การเฝาระวงยงพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทสวนยางพาราจงหวดเลยป 2555

Surveillance on Vectors of Malaria Disease in Rubber Plantation, LoeiProvince 2012

สพรรณ สายหลกค า กองแกว ยะอป ลกษณา หลายทววฒน ทรงทรพย พมพชายนอย

ศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงท 8.2 เลย ส านกงานปองกนควบคมโรคท 8 อดรธาน กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข

ก

กตตกรรมประกาศ

การศกษาวจยครงนส าเรจไดดวยด จากความรวมมอหลายทาน ผวจยขอขอบพระคณมา ณ.โอกาสน

ขอขอบพระคณ แพทยหญง ศศธร ตงสวสด ผอ านวยการส านกงานปองกนควบคมโรคท 6 ขอนแกน

ผอนมตโครงการ ขอบคณ ดร.กรรณการ ตฤณวฒพงษ ทใหค าแนะน าและปรกษาเกยวกบการใชสถตในการ

วเคราะหขอมล ขอขอบคณ คณสมาล จนทลกษณ ทใหค าปรกษาการศกษาวจย ขอขอบคณเจาหนาททม

กฏวทยา จาก ส านกงานปองกนควบคมโรคท 6 ขอนแกนและศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงท 6.3 เลย

ทชวยในการจบยงและเกบรวบรวมขอมลจงขอขอบพระคณมา ณ. โอกาสน

คณะผวจย

ข

บทคดยอ

จงหวดเลยเปนพนทปาเขาและในอดตมการแพรเชอมาลาเรยสง และลดลงมาตามล าดบจนไมเปนปญหาทางดานสาธารณสข แตเนองจากมนโยบายสงเสรมการปลกยางพารา ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศตงแตป 2521 เปนตนมา จ านวนพนทเพมขนทกป ท าให สภาพนเวศวทยาเปลยนจากปาเสอมโทรมแหงแลงกลายเปนสวนยางพารา ท าใหมแหลงเพาะพนธยงกนปลองพาหะน าเชอมาลาเรยเพมขน และอาจท าใหเกดการระบาดของโรคมาลาเรยได การศกษาในครงน มวตถประสงคเพอเฝาระวงทางก ฏวทยาของยงกนปลองพาหะ น าโรคมาลาเรยในชมชนพนท สวนยางพารา ไดแก ชนด ความหนาแนน ระยะเวลาเขากดคนของยงพาหะ โดยพนทศกษาเปนสวนยางพาราทกรดยางแลว หมท 5 บานน าคว ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย พนทสวนยางประมาณ 2,500 ไร วธการส ารวจ ไดแก จบยงเขากดคน โดยวธ landing catch ในบานและนอกบาน ตงแตเวลา 18.00-06.00 น. จ านวน 2 วน ระ ยะเวลาในการศกษาเดอนธนวาคม 2554–กนยายน 2555 แบงเปน 4 ครง วเคราะหผลโดยใชสถตเชงพรรณนาและสถตเชงอนมานเพอเปรยบเทยบคาเฉลยจ านวนยงทเขากดในบานและนอกบานดวย Two samples t-test ผลการศกษาพบยงกนปลอง 736 ตวเปนเพศเมยทงหมด แยกเปนยงกดคนในบาน 512 ตว (รอยละ 69.57) และนอกบาน 224 ตว (รอยละ 30.43) โดยพบยงพาหะหลก An.minimus มากทสด (720 ตว คดเปนรอยละ 97.82%) รองลงมา คอAn. maculatusgroups และAn. dirusพบยงพาหะสงสย 2 ชนด คอ An. barbirostrisและ An. campestris ในสวนของพาหะหลก An. minimus พบวาเขากดคนในบานสงกวานอกบาน (อตราสวน 2.38:1) เฉลย 5.28 และ 2.22 ตามล าดบ ซง มความแตกตางกนอยางมนย ส าคญ ทางสถตทระดบ .05( 95%CI= 0.88-5.24,t-test= 2.785*,p-value=.006) ชวงเวลาเขากดคนในบานสงสดคอ 03.00-04.00 น. และ นอกบาน คอ 02.00-03.00 น. และเดอนทพบความหนาแนนของยงมากทสดคอ เดอนมถนายน 2555 ซงเปนฤดฝน โดยสรปจากผลการศกษาครงน เนองจากพบยงพาหะหลกโรคมาลาเรยในชมชนในพนทสวนยางพาราและชวงเวลาทเขากดคน สอดคลองกบชวงเวลาออกกรดยางของชาวบานจดเปนพนทไวตอการแพรเชอ (highly vulnerability) ดงนนแมวายงไมพบปญหาการระบาดของไขมาลาเรย แตควรเฝาระวงปองกนไมใหโรคกลบมาอบตซ าโดยการใหสขศกษาแกผประกอบอาชพกรดยางเรองการปองกนตนเองจากยงกด อาท การสวมเสอผาใหมดชด การใชสารชบหรอทาปองกนยงกด และการเฝาระวงผเดนทางมาจากพนททมโรคมาลาเรยระบาด

ค าส าคญ : ยงพาหะน าโรคมาลาเรย , สวนยางพารา

ค

Abstract

From the policy to promote rubber plantation in Thailand since 1978, has increased rubber plantation areas in many parts of Thailand rapidly. Under this condition, it might also increase number of the anopheles mosquitoes (malaria-carrying mosquitoes) accordingly. In addition:TheLoei province which had an outbreak of malaria in the past might be returned

This was the survey study, that provide entomological surveillance of anopheles mosquitoes which include types, population density, times interval of mosquitoes’ bites in the community area of scratched rubber plantation. The local community of Mho 5 Ban NhamKue, TambolSeuw, AmphorMuangLoei, Loei Province, with the area of 2500 Rei, was chosen purposivelyin this study. The methodology were as followings: collectedbite mosquitoes by the method called catch landingas indoor and outdoor processesby 8 volunteers; the procedure had been conducted at a time interval between 6 pm to 6 am for two days; repeat the procedure four times during December 2011 to September 2012. The descriptive and inferential statistics were applied with two sample t-tests.

The results were declared that there were all 763 female anopheles mosquitoes with the bites rated of indoor and outdoor were 512 (69.57%) and 224 (30.43%), respectively. 720 main carrier of the mosquitoes were Anopheles minimus, the remain were Anopheles maculates group and Anophelesdirus and two other types of skeptical mosquitoesareAnophelesbarbrirostrisand Anophelescampentis.TheAnophelesminimusbites ratio of indoor and outdoor were 2.38:1 or the average of 5.28 and 2.22 respectively which had statistical significantly at level of 0.05 (95%Confidence = 0.88-5.24, t-test = 2.785*, p-value = .006). The peaks of time intervals for indoor and outdoor mosquitoes’ bites were during 3 am to 4 am and 2 am to 3 am, respectively. Mosquitoes’ population has the highest density on June 2012.

The major conclusion of this study was that the main carrier of anopheles mosquitoes bite people found in rubber plantation community corresponded to time interval that people going to scratch their rubber trees accordingly. Even though nowadays there is no epidemic of malaria but still highly vulnerability for those people who live and work in the area. It should be highly recommended that surveillance and prevention should be applied. Hygiene and health education such as thoroughly dress their clothes, coat their skin with insect propellants, and observe people came from malaria epidemic area.

Key words: Malaria-carrying mosquitoes, rubber plantation

ง

สารบญ

หนา

บทท 1 บทน ำ

1.1 หลกกำรและเหตผล 1

1.2 วตถประสงค 2

1.3 ขอบเขตกำรศกษำ 2

1.4 นยำมศพท 2

1.5 กรอบแนวคดในกำรศกษำ 3

1.6 ประโยชนทคำดวำจะไดรบ 3

บทท 2 วรรณกรรมและงำนวจยทเกยวของ 4

2.1 ควำมรเกยวกบโรคมำลำเรย 4

2.2 ปจจยทมอทธผลตอกำรแพรเชอมำลำเรย 5

2.3 ควำมรเกยวกบยงกนปลอง 6

2.4 กำรเปนพำหะน ำโรคมำลำเรย 9

2.5 ชวนสยของยงกนปลอง 11

2.6 ปจจยทส ำคญของยงพำหะตอกำรแพรเชอมำลำเรย 12

2.7 กำรเกบตวอยำงยงตวเตมวย 13

2.8 งำนวจยทเกยวของ 15

บทท 3 วธด ำเนนกำรวจย 18

3.1 รปแบบกำรวจย 18

3.2 พนทกำรศกษำ 18

3.3 เครองมอในกำรวจย 18

จ

สารบญ(ตอ)

หนา

3.4 ขนตอนกำรด ำเนนงำนและเกบรวบรวมขอมล 19

3.5 กำรวเครำะหขอมล 21

บทท 4 ผลกำรวจย 22

4.1 ลกษณะทวไปพนทวจย 22

4.2 ผลกำรส ำรวจยงในพนทศกษำ 22

บทท 5 สรป อภปรำยผลและขอเสนอแนะ 29

5.1 สรป อภปรำยผล 29

5.2 ขอเสนอแนะ 31

บรรณำนกรม 33

ภำคผนวก 35

ฉ

สารบญตาราง

ตาราง หนา

1. กำรจดตำรำงจบยงในบำน นอกบำนในบรเวณสวนยำงพำรำ 20

2. ชนดและจ ำนวนยง รอยละทจบไดทงหมดทเขำท ำกำรศกษำ 23

3. จ ำนวน รอยละยงกนปลองทจบไดในสวนยำงพำรำ 24

4. ชนดและจ ำนวนยงกนปลองทจบไดในบำนและนอกบำน 25

5. จ ำนวนยงกนปลอง An. minimus เขำกดคนในบำนนอกบำนรำยเดอน 26

ตารางรป

รปท 1 แสดงอตรำคำ Biting Rate ของ An. minimus ทจบไดในบำนและนอกบำน 27

จ ำแนกรำยเดอนตำมชวงเวลำรำยชวโมง

บทท 1

บทน า

1.1 หลกการและเหตผล

ในปจจบนเกษตรกรภาคตะวนออกเฉยงเหนอหนมาประกอบอาชพท าสวนยางพาราเปนจ านวนมาก เพราะท าใหมรายไดสงกวาการท าเกษตรอยางอน เมอเปรยบเทยบกบผลผลตจากการท าการเกษตรอยางอน เกษตรกรในพนทจงหวดเลยจงมาปลกยางพาราแทนการท าไรขาวโพดเปนสวนใหญ ในอดตพนทจงหวดเลยเปนพนทปาภเขาสภาพพนทเอออ านวยตอการระบาดของโรคไขมาลาเรยมการพบผปวยในอตราการเจบปวยสง(1) ปาภเขาถกประชาชนโคนท าลายเพอท าการเกษตรเลอนลอยจนเปนเหตใหพนทเปนปาภเขาโลน เมอปลกขาวโพดเปนระยะเวลายาวนานดนเสอมคณภาพท าใหไดผลผลตนอยไมเพยงพอตอการด ารงชพ จงเรมปลกยางพาราในพนทจงหวดเลยตงแตป พ.ศ. 2521 ป พ.ศ. 2538 จงหวดเลยมพนทปลกยางพาราประมาณ 58,800 ไร(2) และเพมจ านวนมากขนทกๆป เนอทปลกยางพารา ป 2555 จ านวน 205,983 ไร(2) จนท าใหสภาพปาทเสอมโทรมกลายเปนปาสวนยางพารา ทมสภาพเออตอการเปนแหลงเพาะพนธของยงพาหะน าโรคมาลาเรยและอาจท าใหเกดการระบาดของโรคได หากมผน าเชอโรคเขามาแพรระบาดในพนทกเปนได จากการทท าสวนยางพารามประชาชนจากพนทตางๆ อพยพเคลอนยายแรงงานเขามารบจางกรดยาง ซงมคนภาคใตเขามาซอพนทท าสวนยางและคนงานตางชาตเขามารบจางเชนกน มพอคาตางถนเขามาซอขายยางพารา คนตางถนเหลานอาจน าเชอโรคมาลาเรยเขามาแพรระบาดได

