พระเทพปริยัติโมลี (สุทัศน์ ป.ธ.๙...

พระเทพปรยตโมล (สทศน ป.ธ.๙) รวบรวมเรยบเรยง 143

กรยากตก

กตกทเปนกรยา เรยกวา กรยากตก.

กรยากตกนประกอบดวยวภตตวจนะกาลธาต

วาจก ปจจย เหมอนอาขยาต ตางแตไมมบทและ

บรษเทานน.

วภตต

กรยากตกนนไมมวภตตแผนกหนงเหมอน

วภตตอาขยาต ใชวภตตนาม. ถานามศพทเปนวภตต

และวจนะอนใด กรยากตกกเปนวภตตและวจนะ

อนนนตาม อยางน :-

ภกข คาม ปณฑาย ปวฏโ�. ภกษ เขาไปแลว

สบาน เพอกอนขาว.

เยเกจ พทธ สรณ คตา เส. (ชน ท.) เหลาใด-

เหลาหนง ถงแลว ซงพระพทธเจา วาเปนทระลก ซ.

เอกปรส ฉตต คเหตวา คจฉนต ปสสาม.

(ขา) ยอมเหน ซงบรษ คนหนง ผถอ ซงรม ไปอย.

หลกสตรบาลไวยากรณและหลกสมพนธ144

กาล

กรยากตกแบงกาลทเปนประธานได ๒ คอ

ปจจบนกาล ๑ อดตกาล ๑. กาลทง ๒ นน

แบงใหละเอยดออกอก ปจจบนกาลจดเปน ๒ คอ

ปจจบนแท๑ปจจบนใกลอนาคต๑,อดตกาล

จดเปน ๒ เหมอนกน คอ ลวงแลว๑ลวงแลว-

เสรจ๑.

ปจจบนกาล

๑) ป�จจบนแท แปลวา อย

อ. อห ธมม สณนโต ปต ลภาม. ขา ฟงอย

ซงธรรม ยอมได ซงปต.

๒) ป�จจบนใกลอนาคต แปลวา เมอ

อ. อนสนธ ฆเฏตวา ธมม เทเสนโต อม

คาถมาห. (พระศาสดา) เมอทรงสบตอ

ซงอนสนธ แสดง ซงธรรม ตรสแลว

ซงพระคาถา น.


อดตกาล

๑) ลวงแลว แปลวา แลว อ. ตโย มาสา อตกกนตา เดอน ท. ๓ กาวลวงแลว.

๒) ลวงแลวเสรจ แปลวา ครน-แลว

อ. เยน ภควา, เตนปสงกม, อปสงกมตวา

ภควนต อภวาเทตวา, เอกมนต นสท.

(ภกษรปหนง) พระผมพระภาคเจา

(ยอมประทบอย) โดยทใด, เขาไปใกลแลว

โดยทนน, ครนเขาไปใกลแลว ไหวแลว

ซงพระผมพระภาคเจา นงแลว

ณ สวนขางหนง.

วาจก

วาจกในกรยากตกกจดเปน ๕ เหมอนวาจกใน

อาขยาต ตางกนสกวารปแหงกรยาศพท อทาหรณ:-

๑. กตตวาจก. อ. ภกข คาม ปณฑาย

ปวฏโ�.ภกษ เขาไปแลว สบาน เพอกอนขาว.


๒. กมมวาจก. อ. อธคโต โข มยาย

ธมโม. ธรรมน อนเรา ถงทบแลว แล.

๓. ภาววาจก. อ. การเณเนตถ ภวตพพ.

อนเหต ในสงน พงม.

๔. เหตกตตวาจก.อ.สเทวก ตารยนโต

(ทาน) ยงโลกน กบทงเทวโลก ใหขามอย.

๕. เหตกมมวาจกอ.อย ถโป ปตฏ�าปโต.

พระสถป น (อนเขา) ใหตงเฉพาะแลว.

ปจจยแหงกรยากตก

ป�จจยทสาหรบประกอบกบกรยากตกน น

จดเปน ๓ พวก เหมอนป�จจยแหงนามกตก.

กตปจจย อยางน :- อนต,ตวนต,ตาว.

กจจปจจย อยางน :- อนย,ตพพ.

กตกจจปจจย อยางน :- มาน,ต,ตน,ตวา,ตวาน.

ในป�จจยทง ๓ พวกนน อนต, มาน ๒ น

บอกป�จจบนกาล (แปลวา อย, เมอ) ตวนต,ตาว,

ต,ตน,ตวา,ตวาน ๖ นบอกอดตกาล (แปลวา


แลว) อนย,ตพพ ๒ นบอกความจาเปน (แปลวา

พง, ควร)

กตปจจย.

(เปนกตตวาจกและเหตกตตวาจก)

อนต ปจจย

สณนโต ฟ�งอย. ส ธาต ในความฟ�ง, ณา

ป�จจยประจาหมวดธาต

กโรนโต ทาอย. กร ธาต ในความทา, โอ

ป�จจยประจาหมวดธาต

กเถนโต กลาวอย. กถ ธาต ในความกลาว

เอ ป�จจยประจาหมวดธาต

ถาเปนอตถลงค ลง อ เปน สณนตกโรนต

กเถนต.(แจกอยาง นารนาง)


ตวนต ปจจย (แจกแบบ ภควนต)

สตวา ฟ�งแลว. ส ธาต ในความฟ�ง.

ภตตวา กนแลว. ภช ธาต ในความกน

เอาทสดธาต เปน ต

วสตวา อยแลว. วส ธาต ในความอย เอา

วเปน ว แลวลง อ

ถาเปนอตถลงค เปน สตวต, ภตตวต ,

วสตวต.(แจกแบบ นาร นาง)

ตาว ปจจย

ป . อต. นป . คาแปล

สตาว

ภตตาว

วสตาว

สตาวน

ภตตาวน

วสตาวน

สตาว

ภตตาว

วสตาว

ฟ�งแลว.

กนแลว.

อยแลว.


กจจปจจย.

(เปนกมมวาจกเหตกมมวาจกและภาววาจก)

อนย ปจจย

กรณย อนเขาพงทา. กร ธาต ในความทา,

เอา น เปน ณ.

วจนย อนเขาพงกลาว. วจ ธาต ในความกลาว,

โภชนย อนเขาพงกน. ภช ธาต ในความกน,

พฤทธ อ เปน โอ.

ตพพ ปจจย

กตตพพ อนเขาพงทา. กร ธาต ในความทา

ลบ ร ซอน ต.

วตตพพอนเขาพงกลาว.วทธาต ในความ

กลาว เอา ทเปน ต.

ภญชตพพ อนเขาพงกน. ภชธาต ในความกน

ลง อ อาคม.


กตกจจปจจย.

(เปนไดทง๕วาจก)

มาน ปจจย

มาน ป�จจยน มคตเหมอน อนต ถาไมม ย

ป�จจย ซงลงในกรรม เปนกตตวาจก ถาม ย ป�จจย

นน เปนกมมวาจก อยางน :-

กตตวาจก. กมมวาจก.

กรมาโน

ภญชมาโน

วทมาโน

ทาอย.

กนอย.

กลาวอย.

กรยมาโน

ภญชยมาโน

วจจมาโน

อนเขาทาอย.

อนเขากนอย.

อนเขากลาวอย.

ต ปจจย

๑.ธาตมม,รและนเปนทสดลบทสดธาต.

คโต ไปแลว. คม ธาต ในความไป, ความถง.

รโต ยนดแลว รม ธาต ในความยนด.

ขโต อนเขาขดแลว. ขนธาต ในความขด.

หโต อนเขาฆาแลว. หน ธาต ในความฆา.


๒.ธาตมจ,ช,และป(ท)เปนทสดเอาทสด

ธาตเปนต.

สตโต อนเขารดแลว. สจ ธาต ในความรด.

ววตโต สงดแลว. ว+วจ ธาต ในความสงด.

ภตโต อนเขากนแลว. ภช ธาต ในความกน.

จตโต อนเขาสละแลว. จช ธาต ในความสละ.

คตโต อนเขาคมครองแลว. คปธาต ในความ

คมครอง.

