirilmedikleri, eski usuln devam edip etmedii, Oakov (z), Akkerman (Turla zerindeki) ve Kili kalelerinin vaziyeti, eski sule gre mi, yoksa yeni tarzda m, tabye usul ile mi tahkim edildikleri, bunun hangi ustalar tarafndan yapld, topularn eski veya yeni nizama gre talim yapp-yapmadklar, kimler tarafndan yetitirildikleri, eski mhendislerin ecnebi veya yerlilerden mi olduklar, topu mektebinin olup olmad." 1 Tolstoy bu maddelerin dnda, Kuds Patriinden baka Ruslara faydal olabilecek kimseler hakknda bilgi verecekti. Rus elisine hkmetiyle yazmas iin "ifreli bir alfabe" de verilmiti. Trkiye'ye gnderilen ilk Rus elisinin bu suretle mutad diplomatik faaliyetinin dnda ve hatt bu sfat ile badaamyacak birok vazifesi de vard. Nitekim Tolstoy bilhassa hristiyan reaya arasnda arn propagandasn yapmaa nem vermi ve Ruslara casusluk yapacak kimseleri de bulmaa almt. Rus diplomatik usullerinden biri de Osmanl ricaline bilhassa kymetli "krkler" olmak zere, "hediye" adiyle oka "rvet" vermekti. Rus diplomasisinde, zaten, yalnz Trkler ile deil dier lkelerle de mnasebetlerde, "krk"lerin mhim rol oynad biliniyor. Rus krkleri ise Osmanl saraynda ve Osmanl ricali arasnda ok byk deer tamakta idi. Trkiye ile Rusya arasndaki ticaretin ite bu "krk"lerle balad biliniyor. stanbul'dan "hassa tccarlar'', Saraya krk satn almak zere sk sk Rusya'ya giderlerdi. Rus elileri stanbul'a geldiklerinde sunulmas gereken mutad hediye arasnda bilhassa "krk"e ehemmiyet verirlerdi. Osmanl ricalinden gerekli bilgi edinmek veya arzu ettikleri ileri halletmek iin, szde -hediye" eklinde *krk"ler takdim ederlerdi. Sarayda, Babli'de, Meihatta mhim makamlar igal eden kimselerin ounun kymetli sammur krkleri hep Rus meneli idi; dolaysiyle "krk" deyince hemen Rusya hatra gelirdi. stanbul'da daim Rus eliliinin tesisinden sonra, Rus "krkleri" Tolstoy'un Osmanl ricali ile mzakere ve mnasebetlerinde mhim rol oynamtr; bu kabilden olmak zere Tolstoy istanbul'daki Fransz elisi Ferriol'u da kazanmak iin kendisine "krk"ler hediye etmiti. Osmanl ricalinin bu "krk" d-

1 S. Solov'yev, sloriya Rossii, III, 1329; A. N. Kurat, Prut Seferi ve Bar, I, 81 /82.

16

knlu, Rus hkmet adamlar nazarnda Trklerin umumiyetle "rvet" dknlkleriyle izah edilmi ve Ruslar da Trklerin bu zaafndan istifadeye almlard. Petro I. nun yukarda nakledilen "Talimatnamesi" yalnz Tolstoy iin deil, daha sonraki Rus elileri iin muteber tutulmu olmaldr; zira XIX. yz yln ortalarndan itibaren Rus elilerinin stanbuldaki faaliyetleri, bu "Talimatname" ye tpa tp uymaktadr. ar Petro I. yu en ok ilgilendiren mesele: Trklerin yeni, yani "Avrupai" nizam kabul edip etmeyileri idi. nk, Trkiye Avrupa nizamn kabul edecek olursa, tpk Rusya gibi, sratle ykselmek imknna kavuacakt. Zaten sonralar Rus siyasetinin balca emeli de: Trkiyenin Bat nizamn kabul edip, kuvvetlenmesine mani olmakt. Trklerin Viyana surlar dibinde byk malubiyete maruz kalmalarndan sonra, yalnz asara deil Ruslara dahi yenilmeleri -Trklerin mevcut asker nizamlar ve idare ekillerinin artk ie yaramadn aka ortaya koymasna ramen, stanbul'da yenilie doru hi bir hareket olmaynn, her keten ziyade ar Petro I. yu memnun ettiini tahmin edebiliriz. Zira Rus arnn sve'in hesabn grdkten sonra, ilk frsatta, Karadeniz'e kmak iin Trkiye'ye kar harbe girecei muhakkakt. Zaten Azak kalesinin zaptndan hemen sonra, bu kaleden 60 km. mesafedeki Taygan mevkiinde, Ruslar, Taganrog adiyle bir deniz ss kurmaa baladlar. Burada ok gemeden Azakdenizi Rus Donanmasnn inasna giritiler ve -drt yl iinde birok harp gemisi denize indirildi. Bu faaliyetin maksad Bablice gayet iyi bilindiinden, Ruslara Karadeniz'in yolunu kapatmak zere Ker kalesinden bir az yukarda Yenikale adiyle daha da kuvvetli bir kale ina edildi. ar Petro Karadeniz'e Dnepr nehrini takiben de kmak iste-

17

hata ve ansszlklar yznden, Demirba arl'n asker gc erimi ve ar'a galebe alacak imknlardan mahrum kalmt. 1 Mamafih 1709 Haziran/Temmuz aylarnda sve kral Krm Han Devletgerey'den veya Osmanl Devletinden yardm alm olsayd, 27 Haziran/8 Temmuz 1709 tarihinde vukubulan Poltava meydan muharabesinin ar Petro tarafndan kazanlmas hayli g olacakt. Bu suretle Rusya'nn en kritik bir zamannda,

1 R. M. Hatton, Charles XII of Suteden. London (1968) pp 232-306. 2 Bkz. Akdes Nimet Kurat, XVIII. yzylba "Avrupa ummi Harbi" nde Trkiye'nin tarafszl. Belleten, say 26. (Ankara 1943), SS 264,'6S.

18

ar Petrol, ise Poltava zaferinin verdii gvenle Trkiye'ye kar harp hazrlklarn bir kat daha artrd; Taganrog'da Rus donanmasnn inasna hz verildii gibi, Dnepr boyundaki kalelerde de ok miktarda cephane ve asker yna yapld; Kazaklarn da Krm Ham sahasna girerek Tatarlara hcumlar vakalar artt. Btn bunlar Ruslarn ilk frsatta Trkiye'ye saldracaklarnn emareleri idi. Fakat Ruslarn sve'e kar harpleri henz bitmediinden, klliyatl Rus kuvvetlerinin bir taraftan Riga'y muhasara ile megul olduklar ve dier yandan kuzey Almanya'daki sve kalelerine kar savatklarndan tr, ar Petro I. Osmanllara kar harbi boyuna geciktirmekte idi. Fakat bu defa teebbs Trkler ellerine aldlar ve bilhassa Bender'de bulunan Demirba arl'n teviki ve Devletgerey Hann da srar zerine, Babli 1710 yl Kasmnda Rusya'ya kar harp iln etti. Demirba arl tarafndan stanbul'a gnderilen gen Leh Generali Poniatowski Saraydaki nfuzlu kimselere Ruslarn Devleti aliyye iin nasl bir tehlike tekil ettiini ve arn ilk frsatta Trkiye'ye kar harbe balayaca cihetle, Bablinin daha evvel harekete gemesi gerektiini anlatmaya muvaffak olmutu; bu sralarda Sarayda en nfuzlu kimse Silhdar Ali Paa (sonraki sadrazam Damat Ali Paa) idi. Sultan Ahmed III. de nihayet bu gr benimsemiti. Dolaysiyle, "barn muhafazasn isteyen" orlulu Ali Paann mevkii sarsld ve elinden mhr alnarak yerine Baltac Mehmed Paa tayin edildi. Sultan Admed III. in huzurunda Krm Han Devletgereyin de katlmasyle akdedilen "Meveret-i azme" de Rusya'ya harp iln karar alnd ve bu suretle 1711 deki Prut seferi vukubuldu. Rusya iin byk nemi haiz olan isve harbi henz sona ermediinden, ar Petro I. bu sralarda Trkiye'ye kar harbi asla dnmemiti. Fakat harp kanlmaz bir hal alnca, Petro I. kendine has enerjisi ve srati ile bu harbi sonulandrmak kararn ald. Poltava zaferinden sonra, Rus ordusunun ok yksek bir asker kudrette olduu grldnden, ar, Trklere stn geleceine inanyordu. Ruslarn bir mddettenberi Karadallar, Srplar, Bulgarlar ve bilhassa Eflk ile Budan ahalisini kkrttklarndan, Osmanl Padiahnn hristiyan tebasnn ar "kurtarc" sfatyle karlayacaklar da muhakkak gibi idi. Rus ktalar sratle harekete geer ve Tuna geidini tutarlarsa, Osmanl Ordusunun hareketsiz kalacana hkmedilmiti. Budan