จากรายงานผปวยดวยโรคไขมาลาเรย จากรายงาน 506 งานระบาดวทยาส านกงานสาธารณสขจงหวดเลยพบวามผปวยดวยโรคนในป พ.ศ. 2552 , 2553 และพ.ศ. 2554 จ านวน 3 ราย 5 รายและ 2 ราย อตราปวยเทากบ 0.46 , 0.77 และ 0.32 ตอแสนประชากร (3) ตามล าดบ ซงผปวยทพบไปตดเชอมาจากทอน ถงแมจะพบจ านวนผปวยนอยแตผปวยเหลานหากไมไดรบการรกษาหายขาดกสามารถทจะ เปนแหลงรงโรคแพรเชอไดอก ประกอบกบในพนทมการเคลอนยายประชาชนเขามารบจางท างานกรดยางอยเปนประจ า ซงประชาชนสวนใหญมาจากหลากหลายพนทกอาจน าเชอโรคไขมาลาเรยเขามาแพรกระจายกเปนได และหากพบวามยงกนปลองทเปนยงพาหะน าโรคไขมาลาเรยอยในพนทอยแลวโอกาสเสยงทจะท าให เกดโรคระบาดมความเปนไปไดสง

การศกษาครงนผวจยเลอกพนทสวนยางพาราเพอเขาศกษาแบบเฉพาะเจาะจง คอหมบานน าคว หมท 5 ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย เปนหมบานทมสวนยางพารา เนอทประมาณ 2,500 ไร ยางพารามอาย 10 ปขนไป และสามารถกรดยางใหผลผลตไดแลว มประชาชนอยในสวนเปน ประจ า มสภาพแวดลอมเหมาะสมเปนแหลงเพาะพนธของยงกนปลอง ผลการศกษาครงนจะเปนขอมลดานกฏวทยายงพาหะน าโรคไขมาลาเรยในสวนยางพาราและน าขอมลใชเปนแนวทางน ามาตรการควบคมก าจดยงพาหะน าโรคและการเฝาระวงการระบาดของโรคไขมาลาเรยในพนทสวนยางพาราไดอยางเหมาะสมตอไป

2 1.2 วตถประสงค

1.2.1.เพอศกษาชนดของยงกนปลองในสวนยางพารา 1.1.2.เพอศกษาความหนาแนนและระยะเวลาเขากดของยงกนปลองในสวนยางพารา 1.3 ขอบเขตการศกษา พนทในการศกษาคอ สวนยางพาราในเขต หมท 5 ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย ซงเปนหมบานทมการปลกยางพาราจ านวนประมาณ 2,500 ไร อายยางพาราทปลกมาแลว 10 ป สามารถกรดยางไดแลว มประชาชนอาศยอยเปนประจ า สภาพสวนยางพาราปลกตามไหลเขามล าธารไหลตามขอบชายสวนตดทงนา ซงในหมบานมทงนาเชอมตอระหวางหบเขา ถงฤดท านาชาวบานกจะท า นาปลกขาวและจะมน าไหลหลาก การศกษาจะเขาท าการศกษาเปน 4 ชวง คอ ชวงเดอนธนวาคม 2554, กมภาพนธ 2555, มถนายน 2555 และ กนยายน 2555 1.4 นยามศพท ชนดของยงพาหะ หมายถง ยงกนปลองในประเทศไทยทไดรบการพสจนแลววาเปนพาหะหลก น าเชอไขมาลาเรย คอ Anopheles dirus, Anopheles minimus และ Anopheles maculatus

ความหนาแนนของยงพาหะ หมายถง ความชกชมของยง ( density) ทจบไดตอผจบยง 4 คนตอ 1 คน (1 คน เทากบ ชวงเวลา 18.00 – 06.00 น.) โดยแยกการจบยงไดในบานกบนอกบาน

ระยะเวลากดกนเลอดของยงพาหะ หมายถง การเขากดกนเลอดคน ตงแตชวงเวลา 18.00 – 06.00 น. ของยงกนปลองในพนทสวนยางพารา หมท 5 ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย

ชนดการจบยงในบาน หมายถง การใชคนเปนเหยอลอ จ านวน 2 คน นงจบยงบนบานตงแตเวลา 18.00 – 06.00 น. ของวนรงขน

ชนดการจบยงนอกบาน หมายถง การใชคนเปนเหยอลอ จ านวน 2 คน นงจบยงนอกบานหางจากตวบานประมาณ 5 เมตร ตงแตเวลา 18.00 – 06.00 น. ของวนรงขน

3

1.5 กรอบแนวคดในการศกษา

1.6 ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

1.6.1 ไดขอมลทางกฏวทยาพาหะน าโรคไขมาลาเรย ในพนทปลกยางพาราของจงหวดเลย

1.6.2 การศกษาวจยน าไปเปนขอมลในการวางแผนการเฝาระวงทางระบาดวทยาและการปองกนควบคมโรคไขมาลาเรย เพอปองกนไมใหโรคเกดอบตซ าในพนทได

พนทสวนยางพารา

ชนดและความหนาแนนยงทจบได

- ยงตวเตมวย

- ชนดและความหนาแนน

ชวนสยของยงกนปลอง

- ระยะเวลาออกหากน

- ในบาน

- นอกบาน

การเฝาระวงยงพาหะน าโรคไขมาลาเรยในสวน

ยางพารา

บทท 2

วรรณกรรมและงานวจยทเกยวของ

การเฝาระวงยงพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทสวนยางพาราจงหวดเลย ครงนมงการศกษาตามกรอบแนวคดทฤษฎและงานวจยทเกยวของดงน

2.1 ความรเกยวกบโรคมาลาเรย

เปนโรคตดตอทมมาตงแตอดต มความชกชมตามบรเวณทมพนทปาเขาและมแหลงน าล าธาร ไขมาลาเรย ถอเปนโรคประจ าถนทเปนปญหาทางดานสาธารณสขมานานและเปนสาเหตการตายอนดบหนงของประเทศไทยในอดต และปจจบนยงเปนปญหาดานสาธารณสขทส าคญในบางพนทของประเทศไทย

2.1.1 สาเหต/การตดตอ

โรคไขมาลาเรยตดตอไดโดยมยงกนปลองตวเมยเปนตวน าเชอมาลาเรยจากคนหนงไปสอกคนหนง โดยเรมจากยงกนปลองบางชนดกดคนทเปนไขมาลาเรย แลวดดเลอดทมเชอมาลาเรยเขาไป เชอมาลาเรยจะเจรญอยในตวยงประมาณ 10-12 วน เมอยงมเชอมาลาเรยไปกดคน ท าใหคนทถกกดเปนไขมาลาเรย ซงจะมอาการเรมแรกของไขหลงจากถกยงกนปลองกดประมาณ 10-14 วน (4)

2.1.2 อาการ

โรคไขมาลาเรยเมอยงกนปลองทมเชอมาลาเรยกดและคนรบเชอมาลาเรยประมาณ10-14 วน จะมอาการน าของไข คอ ครนเนอ ครนตว ปวดหว ปวดเมอย และตอจากนนอก 2-3 วน จะเขาสชวงจบไข แบงยอยออกเปนระยะหนาว คอ หนาวสน หมผาหมกไมหายหนาว ตวเยน หลงจากนนอก1-2 ชวโมง จะเขาสระยะรอน จะท าใหตวรอนจด หนาแดง ปากซด และกระหายน า ตอมาอก1-4 ชวโมง จะเปนระยะเหงอออก คอ มเหงอออกจนเปยกชมรางกาย แลวคอยๆเยนลง และออนเพลย หลงจากนนกจะเขาสชวงปกต หายไขไมมอาการใดๆ เหมอนคนปกตอก 2 วนกจะเขาสชวงจบไขอก สลบกนเชนนเรอยไป หากไมท าการรกษาทนทวงท อาจปวยรนแรงเสยชวตได

5

2.1.3 การวนจฉย

ผปวยจะดอาการอยางเดยวไมได เมอมอาการทนาสงสยวาเปนไขมาลาเรย และหรอไดเขาไปในพนททมการระบาดของไขมาลาเรยใหรบไปเจาะเลอดทปลายนวมอ เพอเจาหนาทจะน าเลอดไปตรวจโดยกลองจลทรรศนคนหาเชอมาลาเรยตอไป

2.1.4 การรกษา

โรคไขมาลาเรยเจาหนาทจะจายยาเมอทราบผลการตรวจเลอดวาเปนไขมาลาเรยชนดใด ซงเมอไดรบยาจากเจาหนาทแลวควรรบประทานยาใหครบตามทเจาหนาทสง และใหไปพบทกครงตามเจาหนาทนด เพอตรวจโลหตหาเชอมาลาเรยยนยนผลการรกษาใหหายขาด

2.1.5 การปองกน

การปองกนโรคไขมาลาเรยมการปองกนไมใหเกดขนไดโดยการปองกนตนเอง ไมให ถกยงกด ซงสามารถปฏบตไดดงน

2.1.5.1 นอนในมงทกคน

2.1.5.2 สวมเสอผาปกปดรางกายใหมดชดเพอปองกนยงกด

2.1.5.3 ทายากนยง

2.1.5.4 สมไฟไลยง หรอจด/พนยากนยง

2.1.5.5 อาศยและหลบนอนในบาน หรอกระทอมทพนสารเคมฆายง

2.1.5.6 ประชาชนทอาศยอยในพนททมโรคมาลาเรยชกชม ควรเจาะเลอดตรวจหาเชอไขมาลาเรยอยางนอยปละครง (5)

2.2 ปจจยทมอทธพลตอการแพรเชอมาลาเรย

ไขมาลาเรยจะเกดขนและแพรจากคนหนงไปยงอกคนหนงไดตองประกอบดวยปจจยหลกสาม ประการ คอ

2.2.1 สงทท าใหเกดโรค คอ เชอมาลาเรย ในพนทใดทมผปวยมาลาเรยชกชม พนทนนกม โอกาสเปนแหลงแพรเชอของไขมาลาเรยไดอยางด ผทสามารถแพรเชอประกอบดวย ผปวยทแสดงอาการของไขมาลาเรยชดเจน และผทมเชอแตไมมอาการของโรคชดเจนเนองจากมภมคมกน พวกหลงนเปนพวกทมอนตรายมโอกาสแพรเชอไดมาก เชอมาลาเรยทสามารถแพรเชอไดตองเปนเชอ

6

ระยะมเพศ (gametocytes) ทงสองเพศในโลหตของผปวยมจ านวนมากพอ และอยในสภาพพรอมทจะไปผสมพนธกนในยงพาหะ ตลอดจนสามารถด าเนนวงจรชวตของเชอในยงไดส าเรจ

2.2.2 สงแวดลอมทเหมาะสม ลกษณะภมประเทศ และดนฟาอากาศนบเปนปจจยทส าคญ ในการแพรเชอมาลาเรย เนองจากอณหภม ความชน มอทธพลตออายของยง และการเจรญเตบโต ของเชอมาลาเรยในตวยงพาหะ ในอณหภมทไมเหมาะสมเชอยงคงมชวตอยไดแตไมมการเจรญเตบโต ลกษณะทางภมศาสตรของพนทตางๆ กสนบสนนใหมแหลงเพาะพนธยงเพมมากขน ยงแตละชนดม แหลงเพาะพนธแตกตางกนไป หากจ านวนยงทมเชอมาลาเรยมาก กยงมโอกาสแพรเชอไดมากยงขน นอกจากนยงเกยวของกบนสยของยง ยงทชอบเลอดคนมากกวาเลอดสตวและอาศยอยในบรเวณใกล คนยอมมโอกาสไดรบเชอและแพรเชอไดด

2.2.3 คนทมภมไวรบ ประชาชนทมภมคมกนต าจากเขตปลอดการแพรเชอมาลาเรย เมอมการอพยพเคลอนยายเขาไปในทองททมการแพรเชอมาลาเรย ถอวาเปนกลมทมภมไวรบ และหากประชาชนเหลานไปท างานหรอประกอบอาชพในบรเวณปาเขาทเปดโอกาสใหยงกนปลองทมเชอไขมาลาเรยกดเชน การถางปาเพอการเพาะปลก การเพาะปลกพชไรบางชนด การตดไม การหาของปา การสรางทพกพงทไมถกสขลกษณะ รวมทงพฤตกรรมสขภาพบางอยางเชน การนอนโดยไมกางมง การไมใชยาทากนยง การไมยอมรบการพนสารเคมชนดมฤทธตกคาง และการเขาไปพกในปาเขา ตลอดจนวถความเชอในการด าเนนชวตของแตละกลมชน การเกดโรคมาลาเรยโดยทวไปจงเกยวของ กบปจจยหลกสามประการดงกลาว โดยมผปวยมาลาเรยเปนแหลงแพรเชอ ยงกนปลองทเปนพาหะน า โรคไปกดคนทปวย และน าเชอตดมากบตวยง