ตตโต รอนแลว. ตป ธาต ในความรอน.

๓.ธาตมอาเปนทสดกดตเปนกมมวาจกกด

ลงอ.

�โต ยนแลว. �า ธาต ในความตงอย.

ปโต อนเขาดมแลว. ปา ธาต ในความดม.

อภชฌโตอนเขาเพงจาเพาะแลว. อภ+ฌา

ธาต ในความเพง.

ภาสโต อนเขากลาวแลว. ภาสธาต ในความ

กลาว.


๔.ธาตมทเปนทสดอยหนาแปลงตเปนนน

แลวลบทสดธาต.

ฉนโน อนเขามงแลว. ฉท ธาต ในความปด.

สนโน จมแลว. สท หรอ สท ธาต ในความจม.

รนโน รองใหแลว. รท ธาต ในความรองไห.

ฉนโน อนเขาตดแลว.ฉท ธาต ในความตด.

ภนโน แตกแลว. ภท ธาต ในความแตก.

ทนโน อนเขาใหแลว. ทา ธาต ในความให.

๕.ธาตมรเปนทสดอยหนาแปลงตเปน

ณณแลวลบทสดธาต.

ชณโณ แกแลว. ชร ธาต ในความคราครา.

ตณโณ ขามแลว. ตร ธาต ในความขาม.

ปณโณ เตมแลว. ปร ธาต ในความเตม.

๖.ธาตมสเปนทสดอยหนาแปลงตเปนฏ�


ตฏโ� ยนดแลว. ตส ธาต ในความยนด.

หฏโ� ราเรงแลว. หส ธาต ในความหวเราะ.

ปวฏโ�เขาไปแลว. ป+วส ธาต ในความเขาไป.


๗.ธาตมธและภเปนทสดอยหนาแปลงต

เปนทธแลวลบทสดธาต.

พทโธ รแลว. พธ ธาต ในความร.

กทโธ โกรธแลว. กธธาต ในความโกรธ.

รทโธ ปดแลว. รธ ธาต ในความกน.

ลทโธ อนเขาไดแลว. ลภ ธาต ในความได.

อารทโธ อนเขาปรารภแลว. อา+รภ ธาต

ในความเรม.

๘.ธาตมมเปนทสดอยหนาแปลงตเปน

นตแลวลบทสดธาต.

ปกกนโต หลกไปแลว. ป+กมธาต ในความกาวไป.

ทนโต ทรมานแลว. ทมธาต ในความทรมาน, ฝก

สนโต ระงบแลว. สม ธาต ในความสงบ, ระงบ.

๙.ธาตมหเปนทสดอยหนาแปลงตเปนฬห


รฬโห งอกแลว. รห ธาต ในความงอก.

มฬโห หลงแลว. มห ธาต ในความหลง.

วฬโห อนนาพดไปแลว. วห ธาต ในความลอย.


๑๐.ธาตบางตวเมอเขากบตปจจยแปลงธาต

กบตปจจยเปนรปตางๆไดเชน

ปกโก อนบคคลหงแลว, สกแลว, ไหมแลว,

ปจ ธาต ในความหง, ตม, สก, ไหม.

ปหโน อนบคคลละแลว, เสอมแลว, ป+หา

ธาต ในความละ, เสอม.

ทฑโฒ อนไฟไหมแลว, ทห ธาต ในความเผา,

ไหม. (แปลง ต เปน ฑฒ ลบทสดธาต)

นลโน แอบแลว, เรนแลว, น+ล ธาต ใน

ความแอบ, เรน.

ลคโค ของแลว, ลค ธาต ในความของ, ตด.

หมายเหต(ใหทองจา):- ๑. ธาตมกรรมลง ต ป�จจยเปนกมมวาจก

๒. ธาตไมมกรรมลง ต ป�จจยเปนกตตวาจก, ภาววาจก

๓. ธาตมกรรมและไมมกรรมลงป�จจยในเหตกตตวาจก

เปนเหตกมมวาจก

๔. ต ป�จจย ใชเปนนามนามได เชน พทโธ เปนตน


ตนาทปจจย

ป�จจยม ตน ป�จจย เปนตน หมายถง ป�จจย

๓ ตว คอ ตนตวาตวานเรยกวา ตนาทปจจย

ตน. ตวา. ตวาน. คาแปล

กาตน.

คนตน.

หนตน.

กตวา.

คนตวา.

หนตวา.

กตวาน.

คนตวาน.

หนตวาน.

ทาแลว.

ไปแลว.

ฆาแลว.

๑.อปสคอยหนาแปลงปจจยทง๓เปนย.

อาทายถอเอาแลว. อา+ทา ธาต ในความถอเอา,

ให.

ปหาย ละแลว. ป+หา ธาต ในความละ.

นสสาย อาศยแลว. น+ส ธาต ในความอาศย,

นอน.


๒.ธาตมมเปนทสดอยหนาแปลงยกบทสด

ธาตเปนมม.

อาคมม มาแลว, อาศยแลว. อา+คม ธาต

ในความไป.

นกขมม ออกแลว. น+ขม ธาต ในความออก

หรอ น+กม ธาต ในความกาวไป,

ออกไป, แปลง ก เปน ข.

อภรมม ยนดยงแลว. อภ+รม ธาต ในความ

ยนด.

๓.ธาตมทเปนทสดอยหนาแปลงยกบทสด

ธาตเปนชช.

อปปชช เกดขนแลว. อ+ปท ธาต ในความเกด,

ในความถง.

ปมชช ประมาทแลว. ป+มท ธาต ในความ-

ประมาท, เมา.

อจฉชช ชงเอาแลว. อา+ฉทธาต ในความ-

ชงเอา.


๔.ธาตมธและภเปนทสดอยหนาแปลงย

กบทสดธาตเปนทธา,พภ.

วทธา แทงแลว. วธ ธาต ในความแทง.

ลทธา ไดแลว. ลภ ธาต ในความได.

อารพภ ปรารภแลว. อา+รภ ธาต ในความเรม.

๕.ธาตมหเปนทสดอยหนาแปลงยกบทสด

ธาตเปนยห.

ปคคยห ประคองแลว. ป+คห ธาต ในความ

ประคอง, ถอเอา.

สนนยหผกแลว. ส+นห ธาต ในความผก.

อารยห ขนแลว. อา+รห ธาต ในความขน.

แปลง ตวา เปน สวา, ตวาน เปน สวาน

เฉพาะแต ทส ธาต อยางเดยว.

จบกรยากตก


หนาทนน สำาคญ อนยอดยง

หนาทนน เปนสง ตองศกษา

หนาทนน สำาคญ ทกเวลา

หนาทเสรจ เปนผาสก แสนสขใจ...

ศพทบาลของวภตทง ๗

ปจจตตมปโยคญจ กรณสมปทานย

นสสกสามวจน ภมมาลปนมฏม

ปฐมาวภตต = ปจจตตวจน

ทตยาวภตต = อปโยควจน

ตตยาวภตต = กรณวจน

จตตถวภตต= สมปทานวจน

ปญจมวภตต= นสสกวจน

ฉฏฐวภตต = สามวจน

สตตมวภตต= ภมมวจน

อาลปนะ = อาลปน


สมาส

นามศพทตงแต๒ขนไปทานยอเขาเปน

บทเดยวกนชอวาสมาส

สมาสวาโดยกจ ม ๒ อยาง คอ สมาสททาน

ลบวภตตเสยแลว เรยกวาลตตสมาโสมอทาหรณ

วา ก�นทสส ผาเพอกฐน ราชธน ทรพยของพระราชา

เปนตน ๑ สมาสททานยงมไดลบวภตตเรยกวา

อลตตสมาโส มอทาหรณวา ทเรนทาน วตถมนทาน-

ในทไกล, อรสโลโม พราหมโณ พราหมณ มขนทอก

เปนตน ๑.

สมาสวาโดยชอ ม ๖ อยาง คอ กมมธารโย,

ทค,ตปปรโส,ทวนทโว,อพยยภาโว,พหพพห.