19

bulunmas - ar Petro I. nun zafere kar itimadn bsbtn artrmt. Fakat Ruslarn hesaplan yanl kt ve sefer tam bir Rus hezimetiyle neticelendi. ar Petro I. nun bitkin bir haldeki 30-40 bin kiilik ordusu, 21 Temmuz 1711 tarihinde, Prut nehri boyunda, her bakmdan stn Trk ve Tatar kuvvetleri tarafndan kuatld; Ruslar ya esir dmek veya tamamiyle imha edilmek tehlikesi iine dtler. Asker bakmdan arn ve ordusunun Trk enberini yarp kmalarna imkn ve ihtimal yoktu. Dolaysiyle Rusya'nn mukadderat tamamiyle Osmanl ordusunun banda duranlarn eline dm gibiydi. ar Petro I. ve ordusu Trkler tarafndan esir edildii veya imha edildii takdirde, Rusya'da giriilmi olan muazzam "Batllama" hamlelerinden baka, 1703 te Neva nehri mansabnn Ruslar tarafndan isvelilerden zapt, ve "Avrupaya pencere" tekiledecek olan St. Petersburg ehrinin tesisi, Estonya ve Livonya gibi Baltk eyaletlerinin igali olmak zere muazzam kazanlar bir rpda elden gidecek ve Rusya tekrar "komularna zarar veremiyecek, eski haline" getirilecekti. Fakat Prut boyunda herkesi artacak, kimsenin akl ermiyecek haller vukubuldu ve... ar ile ordusu Trkler tarafndan salverildiler. Bununla Petro I. Rusya'da balad muazzam icraata devam etmek imknn bulduu gibi, "isve meselesini" halletmek iin de gerekli asker kudretini muhafaza etmi oldu. ar Petro I. ve maiyeti Prut boyunda Baltac Mehmed Paadan sulh istemek zorunda kalm ve gayet elverili artlar komutu. Baltac Mehmed Paa, bata khyas Osman aa ile baz dier ricalin telkini ve tesiriyle Ruslarn bar tekliflerini kabul etti ve hemen, 22 Temmuz gn, bar akdedildi. Bar artlar hakikaten Osmanl Devleti iin ok elverili idi: Ruslar Azak kalesini iade edecekler, Taganrog kalesini ykacaklar, Dnepr boyundaki kaleleri de ykacaklar ve bundan byle Lehistan ilerine karmayacaklard; sve kralnn da memleketine dnmesine mani olmayacaklard. 1 Rus ordusunun dm olduu bu feci durum gz nnde tutulursa, Prut Bar ile elde edilen kazanlar, Osmanllar iin fazla bir ey ifade etmiyordu. ar Petro Trk enberinden kurtulabilmek iin, ayet Trkler istemi olsalard, "Rusya'nn yansn" feda etmee hazrd. Tabi btn bunlar sadece "kd zerinde" olacakt. Nitekim yukarda nakledilen artlar da ancak1 Bkz. Tafsilt iin: Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Bar II, 526 ve devam.

20

yerine getirileceine ait cidd bir garanti verilmedii gibi, mddeti bile .tesbit edilmi deildi. Zaten milletleraras muahedeler tarihinde, Prut Barna benzer baka bir anlamaya rastlanmamaktadr.; bu muahede her bakmdan noksandr ve stelik Trkesiyle Rusas arasnda fark dahi vardr. Baltac Mehmed Paa ve etrafndakiler, bu Barla byk bir zafer kazandklar zehabna kaplmlar ve ar'n ordusu banda, ekilip gitmesine muvafakat etmilerdi. Nitekim 23 Temmuz 1711 leye kadar, Ruslar alelacele ekilip gitmilerdi. ar Petro I. da btn hayat mddetince dm olduu bu en byk badireden bu suretle sa ve salim kurtulmu, ve dier harp sahalarnda, Rusya iin daha da mhim olan ileri yerine getirmek, yani sve harbini baar ile bitirmek ve Rusyada byk reform iine devam etmek, imknlarna yeniden kavumutu. Nitekim ar Petro I. Prut boyundan hemen kuzey Almanya'ya hareketle, orada isvelilere kar savaa hz verdi. Bu suretle Baltac Mehmed Paann dirayetsizlii ve cesaretsizlii ve etrafndakilerden bazlarnn ahlkszl yznden, Trk ordusu ele geen bu muazzam frsattan istifade ederek, Osmanl Devletinin "kkn kazmak" maksadyla gelen dman yok edemedi. Bu yapld takdirde "Rus tehlikesi" en az yarm asr kadar gecikmi olacak ve belki de Dou Avrupa (Lehistan, Ukrayna, Rusya) ve isve tarihi bsbtn baka bir ynde geliecekti. Prut boyunda Baltac Mehmet Paa ve etrafndakilerin iledikleri bilgisizlik ve gafletin kefaretini Osmanl Devleti az sonra ok pahal olarak demeye balayacaktr; bilindii zere tarih-hi bir gafleti affetmemektedir, bunun cezas muhakkak ekilmektedir. Osmanl Devletinin banda duranlar, Prut seferinde Ruslara kar byk bir zafer kazanlmasna ve 1713 te Edirne muahedesiyle Rusya ile Trkiye arasnda normal mnasebetlerin tesisine ramen. ar Petro I. nun isve'e kar elde ettii baarlarn endie ile takib etmilerdi. Rus arnn, Trkler nazarndaki baz acayip davran- lar, tebasnn "salarn, sakallarn, elbiselerini makasla kestirmesi", veya bizzat trl maskaralklara katlmas, akl ermez hareketlerde bulunmas, kendisine "Deli" lkabn kazandrmakla beraber, bu "Deli" arn icraatnn ksa bir zaman iinde Rusya'y her bakmdan kuvvetlendirdii ve ykselttii de her kee tasdik ve kabul edilmekte idi. 11 Eyll 1721 de Rusya ile isve arasnda akdedilen Ni- tad muahedesiyle, Rusya Baltk sahillerindeki Estonya ve Livonya'y elde etti, yani "isve meselesi"ni