2.3 ความรเกยวกบยงกนปลอง

ยงกนปลองจดอยใน Order Diptera เชนเดยวกบแมลงชนดอนๆ ทมปกสองปก

Suborder Nematocees

Family Cuicidae

Genus Anopheles

2.3.1 ลกษณะทวไป

ระยะตวเตมวยมขนาดเลก ยาวประมาณ 3-6 มลลเมตร บอบบาง ล าตวยงแบงเปน 3 สวนคอ สวนหว อกและทอง สวนหวจะมอวยวะส าคญคอ Palpi หนวด ปาก และตา สวนอกจะมปก 2 ค และ ขา 6 ขา และสวนทองจ านวน 11 ปลองแตสามารถมองเหนเพยง 8 ปลอง มรายงานพบ

7

ยงกนปลองในโลก มากกวา 420 ชนด ( Species) แตพบวามยงกนปลองเพยง 68 ชนดทวโลกเปนยงพาหะของไขมาลาเรย ในจ านวนนพบวามเพยง 40 ชนด เปนยงพาหะหลก ( Primary vector) ยงกนปลองมการกระจายตวตงแต เขตรอน ( Tropical Zone) ซงเปนเขตทพบมากทสด เขตกงรอน ( Subtropical Zone) และในเขตหนาว (Temperate Zone) รวมทงพบในฤดรอนของเขตหนาวเยนบรเวณขวโลก (Arctic) ดวย

2.3.2 วงจรชวต

ยงกนปลองมวงจรชวตเปนแบบสมบรณ (complete metamorphosis) ประกอบดวย ระยะไข (egg) ลกน า (larva) ดกแดหรอตวโมง (pupa) และตวเตมวยหรอตวแก (adult) ดงแสดงในภาพ

ภาพท 1 วงจรชวตยงกนปลอง

ไข

ดกแดหรอตวโมง

ตวเตมวย ลกน ายง

8

2.3.2.1 ระยะไข

ยงกนปลองจะวางไขใบเดยวๆ ลอยบนผวน า มลกษณะยาวรประมาณ 0.5 มลลเมตร รปรางคลายเรอซงจะมทนลอย ( float) ยงกนปลองจะวางไขไดในน าหลายลกษณะทงน าจด น ากรอย และน าเคม ไขจะมประจไฟฟาสงเกตเหนไดจากการทไขเกาะตดกนเปนรปตางๆ ไขของยงกนปลอง จะฟกตวในน าเสมอ ระยะเวลาตงแตไขจนฟกออกเปนลกน าจะแตกตางกนไปขนอยกบชนดของยง และสภาพแวดลอมโดยทวไป ยงกนปลองจะวางไขครงละ 50-150 ฟอง ในฤดรอนไขจะฟกเปนตวภายใน 36-48 ชวโมง ในฤดหนาวใชเวลานานกวา 76-96 ชวโมง เฉลยโดยทวไประยะไขกนเวลา ประมาณ 2-3 วน

2.3.2.2 ระยะลกน า

ตวออนเจรญเตบโตเตมทแลวจะฟกออกจากไข ( hatch) ล าตวของลกน าประกอบดวย 3 สวน คอ สวนหว สวนอกและสวนทอง สวนทองประกอบดวยจ านวน 9 ปลอง แตปลองท 8 และท 9 จะรวบตดกนเปนระบบหายใจ กลายเปนรเปดหายใจเรยกวา spiracular opening มจ านวน 2 ร บรเวณปากของลกน าจะมแพนขน (mouth brushes) ลกษณะคลายพกน ท าหนาทโบกอาหารเขาปาก ยงกนปลองจะกนอาหารระดบผวน า (180 องศา) บรเวณล าตวลกน า ( dorsal) จะมแผงขนลกษณะ คลายพดเรยกวา ปลเมท (palmate หรอ fioat hairs) ซงเปนขนชวยส าหรบการลอยตวขนานกบผวน า ลกน าจะมทงหมด 4 ระยะ (instars) แตละระยะจะมการลอกคราบ และหลงระยะท 4 จะลอกคราบเปนดกแดหรอตวโมง ( pupa) ระยะตงแตฟกออกมาจากไขจนกลายเปนลกน าเฉลยใชเวลาประมาณ 8-10 วน อาจมากกวานขนอยกบอณหภมและชนดของยงกนปลอง

2.3.2.3 ดกแดหรอตวโมง

เมอลกน าลอกคราบครงสดทายกจะเขาสระยะตวโมงมรปรางคลายเลขหนงไทย ทอหายใจรปรางคลายแตร ( trumpet) ดกแดหรอตวโมงไมกนอาหาร จะลอยตวนงทผวน าเพอหายใจเพยงอยางเดยว ระยะนกนเวลาประมาณ 2-3 วน กจะลอกคราบอกครงกลายเปนตวเตมวยบนขนจากผวน า

2.3.2.4 ตวเตมวยหรอตวแก

ยงตวเตมวยประกอบดวย 3 สวน คอ สวนหว สวนอก และสวนทอง ระยะเวลาตงแตไขจนถงตวเตมวย ใชเวลาประมาณ 12-14 วนในฤดรอน และเวลาประมาณ 21-28 วน ในฤดหนาว

9

2.3.2.4.1 สวนหว (head)

ประกอบดวยตา ( eye) หนวด (antennae) ปลปส (maxillary palps) โพรบอสซส(proboscis) หรอปาก หนวดของตวผและตวเมยจะแตกตางกน ตวผจะมลกษณะเปนพม เรยกวา พลโมส (plumose) สวนตวเมยจะบางและไมเปนพม โพรบอสซสหรอปากยงมลกษณะยาว ใชส าหรบเจาะดด (piercing & sucking) ปลปสตงอยดานขางเหนออวยวะปากเปนอวยวะ รบสมผสมจ านวนหนงคในยงกนปลอง ปลปสจะยาวทงยงตวผและยงตวเมย

2.3.2.4.2 สวนอก (thorex)

อกจะเชอมตดกบสวนหวดวยแถบคอเลกๆ ( collar) ประกอบดวย 3 สวน คอ อกสวนหนา (pro-thorex) อกสวนกลาง (meso-thorex) และอกสวนหลง (meta-thorex) อกสวนกลางเปนบรเวณใหญทสดของอก ทขอบดานหลงมแผนไคตน ( chitin) เลกๆ เรยกวา สะควเตลม ( scutellum) มลกษณะกลมซงเปนลกษณะพเศษใชแยกยงกนปลองจากยงตระกลอน บรเวณอกสวนกลางประกอบดวยปกบางเรยวเลก 1 ค และปกทหดสนจ านวน 1 ค เรยก ฮาลเทเรส ( halteres) ปกของยงกนปลองจะเปนลาย เรยก (wing-venation) บรเวณอกสวนกลางนยงประกอบดวย ขา 3 ค ขายงประกอบดวยสวนส าคญ คอ ฟเมอร (femer) ทเบย (tibia) และทารซส (tarsus) ซงทารซสม ทงหมด 5 ปลอง

2.3.2.4.3 สวนทอง (abdomen)

ทองมทงหมด 10 ปลอง แตปลองท 9 – 10 จะเจรญไปเปนอวยวะสบพนธ ( genitalia) ดงนนจงมองเหนไดชดเจนเพยง 8 ปลอง ดานบนปลองทองเรยกแผนหลงหรอดานดอร ซอลหรอเทอรไกด (dorsal, tergite) ดานลางเรยกแผนทองหรอดานเวนทอลหรอสเตอรไนท (ventral. sternite)

2.4 การเปนพาหะน าโรคมาลาเรย

ยงกนปลองทเปนพาหะน าเชอโรคไขมาลาเรยในประเทศไทยเปนยงทมการยนยนจากการ ตรวจพบ sporozoite ในตอมน าลายยงทจบไดในพนท ซงการส ารวจยงกนปลองประมาณ 68 ชนด ปรากฏวาม 6 ชนดทสามารถน าเชอโรคมาลาเรยไดด ซงผเชยวชาญควบคมพาหะน าโรค กรมควบคม โรคตดตอ (6) ไดรายงานเกยวกบความสามารถในการน าเชอของยงกนปลอง

2.4.1 พาหะหลก (Primary vector) เปนยงทสามารถน าเชอไขมาลาเรยไดด และมบทบาท ส าคญในการแพรเชอโรค ยงกลมนม 3 ชนด ไดแก

10

2.4.1.1 An. dirus เปนพาหะทมประสทธภาพสงในการแพรเชอทง Plasmodium falciparum และ Plasmodium vivax ในประเทศไทย แหลงเพาะพนธจะเปนแหลงน าขงทมรมเงา พบไดทวไปทกภาคของประเทศไทยในทองทปาเขา สวนยาง สวนผลไมในภาคตะวนออกและภาคใต เพาะพนธตามแองน าขง ทองทขดพลอยในจงหวดจนทบร ตราด แมแตดอยสเทพเปนพนทสงกวา ระดบน าทะเลถง 4 ,500 ฟตกพบได ยงชนดนมขนาดใหญ มนสยชอบกนเลอดคน ( Anthropophilic) และชอบเกาะพกนอกบาน (Exophilic) กลางวนมกเกาะพกตามพมไมเตย โพรงไม ทมดและมความชนสงใกลกบแหลงเพาะพนธ เวลาพลบค าบนเขาใกลทอยอาศยของคนและเขากดกนเลอดคน เวลา 22.00 - 23.00 น. ชกชมสงในฤดฝน

2.4.1.2 An. minimus พบไดทวไปทกภาคของประเทศไทยในทองทปาเชงเขา เพาะพนธในธารหรอหวยทน าไหลชาๆ บรเวณน าซบน าซมชกชมในฤดฝนระหวางเดอนมถนายน กรกฎาคม ชอบกดคนในบานและเกาะพกในบาน ฤดฝนและฤดรอนชอบกดเวลา 21.00-22.00 น. แตฤดหนาวเขากดคนเวลา 18.00-19.00 น. สามารถพบไดทกจงหวดและเปนพาหะทส าคญในปจจบน

2.4.1.3 An. maculatus พบไดในทองทปาเชงเขา เพาะพนธในล าธารน าไหล เปนยงทมบทบาทส าคญทางภาคใต มแหลงเพาะพนธตามล าหวย ล าธารและแองน าขงทมแสงแดดสองถง มนสยชอบกนเลอดสตว (Zoophilic) กดคนนอกบานเวลา 18.00-21.00 น. บนไกลประมาณ 1.65 กโลเมตร ชกชมสงในฤดฝน

2.4.2 พาหะรอง (Secondary vector ) เปนยงทสามารถน าเชอมาลาเรยได แตไมดเทาพาหะหลกและมบทบาทนอยในการแพรเชอโรค ยงในกลมนม 3 ชนด ไดแก

2.4.2.1 An. sundaicus พบไดในทองทชายทะเลตามเกาะแกงบางแหงเทานน เชน พงงา ตราด เพาะพนธในน ากรอย

2.4.2.2 An. aconitus พบไดทกภาค ในทองทปาเขา เชงเขา และทราบทงนา เพาะพนธในล าหวยล าธารและแองน าขงทวไป

2.4.2.3 An. pseudowillmori พบไดทวไปในทองทปาเขา ปาไผ เพาะพนธใน ล าธาร น าไหล (ยกเวนภาคใต )

2.4.3 พาหะสงสย (Suspected vector) เปนยงทยงไมทราบแนชดวาสามารถแพรโรค มาลาเรยไดหรอไมแตมแนวโนมวานาจะแพรโรคไดในบางพนททมสภาพแวดลอมเหมาะสม มอย 4 ชนด บางชนดกเปนยงพาหะน าโรคมาลาเรยของประเทศใกลเคยงกบไทย ไดแก