กมมธารยสมาส

นามศพท ๒ บท มวภตตและวจนะเปนอยาง

เดยวกน บทหนงเปนประธาน คอ เปนนามนาม,

บทหนงเปนวเสสนะ คอ เปนคณนาม หรอเปนคณนาม


ทง ๒ บท มบทอนเปนประธาน ททานยอเขาเปน

บทเดยวกน ชอวา กมมธารยสมาส

กมมธารยสมาสนน ม ๖ อยาง คอ

วเสสนบพพบท,วเสสนตตรบท,วเสสโนภยบท,

วเสสโนปมบท,สมภาวนบพพบท,อวธารณบพพบท.

๑.วเสสนบพพบท มบทวเสสนะอยหนา บท

ประธานอยหลง เชน มหนโตปรโส=มหาปรโส

บรษใหญ. ขตตยากญญา=ขตตยกญญา นาง-

กษตรย. นลอปปล=นลปปล ดอกอบลเขยว.

ในสมาสนเอามหนตศพท เปน มหา อยางน

มหาราชา พระราชาผใหญ, มหาธาน เมองใหญ,

มหาวนป�าใหญ เปนตน.

บางสมาสทานกยอบทวเสสนะ เหลอไวแต

อกษรตวหนา อยางน

กจฉตา ทฏ� = กทฏ� ทฏฐอนบณฑต-

เกลยด. ปธานวจน=ปาวจนคาเปนประธาน,

สนโตปรโส=สปปรโส บรษระงบแลว.


๒.วเสสนตตรบท มบทวเสสนะอยหลง บท

ประธานอยหนา อยางน

สตโตวเสโส=สตตวเสโส สตววเศษ,

นโรวโร=นรวโร นระประเสรฐ,

มนสโสทลทโท=มนสสทลทโท มนษยขดสน

๓.วเสสโนภยบท (แปลวา ทง..ทง...) มบท

ทง ๒ เปนวเสสนะ มบทอนเปนประธาน อยางน

สตญจสมฏ�ญจ=สตสมฏ� (�าน ท)

ทงเยนทงเกลยง.

อนโธจวธโรจ=อนธวธโร (ปรโส บรษ)

ทงบอดทงหนวก

ขญโชจขชโชจ=ขญชขชโช (ปรโส บรษ)

ทงกระจอกทงคอม.

๔.วเสสโนปมบท (แปลวา เพยงดง...) มบท

วเสสนะเปนอปมา จดเปน ๒ ตามวเสสนะอยหนา

และหลง ดงน

(๑)สมาสทมอปมาอยหนา เรยกวา

อปมาปพพปโท มอทาหรณ อยางน


สงขอวปณฑร=สงขปณฑร(ขร นานม)

ขาวเพยงดงสงข.

กาโกอวสโร=กากสโร (คน) กลาเพยงดงกา.

ทพพอวจกข=ทพพจกข จกษเพยงดงทพย.

(๒)สมาสทมอปมาอยหลง เรยกวา

อปมานตตรปโท มอทาหรณ อยางน

นโรสโหอว=นรสโห นระเพยงดงสหะ.

ญาณจกขอว=ญาณจกข ญาณเพยงดง-

จกษ.

ปญญา ปาสาโท อว = ปญญาปาสาโท

ป�ญญาเพยงดงปราสาท.

๕.สมภาวนบพพบท (แปลวา วา...) มบท

หนาอนทานประกอบดวย อต ศพท บทหลงเปน

ประธาน ดงน

ขตตโย (อห) อต มาโน =ขตตยมาโน

มานะวา (เราเปน) กษตรย.

สตโตอตสญญา=สตตสญญา ความสาคญ-

วาสตว.


สมโณ(อห)อตปฏญญา=สมณปฏญญา

ปฏญญาวา (เราเปน) สมณะ.

๖.อวธารณบพพบท (แปลวา คอ) มบทหนา

อนทานประกอบดวย เอว ศพท (เพอจะหามเนอความ

อนอนเสย) บทหลงเปนประธาน ดงน

ปญญาเอวปโชโต=ปญญาปโชโต (ประทป)

อนโพลงทวคอป�ญญา.

พทโธ เอว รตน =พทธรตน รตนะคอ-

พระพทธเจา.

สทธาเอวธน=สทธาธนทรพยคอศรทธา.

แบบวเคราะหในคมภรศพทศาสตร

ว.บพ.=มหนโตจโสปรโสจาตมหาปรโส

บรษนนดวย เปนผใหญดวย เหตนน ชอ บรษผใหญ.

ว.นต.=สตโตจโสวเสโสจาตสตตวเสโส

สตวนนดวย วเศษดวย เหตนน ชอ สตววเศษ.

ว.โนภย.=สตญจตสมฏ�ญจาตสตสมฏ�

(�าน ท) นน เยนดวย เกลยงดวย เหตนน ชอวา


ทงเยนทงเกลยง.

อก๓สมาสมแบบวเคราะหเหมอนอยางน

ทคสมาส

กมมธารยสมาส ทมสงขยาอยขางหนา

ชอวา ทคสมาสม๒อยาง คอ สมาหาโร๑

อสมาหาโร๑

ทคสมาสททานรวมนามศพท มเนอความ

เปนพหวจนะ ทาใหเปนเอกจนะ นป�สกลงค ชอ

สมาหารทค มอทาหรณ อยางน

ตโยโลกา =ตโลก โลก ๓.

จตสโสทสา =จตททส ทศ ๔.

ปญจอนทรยาน=ปญจนทรย อนทรย ๕.

ทคสมาสททานไมไดทาอยางน ชอ อสมาหาร-

ทค มอทาหรณ อยางน

เอโกปคคโล=เอกปคคโล บคคลผเดยว.

จตสโสทสา=จตททสา ทศ ๔ ท.

ปญจพลาน=ปญจพลาน กาลง ๕ ท.


ขอควรจา:-(ใหทอง)

๑.ทคสมาส ใชปกตสงขยาตงแต เอก (๑)-

อฏ�นวต (๙๘) นาหนานามนามเทานน แตถาม

อญญบทเปนฉฏฐตลยาธกรณพหพพห (ฉ.ตล.) เชน

ปญจวณณา (ปต), ทสพโล (พทโธ) เปนตน

๒.ปกตสงขยา ตงแต เอกนสต(๙๙) ขนไป

นาหนานามนามเปนฉฏฐตลยาธกรณพหพพหสมาส

(ฉ.ตล.) เชน ปญจสตา(โจรา) อ.โจร ท. มรอย-

หาเปนประมาณ เปนตน. แตถาตามหลงนามนาม

เปนฉฏฐตปปรสสมาส (ฉ.ตป.) เชน ภกขสต

อ.รอยแหงภกษ เปนตน.

๓.ปรณสงขยานาหนานามนาม เปนวเสสน-

บพพบท กมมธารยสมาส (ว.บพ.กม.) เชน ป�มภาโค

อ.สวนทหนง เปนตน ถาตามหลงนามนามหรออยหนา

นามนามแตมบทอนเปนประธาน (อญญบท) เปนฉฏฐ-

ตลยาธกรณพหพพหสมาส (ฉ.ตล.) เชน อตตปญจทสโม

(ชโน)มตนเปนทสบหา, ลาชปญจม(วตถ)มขาวตอก-

เปนทหา เปนตน


ตปปรสสมาส

นามศพทม อ วภตตเปนตน ในทสด ทานยอ

เขาดวยบทเบองปลาย ชอวา ตปปรสสมาส ม ๖ อยาง

คอ ทตยาตป�ปรโส, ตตยาตป�ปรโส, จตตถตป�ปรโส,

ป�จมตป�ปรโส, ฉฏ�ตป�ปรโส, สตตมตป�ปรโส.

ทตยาตปปรสะ อยางน

สขปตโต=สขปปตโต (ปรโส บรษ)

ถงแลวซงสข.

คามคโต=คามคโต (ปรโส บรษ)

ไปแลวสบาน.

สพพรตตโสภโณ=สพพรตตโสภโณ

(จนโท พระจนทร) งามตลอดราตรทงสน.