ve'e kar bu zaferini btn dnyaya iln etmi oldu. Bu her iki olayn stanbul'da fena tesir yapt muhakkak olmakla beraber, Babli bunlar kabul etmekten baka bir ey yapamazd. Osmanl Devleti nazarnda imdiye kadar ancak Nemse asar "mparator" iken, bu defa ayn unvan Rus arna da verilmi oluyordu. Babli Petro I. nun yalnz "mparatorluu" nu kabulle yetinmedi, hatt, ran'a kar Rus ar ile birlikte hareket etmek zarureti karsnda kald. Fransa'nn tavassutu ile Rusya ile Trkiye arasnda 1721/23 te "rann taksimi" iin bir anlama yapld; Ruslarn tek balarna btn Kafkaslar ellerine geirmelerini nlemek zere Babli Rusya ile anlamak mecburiyetini hissetmiti; Ruslar, ran'dan Mazenderan ve Giln vilyetlerini alrlarken, Revan ve evresi Trkiye'nin eline gemiti. Rusya ile byle bir anlama yaplmasna ramen, Trk devlet ricali Petro I. nun faaliyetini endie ile takib- etmekte idiler; her an Ruslarn saldrsna uramaktan korkulmakta idi. Dolaysiyle "Deli Petro I." nun 1725 banda lm haberi stanbul'a ulanca her kese rahat bir nefes almt. Yakn Rus tarihinin en byk simalarndan biri olan ar Petro, Rus d siyasetine belli bir istikamet vermiti: sve, Trk ve Leh meselelerinin Rusya'nn tam istedii bir tarzda halli. Petro I. geri Karadenize ulaamad ve dolaysiyle "Trk meselesi"ni zemedi; fakat sve ve ksmen Leh meselelerini halletmek suretiyle Rusya'ya byk kazanlar salad. "Trk meselesi'' nin hallini ise kendi haleflerine bir kgd zerinde "vasiyet" etmese dahi, icraat ve faaliyetiyle bunun istikametini tayin ve tesbit etmi oldu. 1 Nitekim kendisinden sonraki arie ve arlar bu siyaseti benimsiyecekler ve gerekletirmee alacaklardr. Byk Petro I. nun halefleri zamannda (bilhassa kz Anna ve Elizabet) Devlet idaresinde Baltk Almanlarnn nfuzlar ok bykt. Bunlardan Biron, Ostermann ve General Mnnich, Rusya'nn i ve d siyasetini istedikleri gibi ynetmilerdi. Ostermann, Dileri nazr sfatyle, Rusya'nn Trkiye'ye kar harekete gemesi iin ilk frsat kullanm ve 1736 da, Rusya, Neme asarlnn mttefiki sfatyle, Trkiye'ye kar harbe balamt. Ostermann'n Osmanl mparatorluunun "taksimi" ni tasarlad ve bu mnasebetle bir proje dahi hazrlad malmdur. Bu hususta kendisinin en byk destekisi; Rus1 Petro I. nun Osmanl Devletine kar tutumuna ait: B. H. Peter the Great and the Ottoman Empire, Oxford 1949.

22

tu. Rus hizmetindeki bu Kurlndal Alman Generali, Trklere kar byk bir zafer kazanacandan emindi. Nitekim Rus kuvvetleri Mnnich'in idaresinde Krm zerine yrdler ve Or-Kapsn aldktan sonra, Krm'n ilerine kadar ilerliyerek, Bahesaray' yaktlar. Bu suretle Krm ilk defa Rus istils ve tahribine uram oldu. Ruslarn zaferleri bununla da kalmad, Trklerin en kuvvetli kaleleri saylan z (Oakov) de Mnnich tarafndan zaptedildi. Dier yandan Azak kalesi de Ruslarn eline geti. Bu suretle Osmanl Devleti btn harp sahalarnda Ruslara malup olmutu. Fakat Nemse asarna kar kazanlan byk zafer ve Belgrad

23

Katarina II. devri, Kk - Kaynarca Muahedesi ve sonras Kk bir Alman Prensinin kz olan Katarina gayet iyi bir terbiye ve tahsil grm, devrin icab mkemmel Franszca renmi, Fransz kltr ruhunda yetitirilmi, sonralar Montesquieu ve Voltaire'in eserlerinden de ilham almt. Katarina, Rus an Petro III. nun kars sfatyle "arie" olmutu. Petro III. nun hain davranlar ve dirayetsizliinden bkan st tabaka Rus zabitleri bir komplo ile Petro III. yu ldrdkten sonra, Katarina'y tahta geirdiler. Bununla Rus tahtna Avrupa tahsili grm "aydn" bir arie gemi oldu. Katarina II. zeks ve Devlet idaresindeki kabiliyetlerini gstermek iin Rusya'da byk imknlar buldu. Nitekim az sonra, Rusyada Byk Petro I. yu andran yeni bir hamle balayacaktr. Bu hamle bilhassa Rusya'nn Lehistan ve Trkiye hesabna genilemesi eklinde kendini gsterdiinden Trk-Rus mnasebetleri tarihinde ok mhim bir yer tutmaktadr. Bilindii zere "Byk Devlet" olmak yoluna giren her bir Devlet, kuvvet ve kudreti nisbetinde komular hesabna genilemek siyasetini takip etmektedir; hangi tarafta az mukavemet grrse oraya doru yaylmaktadr. Rusya'nn da ayn eyi yapaca muhakkakt.

24

riyetinde kalmt, isve'ten sonra, Rusya'nn "yayl" sahasn Lehistan ve Osmanl lkesi tekil edecektir. nk her iki Devlet de Rusya nazarnda "yumuak saha" telkki edilmekte idi. Lehistan Devlet tekiltnn hususiyetleri ("krallarn seilmesi"), Rusya'ya bitiik sahada, yani Litvanya'da, OrtodoksBeyaz Rus nufusunun okluu ve bunlarn hkim unsur olan Katolik-Leh beyzadeler tarafndan "ezilmeleri" - Moskova hkmetine Lehistan'a m- dahele iin imknlar vermekte idi. Halbuki Lehistan'da Rus nfuzu ve hkimiyetinin yerlemesi Osmanl Devleti iin byk bir tehlike sanldndan, Babli, Lehistan'daki Rus tahriktna kar kt ve neticede iki Devlet arasnda be-alt yl srecek olan byk bir harp balad. Petro I. zamanndan itibaren Rus Devlet adamlar ve ordu erkn, Osmanl Devletinin zfa uradn biliyorlard. Petro' dan sonra Osmanl Devleti daha da zayflam, Trk ordusu Rus asker kuvvetlerine nisbetle bsbtn deerini kaybetmiti. Katarina II. ite Trklerin bu zfndan istifade ederek, Osmanl Devletini "yok etmek yolundaki" byk emellerine varlabileceine kanaat getirmiti, ilerde grlecei zere bunun ilk merhalesi "Karadeniz'e inmek" ve "Krm' Rusya'ya ilhak etmek" olacakt; daha sonraki safhada da Boazlar ile istanbul'u ve Ege denizindeki adalar Rus hkimiyeti altna koymak (szde "bir Grek (Yunan) Devleti" kurmak) suretiyle, Osmanl imparatorluuna son verilecekti. 1769-1774 Rus-Trk harbinin hususiyetlerinden biri de: Bu harpte Rus ordular, Rumyantsev, Potemkin, Suvorov ve bakalar gibi gayet dirayetli kumandanlar tarafndan sevk ve idare edilmilerken, Osmanl-Trk ordularnn da ok ksa faslalarla birbirlerini takibeden, yal, hastalkl, dirayetsiz ve ou ekingen yedi Sadrazam tarafndan kumanda edilmeleri ve malubiyete srklenmeleri olmutur. Osmanl Devleti tarafndan bu Rus harbine hazrlksz girilmi, Hotin, Bender, Kili ve dier kalelerin tahkimi ihmal edildiinden - Ruslar arka arkaya birok zafer kazanmlar ve snrdaki Trk kalelerini ele geirmilerdi. Leh hududundaki en mhim Trk kalesi olan Hotin tedbirsizlik yznden Ruslarn eline dnce Budan ve Eflk yolu Ruslara alm oldu. 1770 yl Ruslara daha byk zaferler getirdi: General Rumyantsev kumandasndaki Rus kuvvetleri, say bakmndan Trklerden bir ka misli az olmalarna ramen, 27 Temmuz 1770 da Larga'da, ve 12 Austos 1770 de Ka- ul