11

2.4.3.1 An. barbirostris เปนยงพาหะหลกในประเทศบงคลาเทศและอนเดยพบมากและกระจายอยทวๆไป นสยชอบเพาะพนธในบงลกมพชน าคลมอยและมรม ส าหรบในประเทศ ไทยพบมากในทองททงนา

2.4.3.2 An. philippinensis เปนยงพาหะน าโรคมาลาเรยของประเทศอนเดย และบงคลาเทศ

2.4.3.3 An. campestris เปนยงพาหะน าโรคมาลาเรยของประเทศมาเลเซย

2.4.3.4 An. culicifacies เปนยงพาหะน าโรคมาลาเรยของประเทศพมา อนเดย และศรลงกา

2.4.4 ยงกนปลองทไมเปนพาหะ( Non vector) คอ ยงกนปลองชนดอนๆ นอกเหนอจากทกลาวมาแลว ซงยงพวกนสามารถพบไดทวๆไป ทงในพนทปาเขาและพนทราบทอยในเขตชนบท แตพบไดนอยมากในเขตเมอง เชน An. hyrcanus, An. nivipes, An. vagus เปนตน

2.5 ชวนสยของยงกนปลอง

2.5.1 การเกาะพก เวลาพกผอนของยงกนปลองคอชวงใกลสวางจนถงสายเลกนอย ยงกนปลองในประเทศไทยสวนใหญออกหากนเวลากลางคน ยกเวนบางชนดทอาศยในปาซงจะออกกดกนเหยอทพบในเวลากลางวนดวย เชน ยงกนปลองชนดอมโปรซล (An. umbrosus) บรเวณทเกาะพกของยงกนปลองจะแตกตางกนไปขนอยชนดของยง เชน ซอกหน นอกบาน คอกสตว รมฝงน า โพรงตนไม กอหญา พมไม กลองกระดาษหรอบรเวณทมความชน และจะแตกตางกนไปตามฤดกาล

2.5.2 การบนวนเวยนเกยวพาราส หลงจากยงไดพกผอนในเวลากลางวนแลวจะเรมกระฉบกระเฉงขยบปก ขา และหนวดหรอกระโดดจากจดหนงไปอกจดหนง จากนนเมอถงเวลากอนพลบค าเลกนอยยงจะบนออกจากแหลงพกผอนเพอท าการบนวนเวยนขนลงหรอเปนวงกลม ( swarming) เหนอพมไม กระทอม ตนไมหรอแมแตบรเวณเหนอศรษะคน ยงกนปลองบางชนด เชน An. culicifacies จะออกบนวงกลม ประมาณ 20 นาท กอนพระอาทตยตกดน

2.5.3 การวางไข ชวงระยะเวลาในการวางไขตลอดทงคน แตละชนดแตกตางกน แตมกจะเปนชวงคนแรกมากกวา เชน ยงกนปลอง An. minimus ซงเปนพาหะไขมาลาเรยในประเทศไทยชอบวางไขในแหลงล าธารซงมน าไหล มแสงแดดสองถงและในขณะเดยวกนกมรมเงาบางสวนดวย

12

An. maculatus ชอบน าไหลตามล าธารแตตลงตองมหญา หรอพชน าขน บางชนดชอบน ากรอยตามชายทะเล น าทงนา โพรงไม ใบพช เชน ใบบอน หรอแองน าขงบนกอนหนใหญ เปนตน (7)

2.5.4 การออกหากน ชวงระยะเวลาในการออกหากนขนอยกบชนดของยงกนปลอง ซงสวนมากจะหากนครงคนแรกและเวลาใกลรง ยงกนปลองมความชอบในชนดของเลอดแตกตางกนไป ยงกนปลองบางชนดชอบกนเลอดสตว เชน วว ควาย บางชนดชอบกนเลอดคน เชน ยงกนปลอง An. minimus สวนมากหากนชวงดกของคน คอ 3/4 ของเวลากลางคน ในประเทศไทยพบวามการออกหากน 2 ชวง คอ ในฤดแลงจะออกหากนในครงคนแรก แตถาในฤดฝนจะออกหากนเวลาดกมากๆหรอครงคนหลง An. maculatus ออกหากนชวงพลบค า An. dirus พบมากเวลาคอนขางดกและพบเรอยไปจนรงสาง ยงพาหะเหลานชอบออกหากนนอกตวอาคารบานเรอน (outdoor) และชอบกนเลอดคนมากกวาเลอดสตว

2.5.5 การบนและการกระจายตว ยงกนปลองสามารถท าการบนไดตลอดทงคนจากกอนมดและหลงจากรงอรณเลกนอย ซงเปนความสามารถโดยธรรมชาตของยงรวมกบอทธพลจากธรรมชาตและสงแวดลอม เชน แหลงเลอดหรอการมสงกดขวาง เชน ตนไมใหญ ปา ภเขา และความเรวของกระแสลม เปนตน

2.6 ปจจยทส าคญของยงพาหะตอการแพรเชอไขมาลาเรย

2.6.1 ความหนาแนน โดยเฉพาะอยางยงยงทเขากดกนเลอดคน ( man biting density) ความหนาแนน โดยทวไปขนอยกบฤดกาล เนองจากยงพาหะแตละชนดจะมแหลงเพาะพนธทแตกตางกนไป เชน ยง An. minimus ซงเพาะพนธในล าธารไหลรนในทองทปาเชงเขา จะมความชกชมในชวงตนและปลายฤดฝน การแพรเชอไขมาลาเรยจงเกดขนไดสงในชวงระยะเวลาดงกลาว

2.6.2 นสยการกดกนเลอด ยงพาหะมนสยชอบกนเลอดคน จะมความสามารถในการแพรเชอไขมาลาเรยสคนไดสง เชน ยง An. dirus ซงพบมากในทองทปาเขา มความสามารถสงสดในการแพรเชอไขมาลาเรยสคน

2.6.3 ความถของการเขากดคน โดยทวไปยงจะเขากดคนทก 2 – 4 วน ทงนขนอยกบฤดกาลเปนส าคญ เมออณหภมเฉลยลดต าลง ระยะเวลาทใชส าหรบการเจรญเตบโตของไขยาวขน การเขากดคนกจะชาลงกวาปกต ท าใหโอกาสของการแพรเชอลดนอยลงดวย แตเมออณหภมเฉลยสงขน ยงพาหะจะเขากดคนบอยมากขน การแพรเชอกจะเพมขนดวย

13

2.6.4 อายขย โดยทวไปยงเพศเมยจะมอายขยประมาณ 4 –6 สปดาห ขนอยกบอณหภมเปนตวก าหนด ยงพาหะทมอายยาวโอกาสทจะแพรเชอไขมาลาเรยจะสงกวายงทมอายสน โดยเฉพาะ อยางยงหลงจากพบสโปโรซอยดในตอมน าลายแลว เพราะทกครงทเขากดกนเลอดคน ยงพาหะสามารถปลอยเชอไขมาลาเรยเขาสคนไดทกครงจนตลอดอายขย

2.6.5 ระยะบน ยงพาหะแตละชนดมระยะบนแตกตางกน ทงนมองคประกอบอนทเกยวของอกมากมาย เชน ทศทางลม สภาพทองท สงกดขวาง ภเขา ตนไม ระยะใกลไกลจากแหลงเพาะพนธ และแหลงทอยของเหยอ เปนตน ยงพาหะทบนไดไกลกสามารถแพรเชอไปไดกวางขวางมาก ยงพาหะบางชนดสามารถไปแพรเชอไขมาลาเรยในพนทหางไกลออกไป โดยตดไปกบเครองบน เรอ รถยนต หรอพาหนะอนๆ ได

2.7 การเกบตวอยางยงตวเตมวย

การเกบประชากรสวนหนงของยงมาใชในการศกษาทดลองตางๆ ทงนโดยคาดหวงวา ประชากรทน ามาศกษานจะใชเปนตวแทนของประชากรทงหมดได ดวยวธการตางๆ ดงน

2.7.1 Human bait collection การเกบตวอยางยงดวยวธนมวตถประสงคหลายอยาง เชน เพอหา biting rate, infection rate และเพอประเมนถงผลของมาตรการควบคมยงและตรวจสอบการเปลยนแปลงความหนาแนนของประชากรยงในฤดกาลตางๆ วธนใหผลดมาก ท าไดงายและไมตองใชอปกรณตางๆ ทมราคาแพง หรอยงยากสลบซบซอน

2.7.1.1 Direct human-bait collection วธนใชกนมากในการเกบตวอยางยง โดยใชพนกงานจบยง 1 หรอ 2 คนนง เปนเหยอในบานและนอกบาน แตตองอาศยความเขมงวดกวดขนดานการนเทศงานและยงตองค านงถงความแตกตางเกยวกบความดงดด ( attractiveness) ของพนกงานจบยงตอยงชนดทตองการดวย

2.7.1.2 Man-baited net collection การสมตวอยางยงโดยวธนใหความแตกตางกนไปในแตละแหง ซงใชวธนจะให ความแตกตางกนส าหรบยงพาหะมาลาเรยแตละชนด เชน ในประเทศไนจเรย ยง An. gamdiae และ An.nili พบวาการสมตวอยางยงโดยวธ Direct human-bait ใหผลดกวาวธ Man-baited net แตส าหรบยง An. funestus พบวาวธทงสองใหผลไมแตกตางกน

14

2.7.2 Indoor resting collection การเกบตวอยางยงเกาะพกในตอนเชา โดยวธนท าไดโดยการใชหลอดดดยง (hand captures) หรอใชผาขาวปพนกอนแลวจงฉดฆายงใหตายแลวจบ ( spray captures) วธนมวตถประสงค เพอประเมนถงผลของเคมฆาแมลงตอยงทชอบเกาะพกในบาน

2.7.3 Outdoor resting collection ไดแก การเกบตวอยางยงเกาะพกนอกบาน ซงยงกนปลองแตละชนดจะมความแตกตางกนไป วธนมวตถประสงคทจะศกษาการเปลยนแปลงชวนสยของยงในการเกาะพกหลงจากทไดท าการฉดพนเคมฆาแมลงแลว

2.7.3.1 Natural resting collection

แหลงเกาะพกในธรรมชาต แบงออกไดเปน 2 ชนดดวยกนคอ

- เกาะพกบนพช

- เกาะพกบนแหลงอนๆ เชน สระน า รมล าธาร หลมบอ และโพรงไม

2.7.3.2 Artificial shelter

แหลงเกาะพกทท าขนเพอใหยงมาเกาะพก เพอใหสะดวกแกการคนหา แบงออกไดเปน 3 ชนด box , barrel pit , shelters

2.7.4 Non-baited trap ทใชกนมากในทางกฏวทยา ไดแก Light traps และ exit-entry traps

2.7.4.1 Light trap

Light trap ไมนยมมากนกในงานมาลาเรย ทงนเนองจากใหผลแตกตางกนมากในการจบยงแตละชนด การใช Light trap จะใหผลดหรอไมนนขนอยกบ

- จดทวาง Light trap

- ชนดของ Light trap ทใช

- ชนดของยง สภาพของยง และ สงแวดลอม

2.7.4.2 Exit/Entry trap (กบดกตดขางฝาดานนอก/ตดขางฝาดานใน ) มความส าคญมากในการศกษาถงผลเคมฆาแมลงตอยง ทงชนดทชอบเกาะพกในบานและนอกบาน โดยอาจตดตงไวทหนาตาง ประต ฝาผนงบาน หรอ ชายคาบาน

15

2.7.5 Animal baited trap การสมตวอยางโดยวธนแตเพยงอยางเดยว ไมสามารถทจะใชขอมลทถกตองได ดงนน การใชในงานมาลาเรยจงมจ ากด แตอยางไรกด วธนอาจไดยงจ านวนมากพอ ส าหรบการศกษาอยางอน เชน เพอทดสอบ Bioassay หรอ Susceptibility

2.8 งานวจยทเกยวของ

จากการคนควาเอกสารและงานวจยทเกยวของกบการเฝาระวงยงพาหะน าโรคไขมาลาเรยพนทสวนยางพารา โดยวธส ารวจใชคนเปนเหยอลอพบงานวจยทเกยวของดงน