ตตยาตปปรสะ อยางน

อสเสน(ยตโต)รโถ=อสสรโถ รถ (เทยมแลว)

ดวยมา.


สลเลน วทโธ = สลลวทโธ (ชนต สตว)

อนลกศรแทงแลว.

อสนากลโห=อสกลโห ความทะเลาะเพราะดาบ.

จตตถตปปรสะ อยางน

ก�นสสทสส=ก�นทสส ผาเพอกฐน.

อาคนตกสสภตต=อาคนตกภตต

ภตเพอผมา.

คลานสสเภสชช=คลานเภสชช

ยาเพอคนไข.

ปญจมตปปรสะ อยางน

โจรมหาภย=โจรภย ภยแตโจร.

มรณสมา ภย = มรณภย ความกลวแต-

ความตาย.

พนธนามตโต=พนธนมตโต (สตโต สตว)

พนแลวจากเครองผก.


ฉฏฐตปปรสะ อยางน

รญโญปตโต=ราชปตโต บตรแหงพระราชา.

ธญญานราส=ธญญราส กองแหงขาวเปลอก.

รกขสสสาขา=รกขสาขา กงแหงตนไม.

สตตมตปปรสะ อยางน

รเปสญญา =รปสญญา ความสาคญในรป.

สสาเรทกข=สสารทกข ทกขในสงสาร.

วเนปปผ =วนปปผดอกไมในปา.

น บพพบท กมมธารยสมาส

หรอ อภยตปปรสสมาส (แปลวา มใช...)

นพราหมโณ=อพราหมโณ (อย ชโน ชนน)

มใชพราหมณ.

นวสโล=อวสโล (อย ชโน ชนน)

มใชคนถอย.


นอสโส=อนสโส (อย สตโต สตวน)

มใชมา.

นอรโย=อนรโย (อย ชโน ชนน)

มใชพระอรยเจา.

ในสมาสน ถาพยญชนะอยหลง น เอา น

เปน อ เหมอน อพราหมโณ เปนตน. ถาสระอย

หลง น เอา น เปน อน เหมอน อนสโส เปนตน.

ตปปรสสมาสน แปลกกนกบกมมธารยะ

อยางนคอ กมมธารยะมวภตตและวจนะเสมอกน

บทหนงเปนประธาน บทหนงเปนวเสสนะ หรอเปน

วเสสนะทง ๒ บท สวนตปปรสสมาส มวภตตและ

วจนะไมเสมอกน

ทวนทวสมาส

(แปลวาและ...และ...ฯลฯ)

นามนามตงแต ๒ ศพทขนไป ทานยอเขาเปน

บทเดยวกน ชอวา ทวนทวสมาส ม ๒ อยาง คอ

สมาหาโร๑อสมาหาโร๑ (เหมอนทค).


สมาหาระ

(บทสมาสเปนเอกวจนะนปสกลงค)

สมโถจวปสสนาจสมถวปสสน.

สมถะดวย วป�สสนาดวย ชอ สมถะและวป�สสนา.

สงโขจปณโวจสงขปณว.

สงขดวย บณเฑาะวดวย ชอ สงขและบณเฑาะว.

ปตโตจจวรญจปตตจวร

บาตรดวย จวรดวย ชอ บาตรและจวร.

หตถจอสโสจรโถจปตตโกจหตถอสส-

รถปตตก

ชางดวย มาดวย รถดวย คนเดนดวย ชอ ชาง-

และมาและรถและคนเดน.


อสมาหาระ

(บทสมาสเปนพหวจนะเปนไดทกลงค

ใชลงคของบทสดทายเปนหลก)

จนทมาจสรโยจจนทมสรยา.

พระจนทรดวย พระอาทตยดวย ชอ พระจนทร-

และพระอาทตย ท.

สมโณจพราหมโณจสมณพราหมณา.

สมณะดวย พราหมณดวย ชอ สมณะและ-

พราหมณ ท.

สารปตโต จ โมคคลลาโน จ สารปตต-

โมคคลลานา.

พระสารบตรดวย พระโมคคลลานะดวย ชอ

พระสารบตรและพระโมคคลลานะ ท.

ปณณญจปปผญจผลญจปณณปปผผลาน.

ใบไมดวย ดอกไมดวย ผลไมดวย ชอ ใบไม-

และดอกไมและผลไม ท.


ทวนทวสมาสนแปลกกนกบวเสสโนภยบท

กมมธารยสมาส อยางน คอ วเสสโนภยบท เปน

บทวเสสนะ ทง ๒ บท สวนทวนทวสมาส เปนบท

ประธานทงสน.

อพยยภาวสมาส

สมาสทมอปสค หรอ นบาตอยขางหนา ชอวา

อพยยภาวสมาส ม ๒ อยาง คอ อปสคคปพพโก๑

นปาตปพพโก๑

อปสคคปพพกะมอปสคอยขางหนาอยางน :-

นครสสสมปอปนคร ทใกลเคยง แหงเมอง

ชอวา ใกลเมอง.

ทรถสส อภาโว นททรถ ความไมม

แหงความกระวนกระวาย ชอวา ความไมมแหง-

ความกระวนกระวาย.

วาตอนวตตตตอนวาต (ย วตถ) สงใด

ยอมเปนไปตาม ซงลม เหตนน (ต วตถ) สงนน

ชอวา เปนไปตามซงลม.


วาตสส ปฏวตตตต ปฏวาต (สงใด)

ยอมเปนไปทวน (ตอบ) แกลม เหตนน (สงนน)

ชอวา เปนไปทวนแกลม.

อตตาน อธวตตตต อชฌตต (สงใด)

ยอมเปนไปทบ ซงตน เหตนน (สงนน) ชอวา

เปนไปทบซงตน. (เอา อธ เปน อชฌ ในพยญชนะ-

สนธ)

นปาตปพพกะมนบาตอยขางหนาอยางน :-

วฑฒาน ปฏปาฏ ยถาวฑฒ ลาดบ

แหงคนเจรญแลว ท. ชอวา ตามคนเจรญแลว หรอ

เย เย วฑฒา ยถาวฑฒ ชนเจรญแลว ท.

เหลาใดเหลาใด ชอ เจรญแลวอยางไร.

ชวสสยตตโกปรจเฉโทยาวชวกาหนด

เพยงไร แหงชวต ชอวา เพยงไรแหงชวต.

ปพพตสสตโรตโรปพพต ภายนอกแหงภเขา.

นครสสพหพหนคร ภายนอกแหงเมอง.

ปาสาทสส อนโต อนโตปาสาท ภายใน-

แหงปราสาท.


ภตตสสปจฉาปจฉาภตต ภายหลงแหงภตร

อพยยภาวสมาสตางจากตปปรสสมาสดงน

ตปปรสสมาสมบทหลงเปนประธาน ไมนยม

ลงคและวจนะ สวนอพยยภาวสมาส มบทหนา

เปนประธานและเปนอปสคและนบาต บทหลงเปน

นป�สกลงค เอกวจนะ

พหพพหสมาส

(แปลวาม...)

สมาสอยางหนงมบทอนเปนประธาน ชอวา

พหพพหสมาส ม ๖ อยาง ตามวภตต คอ

ทตยาพหพพห, ตตยาพหพพห, จตตถพหพพห,

ป�ญจมพหพพห, ฉฏฐพหพพห, สตตมพหพพห.

ทตยาพหพพห เอาบททเปนทตยาวภตต

ในวเคราะหเปนประธานแหงบทสมาส อยางน :-

อาคตาสมณายโสอาคตสมโณ(อาราโม)

สมณะ ท. มาแลว สอารามใด อารามนน ชอวา

มสมณะมาแลว.


รฬหาลตายโสรฬหลโต (รกโข) เครอวลย

ขนแลว สตนไมใด ตนไมนน ชอวา มเครอวลย-

ขนแลว.

สมปตตาภกขยโสสมปตตภกข(อาวาโส)

ภกษ ท. ถงพรอมแลว ซงอาวาสใด อาวาสนน ชอวา

มภกษถงพรอมแลว.