25

ok mikdarda ganimet aldlar. Az sonra Kili, Akkerman ve brail kaleleri de Ruslarn eline dt; bu suretle Rus kuvvetleri Tuna nehrine kadar inmi oldular. Ayn zamanda Rus ktalar Azak ve Taganrog sahalarn da igal edince, Katarina II. Karadeniz'e, Krm zerine ve Kafkas sahillerine doru ilerlemek imknlarna kavutu. Rus kuvvetleri bu suretle Karadeniz'in kuzeyinde byk ham1 E. V. Tarle, epmnskiy boy i pervaya russkaya eskadra v Archipelage (eme deniz harbi ve Adalar denizinde ilk rus filosu) Moskova-Leningrad 1945.

26

gazm zorlayp istanbul'a dahi hcum etmeleri mmknd. Fakat, bu sralarda Osmanl hizmetinde bulunan Baron de Tott tarafndan anakkale Boaznn sratle tahkim edilmesi zerine, Rus harp gemileri Boaz zorlamaya cesaret edemediler. Rus donanmas daha bir mddet Egedenizinde kald ve Ruslar baz adalar igal ettiler. Hatt Msrda Osmanl Padiahna kar isyan eden Ali Beyi kkrtarak kendisine yardm vadinde bulundular. Bu suretle Rus kkrtmalar yalnz Rumlar ve Karadallara, yani hristiyan tebaya, mnhasr kalmayp, Msra dahi temil edilmiti. Mamafih bu Rus kkrtmalarndan bir netice kmad, Ali Bey de yakalanarak, idam edildi. Osmanl Devleti iin byk yenilgilerden biri, ve belki en mhimi, 1771 yl Temmuzunda Krm'n Ruslar tarafndan igali oldu. Or-Kapsn zapteden Rus ktalar Krm'da mukavemet grmeden, ieriye doru ilerlediler. Kefe, Ker ve Yenikale gibi en mhim ehirleri de ele geirdiler. Bununla Krm'n Rusya'ya ilhak iin gerekli asker durum da yaratlm oldu. Hem karadaki, hem denizdeki yenilgiler zerine Osmanl Devletinin Rusya karsnda fazla dayanamayaca anlalnca, Babli Ruslarla mzakerelere girimek mecburiyetinde kald. Fokana ve Bkre'te balanan bar mzakereleri Rus taleplerinin arl yznden kesilmiti. Fakat yeni Trk malubiyetleri karsnda Babli tekrar mzakerelere girimek zorunda kald ve nihayet, Tuna nehrinin gney kysndaki Kk-Kaynarca kynde, 10/21 Temmuz 1774 tarihinde mehur "Kk Kaynarca Muahedesi" akdedildi. 1 Osmanl mparatorluu tarihinde bir dnm noktas tekil ettii muhakkak olan bu "Kk-Kaynarca Bar" - Rus-Trk mnasebetleri zerinde byk bir tesiri olan bir anlamadr. Bu muahede -Rusya'nn Devlet-i aliyye'ye kabul ettirdii ve ok ar artlar ihtiva eden bir yenilge vesikas olmas itibariyle de mhimdir. Fokana ve Bkre mzakerelerinde hazrlanmaya balayan ve Kk-Kaynarca'da son eklini bulan bu anlama metni,2 Rus diplomatik usulleri ve baarlarn ortaya koymas cihetlerinden de nemlidir. 28 esas ve 2 ayr maddeden ibaret olan bu muahede ile Devlet-i aliyyenin Rusya'ya brakaca Dnepr ve Dnestr nehirleri arasndaki geni bir sahay tes- bitten baka, Kuban nehrinin bundan byle snr tekil edecei,

1 Bu sahadaki Sovyet-Rus eseri: E. 1. Druzinina, Kk Kaynariyskiy mir 1774 g (1774 Kk-Kaynarca bar), limler akad. Moskva 1955. 2 Babakanlk Arivi (stanbul) Rusya Ahidnamesi defteri, SS. 139-149. Muahedat Mecmuas, C. III. SS 254-273.

27

Krm Hanlnn "mstakil bir Devlet olaca" ve bir de "Istanbuldaki Rus kilisesinin Rusya'nn himayesi altnda bulunaca" gibi gayet mhim maddeler bulunuyordu. "Kk-Kaynarca Muahedesi"nin en mhim maddesi 2. si olup: Krm Hanlnn bundan byle tamamiyle mstakil olaca, yani Osmanl Devletinin himayesinden kacana aitti. Bununla Krm Hanlnn 1475 tenberi devam edip gelen Osmanl Padiahna ballna son verilmi oluyordu. Bundan byle Krm Hanlna giren btn Tatarlar, yani: Krm, Bucak, Kuban, Yedisan, Canboy- luk, Yedikl "Tatarlar", "Hi bir yabanc Devlete tabi olmayacaklar' ' ve "Tatar tayifesi kendi reyleriyle Cengiz sllesinden olmak zere kendilerine bir Han semek suretiyle, eski kanun ve adetleri zere mstakil bir Devlet olarak yaayacaklard". Ayni maddeye gre: Osmanllara ait olan Ker ve Yenikale kaleleri Ruslarn elinde kalacak, Krm'da ve Aksu nehri aznda Ruslar tarafndan igal edilmi olan kaleler iade edilecekti. Ruslar bu suretle Krm' ve Ker Boazn kontrolleri altnda tutmak imknn elde etmilerdi. Krm Hanlnn "stiklli " tannmas burann Rusya'ya ilhak yolunda atlm ilk admdan baka bir ey deildi. "Kk-Kaynarca Muahedesi"nin en ok zerinde durulan ve trl tefsirlere yol aan maddeleri 7. ve 14. maddeleri olmutur. Bu maddelerin Rusya'ya Osmanl lkelerindeki Ortodoks-Hristiyan teba zerinde "himaye hakk" tand ve dolaysiyle Rusya'ya Trkiye'nin i ilerine karmak hakk verdii eklinde tefsir edile gelmitir. Halbuki az sonra grlecei vehile mezkr "maddeler"de bu hususta bir sarahat mevcut deildir ve bu yoldaki tefsirler sadece maddelerin gayet mulk olarak ifade edililerinden ileri gelmitir. Trkiye ile bar akdine giriilirken Rus murahhaslar ve stanbuldaki Rus elisi Obrezkov, ta batan art niyetlerle harekede Rusya'ya Ortodoks tebann "himayesi" ni bar metnine koydurmak iin bir takm hileli yollara sapmlard. Haddi zatnda bunun ehemmiyetsiz bir mesele olduu intiban yaratmak maksadyle bunu ayr iki madde halinde ne srmlerdi. 7. madde ile: "Devleti aliyye h- ristiyan dinini ve kiliselerini kaviyyen siyanet" (himaye deil) edecekti. 14. madde ile de "Rus Eliliine Galata'da umum br Ortodoks kilisesi yapmak hakk tannacak, ve Rus elisine de bu kilisenin ve hiz- metkrlarnn yararna Babli nezdinde isteklerde bulunmaa izin verilecekti." Babli de bu