2.8.1 THEERAPHAP CHAREONVIRIPHAP,ATCHARIYA PRABARIPAP and MICHAEL J. BANGS ( 2004 ) ไดศกษาในหองปฏบตการของสาร deltamethrin ทใชพนฝาผนงบานในประเทศไทย ผลการศกษาพบวา สาร deltamethrin มฤทธในการขบไลยง An minimus, An.dirus An.maculatus และ An. swadiwongporni และนสยหลกเลยงการเขาสมผสสารเคมเดลตามทรน (Excito-repellency) (8)

2.8.2 ประเวศ พลวเศษ สมบรณชย วฒธรรม และสมใจ ทองเฝอ (2538) ไดศกษาส ารวจและเฝาระวงยงพาหะน าไขมาลาเรยในพนทปลกยางพารา จงหวดเลย พนทศกษา คอหม 8 ต.กกด อ.เมอง จ.เลย มการปลกยางพาราประมาณ 70 ไร กรดยางไดแลว เขาศกษา ชวงเดอนมกราคม – ธนวาคม 2538 เดอนละ 1 ครง ผลการศกษาพบมยงกนปลอง 15 ชนด เปนยง พาหะหลก 2 ชนด คอ An. mimimus รอยละ 6.89 ของยงกนปลองทงหมด (85/1234 ตว) และ An.barbirostris (พาหะหลกในภาคอสาน) รอยละ 12.4 จบยงพาหะหลกไดมากชวงปลายฝนตนหนาว ระหวางเดอนตลาคม-ธนวาคม พบวายงสวนมากเ ขากดคนนอกบานมากกวาเขากดคนในบาน สดสวน 2.16 : 1 และพบ An. mimimus เขากดคนนอกบานมากกวาเขากดคนในบาน เชนเดยวกนสดสวน 1.93 : 1 ชวงเวลายงออกหากน พบสง 2 ระยะ คอ 18.00-22.00 น. และ 24.00-02.00 น. ซงหลงเทยงคนเปนชวงทคนออกท าการกรดยาง (9)

2.8.3 ยงยทธ วถไตรรงค ( 2545) วเคราะหเชงพนทเพอคนหาแหลงอาศยของยงกนปลอง ดวยระบบสารสนเทศภมศาสตรในอ าเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน พบวาปจจยแวดลอมหลกทก าหนดความเหมาะสมตอการอยอาศยของยงกนปลอง ในพนทศกษาไดแก ภมอากาศ อาหาร ทหลบภย และแหลงเพาะพนธ สามารถน ามาสรางเปนชนขอมลเพอน าไปสกระบวนการวเคราะหหาแหลง อาศยของยงกนปลอง โดยอาศยการบรณาการปจจยแวดลอม ซงแตละปจจยจะถกก าหนดระดบความเหมาะสม และถวงน าหนกตามระดบความส าคญ และท าการวเคราะหซอนทบทละคดวยระบบสารสนเทศภมศาสตรตามเงอนไขทก าหนดคอพนทมอณหภมอยระหวาง 25-28 องศาเซลเชยส ทความชนสมพทธมากกวา 80% อยใกลแหลงชมชน ซงอยชายปาบรเวณภเขาในระยะบนของยงคอ 2.5 กโลเมตร และใกลแหลงน าไหลธรรมชาตในระยะ 500 เมตร (10)

2.8.4 สมเกยรต ชศรทอง ชตมา วชรกล และส าอาง เชอกล ( 2547) ประยกตใชระบบ สารสนเทศภมศาสตร โดยมวตถประสงคเพอศกษาสถานการณไขมาลาเรยและปจจยดานระบาดวทยาของไขมาลาเรยในพนทสาธารณสขเขต 6 ศกษาขอมลยอนหลงในชวงป 2535–2545

16

การศกษาพบวาอตราปวยไขมาลาเรยในเขต 6 มแนวโนมลดลงตลอดปงบประมาณ 2545 อตราปวย 0.05 ตอประชากรพนคน ดานการคนหา อตราการพบเชอตอฟลมโลหต 100 ฟลม ลดต าลงมาก กจกรรมการคนหาผปวยทยงมความส าคญเนองจากมคา SPR สงสด คอ การตรวจคนทมาลาเรยคลนกและทโรงพยาบาล ดานอตราการตายของผปวยมาลาเรย ป 2544 เทากบ 0.45 ตอประชากรแสนคน ซงสงกวาเปาหมาย ดานกฏวทยาพบยงพาหะหลก พาหะรองของไขมาลาเรย สวนใหญพบในจงหวดเลยและสกลนคร ปจจยดานสงแวดลอมทส าคญ คอ ปาสวนยางพาราเพมมากขน ซงอาจจะเปนแหลงเพาะพนธยงพาหะไดในอนาคต ดานแหลงแพรเชอ พบวามอ าเภอทเปนแหลงแพรเชอตอเนองมาหลายป ( Hard core area) 12 อ าเภอ ในพนทจงหวดเลย หนองคาย กาฬสนธ และสกลนคร(11)

2.8.5 กองแกว ยะอป ลกษณา หลายทววฒน และ เจรญศกด แกวหานาม (2548) ไดส ารวจและเฝาระวงยงพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทปลกยางพาราจงหวดเลย โดยมวตถประสงคเพอศกษาชนด ความหนาแนน ชวนสยของยงกนปลอง พนทศกษาเปนบานน าคว ต.เสยว อ.เมอง จ.เลย มสวนยางประมาณ 2,000 ไร และกรดยางแลว ผลการศกษา จบยง 6 ครง ระหวางเดอน พย.2547-กย.2548 พบยงพาหะหลกทมความส าคญในการแพรเชอโรคมาลาเรย ทง 3 ชนด คอ An.minimus An.dirus และ An. maculatus โดยพบ An. mimimus มากทสด คดเปน รอยละ 98.41 ของยงกนปลองทจบได และพบวาเขากดคนในบานสงกวานอกบาน สดสวน 1.35 :1 ชวงเวลาทเขากดคนสงสดคอ 24.00-01.00 น. รองลงมาคอ 02.00-.3.00 น. ซงสอดคลองกบชวงเวลาออกกรดยางของชาวบาน (12)

2.8.6 รศม ศรชน ( 2548) ปจจยเสยงของการตดเชอมาลาเรยในพนทชายแดนไทย-สหภาพเมยนมาร จงหวดระนอง การศกษาครงนเปนแบบ Case Control เกบรวบรวมขอมล ณ มาลาเรยคลนก และมาลาเรยคลนกเคลอนท ศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงท 11.5 จงหวดระนอง จ านวน 219 คน เปนกลมศกษา 73 คน และกลมเปรยบเทยบ 146 คน พบวา ระดบการศกษาของคน ในครอบครวมประวตการตดเชอมาลาเรย และการเขาไปพกคางนอกพนทอาศย มความสมพนธกบการตดเชอไขมาลาเรย อยางมนยส าคญทางสถต และเมอควบคมปจจยดานเพศ อาย โดยใช Logistic Multiple Regression Analysis พบวา ปจจยทมผลตอการตดเชอมาลาเรย คอ อาชพท าสวน โดยเฉพาะผประกอบอาชพสวนยางพารา และสวนปาลม (p – value = 0.016) บคคลในครอบครวมประวตการตดเชอไขมาลาเรย (p – value = 0.002) การเขาไปพกคางนอกพนทอาศย และบคคลทท างานใกลแหลงน า / อยในสวน (p – value = 0.023)(13)

2.8.7 นนทเดช กลางวง สมนด จตรแกว นรนทร ถนนา อบลรตน นลแสง อ านวย โยงราช และประพนธ ห มนแทน ( 2552) ได ศกษาผลกระทบจากสวนยางพาราตอยงกนปลองในพนทแพรเชอไขมาลาเรย จงหวดตรง ท าการส ารวจ 2 ครง ในเดอน มค.และ มย.2552 จบยงในบาน นอกบาน และในสวนยางพารา ผลการศกษาพบยงกนปลองทเปนพาหะหลก 2 ชนด คอ An. minimus และ An. maculates พบวา ในเดอน มย. (ฤดฝน) ความหนาแนนของยง An.minimus มากกวาเดอน มค. (ฤดแลง) และ เขากดคนนอกบานมากกวาในบานและในสวน สดสวน 1.5:1.2: 1 โดยพบยงเขากดตลอดคน มความหนาแนน

17

สงชวงหวค า 19.00-21.00 น รองลงมา คอ 02.00 น.- 03.00 น. ซงเปนชวงทสอดคลองกบการออกกรดยางของประชาชน (14)

บทท 3

วธด าเนนการวจย

3.1 รปแบบการวจย

การวจยครงนเปนการวจยเชงส ารวจ ( Survey study ) โดยการคดเลอกหมบานเขาท าการศกษาแบบเจาะจง (15.) คอโดยเลอกพนททมสวนยางพาราอาย 10 ปขนไป สามารถกรดยางไดแลวมประชาชนอาศยอยประจ า มสภาพแวดลอมเหมาะสมเปนแหลงเพาะพนธยงกนปลอง หมบาน น าคว หม 5 ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย เขาท าการเกบขอมล 4 ครง คอ เดอนธนวาคม 2554 กมภาพนธ 2555 มถนายน 2555 และ กนยายน 2555

3.2 พนทศกษา

พนทในการศกษาครงนโดยการคดเลอกหมบานทมสวนยางพาราแบบเจาะจง คอโดยเลอกพนททมสวนยางพาราอาย 10 ปขนไป เนอทสวนยางพาราประมาณ 2,500 ไรสามารถกรดยางไดแลวมประชาชนอาศยอยประจ า มสภาพแวดลอมเหมาะสมเปนแหลงเพาะพนธยงกนปลอง หมบานน าคว หม ท 5 ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย เปนพนทศกษา โดยมหลกเกณฑดงน

3.2.1. คดเลอกบานทท าการจบยงเปนบานทปลกสรางใกลสวนยา งพาราหางจากสวนยางพาราประมาณ 10 เมตร ทมคนอาศยอยเปนประจ าตลอดป ลกษณะบานมประตหนาตางมฝาบานกนและมระเบยงนงชายคาบาน ความสงของตวบานประมาณ 1.50 เมตร บานไมมมงลวด คนทอาศยในบานใชมงกางนอน บานทคดเลอกนจะเขาท าการจบยงทง 4 รอบ

3.2.2. ชวงเวลาทเขาท าการจบยงคดเลอกตามชวงฤด โดยแบงเขาท าการจบยงในพนทศกษา 4 รอบคอ ชวงเดอนธนวาคม 2554กบเดอนกมภาพนธ 2555 แทนชวงฤดหนาว ชวงเดอนมถนายน 2555 แทนฤดรอน และชวงเดอนกนยายน 2555 แทนฤดฝน

3.3 เครองมอในการวจย

3.3.1 แบบบนทกรายงานจบยงรายวนและชวโมง แบบรายงาน กว.1 และ น าสรปในแบบรายงาน กว.3

19

3.3.2 คมอการแยกชนดของยงตวเตมวยของยงกนปลองของ Rattanantthikul R. and Harrison B.A. 1973(16) ILLUSTRATED KEYS TO THE MEDICALLY IMPORTANT MOSQUITOES OF THAILAND (17)

3.3.3 อปกรณส าหรบการจบยงตวเตมวย ไดแก

3.3.3.1 หลอดใสยงพาหะตวเตมวย

3.3.3.2 ส าล

3.3.3.3 ถวยพลาสตกปดดวยตาขายส าหรบถายยงใสแตละชวโมง

3.3.3.4 เครองวดอณหภม

3.3.3.5 เครองวดความชนสมพทธ

3.3.3.6 กลองจลทรรศน

3.3.3.7 ไฟฉาย

3.3.3.8 ปากกา

3.4 ขนตอนการด าเนนงานและเกบรวบรวมขอมล

3.4.1 จบยงตามวธมาตรฐานขององคการอนามยโลก ( WHO) โดยใชคนเปนเหยอลอ ( Human-bait trap)(18) จ านวน 4 ครง ครงละ 2 คน คอเดอนธนวาคม 2554 กบเดอนกมภาพนธ 2555 แทนชวงฤดหนาว ชวงเดอนมถนายน 2555 แทนฤดรอน และชวงเดอนกนยายน 2555 แทนฤดฝน ซงในการศกษาครงน ใชพนกงานปฏบตการทดลองพาหะน าโรคของศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงท 6.3 จงหวดเลย กลมพฒนาวชาการส านกงานปองกนควบคมโรคท 6 จงหวดขอนแกน ทเคยผานการฝกอบรม มประสบการณ และความช านาญในการจบยงมานานหลายป