ตตยาพหพพห เอาบททเปนตตยาวภตตใน

วเคราะห เปนประธานแหงบทสมาส อยางน :-

ชตาน อนทรยาน เยน โส ชตนทรโย

(สมโณ) อนทรย ท. อนสมณะใด ชนะแลว สมณะ-

นน ชอวา มอนทรยอนชนะแลว.

กตปญญเยนโสกตปญโญ(ปรโส) บญ

อนบรษใด ทาแลว บรษนน ชอวา มบญอนทาแลว.

อาหโตอคคเยนโสอาหตคค(พราหมโณ)

ไฟ อนพราหมณใด บชาแลว พราหมณนน ชอวา

มไฟอนบชาแลว


อกอยางหนงบทวเสสนะอยหลง อยางนบาง

อคคอาหโตเยนโสอคยาหโต (พราหมโณ)

(แปลเหมอนแบบกอน).

วส ปต เยน โส วสปโต (สโร) ยาพษ

อนลกศรใด ดมแลว ลกศรนน ชอวา มยาพษ-

อนดมแลว.

จตตถพหพพห เอาบททเปนจตตถวภตตใน


ทนโนสงโกยสสโสทนนสงโก(ราชา) สวย

(นาคเรห อนชาวเมอง ท.) ถวายแลว แดพระราชาใด

พระราชานน ชอวา มสวยอนชาวเมอง ท. ถวายแลว.

กต ทณฑกมม ยสส โส กตทณฑกมโม

(สสโส) ทณฑกรรม (อนอาจารย) ทาแลว แกศษยใด

ศษยนน ชอวา มทณฑกรรมอนอาจารยทาแลว.

สญชาโตสเวโคยสสโสสญชาตสเวโค

(ชโน) ความสงเวช เกดพรอมแลว แกชนใด ชนนน

ชอวา มความสงเวชเกดพรอมแลว.


ปญจมพหพพห เอาบททเปนป�ญจมวภตตใน


นคคตาชนายสมาโสนคคตชโน (คาโม)

ชน ท. ออกไปแลว จากบานใด บานนน ชอวา

มชนออกไปแลว.

ปตตานผลานยสมาโสปตตผโล(รกโข)

ผล ท. หลนแลว จากตนไมใด ตนไมนน ชอวา

มผลหลนแลว.

วโตราโคยสมาโสวตราโค (ภกข) ราคะ

ไปปราศแลว จากภกษใด ภกษนน ชอวา มราคะ-

ไปปราศแลว.

ฉฏฐพหพพห เอาบททเปนฉฏฐวภตตใน


ขณาอาสวายสส โส ขณาสโว (ภกข)

อาสวะ ท. ของภกษใด สนแลว ภกษนน ชอวา

มอาสวะสนแลว.


สนตจตตยสสโสสนตจตโต (ภกข) จต

ของภกษใด ระงบแลว ภกษนน ชอวา มจตระงบแลว.

ฉนนาหตถายสสโสฉนนหตโถ(ปรโส)

มอ ท. ของบรษใด ขาดแลว บรษนน ชอวา มมอ-

ขาดแลว.

อกอยางหนงบทวเสสนะอยหลง อยางน

หตถาฉนนายสสโสหตถจฉนโน (ปรโส)

(แปลเหมอนบทกอน)

ฉฏฐอปมาพหพพหสมาส

(แปลวาม...เพยงดง...แหง...)

สวณณสส วณโณ อว วณโณ ยสส โส

สวณณวณโณ (ภควา) วรรณะ ของพระผมพระภาค

ใด เพยงดงวรรณะ แหงทอง พระผมพระภาคนน

ชอวา มวรรณะเพยงดงวรรณะแหงทอง.


พรหมโนสโรอวสโรยสสโสพรหมสสโร

(ภควา) เสยง ของพระผมพระภาคใด เพยงดงเสยง

แหงพรหม พระผมพระภาคนน ชอวา มเสยงเพยง-

ดงเสยงแหงพรหม.

สตตมพหพพห เอาบททเปนสตตมวภตตใน


สมปนนานสสสานยสมโสสมปนนสสโส

(ชนปโท) ขาวกลา ท. ในชนบทใด ถงพรอมแลว

ชนบทนน ชอวา มขาวกลาถงพรอมแลว.

พหนทโยยสม โสพหนทโก (ชนปโท)

แมนา ท. ในชนบทใด มาก ชนบทนน ชอวา

มแมนามาก.

�ตาสรยสมโส�ตสร (ชโน) ศร ตงอยแลว

ในชนใด ชนนน ชอวา มศรตงอยแลว.

ในวเคราะหแหงสมาสทงหลายเหลาน บทประธาน

และบทวเสสนะมวภตตและลงคเสมอกน แปลกแต

บทสพพนามทเปนประธานแหงบทสมาส จงเรยก

สมาสทงหลายเหลานวา ตลยาธกรณพหพพห.


ขอควรจ�า (ใหทองจ�า)

๑. อาท,มตต,ปมาณ,ปรวาร,ปมข และ

คณนามตางๆ เขาสมาสกบนามนาม มอญญบทเปน

ฉฏฐตลยาธกรณพหพพหสมาส(ฉ.ตล.) ถาเปน

เพยงบทขยาย แปลไดเอง ไมมอญญบท เปน

วเสสนบพพบทกมมธารยสมาส(ว.บพ.กม.)

๒. ท เมอตงวเคราะหแยกเปน ทฏ� (อนโทษ-

ประทษรายแลว) นาหนานามนาม เชน ทสสโล

มศลอนโทษประทษรายแลว เปนตน เปน ฉ.ตล.

๓. น เมอตงวเคราะหแยกเปน นกขนต

(ออกแลว) หรอ นคคต (ออกไปแลว) นาหนานามนาม

เปนปญจมตลยาธกรณพหพพหสมาส (ปญ.ตล.)

เชน นททกโข มทกขออกแลว นพภโย มภยออกแลว

เปนตน

๔. ว เมอตงวเคราะหแยกเปน วคต (ไปปราศ-

แลว) นาหนานามนามเปนปญจมตลยาธกรณ-

พหพพหสมาส(ปญ.ตล.) เชน วมโล มมลทนไป-

ปราศแลว เปนตน


๕. ปกตสงขยา (เอก-อฏ�นวต) นาหนา

นามนาม ไมมอญญบท เปน ทคสมาส

ปกตสงขยาตงแตเอกนสต ขนไป นาหนา

นามนาม มอญญบท เปน ฉ.ตล. เชน ปญจสตา

(โจรา) อ.โจร ท. มรอยหาเปนประมาณ เปนตน

ปกตสงขยาตงแตเอกนสต ขนไปตามหลง

นามนาม แปลไดเอง ไมมอญญบท เปน ฉ.ตป.

เชน โจรสตอ.รอยแหงโจร, มนสสโกฏโย อ.โกฏ-

แหงมนษย ท. เปนตน

ปกตสงขยาและปรณสงขยาทงหมด นาหนา

นามนามหรอตามหลงนามนาม มอญญบท เปน

ฉ.ตล. เชน ปญจวณณา (ปต) อ.ปต มวรรณะหา

อตตปญจทสโม (ชโน) อ.ชน มตนเปนทสบหา

เปนตน

ปรณสงขยานาหนานามนาม ไมมอญญบท

เปนวเสสนบพพบทกมมธารยสมาส (ว.บพ.กม.)


น บพพบท พหพพหสมาส

(แปลวาม...หามได,ไมม...)

นตถ ตสส สโมต อสโม ผเสมอ ไมม แกทาน (ตสส ภควโต แกพระผมพระภาคนน) เหตนน (โส ทาน) ชอวา มผเสมอหามได หรอไมมผเสมอ. นตถ ตสส ปฏปคคโลต อปปฏปคคโล บคคลเปรยบ ไมม แกทาน เหตนน (ทาน) ชอวา มบคคลเปรยบหามได หรอไมมบคคลเปรยบ. นตถ ตสส ปตตาต อปตตโก บตร ท. ของเขา (ตสส ชนสส ของชนนน) ไมม เหตนน (โส เขา) ชอวา มบตรหามได หรอไมมบตร.