28

Ehemmiyetlerinden tr bu maddeleri aynen naklediyoruz: "Madde 7. Devlet-i aliyyemiz taahd eder ki Hristiyan diyanetinin hakkna ve kimselerine (kiliselerine) kaviyyen siyanet ede. Ve Rusya Devletinin elilerine ruhsat vere ki her ihtiyata gerek 14. madde'de zikrolunup, Mahruse-i Kostantiniye'de beyan olunan kinise-i mezkre ve gerek hademesinin siyanetine ibraz- tefhimat- mtenevie eyleye, ve eli-i mumaileyhin bir gna uruzu Devlet-i aliyemin dost-u sfi ve hemci- var olan devlete mteallik adam- mutemedi tarafndan arz ve tebli olunmala, Devlet-i aliyyemiz tarandan kabul eylemelerini Devlet-i aliyyemiz taahhd eder." Bu maddenin Rusa metni az bir farkla yle ifade edilmitir: "Devlet-i aliyye hristiyan dinini ve kiliselerini kuvvede koruyacan vdeder ve ayn vehile gerek (ibu muahedenin) 14. maddesinde zikrolunan stanbul'da (yaplacak) kilisenin ve gerek (bu kilisenin) hizmetkrnn yararna her hal krda Rusya imparatorluk Elilerine her trl takdim ve arzda bulunmalarna izin verir ve bunlar komu ve samim bir devletin itimada lyk mmessili tarafndan yaplm sayarak, dikkat nazarna almay vdeder." 14. maddede zikredilen kiliseye ait u hkmler bulunuyordu: "Dvel-i saireye kyasen kilise-i mahsuseden maada Galata tarafnda Beyolu nam mahallenin yolunda tarik-i mde Rusya Devleti bir kilise bina ettirmek caiz ola. bu kilise kilise-i avam olup Dosografa kilisesi tabir ve tesmiye ve ilelebed Rusya Devletinin elisinin siyanetinde olup her trl taarruz ve mdahaleden emin ve beri hiraset ola." Yani bu madde ile Rusya, dier Devletler gibi istanbul'da Elilikte yaptrd husus kiliseden baka bir de (dier Devletlerden ayr olarak) Galatada Ortodoks ahali (yani Rumlar) iin umm bir kilise yaptrmak hakkn elde etmi ve bu kilise Rus Eliliinin himayesi altna konmutu. Bir de Rus elisi gerekirse bu kilisenin ve orada vazifeli olanlarn yararna Babli nezdinde isteklerde bulunacak ve bu istekler de Babli tarafndan iyi niyetle karlanacakt. te 7. ve 14. maddelerin hkmleri bundan ibaretti. Burada ak olarak Rusya'nn Osmanl lkesindeki Ortodoks-Hristiyan tebasn "himaye eder" diye bir hkm yoktu. Fakat, Devlet-i aliyye ile H

29

ristiyan Devletler arasnda, imdiye kadar, Kk-Kaynarca Muahedesinin 7. ve 14. maddelerine benzer her hangi bir hkm olmadndan ve bilhassa 7. madde ile gya Rusya Devlet-i aliyye'yi "Hristiyan dinini ve kiliselerini korumasn" taahhd altna koydurmakla, milletler aras anlama bakmndan bir hak kazanm grnyordu. Hristiyan dini denince Rusya'da "Ortodoks dini" anlaldndan, dolaysiyle Rusya da Trkiye'de "Ortodokslara sahib" kyordu. Anlamadaki 7. ve 14. maddelerin mulk ifadesi Rus hkmetlerine daima ak kap brakm ve Ruslarn her frsatta Trkiye'nin i ilerine karmalarna yol amtr. Nitekim Katarina II. nn Trkiye ile barn akdi mnasebetiyle 19/31 Mart 1775 tarihinde nerettii "Manifesto" da bilhassa bu maddeler zerinde durmas, Rusya'nn bundan byle Trkiye'deki Hristiyanlarn (yani Ortodoks'larn) hmisi olacan belirtmesi - Ruslarn ilerisi iin besledikleri emellerini aa vurmakta idi. "Kk-Kaynarca Muahedesi" nin 11. maddesi ile Rusya Osmanl memalikinde tam bir ticaret serbestlii elde etmekle kalmam, bata Fransa ve ngiltere olmak zere Osmanl Devletince tannan ve "Kapitlsyonlar" adiyle bilinen bir takm ekonomik ve adl imtiyazlar bir rpda elde etmiti, istanbul'daki Rus elileri Belgrad Muahedesinden sonra, Osmanl lkelerindeki ticarete dair etrafl bilgi toplamlar ve bu arada "Kapitlsyon" hkmleriyle de ilgilenerek bu hususta St. Petersburg'a tafsilatl raporlar gndermilerdi bar mzakereleri srasnda, Fokana'da ve Bkre'te Rus murahhaslar tarafndan yaplan taleplerde Fransa ve ingiltere'ye tannan ekonomik ve adl imtiyazlarn Rusya'ya da verilmesini istemilerdi. Nitekim bu talepler KkKaynarca Muahedesinin 11. maddesine kondu ve bu surede Rusya "Kapitlsyonlar hakkn elde etmi oldu. Hatt bir adm daha ne giderek Trkiye ile ticarette "en ok msaadeye mazhar olan millet" muamelesi imtiyazn elde etti. Rusya bu hak ve imtiyazlarn ta 1914 Birinci Dnya Savana kadar muhafaza edecek ve ancak arlk rejiminin yklmasyle "Kapitlsyonlar" dan vazgeecektir. Kk-Kaynarca Muahedesinin 11. maddesine dayanlarak hazrlanan ilk Rus-Trk "Ticaret anlamas"na, Devlet-i aliyye tarafndan Fransa'ya tannan 1740 ylndaki Kapitlsyonlar rnek tutulmutu. 81 maddeden ibaret olan bu anlamann 47 maddesi Fransz Kapitlasyonlarndan olduu gibi aktarlmtr; kalan maddeler de Rus-Trk ticaretinin hususiyetlerine aitti. 1783 te akdedilen