3.4.2 ก าหนดใหนงจบยงในบานและนอกบาน จดละ 2 คน คอ ในบาน 2 คน นอกบาน 2 คน หางจากฝาบานเลกนอยในหอง นอกบาน หางจากบานอยางนอย 10 เมตร

3.4.3 การจบยงแตละคนจบยงทเขาเกาะกดทกชนดตลอด 12 ชวโมง ตงแตเวลา 18.00 – 06.00 น.โดยใชเจาหนาทจบยง ชดแรกนงจบยงตงแต 18.00–24.00 น. และชดท 2 ตงแตเวลา 24.00 – 06.00 น. แตละชวโมงจบยง 50 นาท พก 10 นาท

20

3.4.4 เจาหนาททกคนจะตองท าธรกจสวนตวใหเหมอน ๆ กบชาวบาน หรอคนงาน ทอาศยอยในพนทศกษาโดยอาบน า ท าความสะอาดรางกาย กอนนงจบยง 1 ชวโมง และก าหนดใหใช สบ และแชมพสระผมชนดเดยวกนกบชาวบาน และคนงาน เพอลดความแตกตางของกลนสารเคม และปรมาณสารคารบอนไดออกไซดจากรางกายของแตละคนกบชาวบานและคนงาน ซงจะมผลตอการดงดดยงใหมาเกาะหรอกดแตกตางกนได(19)

3.4.5 ในการจบยงของเจาหนาทจะสลบจดทนงแตละชด เพอลดอคตเกยวกบความแตกตางกนในดานขนาดและน าหนกตว แบงเปนชด ก ข และ ค ชดละ 2 คน ดงตารางท 1

ตารางท 1 การจดตารางจบยงในบาน นอกบาน และในสวนยางพารา

คนท เวลา จดจบยงในบาน จดจบยงนอกบาน

1 18.00 – 24.00 น. ชด ก. ( 2 คน ) ชด ข. ( 2 คน )

24.00 - 06.00 น. ชด ค. ( 2 คน ) ชด ง. ( 2 คน )

2 18.00 – 24.00 น. ชด ข. ( 2 คน ) ชด ก. ( 2 คน )

24.00 – 06.00 น. ชด ง. ( 2 คน ) ชด ค. ( 2 คน )

3.4.6 วธการจบยงใหแตละคนนงลงกบพนพบขากางเกงและแขนเสอขน เพอลอใหยงมาเกาะหรอกดแลวใชไฟฉายสอง และใชหลอดแกวครอบจบทนท จากนนถายยงลงในถวยพลาสตกทมฝาปด ( Cup) ตดสตกเกอรระบ วนเดอนป เวลา สถานทจบยง และชอผจบยงไวเพอไมใหปะปนกน โดยแยกเปนถวยๆ ละ 1 ชวโมง เมอหมดชวโมงจะเปลยนถวยบรรจยงใหมทกครง

3.4.7 รวบรวมถวยทบรรจไวในถงน าแขงเพอน ามาวนจฉยแยกชนดของยงกนปลอง ในชวงเวลากลางวน การจ าแนกชนดยงโดยใชกญแจของ Rattanantthikul R. and Harrison B.A. 1973(16) และILLUSTRATED KEYS TO THE MEDICALLY IMPORTANT MOSQUITOES OF THAILAND(17) บนทกผลแยกรายชวโมง และแยกชนดของยงลงในแบบฟอรม

3.4.8 ขอมลดานอากาศ จะจดบนทกอณหภม และความชนสมพทธเปนรายชวโมงในชวงเวลาจบยงดวยเครองวดอณหภมและความชนสมพทธ (Hygrometer) ทกชวงทายของชวโมงทนงจบ เชน เรมจบยงเวลา 18.00 - 24.00 น. ดงนนตองบนทกเมอถงเวลา 18.50 น. 19.50 น. ไปเรอยๆ รวม 6 ครง ครงสดทายทบนทกคอ เวลา 23.50 น.

21

3.5 การวเคราะหขอมล

3.5.1 การศกษาความหนาแนนของยงพาหะน าเชอไขมาลาเรย สตรค านวณ ความหนาแนนของยงตอคนตอคน =

Biting Rate = จ านวนยงตวเมยทจบไดทงหมด

3.5.2 วเคราะหขอมลใชสถตเชงพรรณนารอยละและสดสวน เพออธบายลกษณะทวไปและสถตเชงอนมาน Two sample t-test เพอเปรยบเทยบความแตกตางของยงทเขากดในบานและนอกบาน

จ านวนคนจบยง X จ านวนชวโมงจบยง

บทท 4

ผลการวจย

การศกษา การเฝาระวงยงพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทสวนยางพาราจงหวดเลย ป 2555 ในครงน มการคดเลอกหมบานทมสวนยางพาราแบบเจาะจง คอเลอกพนททมสวนยางพาราอาย 10 ปขนไป สามารถกรดยางไดแลว มประชาชนอาศยอยประจ า และมสภาพแวดลอมเหมาะสมเปนแหลงเพาะพนธยงกนปลอง โดยเลอก หมท 5 บานน าคว ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย เปนพนทศกษา มเนอทสวนยางพาราประมาณ 2,500 ไร เขาท าการศกษาชวง เดอน ธนวาคม 2554 – กนยายน 2555 รวม 4 ครง ผลการศกษา ดงน

4.1 ลกษณะทวไปพนทวจย

หมบานน าคว หมท 5 ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย เปนหมบานทตงอยทางทศตะวนตกของจงหวดเลย หางจากตวจงหวดประมาณ 15 กโลเมตร ตงอยเชงหบเขา มล าหวยตามรองเขาและมทงนาอยพนทราบหบเขา ประชาชนในหมบานปลกท าสวนยางพาราลอมรอบหมบาน ซงเปนพนททเอออ านวยเหมาะเปนแหลงเพาะพนธทอยอาศยของยงกนปลองไดด มบานจ านวน 214 หลงคาเรอน ประชากร จ านวน 1,028 คน มสถานศกษาโรงเรยน 1 แหง วด 1 แหง อาชพเกษตรกร รายไดสวนใหญจากยางพารา ดานระบาดวทยาโรคไขมาลาเรยขอมลยอนหลง 10 ป ไมพบผปวยดวยโรคไขมาลาเรย

4.2 ผลการส ารวจยงในพนทศกษา

ผลการศกษา การเฝาระวงยงพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทสวนยางพาราจงหวดเลย ป 2555 บานน าคว หม 5 ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย (เดอน ธค. 2554–กย. 2555) รวม 4 ครง พบวาจบยงทงหมดได 9 ชนด คอ An.minimus จ านวน 720 ตว รอยละ 50.76 , An.dirus จ านวน 1 ตว รอยละ 0.08 An. maculatus จ านวน 1 ตว รอยละ 0.08 , An. barbirostris จ านวน 5 ตว รอยละ 0.35, An. campestris จ านวน 9 ตว รอยละ 0.63, Cu. tritaeniorhynchus จ านวน 268 ตว รอยละ 18.90, Ae. albopictus จ านวน 31 ตวรอยละ 2.18, ยง Armigeris sp. จ านวน 377 ตว รอยละ 26.60 และ ยง Ma.uniformis จ านวน 6 ตว รอยละ 0.42 ตามล าดบ ดงตารางท 2

23

ตารางท 2 ชนดและจ านวนยงทจบไดทงหมด ในพนทศกษา หม 5 บานน าคว ต.เสยว อ.เมอง จ.เลย ตงแต เดอน ธนวาคม 2554 – กนยายน 2555

ชนดยง จ านวน (ตว ) รอยละ

An. minimus 720 50.76

An. dirus 1 0.08

An. maculatus 1 0.08

An. barbrirostris 5 0.35

An. campestis 9 0.63

Cu. tritaeniorhynchus 268 18.90

Ae. albopictus 31 2.18

Armigeris sp. 377 26.60

Ma. uniformis 6 0.42

รวม 1,418 100

24

ผลการแยกชนดยงกนปลองทจบได พบ 5 ชนด คอยงพาหะหลก 3 ชนด ไดแก An.minimus จ านวน 720 ตว รอยละ 97.82 An.dirus จ านวน 1 ตว รอยละ 0.14 และ An. maculates จ านวน 1 ตว รอยละ 014 พบยงพาหะสงสย 2 ชนด ไดแก An. barbrirostris จ านวน 5 ตว รอยละ 0.68 และ An.campestis จ านวน 9 ตว รอยละ 1.22 โดยท An. minimus เปนพาหะหลกทพบมากทสดดงตารางท 3

ตารางท 3 จ านวน,รอยละยงกนปลองทจบไดใน พนทศกษา หม 5 บานน าคว ต.เสยว อ.เมอง จ.เลย ตงแต เดอน ธนวาคม 2554 – กนยายน 2555

ชนดยง จ านวน รอยละ

An. minimus 720 97.82

An. dirus 1 0.14

An. maculatus 1 0.14

An. barbrirostris 5 0.68

An. campestis 9 1.22

รวม 736 100

25

ผลการจบยงในบานและนอกบานยงทเปนพาหะหลกน าโรคมาลาเรย คอพบยงกนปลอง An. minimus มากทสด สวนยงกนปลองพาหะหลกชนดอนคอ An.dirus และ An. maculates พบชนดละ 1 ตว ตลอดชวงเขาท าการศกษา นอกนนเปนยงกนปลองพาหะสงสย An.barbrirostris จ านวน 5 ตวและ An. campestis จ านวน 9 ตว พบวาจบยง An. minimus ในบานมากกวานอกบาน ดงตารางท 4

ตารางท 4 ชนดและจ านวนยงกนปลองทจบไดในบานและนอกบาน หม 5 บานน าคว ต.เสยว อ.เมอง จ.เลย ตงแต เดอน ธนวาคม 2554 – กนยายน 2555

ชนดยงกนปลอง จ านวนยงทเขากดคน (ตว)

ในบาน นอกบาน

An. minimus 507 213

An. dirus 0 1

An. maculatus 0 1

An. barbrirostris 1 4

An. campestis 4 5

รวม 512 224

26

ผลการจบ An. minimus ทเขากดคนในบานและนอกบาน จ าแนกรายเดอน พบวาแนวโนมของยงทพบทงในบานและนอกบานมลกษณะคลายคลงกน โดยเรมพบยงตงแตเดอน กมภาพนธและลดลงในเดอนกนยายน 2555 เดอนทจบยงไดมากทสด คอเดอนมถนายน จ านวน 495 ตว รองลงมาคอเดอนกนยายน 2555 จบไดจ านวน 149 ตว ซงเปนชวงฤดฝน ตลอดการศกษาพบวามยง เขากดคนในบานมากกวานอกบาน จ านวน 507 ตว และ 213 ตว ตามล าดบ โดยคดเปนสดสวนเขากดคนในบานและนอกบาน เทากบ 2.38 : 1 ดงตารางท 5

ตารางท 5 จ านวนยงกนปลอง An.minimus เขากดคนในบานและนอกบานเปนรายเดอน ( ธนวาคม 2554 – กนยายน 2555 )