ภนนาธกรณพหพพหสมาส

ในวเคราะหแหงสมาสใด บททงหลายมวภตตตางกน ทานเรยกสมาสนนวา ภนนาธกรณพหพพห มอทาหรณ อยางน :-


เอกรตตวาโสอสสาตเอกรตตวาโสความอย

ของเขา (อสส ชนสส ของชนนน) สนคนเดยว

เหตนน (โส เขา) ชอวา มความอยส นคนเดยว.

อรสโลมานยสสโสอรสโลโม (พราหมโณ)

ขน ท. ทอก ของพราหมณใด (อตถ มอย) พราหมณ

นน ชอวา มขนทอก.

อสหตเถยสสโสอสหตโถ (โยโธ) ดาบ (ม)

ในมอ ของทหารใด ทหารนน ชอวา มดาบในมอ.

ฉตตปาณมหยสสโสฉตตปาณ(ปรโส) รม

(ม) ในมอ ของบรษใด บรษนน ชอวา มรมในมอ.

มณกณเ�ยสสโสมณกณโ�(นาคราชา)

แกว (ม) ทคอ ของนาคราชใด นาคราชนน ชอวา

มแกวทคอ.

พหพพหสมาสทเปนพหวจนะ

กตกสลเยห เตกตกสลา (ชนา) กศล

อนชน ท. ใด ทาแลว ชน ท. นน ชอวา มกศล-

อนทาแลว.


อาวธาหตเถสเยส เตอาวธหตถา(โยธา)

อาวธ ท. (ม) ในมอ ท. ของทหาร ท. ใด ทหาร ท.

นน ชอวา มอาวธในมอ.

สหบพพบท พหพพหสมาส

(แปลวาเปนไปกบดวย...)

สหปตเตนโยวตตตต สปตโต(ปตา)

(บดาใด) ยอมเปนไป กบ ดวยบตร เหตนน (บดา

นน) ชอวา เปนไปกบดวยบตร.

สหรญญายาวตตตตสราชกา (ปรสา)

(บรษทใด) ยอมเปนไป กบ ดวยพระราชา เหตนน

(สา ปรสา บรษทนน) ชอวา เปนไปกบดวยพระราชา.

สหมจเฉเรนยวตตตตสมจเฉร(จตต)

(จตใด) ยอมเปนไป กบ ดวยความตระหน เหตนน

(ต จตต จตนน) ชอวา เปนไปกบดวยความตระหน.


สรปสมาส (ก�าหนดจ�าไมตองทอง)

ท ชอสมาส

นาม

นาม

คณ

นาม

ส�าเนยงแปล

๑ กมมธารยสมาส

-วเสสนบพพบท

-วเสสนตตรบท

-วเสสโนภยบท

-วเสสโนปมบท

-สมภาวนบพพบท

-อวธารณบพพบท

ผ, ตว, อน

ผ, ตว, อน

ทง...ทง...

เพยงดง...

วา....

คอ...

๒ ทคสมาส แปลตามศพท

๓ ตปปรสสมาส แปลตามสาเนยง

อายตนบาตของ

ศพทหนา

๔ ทวนทวสมาส และ...และ ...ฯลฯ


ท ชอสมาส

นาม

นาม

คณนาม

สาเนยงแปล

๕ อพยยภาวสมาส

-อปสคคปพพกะ

-นปาตปพพกะ

แปลขนอยท

อปสคและนบาต

ขางหนากอน แลว

แปลออกสาเนยง

วภตตทบทหลง

๖ พหพพหสมาส

-ตลยาธกรณพหพพห

-ภนนาธกรณพหพพห

-ฉฏฐอปมาพหพพห

-นบพพบทพหพพห

-สหบพพบทพหพพห

ม...

ม...

ม...เพยงดง...แหง...

ม...หามได, ไมม...

เปนไปกบดวย...

จบสมาส


ตทธต

ปจจยหมหนง เปนประโยชนเกอกลแก

เนอความยอสาหรบใชแทนศพท ยอคาพดลง

ใหสนเหมอนคาวาสยาเมชาโตเกดในสยาม

ลงปจจยแทน ชาต เอาไวแต สยาม เปน

สยามโก เรยกวา ตทธต

ตทธตนน โดยสงเขป แบงเปน ๓ อยาง คอ

สามญญตทธต ๑ ภาวตทธต ๑ อพยยตทธต ๑

สามญญตทธต ม ๑๓ อยาง คอ โคตตตทธต,

ตรตยาทตทธต, ราคาทตทธต, ชาตาทตทธต,

สมหตทธต, ฐานตทธต, พหลตทธต, เสฏฐตทธต,

ตทสสตถตทธต, ปกตตทธต, สงขยาตทธต,

ปรณตทธต, วภาคตทธต.

(ยอวา โค,ต,รา,ชา,ส,ฐา,พ,เส,ต,

ป,สง,ป,ว)


โคตตตทธต

มป�จจย ๘ ตว คอ ณ,ณายน,ณาน,เณยย,

ณ,ณก,ณว,เณร.

ศพททลง ณ ปจจย อยางน

วสฏ�สสอปจจวาสฏโ�เหลากอ แหงวสฏฐะ

ชอ วาสฏฐะ.

โคตมสสอปจจโคตโมเหลากอ แหงโคตมะ

ชอ โคตมะ.

วสเทวสส อปจจ วาสเทโว เหลากอ

แหงวสเทวะ ชอ วาสเทวะ.

ศพททลง ณายน ปจจย อยางน

กจจสสอปจจกจจายโน เหลากอ แหงกจจะ

ชอ กจจายนะ.

วจฉสสอปจจวจฉายโน เหลากอ แหงวจฉะ

ชอ วจฉายนะ.

โมคคลลยาอปจจโมคคลลายโน เหลากอ

แหงนางโมคคลล ชอ โมคคลลายนะ.


ศพททลง ณาน ป�จจย อยางน กจจาโน,

วจฉาโน, โมคคลลาโน. วเคราะหและคาแปล

เหมอนใน ณายน ป�จจย.

ศพททลง เณยย ปจจย อยางน

ภคนยา อปจจ ภาคเนยโย เหลากอ

แหงพนองหญง ชอ ภาคเนยยะ.

วนตาย อปจจ เวนเตยโย เหลากอ

แหงนางวนตา ชอ เวนเตยยะ.

โรหณยา อปจจ โรหเณยโย เหลากอ

แหงนางโรหณ ชอ โรหเณยยะ.


ทกขสสอปจจทกข เหลากอ แหงทกขะ

ชอ ทกข.

วสวสสอปจจวาสว เหลากอ แหงวสวะ

ชอ วาสว.

วรณสสอปจจวารณ เหลากอ แหงวรณะ

ชอ วารณ.


ศพททลง ณก ปจจย อยางน

สกยปตตสสอปจจสากยปตตโก เหลากอ

แหงบตรแหงสกยะ ชอ สากยปตตกะ.

นาฏปตตสสอปจจนาฏปตตโก เหลากอ

แหงบตรแหงชนรา ชอ นาฏปตตกะ.

ชนทตตสส อปจจ เชนทตตโก เหลากอ

แหงชนทตตะ ชอ เชนทตตกะ.

ศพททลง ณว ปจจย อยางน

อปกสสอปจจโอปกโว เหลากอ แหงอปก

ชอ โอปกวะ.

มนโน อปจจ มานโว เหลากอ แหงมน

ชอ มานวะ.

ภคคโนอปจจภคคโว เหลากอ แหงภคค

ชอ ภคควะ.

ศพททลง เณร ปจจย อยางน

วธวายอปจจเวธเวโร เหลากอ แหงแมหมาย

ชอ เวธเวระ.


สมณสส อปจจ สามเณโร เหลากอ

แหงสมณะ ชอ สามเณระ.

ขอควรจา:- เมอลงป�จจยทม ณ ถาสระอยหนา

ศพทเปนรสสะลวน ไมมพยญชนะสงโยคอยเบองหลง

ตองพฤทธ คอ ทฆะ อ เปน อา, วการ อ เปน เอ,

พฤทธ อ เปน โอ, เวนไวแตสระทอยหนาศพทเปน

รสสะ มพยญชนะสงโยคอยเบองหลง หรอเปนทฆะ

ไมตองพฤทธ และพยญชนะ คอ ณ นนตองลบเสย

คงไวแตสระท ณ อาศยและสระพยญชนะอนๆ.