30

bu "Rus-Trk Ticaret Anlamas" Rusya'nn Osmanl lkelerinde yapmak istedii ekonomik faaliyetin mahiyetini gstermekte ve Ruslarn bilhassa Karadeniz ticaretine ok byk nem verdiklerini aa vurmaktadr. Bu ticaret anlamas ayn zamanda Kapitlsyonlarla Rusya'ya tannan hak ve imtiyazlar da birer birer saymaktadr. "Kk-Kaynarca Muahedesi"nde "Boazlar meselesi"ne de yer verilecei muhakkakt; Ruslar Karadeniz'in btn kuzey sahillerinin pek yaknda ellerine geeceinden emin olduklar gibi, Rus zahire ticaretinin de gelieceine muhakkak nazariyle baktklarndan, Rus ticaret gemilerinin Boazlardan serbeste gemelerini salamak maksadyle bu hususu "Bar anlamas'' nn 11. maddesine koydurmulard. Fakat Rus harp gemilerinin Karadeniz'den Akdeniz'e kmas, yani stanbul Boazndan gemesine Babli asla muvafakat etmedi; ngiliz, Fransz ve dier Devletlerin harp gemilerine de stanbul Boazndan geip Karadeniz'e girmelerine msaade edilmediinden, Babli bu hususta direnebildi. Bu suretle, "Kk-Kaynarca Muahedesi" ile de Rusya bakmndan "Boazlar meselesi" yine de halledilmi olmad ve bu nokta Rus siyaseti ve diplomasisi nazarnda en mhim problem olmakta devam etti. Mamafih Katarina II. "KkKaynarca" muahedesinden hemen sonra Boazlar meselesi" ni bir rpda zmek istiyecek ve bu maksadla mehur "Grek projesi" ni tasarlayacaktr. Rusya, "Kk-Kaynarca Muahedesi" ile hakikaten ok byk menfaatler salam oldu. Karadeniz'e kmak tasars halledilmemi olmakla beraber, bu yolda cidd admlar atlmt. Krm'n Rusya'ya ilhak ancak bir zaman meselesi olacakt. Rusya bu bar ile Trkiye'ye kar gerek siyas ve gerek ekonomik cihetlerden tam bir stnlk salam oldu. Nitekim bu muahede batl tetkikilerin de kabul ettikleri bibi "Rus diplomatik maharetinin ve Trk gafletinin bir ah eseridir". Bu bara takaddm eden Fokana ve Bkre mzakereleri ile Kk-Kaynarca'daki grmeler srasnda Ruslarn diplomatik beceriklikleri aka grlmtr; Ruslar maddeleri birbirlerinden ayrmak ve mulk ifadeler kullanmak suretiyle, Trk murahhaslarn aldatmaya ve Trklerin gafletinden istifadeye imkn bulmulardr. Nitekim muahedenin akdinden az sonra Babli iin farkna vard ve bar maddelerinden bazlarn ya tadil veya kendine gre tefsir etmek istedi. Bilhassa Krm'n durumu slm Trk

31

zerinde byk tepkiler yaratmt. Bu mnasebetle Babli ile stanbuldaki Rus elisi Obrezkov arasnda grmeler ve tartmalar balad. Bunun zerine Ruslar ar basarak Babli'yi, "Kk- Kaynarca Muahedesi" ni aklayan ve teyid eden bir anlama akdine zorladlar. 1 10/21 Mart 1779 da akdedilen "Aynal Kavak Mukavelesi" ile Ruslar yeni bir diplomatik zafer kazanm1 S. S. Tatiev, Vnenyaya politika Imp. Sikolaya I. go.T. I. S. 467. 2 Teferruat iin: V. A. Ul'yanitskiy, Dardanelly, Bosfor i temoye more u XVIII e. (XVIII y. y. Boazlar ve Karadeniz). Moskva 1883 m. y.

32

Mamafih bu "Grek projesi" aslnda h i bi cidd esasa dayanmyordu; byle bir "Grek Devleti"nde Rumlarn say itibar ile kk bir aznlkta kalacaklar muhakkak olduu gibi, bata ngiltere ve Fransa olmak zere Avrupa Devletlerinin Rusya'nn Boazlan ele geirmesine kar kovacaklar da aikrd. Dolaysiyle Katarina I I . bu geni hlyalarndan vaz gemek, ve imdilik Knm'n Rusya'ya ilhak ve Karadeniz'e ulamakla yetinmek zorunda kald. Trk-lslm ahalisi nazarnda "Kk-Kaynarca Muahedesi"niu cn ar art Krm'n elden gitmesi idi. Umm efknn basks altnda Krm maddesinde baz tadiller istendi; Ker ve Yenikale kalelerinin iadesi hususunda baz teebbsler yapld ise de bundan hi bir netice kmad. Bar hkmlerine uygun olarak Han seilen Devletgercy Trkler tarafndan desteklendiinden, Ruslarca makbul saylmad. Bu defa Ruslar alingereyin ahsnda kendileri iin elverili bir namzet buldular ve trl entrikalar ve zor kullanarak kendisini Krn tahtna geirdiler. Babli ise ahingerey'in Hanln tanmad ve bu yzden Krm'da ikilik balad. Ruslar da karkl k l a r bastrmak zere asker yolladlar. Rus basks altnda ahin- geey tahtndan feragat etti ve Katarina I I . da bir "Manifesto" ile Krm'n Rusya'ya katldn bildirdi. 1783 yl sonlar ve 1784 yl balarnda cereyan eden bu olaylarla Krm lkesi tamamiyle Trkiye'nin elinden kt. Krm Hanlnn ortadan kaldrlmas ve Rusya'ya ilhak "Kk-Kaynarca Muahedesi" nin aka bozulmas idi. Fakat barsn Rusya tarafndan ihlli yalnz hu maddeye mnhasr deildi. Rus ticaret gemileri Boazlardan "serbest gei lakk"ndan faydalanarak, Ege denizindeki adalarda yaayan Rumlara ve Karadallara boyuna kaak silh ve mhimmat tamakta ve onlan isyana kkrtmakta idiler. Bir de: Ruslar Kafkaslar tarafndan da Osmanl Devleti iin tehlikeli olmaya balamlard. Bu suretle Devleti aliyye zerine yneltilen Rus tehdidi istikamette gelimekte idi: Tuna boylar, Karadeniz ve Kafkaslar. Ruslarn Kafkaslara sokulularnn tarihi epey eskidir ve 1556 da Astarhan Hanlnn Korkun lvan tarafndan ortadan kaldrlmas ile balar. Bu olaydan az sonra nc Rus Kazaklar Terek nehrine kadar gelmiler ve yerlemee balamlard. ok gemeden burada bir Rus kalesi yaplmak suretiyle Ruslar kuzey Kafkaslar hkimiyetleri altna almak yolunda ilk adm attlar. Fakat 1559 Ejderhan seferini mteakip, Ruslar Osmanllarn

33

kaleyi ykmak ve oralardan ekilmek zorunda kaldlar. Mamafih Moskova ile Kafkaslardaki Hristiyan kavimler arasnda mnasebet kesilmedi; byk bir ksm Hristiyan olan Kabardalar ve bilhassa Grcler Moskova'dan yardm grmek suretiyle gerek Krm Hanlar ve gerekse Osmanl ve ran basksna kar koyabileceklerini umuyorlard. Nitekim 1658 de Grc1 Ruslarn Kafkaslara ayak basmalar ve ilerlemelerine ait birok malzeme neredilmi ve Rusa eser yazlmtr. Bunlarn banda Rus Arkeografi Cemiyeti neriyat gelmektedir. Akt Sobr. Kavkaz Arch Kom. 13 Cild Tiflis., Kavkazskiy Sbonik 20 cild Tiflis 1876-1899