เดอน

จ านวนยงเขากดคน

ในบาน นอกบาน รวม

ธนวาคม 2554 1 7 8

กมภาพนธ 2555 44 24 68

มถนายน 2555 371 124 495

กนยายน 2555 91 58 149

รวม 507 213 720

สดสวนเขากดคน 2.38 1

27

ผลการจบยง An.minimus พบวา สามารถจบยงได ทกเดอนทเขาท าการศกษา เดอนทจบยงไดมากทสดคอ มถนายน 2555 มคา Biting Rate ยงเขากดคนในบานเทากบ 7.73 ชวงเวลาทจบยงในบานไดมากทสดคอเวลา 03.00 – 04.00 น. ( คา Biting Rate เทากบ 21.00 ) และ คา Biting Rate ของยงเขากดคนนอกบานเทากบ 2.58 ชวงเวลาทจบยงไดมากทสดคอ 02.00 – 03.00 น. ( คา Biting Rate เทากบ 9.30 ) จบยงไดรองลงมาคอเดอนกนยายน 2555 Biting Rate ยงเขากดคนในบานเทากบ 1.90 ชวงเวลาทจบยงไดมากทสดคอเวลา 22.00-23.00 น. และ 04.00-05.00 น. (คา Biting Rate เทากบ 3.75 ) คา Biting Rate ของยงเขากดคนนอกบานเทากบ 1.21 เวลาทจบยงนอกบานไดมากทสด ม 3 ชวงคอ เวลา 22.00-23.00, 01.00–02.00 และ 03.00-04.00 (คา Biting Rate เทากบ 2.25) ดงรปท 2

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

ยงในบาน_ธค. 0.25 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

ยงนอกบาน_ธค. 0.00 0.25 0.00 0.25 0.00 0.00 0.25 0.00 0.75 0.00 0.00 0.25

ยงในบาน_กพ. 0.25 0.50 1.75 2.25 1.25 0.00 1.50 0.50 1.25 1.50 0.25 0.00

ยงนอกบาน_กพ. 0.00 0.75 0.25 1.50 0.75 0.00 1.25 0.50 0.25 0.25 0.50 0.00

ยงในบาน_มย. 0.00 0.00 0.00 0.25 2.25 2.75 11.75 12.50 15.50 21.00 15.00 0.25

ยงนอกบาน_มย. 0.00 0.25 0.50 0.75 2.00 0.75 3.00 5.00 9.30 4.50 3.75 3.75

ยงในบาน_กย. 0.00 0.50 1.50 2.25 3.75 1.25 1.50 2.25 3.25 2.50 3.75 0.25

ยงนอกบาน_กย. 0.00 1.25 0.50 1.75 2.25 0.25 0.25 2.25 1.75 2.25 1.50 0.50

18-19 19-20 20-21 21-22 22-23 23-24 00-01 01-02. 02-03 03-04 04-05 05-06

รปท 1 แสดงอตราคา Biting Rate ของยง An. minimus ทจบไดในบานและนอกบาน จ าแนกรายเดอนตามชวงเวลารายชวโมง (เดอนธนวาคม 2554 –กนยายน 2555)

28

เมอเปรยบเทยบการเขากดคนในบานและนอกบานของยง An. minimus ชวงเขาท าการศกษาตงแตเดอน ธนวาคม 2554 – กนยายน 2555 คอเขากดคนในบานเฉลย 5.28 ตว (SD= 10.17) และกดคนนอกบานเฉลย 2.22 ตว ( SD= 3.55 ) พบวาการเขากดคนในบานและนอกบานของยง An. minimum มความแตกตางกนอยางมนย ส าคญทางสถต (95%CI= 0.88-5.24, p-value=.006) คอยง An. minimus ชอบเขากดคนในบานมากกวากนคนนอกบาน ดงตารางท 6

ตารางท 6 เปรยบเทยบคาเฉลยจ านวนยง An. minimus เขากดคนในบานกบนอกบาน จ านวน 96 ชวโมง ( เดอนธนวาคม 2554 – กนยายน 2555 )

N ( ชวโมง) Mean S.D. 95 % CI t-test p-value

ในบาน 96 5.280 10.174 0.884-5.241 2.785* 0.006

นอกบาน 96 2.220 3.552

*มนยส าคญทางสถตทระดบ .05

บทท 5

สรป อภปรายผลและขอเสนอแนะ

5.1 สรป อภปรายผล

การศกษา การเฝาระวงยงพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทสวนยางพาราจงหวดเลย ป 2555 ด าเนนการระหวาง เดอน ธนวาคม 2554 – กนยายน 2555 จ านวน 4 ครงๆละ 2 วน ท าการจบยง ระหวางเวลา 18.00 – 06.00 น. วนละ 12 ชวโมง โดยทมกฏวทยาของส านกงานปองกนควบคมโรคท 6 ขอนแกนและทมกฏวทยาของศนยควบคมโรคท 6.3 เลย ได เลอกพนททมสวนยางพาราอาย 10 ปขนไป สามารถกรดยางไดแลว มประชาชนอาศยอยประจ า และมสภาพแวดลอมเหมาะสมเปนแหลงเพาะพนธยงกนปลอง ไดแก พนทหมบานน าคว หม ท 5 ต าบลเสยว อ าเภอเมอง จงหวดเลย โดยมลกษณะสวนยางโอบลอมชมชนทประชาชนปลกบานพกอาศย

ผลการศกษาพบวา จากยงทจบไดทงหมด 1,418 ตว เปนพาหะหลกน าโรคมาลาเรย 3 ชนด คอ An.minimus จ านวน 720 ตว , ยง An.dirusจ านวน 1 ตว และ ยง An .maculatus จ านวน 1 ตว เปนพาหะสงสยน าโรคมาลาเรย 2 ชนด คอ An.barbrirostris จ านวน 5 ตว และ An.campestis จ านวน 9 ตว และยงอนๆ ทมความส าคญทางการแพทย สามารถน าเชอโรคตางๆไปแพรกระจายสผอนได ไดแก ยงพาหะน าโรคไขสมองอกเสบ Cu. tritaeniorhynchus(19) จ านวน 268 ตว ยงพาหะน าโรคไขเลอดออก Ae. albopictus(20) จ านวน 31 ตว ยงพาหะน าโรคเทาชาง Ma. unifomis(21) จ านวน 6 ตว และ ยง Armigeris sp. จ านวน 377 ตว

An. minimus เปนพาหะหลกน าโรคมาลาเรย ซงจบไดมากทสด จ านวน 720 ตว คดเปนรอยละ 97.82 ของยงกนปลองทจบไดทงหมด และจบไดทง 4 เดอน พบวามนสยเขากดคนในบาน สงมากกวากดคนนอกบาน สดสวน 2.38 :1 เมอเปรยบเทยบคาเฉลยจ านวนยง เขากดคนในบาน และนอกบาน พบวาแตกตางกนอยางมนยส าคญทางสถต ( p=0.006) ซงสอดคลองกบผล การศกษาของกองแกว ยะอป และคณะ (12) ทศกษาเฝาระวงพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทสวนยางพาราจงหวดเลยป 2548 โดยครงนน พบยง An. minimus เขากดคนในบานสงกวานอกบาน มสดสวน 1.35 :1 แตแตกตางจากการศกษาของประเวศ พลวเศษและคณะ (9) ทศกษาในสวนยางพาราจงหวดเลยป 2538 ทพบยง An. minimus กดคนนอกบานมากกวาในบาน สดสวน 2.89:1 และการศกษาของ นนทเดช กลางวงและคณะ ทศกษาในพนทสวนยางพาราจงหวดตรง ป 2552 ทพบยง An. minimus กดคนนอกบานมากกวาในบานและสวนยาง สดสวน 1.5:1.2:1 ซงการทยง An. minimus มนสยการเขากดคนทแตกตางกนดงกลาวน เปนผลกระทบจากการพนสารเคมชนดมฤทธตกคาง (indoor residual spray) เพอควบคมโรคมาลาเรย โดยพบวาเมอมการใชสารเคม

30

deltamethrin พนแบบมฤทธตกคางบนผนงบานหรอผนงกระทอม จะท าให ยง An. minimus เปลยนนสย จากกดคนในบาน ( endophagic) เปน กดคนนอกบาน ( exophagic) ดงทพบในพนทอนๆของประเทศไทย โดยมการศกษาพบวา deltamethrin ทใชพนฝาผนงบานมฤทธในการขบไลยง An. minimus(8) และชวงป 2538 ท ประเวศ พลวเศษและคณะ(9) ศกษายงพาหะในสวนยางพาราจงหวดเลย และ กยงมการพนสารเคมแบบมฤทธตกคางในพนทจงหวดเลย แตตอมาเมอพบผปวยมาลาเรยนอยลงๆจนไมพบการตดเชอในพนท ป 2542 จงยตการพนสารเคมแบบมฤทธตกคางและการใชสารเคมอนๆ อาท การชบมง ดงนนในป 2548 เมอกองแกว ยะอปและคณะ (12) ไดศกษาพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทสวนยางพาราจงหวดเลย กพบวายง An. minimus มนสยเขากดคนในบานสงกวานอกบาน มสดสวน 1.35 : 1 และการศกษาครงน (ป 2555) ไดพบสดสวนเขากดคนในบานและนอกบาน ท 2.38 : 1 ซงสงกวาของป 2548 โดยการศกษาทง 2 ครงน มระยะหางจากการใชสารเคมเพอควบคมมาลาเรยครงสดทาย (ป 2542) 7 ป และ 13 ป ตามล าดบ

เดอนทยง An. minimus เขากดคนมากทสดคอเดอนมถนายน 2555 จบยงได จ านวน 495 ตว คา Biting Rate เขากดคนในบาน เทากบ 7.73 พบสงสดชวงเวลา 03.00 – 04.00 น. (คา Biting Rate = 21.00 ) และคา Biting Rate การเขากดคนนอกบานเทากบ 2.58 พบสงสดชวงเวลา 02.00–03.00 น. ( คา Biting Rate=9.30) รองลงมาคอเดอน กนยายน 2555 จบยงไดจ านวน 149 ตว เขากดคนในบานได 91 ตว และกดคนนอกบานได 58 ตว พบยงกดคนในบานสงสดม 2 ชวงเวลาคอ เวลา 22.00 – 23.00 น.และ เวลา 04.00 – 05.00 น.( คา Biting Rate=3.75 ) สวนยงทกดคนนอกบานพบสงสดม 3 ชวงเวลาคอเวลา 22.00 – 23.00 น., 01.00 – 02.00 น.,และ 03.00 – 04.00 น. ( คา Biting Rate=2.25.) ยงพาหะหลกทน าโรคไขมาลาเรยทจบไดอก 2 ชนด คอ An. dirus พบเดอนธนวาคม 2555 จ านวน 1 ตว และ An. maculatus พบเดอนกนยายน 2555 จ านวน 1 ตว ทงสองชนดเขากดคนนอกบาน กลาวไดวาในพนทสวนยางพาราน ชวงฤดฝน (เดอนมถนายนและ กนยายน) จะพบยงพาหะหลก An. minimus สงกวาชวงฤดแลง (เดอนธนวาคมและกมภาพนธ) ทงนเพราะมแหลงเพาะพนธเพมขน รวมทงมอณหภม และความชนเหมาะสมแกการเจรญเตบโตเปนตวเตมวยยงขน

โดยสรป จากผลการศกษาในพนทสวนยาพารา จงหวดเลย พบยงพาหะหลกน าเชอมาลาเรย ยง An.minimus มากกวายงกนปลองชนดอนๆ โดยพบวา ยงชนดนมนสยออกหากนตลอดคน ตงแตเวลา 18.00 – 05.00 น. และพบความหนาแนนสงในชวงหลงเทยงคนไปแลว ซงเปนชวงเวลาทสอดคลองกบการออกกรดยางของชาวบานในพนท พบวามความชกชมสงใน ชวงฤดฝนและปลายฤดฝน (ทงเขากดคนในบานและกดคนนอกบาน) ซงเปนชวงเดอนทมการกรดยางเตมท และชาวสวนยางมกจกรรมการกรดยางตลอดทงคน ดงนนจงมความเสยงตอการถกยงพาหะหลกน าเชอมาลาเรย An. minimus เขากด ทงชวงเตรยมความพรอมทบานกอนออกไปกรดยาง (ในบาน/นอกบาน) และชวง