ตรตยาทตทธต

ลง ณก ปจจย อยางน

นาวาย ตรตต นาวโก (โย ชโน ชนใด)

ยอมขาม ดวยเรอ เหตนน (โส ชโน ชนนน) ชอ

นาวกะ (ผขามดวยเรอ).

ตเลหสสฏ�โภชนเตลก โภชนะ ระคน-

พรอมแลว ดวยเมลดงา ท. ชอ เตลกะ (ระคนแลว-

ดวยงา).


สกเฏนจรตตสากฏโก (ชนใด) ยอมเทยวไป

ดวยเกวยน เหตนน (ชนนน) ชอ สากฏกะ (ผเทยว-

ไปดวยเกวยน).

ราชคเหชาโตราชคหโก (ชน) เกดแลว

ในเมองราชคฤห ชอ ราชคหกะ (ผเกดแลวในเมอง-

ราชคฤห) ราชคเหวสตต ราชคหโก (ชนใด)

ยอมอย ในเมองราชคฤห เหตนน (ชนนน) ชอ

ราชคหกะ (ผอยในเมองราชคฤห).

กาเยนกตกมมกายก กรรม อนชนทาแลว

ดวยกาย ชอ กายกะ (อนชนทาแลวดวยกาย),

กาเยวตตตตกายก (ย กมม กรรมใด)

ยอมเปนไป ในกาย เหตนน (ต กมม กรรมนน)

ชอ กายกะ (เปนไปในกาย).

ทวาเรนยตโตโทวารโก (ชน) ประกอบแลว

ในประต ชอ โทวารกะ (ผประกอบแลวในประต).

สกเณหนตวาชวตตสากณโก (ชนใด)

ฆา ซงนก ท. เปนอย (เลยงชวต) เหตนน (ชนนน)

ชอ สากณกะ (ผฆาซงนกเปนอย).


สงฆสสสนตกสงฆก (ย วตถ ของใด)

เปนของมอย แหงสงฆ (ต วตถ ของนน) ชอ

สงฆกะ (ของมอยแหงสงฆ).

อกเขนทพพตตอกขโก (ชนใด) ยอมเลน

ดวยสะกา เหตนน (ชนนน) ชอ อกขกะ (ผเลน-

ดวยสะกา).

ราคาทตทธต

ลง ณ ปจจย อยางน

กสาเวนรตตวตถกาสาว ผา (อนบคคล)

ยอมแลว ดวยรสฝาด ชอ กาสาวะ (ผาอนบคคล-

ยอมแลวดวยรสฝาด).

มหสสสอทมสมาหส เนอ น ของกระบอ

ชอ มาหสะ (ของกระบอ).

มคเธชาโตมาคโธ (ชน) เกดแลว ในแวน-

แควนมคธ ชอ มาคธะ (ผเกดแลวในแวนแควนมคธ).


มคเธ วสตต มาคโธ (ชนใด) ยอมอย

ในแวนแควนมคธ เหตนน (ชนนน) ชอ มาคธะ

(ผอยในแวนแควนมคธ).

มคเธ อสสโร มาคโธ (ชน) เปนอสระ

ในแวนแควนมคธ ชอ มาคธะ (ผเปนอสระใน-

แวนแควนมคธ).

กตตกาย นยตโต มาโส กตตโก เดอน

ประกอบแลว ดวยฤกษกตตกา ชอ กตตกา

(เดอนประกอบแลวดวยฤกษกตตกา).

วยากรณ อธเตต เวยยากรโณ (ชนใด)

ยอมเรยน ซงพยากรณ เหตนน (ชนนน) ชอ

เวยยากรณะ (ผเรยนซงพยากรณ).

ชาตาทตทธต

มปจจย๓ตวคออม,อย,กย.

ศพททลง อม ปจจย อยางน

ปเรชาโตปรโม (ชน) เกดแลว ในกอน

ชอ ปรมะ (เกดแลวในกอน).


มชเฌ ชาโต มชฌโม (ชน) เกดแลว

ในทามกลาง ชอ มชฌมะ (เกดแลวในทามกลาง).

ปจฉา ชาโต ปจฉโม (ชน) เกดแลว

ในภายหลง ชอ ป�จฉมะ (เกดแลวในภายหลง).

ปตโตอสสอตถตปตตโม บตร ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มบตร.

อนเตนยตโตอนตโม (ชน) ประกอบแลว

ในทสด ชอ อนตมะ (ประกอบแลวในทสด).

ศพททลง อย ปจจย อยางน

มนสสชาตยา ชาโต มนสสชาตโย (ชน)

เกดแลว โดยชาตแหงมนษย ชอ มนสสชาตยะ

(เกดแลวโดยชาตแหงมนษย).

อสสชาตยาชาโตอสสชาตโย (สตว) เกดแลว

โดยชาตแหงมา ชอ อสสชาตยะ (เกดแลวโดยชาต-

แหงมา).

ปณฑตชาตยาชาโตปณฑตชาตโย (ชน)

เกดแลว โดยชาตแหงบณฑต ชอ ป�ณฑตชาตยะ

(เกดแลวโดยชาตแหงบณฑต).


ปณฑตชาต อสส อตถต ปณฑตชาตโย

ชาตแหงบณฑต ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน)

ชอวา มชาตแหงบณฑต.

ศพททลง กย ปจจย อยางน

อนเธนยตโตอนธกโย (ชน) ประกอบแลว

ในมด ชอ อนธกยะ (ประกอบแลวในมด).

สมหตทธต

มปจจย๓ตวคอกณ,ณ,ตา.

ศพททลง กณ ปจจย อยางน

มนสสานสมโหมานสโก ประชม แหงมนษย ท.

ชอ มานสกะ (ประชมแหงมนษย หรอหมแหงมนษย).

มยรานสมโหมายรโก ประชม แหงนกยง ท.

ชอ มายรกะ (ประชมแหงนกยง หรอ ฝงแหงนกยง)

กโปตานสมโหกาโปตโก ประชม แหงนก-

พราบ ท. ชอ กาโปตกะ (ประชมแหงนกพราบ หรอ

ฝงแหงนกพราบ).



มานโส,มายโร,กาโปโต.

วเคราะหและคาแปล เหมอนใน กณ ป�จจย.

ศพททลง ตา ปจจย อยางน

คามานสมโหคามตา ประชม แหงชาวบาน ท.

ชอ คามตา (ประชมแหงชาวบาน).

ชนานสมโหชนตา ประชม แหงชน ท. ชอ

ชนตา (ประชมแหงชน).

สหายานสมโหสหายตา ประชม แหงสหาย ท.

ชอ สหายตา (ประชมแหงสหาย).

ฐานตทธต

ลง อย ปจจย อยางน

มทนสส�านมทนย ทต ง แหงความเมา

ชอ มทนยะ (ทต งแหงความเมา).

พนธนสส�านพนธนย ทต ง แหงความผก

ชอ พนธนยะ (ทต งแหงความผก).


โมจนสส�านโมจนย ทต ง แหงความแก

ชอ โมจนยะ (ทต งแหงความแก).

อย, เอยย, ปจจย ๒ นลงในอรรถ

คอ อรห (ควร) อยางน

ทสสนอรหตตทสสนโย (ชนใด) ยอมควร

ซงความเหน เหตนน (ชนนน) ชอ ทสสนยะ (ผควร-

ซงความเหน หรอ นาด).

ปชนอรหตตปชนโยปชเนยโย วา (ชนใด)

ยอมควร ซงบชา เหตนน (ชนนน) ชอ ปชนยะ

ชอ ปชเนยยะบาง (ผควรซงบชา)

ทกขณอรหตตทกขเณยโย (ชนใด) ยอมควร

ซงทกขณา เหตนน (ชนนน) ชอ ทกขเณยยะ (ผควร-

ซงทกขณา).