34

Ruslarn Kafkaslara ayak basmalar ve yerlemelerinde Grclerin rolleri byk olmutur. G r c Beylerinden bazlar, Iran ve Osmanl Devletinin basksndan ancak Rusya'nn himayesi altna girmek suretiyle korunmak m m k n olacan sanmlard. Bu kabilden olmak zere, yukarda da sylendii gibi, Grc kral Taymu- ra z 1658 de Moskova'ya gelmi ve ar Aleksey Mikhayloviten, Grcstan ran ve Trkiye'ye kar korumasn istemiti; fakat Moskova hkmeti o sralarda buna cesaret edememiti. Katarina II. tahta geince, baz G r c bykleri tekrar yardm istiyerek m racaatta bulundular; Rusya'nn yaylmas yolunda her frsattan istifadeye alan Katarina II. Grclerin isteklerini hemen dikkat nazarna ald ve bu yolda gereken emirleri verdi. B u n u n zerine, Rus hizmetindeki maceraperest Alman Generali Todtleben, 1769 da, 400 Rus askeri ve 4 topla, kuzey Kafkaslardan, Kazbek dalarnn eteinden Grcstana giden ve yegne yol olan gayet sarp "Daryal" (Daryol) geidi zerinden Tiflis'e kadar gitti. Ertesi sene, yani 1770 de, arkadan bir mikdar Rus askeri yetiince, Todtleben bu defa, Osmanl Devletine tabi sahaya hcuma geti; kuvvetli bir palanka olan Ba- dadck'tan baka yzyirmi yldanberi Trklerin elinde kalan Kuta- yi kalesi de Rus'lar tarafndan zaptedildi. Ruslarn Dou Anadolu snrnda savaa balamalar zerine, birok Trk kuvvetinin Kafkaslara gnderilmesi gerektiinden, Tuna boylarndaki sava sahasna daha az takviye gnderilebilmiti. Bundan byle Rusya'ya kar harp, yalnz Tuna boylarnda deil, Kafkas cephesinde de yaplacak ve do- lays ile Trk askerleri ok etin artlar altnda mcadele etmek zorunda kalacaklardr. "Kk-Kaynarca Muahedesi" nin 23. maddesi Grcstan ve Incretiye (Mingrelye) meselesine aittir. ok mulk olan bu maddeye gre, geri R u s askerlerinin zaptettikleri kaleleri geri vermeleri ve Grcstan'dan ekilmeleri bildirilmise de, Grcstan ve Mingrelye (Imeretiye) "en eski sahipleri" kim ise ona ait olaca belirtilmiti. Rus tefsirine gre: Osmanllarn buralardan tamamiyle ekilmeleri icabediyordu. Trklere gre ise: Grcstan ve bilhassa Mingrelye Osmanl Devletine ait olmas gerekiyordu, ite bu mulk ifadeden ok gemeden Rusya ile Trkiye arasnda anlamazlk kacak ve ihtilf byyecektir. Ruslarn yalnz kuzey Kafkaslarda deil, "Mavera-i Kafkas" (Transcaucasia)lar da hkimiyetleri altna koymak istedikleri

35

haline getirildi. Kafkaslardaki Rus kuvvetleri bakumandan General Paul Potemkin (mehur Potemkin'in yeeni)'in emri ile bir Alman mhendis-zabitin yapt plna gre 800 Rus askeri altnla- rak, 1783 te bu yolun inas tamamland. Kazbek ve Kobi dalan arasndan geen ve gayet tehlikeli olan bu yolun kuzey ksm Ossetinlerin kontrol altnda olup, daima hucumlara ve basknlara maruzdu. Ruslar bu defa muayyen mesafelerle yol boyunca tahkimli noktalar yapmak suretiyle, yolu tam bir emniyet altna koydular. Ayni zamanda Vladikavkaz (Kafkaslara hkim ol) adiyle bir kale yaptrld ve buras Ruslarn asker dayanaklan vazifesini grmee balad. General Potemkin ite bu yolun, 1783 yl Kasmnda, Vladikavkaz'dan Tiflis'e kadar 240 kim. mesafeyi, 2700 metre rakma kan sarp yollardan drt beygir koulu faytonu ile rahata geebilmiti. "Asker- Grc Yolu" diye bilinen bu "Daryal Yolu" tamamiyle geilecek bir hale kondu ve asker emniyet altna alnd. Ruslarn Kafkaslarn gneyine sarkmalar ve Trkiye'yi tehdide balamala- nnda bu yol byk bir rol oynamtr. Grcstan 1783 yl Temmuz'unda Katarina II. tarafndan imzalanan bir fermanla Rusya'nn himayesi altna konmu, ve Grc kral Herakli II. de kendisini arienin "vassah" olarak tanm- . Bu suretle Grcstan'n Rusya'ya ilhak yolunda ilk cidd adm atilm oldu. 1783 Kasmnda iki Rus piyade taburu drt topla yeni yaplan "Daryal yolu" ndan geerek Tiflis'e geldiler ve merasimle ehre girdiler. Grcstan'n Rusya'mn himayesi altna konduuna ait Katarina II. nn ferman Tiflis'te 1785 ubat ay banda iln edildiyse de, Rus ktalan az sonra buradan ekilip gittiler. Mamafih Grcstan'n Rusya'ya ball Grc beyleri arasnda honutsuzluk yaratmaa balam; nk Rus himayesinin iddetli bir tahakkm siyasetine dayand belli olmutu. Katarina II. Avusturya imparatoru Joseph II. ile anlaarak, Osmanl Devletine son darbeyi indirmek iin asker hazrlklarn hzlandrmt. Bu maksatla 1787 de Rusya ile Avusturya arasnda bir anlamaya varlmt. Ruslarn harbe balamalar zerine Avusturya ordusu da herekete geecekti. Katarina II. Trkleri harbe tahrik etmek maksadyle bir takm ar taleplerde bulunmaa balad: Basarabya zerinde hak iddia etmekle kalmad, z (Oakov) kalesinin Ruslara teslimi de istendi. Ruslar bundan baka Eflk ve Budan'da ahaliyi isyana tevikten de geri kalmadlar. Knm'm elden gitmesi Trk-lslm ahaliyi heyecana drmt; bu defaki Rus

36

talepleri ise Ruslara kar galeyann bsbtn artmasna sebep oldu; bu bask altnda Byk Divan 15 Austos 1787 tarihinde Rusya'ya harp iln kararn alnca, Rusya ile Trkiye arasnda yeniden harp balad. Bu harbe az sonra Avusturya da katlnca, Trkiye ayn zamanda iki byk dmanla arpmak zorunda kald. Mamafih sve'in Trkiye tarafnda harbe girmesi, esas Rus kuvvetlerinin Trkiye'ye kar gnderilmelerine mani tekil ettiyse de, bu sralarda Trklere kar savaan Rus ktalarnn bana Suvo- rov gibi byk bir kumandann getirilmesi - Rus zaferinde mhim bir mil oldu. Rus asker tarihinin en byk, "dahi" kumandanlarndan saylan bu Suvorov, 1783 te, kuzey Kafkaslarda, Kuban nehri boyundaki Nogaylar mthi bir ekilde imha etmekle ad kazanmtr. Az sonra grlecei zere bu "dahi" Rus generalinin en byk marifeti de Trkler arasnda katliam yapmak olmutur. Onun parolas: Her frsatta mmkn mertebe ok Trk ldrmekti. Ruslar arka arkaya sayca kendilerine ok stn Osmanl-Trk kuvvetlerine kar zafer kazandlar. 1788 Aralnda z (Oakov) kalesinin Su- vorov'un kumandasndaki Ruslar tarafndan alnmas ve teslim olan Trk garnizonu ile ehirdeki Mslman ahalinin Ruslar tarafndan katliama tabi tutulmas - Trkler iin en ar darbelerden birini rekil etti. Suvorov kumandasndaki Rus kuvvetlerinin, Tuna zerindeki smail kalesini hucumla almalar ve teslim olan Trk garnizonu ve slm ahaliyi kmilen kltan geirmeleri - Rus vahetinin yeni bir tezahr oldu. Ruslara kar savan boyuna yenilgilere uramas zerine, Babli Ruslarla bar mzakerelerine girimek zorunda kald ve bylelikle 29 Aralk 1791 (eski stil ile) Trkiye ile Rusya arasnda Ya muahedesi akdedildi. Bu muahede ile "Kk-Kaynarca Bar" nn btn maddeleri tasdik edildii gibi, Rusya'ya yeni arazi de brakld. Krm Hanlnn Rusya'ya ilhak Bablice tannd. z (Oakov) kalesi ile Bu nehri (Aksu) mansabndan Dnestr (Turla) mansabna kadar uzanan saha da Ruslara brakld. Rusya bu suretle Karadeniz'e salamca ayak basm oldu. Kiyef Rusya'snn kuruluundan itibaren, nceleri Kiyef Rus Knezleri ve sonralar Moskova arlar tarafndan beslenen hayaller nihayet gerekleti. Krm'da, eski bir Tatar ky olan Akyar mevkiinde tesis edilen Sevastopol'de, ve Bu mansabndan 60 kim. ierideki Kherson deniz slerinde Rus Karadeniz donanmasnn