31

กลบจากการกรดยางเพอเตรยมตวพกผอน ดงนนจงตองมการปองกนตนเองดวยวธทเหมาะสมเพอไมใหยงกดทงขณะทอยในบานและออกไปนอกบาน และถงแมวาการศกษาครงน มขอจากแตกตางการศกษาของประเวศ พลวเศษ และคณะ ศกษายงกนปลองในสวนยางพารา จงหวดเลย ป 2538 พบยงเขากดคนนอกบานมากกวาในบาน และการศกษาสอดคลองกบการศกษาของกองแกว ยะอป และคณะ ผลการศกษาพบยงเขากดคนในบานมากกวานอกบาน เปรยบเทยบผลการศกษาทงสองครงน เมอพจารณาชวงระยะเวลาเขาศกษาของประเวศ พลวเศษ เขาท าการศกษาทกเดอนตลอดทงป และเปนชวงทยงมการด าเนนการพนสารเคมในกระทอมทปลกในสวนยางพารา การพนสารเคมอาจมผลกระทบตอการเขากดคนทอาศยในสวนยางพารากเปนได ยงอาจไมเขาเกาะพกในบานเพราะอาจสมผสกบสารเคมและจะกดคนนอกบานมากกวา ซงไมมโอกาสสมผสสารเคม สวนการศกษาของกองแกว ยะอป เขาท าการเขาศกษามลกษณะวธการเขาศกษาคลายการศกษาน โดยเลอกเดอนทเขาศกษา ไมไดศกษาตลอดทงป คอ เขาศกษาในเดอน พย. 47,มค.,มค.,พค.,กค.,และกย.48 ประกอบกบศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงท 6.3 เลย ไดยตการพนสารเคมมาตงแตปพ.ศ. 2546 โดยมการบรณาการงานควบคมโรคไขมาลาเรยใหกบส านกงานสาธารณสขจงหวดเลย เปนหนวยงานด าเนนการตอ ยงกนปลองทเปนพาหะนโรคไขมาลาเรยในสวนยางพาราอาจมพฤตกรรมเปลยนไปโดยเขาเกาะพกในบานกอนเขากดคนกเปนได

5.2 ขอเสนอแนะ

การปลกยางพาราในพนทของจงหวดเลยไดท าการปลกมาตงแตป พ.ศ. 2521 พนทปลกเพมขนเรอยๆ และสงเปนอนดบตนๆของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ปจจบนสวนยางไดโอบลอมชมชน และชาวบานสวนหนงสรางทพกอาศยในสวนยางพาราเพอสะดวกในการออกกรดยางเวลากลางคน จากผล การศกษาครงน พบวายงกนปลองพาหะหลกน าโรคมาลาเรย An.minimus เขากดคนตลอดคนและหนาแนนในชวงดกและหลงเทยงคนจนถงรงเชา รวมทงชอบเขากดคน ในบานมากกวานอกบาน ดงนนประชาชนในชมชนและประชาชนทออกไปประกอบอาชพกรดยางจงมโอกาสทจะถกยงกนปลองกดไดไมวาจะอยในบานหรอนอกบาน การปองกนตนเองไมใหยงกด สามารถท าไดหลายวธ อาท คนทอยในบานสามารถปองกนไมใหยงกดได เชน การใชยาทากนยง ยาจดไลยง การนอนในมง เปนตน สวนคนทจะออกไป กรดยาง สามารถใชยาทากนยง หรอใสเสอผาปกปดแขนขา ใหมดชด ดวยเหตทพนทจงหวดเลยไมพบรายงานการตดเชอมาลาเรยในพนท (Indigenous malaria) มานานแลว รวมทงไดบรณาการงานควบคมโรคไขมาลาเรยใหแกส านกงานสาธารณสขจงหวดเลยตงแตป 2546 ท าใหการสอสารดานการปองกนมาลาเรยลดนอยลงตามล าดบ แตยงพบยงพาหะหลกมความชกชมสง ซงหากมผน าเชอมาลาเรยจากตางถนเขาไปในพนท กอาจแพรเชอไปสยงพาหะหลกและท าใหเกดการระบาดได ประกอบกบพนทสวนยางพาราทเพมขนกท าใหระบบนเวศ

32

เปลยนแปลง และเหมาะสมเปนแหลงเพาะพนธและทอยอาศยของยงกนปลอง กลายเปน จดเสยงทจะมการระบาดของโรคมาลาเรยกลบขนมาใหมได ดงนนจงมขอเสนอแนะเพอการปองกนควบคมโรคมาลาเรย ดงน

1. ควรมการส ารวจแหลงเพาะพนธยงพาหะน าโรคไขมาลาเรยในพนทจงหวดเลย จดท าแผนทการกระจายตวของยงพาหะน าโรค เพอประเมนความเสยงและวางแผนเฝาระวงโรค

2. ควรมการศกษาชวนสยดานการเขากดคนของยงพาหะน าโรคไขมาลาเรยทงในบาน นอกบาน และ ในสวนยางพาราอน รวมทงการเกาะพกของยง

3. ควรมการสอสารความเสยง และ แนะน ามาตรการปองกนตนเองแกประชาชนในชมชน เชน เมออาศยในบาน ควรนอนในมง จดยาไลยง สมไฟไลยง หรอ ตบตดวยไมตยง สวนคนไปท างานนอกบานหรอกรดยาง ตองสวมเสอใหมดชด ทายากนยงกด หรอจดยาไลยงโดยแขวนไวกบตว และถายทอดความรเรองไขมาลาเรยกบประชาชนเปนกรณพเศษโดยเฉพาะพนททปญหาโรคไขมาลาเรยไมพบไขมาลาเรยมานาน ควรมระบบการเฝาระวงทางดานระบาดวทยาโรคน

4. ควรมมาตรการการควบคมโรคเมอพบผปวยมาลาเรยเกดขนในพนท โดย

4.1 ศนยควบคมโรคตดตอน าโดนแมลงในพนทรวมกบส านกงานสาธารณสขจงหวดออกสอบสวนโรคและสอบสวนแหลงแพรเชอโรค

4.2 ด าเนนการคนหาผปวยเพมเตมและรบท าการรกษาหาดขาดและนดตดตามการรกษา และจดท าระบบการเฝาระวงทางระบาดวทยา

4.3 ด าเนนการก าจดยงตวเตมวยและยงตวออน โดยรวมกบภาคเครอขายและองคกรปกครองสวนทองถนด าเนนการแบบผสมผสานบรณาการ ( IVM. ) ฉดพนสารเคมแบบออกฤทธตกคางและออกฤทธนอคดาวทเพอก าจดยงตวเตมวย ทงนศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงในพนทเปนหนวยสนบสนนวชาการ

4.4 ควรมการตดตาม ประเมนผล และเฝาระวงทางระบาดวทยา และแจงผลการด าเนนการแกผบรหารและผเกยวของ

5. ควรเฝาระวงทางกฏวทยาในหมบานเดม และศกษาทางกฏวทยาในหมบานอน เพอ ส ารวจและเปรยบเทยบความหนาแนนของยงในสวนยางพาราอยางนอยปละครง

6. ควรมการศกษาความไวยงกนปลองในพนทสวนยางพารา เพอทราบการดอตอสารเคมทใชใน การควบคมโรคมาลาเรยของประเทศในปจจบน

33

บรรณานกรม

1 กองมาลาเรย กรมควบคมโรคตดตอ กระทรวงสาธารณสข มาลาเรยวทยา : 2542 , 50 – 52, 255 - 257

2 ส านกงานเกษตรจงหวดเลย : สถานการณการผลตพชจงหวดเลย 2555 : เอกสารอดส าเนา

3 กลมงานควบคมโรคตดตอ ส านกงานสาธารณสขจงหวดเลย เอกสารสรปสถานการณระบาดโรคมาลาเรย ป 2552-2554

4 ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข. ความรเรองไข มาลาเรย , 2546:1-3.

5 กองมาลาเรย กรมควบคมโรคตดตอ กระทรวงสาธารณสข.คมอการสอนของครและ เจาหนาทสาธารณสข , 2540:1-10.

6 สราวธ สวณณทพพะ , กอบกาญจน กาญจโนภาศ. ยงพาหะน าโรคตดตอทส าคญใน ประเทศไทย.กองโรคเทาชาง กรมควบคมโรคตดตอ กระทรวงสาธารณสข 2542;15-17,55 - 60.

7 จราภรณ เสวะนา . ระบาดวทยาเชงบรณาการเพอเปนแนวทางการควบคมโรคมาลาเรยใน ประเทศไทย. ใน : ศ.นพ.สมชาย จงวฒเวศย และ ผศ .ดร.จตรงค พทธพรทพย ระบาดวทยา เชงบรณาการเพอเปนแนวทางการควบคมโรคมาลาเรยในประเทศไทย ; วนท 24-25 มนาคม 2551; ณ โรงแรมมราเคล แกรนด คอนเวนชน กรงเทพมหานคร.

8 THEERAPHAP CHAREONVIRIPHAP, ATCHARIYA PRABARIPAP and MICHAEL J. BANGS : EXCITO – REPELLENNY OF DELTAMETHRIN ON THE MALARIA VECTORS, ANOPHELES MINIMUS,ANOPHELES DIRUS,ANOPHELES SWADIWONGPORNI,AND ANOPHELES MACULATUS IN THAILAND 2002 ; Journal of the American Mosquito Control Association , 20 (1) :45-54 , 2004 Coppyright © 2004 by American Mosquito Control Association, Inc.

9 ประเวศ พลวเศษ สมบรณชย วฒธรรม และ สมใจ ทองเฝอ การศกษาการส ารวจและเฝาระวงยงพาหะน าไขมาลาเรยในพนทปลกยางพาราจงหวดเลย ป 2538 วารสารส านกงานปองกนควบคมโรคท 6 ขอนแกน. 2540; 24-34

10 ยงยทธ วถไตรรงค. การวเคราะหเชงพนทเพอคนหาแหลงอาศยของยงกนปลองดวยระบบ สารสนเทศภมศาสตรในอ าเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน ระบบออนไลน แหลงทมา : http://202.12.97.98/rs_thesis_2_Anopheles_Mosquito.asp

34

11 สมเกยรต ชศรทอง , ชตมา วชรกล , ส าอาง เชอกล . การประยกตใชระบบสารสนเทศ ภมศาสตรเพอศกษาระบาดวทยาไขมาลาเรยในพนทสาธารณสขเขต 6. วารสารส านกงานปองกนควบคมโรคท 6 จงหวดขอนแกน 2547; 11(3):55-64.

12 กองแกว ยะอป และคณะ. การส ารวจและเฝาระวงยงพาหะน าโรคมาลาเรยในพนทปลก ยางพาราจงหวดเลย, 2548. เอกสารอดส าเนา

13 รศม ศรชน. ปจจยเสยงของการตดเชอมาลาเรยในพนทชายแดนไทย – สหภาพเมยนมาร จงหวดระนอง. วารสารกรมควบคมโรค 2548; 31(3):294 - 99.

14 นนทเดช กลางวง สมนด จตรแกว นรนทร ถนนา อบลรนต นลแสง อ านวย โยงราช และประพนธ หนนแทน ผลกระทบจากสวนยางพาราตอยงกนปลองในพนทแพรเชอไขมาลาเรย จงหวดตรง ส านกงานปองกนควบคมโรคท 12 จงหวดสงขลา กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข; 2552, ระบบออนไลท แหลงทมาhttp.//db.kmddr.go.th/detail.aspx?type=all&searchtxt

15 กานดา พนลาภทว สถตเพอการวจย ส านกพมพฟสกสเซนเตอร : 2530 , 107

16 คมอกญแจแยกชนดยง Rattanantthikul R. and Harrison B.A. 1973

17 ILLUSTRATED KEYS TO THE MEDICALLY IMPORTANT MOSQUITOS OF THAILAND Southeast Asian Journal of Tropical Medicine and Pupblic Heaith Volume 25 Supplement 1, 1994 :38 – 42

18 World Health Organization. Entomology technique for malaria control Part I. Geneva (N.P.). : 1992

19 ศนยขอมลโรคตดเชอและพาหะน าโรค กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข.ยงพาหะน าโรคไขสมองอกเสบ ระบบออนไลท แหลงทมาhttp.//webdb.dmsc.moph.go.th/ifc_nih/a_nih_1_001c.

20 สวกา แสงธาราทพย .ระบาดวทยาโรคไขเลอดออก ฉบบประเกยรณก. กรงเทพมหานคร : โรงพมพชมชนสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย : 2545. 1-6

21 กองโรคเทาชาง กรมควบคมโรคตดตอ กระทรวงสาธารณสข โรคเทาชาง กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร ทาพระจนทร : 2541 . 6

ภาคผนวก