37

Trkiye ahvalini yakndan takib ve Babli zerine bask yapn.-'k maksadiyle Katarina II., istanbul'a eli olarak General M. Kutu- zov'u tayin etti; sonralar (1812) de Napoleona kar koyan (Rus ordular bakumandan) General M. I. Kutuzov, Trkiye ahvaline, bilhassa asker ve ekonomik duruma ait mhim raporlar gndermitir.1 Kutuzov'a gre: Trkiye'nin i yz berbadd ve bu artlar iinde Trkiye Rusya'ya kar harp yapamazd. Katarina II. nn Osmanl imparatorluunu paralamak yolundaki projeleri malmdur; yalnz bir "Grek Devleti" nin kurulmas deil, Kafkaslar ele geirdikten sonra Anadolu'nun dahi Ruslar tarafndan istils tasarland biliniyor. Byle bir tasar Katarina II. nn saltanatnn son yllarnda, Taurida-Knm umm valisi Potemkin tarafndan hazrlanmt. Buna gre: Rus kuvvetleri Balkanlarda harekete geince, ikinci bir Rus ordusu da Kafkaslardan Anadolu'ya yryecekti; her iki ordu da Boazlarda birleecekler ve istanbul'u zaptedeceklerdi; bununla Osmanl Devletine de son verilmi olacakt. 1795 yhnda "Lehistan'n taksimi" sona erince, imdi sra Potemkin'in projesinin tatbikine gelmi gibiydi. Fakat otuz yldr Rus tahtn igal eden, hem siyas hem de cins ahlk bakmndan "ok azgn" olan Alman meneli bu Rus mpratoriesini, 17 Kasm 1796 tarihinde lmesi Trkiye'ye kar yeni bir Rus saldrm nlemi olmaldr. Katarina II. d siyasette Petro I. nun prensiplerini tatbike almtr; Trkiye'ye kar siyasetinde Petro I. dan daha baarl olmutur. Katarina II., "Karadeniz'e ayak basmak" ve "Lehistan ortadan kaldrmak" ile Rusya iin byk menfaatler salamtr. Osmanl Devletini hem dtan hem de iten ykmak yolunda her trl imknlar ele geirmekle, Katarina II. hakikaten Trkiye'nin "kabir kazcs" olmutur. Rus tarihileri, Rus tahtndaki bu "Alman Prensesini" bilhassa bu bakmdan vyorlar. Bata Nikola I. olmak zere, Rus arlar iin Katarina II. nn "Trk siyaseti" bir rnek tekil etmitir. Rusya'mn Trkiye hesabna birdenbire kuvvetlenmesi ve Karadeniz'den Akdeniz'e kmak suretiyle ngilterenin "Hindistan yolu" nu tehdide balamas - ingiltere'de erge Rusya'ya kar dmanca bir cereyamn belirmesine yol aaca muhakkakt. Fakat Rusya'nn Trkiye'ye kar futuhat teebbslerine Ingiltere1 M. I. Kutuzov, Doktmmh, pod rcd. L. G. Beskrovnogo. Moslcva 1950. Razdel IV. Posol'stvo ve Konstantinopol' (1792-1794). SS 187-342.

38

nin ilk nceleri ses karmak yle dursun, muzaharet ettiini yukarda grmtk. ngiliz siyas mahfillerinde, bu sralarda, Trkiye'ye kar fazla ilgi olmamaktan baka, baz mahfillerde "Trk dmanl" dahi hkm srmekte idi. Amerikan Kolonileri ile ngiltere arasnda sava baladktan sonra, Rus hkmetinin aka Amerika Kolonilerini destekledii biliniyor. Bu kabilden olmak zere, Katarina II., 28 ubat 1780 tarihinde "msellah tarafszlk" deklarasyonunda bulunmutu. 1 Buna gre, ticaret gemileri, harbeden taraflarn limanlarna girip kabileceklerdi. Bu ticaret gemileri, kendilerini mdafaa iin silhl olarak seyrsefer edeceklerdi. Rus hkmetinin bu "msellh tarafszlk" deklrasyonuna birok Avrupal devlet katld ve imal Amerika Kolonileri ile, ngiliz ablukasna ramen, ticarete devam ettiler. Her halde Rus ticaretinin nemli olmay gz nnde bulundurularak, ngiliz hkmetinin Rusya'ya kar tutumunda fazla bir dmanlk eseri grlmedi. Fakat gen VVilliam Pitt'in i bana geirilmesi zerine, ngiltere hkmetinin Rusya'ya kar takipettii siyasette birdenbire deiiklik oldu. Zeks, bilgisi ve dinamizmi ile tannan ve henz 24 yanda ba nzr olan "gen" William Pitt, Rusya'nn Karadeniz sahilinde yerlemesinden, ngilterenin menfaatim haleldir edecek neticeleri hemen kavramt. Rusya'nn Trkiye'yi "yutmaa" hazrland da meydanda idi. Halbuki ngilterenin menfaati icab "Osmanl imparatorluunun btnl" muhafaza edilmeli idi. Rus tehlikesinin durdurulmas iin Pitt Babli'yi tevik ettii gibi, Oakov (z) kalesi'nin asla Ruslarn eline braklmasnn doru olmayaca tezini savundu. 29 Mart 1791 tarihinde, Parlamentoda uzun bir nutuk syleyerek, ngilterenin icap ederse Rus tehdidini karlamas iin harbi dahi gze almas gerektiini beyan etti. Bunun zerine ngiliz Parlamentosunda z (Oakov) kalesi meselesi uzun tartmalara yol at. 2 Bavekil VVilliam Pitt bu kalenin Rusya'nn elinde brakld takdirde, bu basknn mtemadiyen rtacan ve Akdeniz'deki ngiliz ticaretinin haleldr olacan (ve Hindistan yolu emniyetinin de tehlikeye deceini) ispata almt. Fakat Pitt'in siyas muhalifleri bu1 tstoriya diplomatii (Diplomsi tarihi) pod red. Potemkina. (OGIZ Moskva T. I. (1941) s. 290. 2 Harold Temperley, England and the j\ear East. T~he Crimea. London 1936. p. 44/45. Lord Eversley, The Turkish Empire (London 1924) pp 234/35.

39

ve .siyaset adam olarak tannan Fox ile yine bu devrin en mhim simalarndan olan Edmund Burke, ok sonralar Gladstone'in yapt gibi, ta