ในสททนตวา อย ป�จจย ลงในอรรถอนไดบาง

อยางน

อปาทานาน หต อปาทานย เก อกล

แกอปาทาน ท. ชออปาทานยะ (เกอกลแกอปาทาน).


อทเรภวอทรย (โภชนะ) ม ในทอง ชอ

อทรยะ (โภชนะมในทอง).

พหลตทธต

ลง อาล ปจจย อยางน

อภชฌา อสส ปกต อภชฌาล อภชฌา

เปนปกต ของชนนน (ชนนน) ชอวา มอภชฌา-

เปนปกต,

อภชฌาอสสพหลาอภชฌาล อภชฌา

ของชนนน มาก (ชนนน) ชอวา มอภชฌามาก.

สต อสส ปกต สตาล หนาว เปนปกต

ของประเทศนน (ประเทศนน) ชอวา มหนาวเปน-

ปกต

สตเอตถพหลสตาล หนาว ในประเทศนน

มาก (ประเทศนน) ชอวามหนาวมาก.

ทยาอสสปกตทยาล ความเอนด เปนปกต

ของชนนน (ชนนน) ชอวา มความเอนดเปนปกต


ทยาอสสพหลาทยาล ความเอนด ของชนนน

มาก (ชนนน) ชอวา มความเอนดมาก.

เสฏฐตทธต

มปจจย๕ตวคอตร,ตม,อยสสก,อย,อฏ�.

ศพททลง ตร ปจจย อยางน

ปาปตโร เปนบาปกวา, ปณฑตตโร เปนบณฑต-

กวา, หนตโร เลวกวา, ปณตตโรประณตกวา.

ศพททลง ตม ปจจย อยางน

ปาปตโม เปนบาปทสด,

ปณฑตตโม เปนบณฑตทสด,

หนตโม เลวทสด,

ปณตตโม ประณตทสด.

ศพททลง อยสสก ปจจย คอ

ปาปยสสโก เปนบาปกวา.


ศพททลง อย ปจจย อยางน

ปาปโย เปนบาปกวา, กนโย นอยกวา,

เสยโย ประเสรฐกวา, เชยโย เจรญกวา.

ศพททลง อฏ ปจจย อยางน

ปาปฏโ�เปนบาปทสด, กนฏโ� นอยทสด.

เสฏโ� ประเสรฐทสด. เชฏโ� เจรญทสด.

ในป�จจย ๕ น ตร และ อย ลงในวเสส-

คณศพท ตม และ อฏ� ลงในอตวเสสคณศพท

ตวอยางรปวเคราะห

สพเพอเมปาปา,อยมเมสวเสเสนปาโปต

ปาปตโรปาปตโม. ชน ท. เหลาน ทงปวง เปนบาป,

ชนนเปนบาป โดยวเศษ แหง (กวา) ชน ท. เหลาน

เหตนน (ชนน) ชอ ปาปตร,ปาปตม.


ตทสสตถตทธต

มปจจย๙ตวคอว,ส,ส,อก,อ,ร,

วนต,มนต,ณ.

ศพททลง ว ปจจย อยางน

เมธาอสสอตถตเมธาว เมธา (ป�ญญา)

ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มเมธา.

มายา อสส อตถต มายาว มายา

ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มมายา.

ศพททลง ส ปจจย อยางน

สเมธา อสส อตถต สเมธโส เมธาด

ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มเมธาด.

ศพททลง ส ปจจย อยางน

ตโปอสสอตถตตปส ตบะ (ความเพยร-

อนเผาบาป) ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน)

ชอวา มตบะ.

เตโชอสสอตถตเตชส เดช ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มเดช.


ศพททลง อก ปจจย อยางน

ทณโฑ อสส อตถต ทณฑโก ไมเทา

ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มไมเทา.

อตโถอสสอตถตอตถโก ความตองการ

ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มความ-

ตองการ

ศพททลง อ ปจจย อยางน

ทณฑ คนมไมเทา (วเคราะหเหมอน ทณฑโก)

สขอสสอตถตสข สข ของชนนน มอย

เหตนน (ชนนน) ชอวา มสข.

โภโคอสสอตถตโภค โภคะ ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มโภคะ.

ศพททลง ร ปจจย อยางน

มธอสสอตถตมธโร นาผง ของขนมนน

มอย เหตนน (ขนมนน) ชอวา มนาผง (มรสหวาน).

มขอสสอตถตมขโร ปาก ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มปาก (คนปากกลา).


ศพททลง วนต ปจจย อยางน

คโณอสสอตถตคณวา คณ ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มคณ.

ธนอสสอตถตธนวา ทรพย ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มทรพย.

ปญญา อสส อตถต ปญญวา ป�ญญา

ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มป�ญญา.

ปญญอสสอตถตปญญวา บญ ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มบญ.

ศพททลง มนต ปจจย อยางน

อายอสสอตถตอายสมา อาย ของชน

นน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มอาย.

สต อสส อตถต สตมา สต ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มสต.

จกขอสสอตถตจกขมา จกษ ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มจกษ (คนตาด

หรอ คนมญาณ)


ชตอสสอตถตชตมา ความโพลง ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มความโพลง.

ในสททนตวา ศพท คอ ปตตมา ชนมบตร

ปาปมา ชนมบาป (มาร) ลง อมนต ป�จจย.


สทธาอสสอตถตสทโธ ศรทธา ของชนนน

มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มศรทธา.

มจเฉรอสสอตถตมจเฉโร ความตระหน

ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มความ-

ตระหน.

ปกตตทธต

ลง มย ปจจย อยางน

สวณเณนปกตโสวณณมย (ภาชน ภาชนะ)

อนบคคลทาแลวดวยทอง ชอ โสวณณมยะ (อนบคคล-

ทาแลวดวยทอง หรอสาเรจแลวดวยทอง).


สวณณสส วกาโร โสวณณมย (ภาชนะ)

เปนวการ แหงทอง ชอ โสวณณมยะ (เปนวการ-

แหงทอง).

มตตกาย ปกต มตตกามย (ภาชนะ)

อนบคคลทาแลว ดวยดน ชอ มตตกามยะ

(อนบคคลทาแลวดวยดน หรอสาเรจแลวดวยดน).

มตตกาย วกาโร มตตกามย (ภาชนะ)

เปนวการ แหงดน ชอ มตตกามยะ (เปนวการ-

แหงดน).

อยสาปกตอโยมย (ภาชนะ) อนบคคล-

ทาแลว ดวยเหลก ชอ อโยมยะ (อนบคคลทาแลว-

ดวยเหลก หรอสาเรจแลวดวยเหลก).

อยโสวกาโรอโยมย (ภาชนะ) เปนวการ

แหงเหลก ชอ อโยมยะ (เปนวการแหงเหลก).


ปรณตทธต

มปจจย๕ตวคอตย,ถ,�,ม,อ.

ศพททลง ตย ปจจย อยางน

ทวนน ปรโณ ทตโย (ชน) เปนทเตม

แหงชน ท. ๒ ชอวา ท ๒.

ตณณ ปรโณ ตตโย (ชน) เปนทเตม

แหงชน ท. ๓ ชอวา ท ๓.

ศพททลง ถ ปจจย อยางน

จตนน ปรโณ จตตโถ (ชน) เปนทเตม

แหงชน ท. ๔ ชอวา ท ๔.

ศพททลง ปจจย อยางน

ฉนน ปรโณ ฉฏโ� (ชน) เปนทเตม

แหงชน ท. ๖ ชอวา ท ๖.

ศพททลง ม ปจจย อยางน

ปญจนนปรโณปญจโม (ชน) เปนทเตม

แหงชน ท. ๕ ชอวา ท ๕.


สตตนนปรโณสตตโม (ชน) เปนทเตม

แหงชน ท. ๗ ชอวา ท ๗. (เปนตวอยาง)

ศพททลง อ ปจจย อยางน

อปจจยเปนอตถลงค ลงไดตงแต เอกาทส

ถง อฏ�ารส (ถาตองการใหเปนลงคอน ใหลง

ม ป�จจย) อยางน

เอกาทสนนปรณเอกาทส (อตถ หญง)

เปนทเตม แหงหญง ท. ๑๑ ชอวา ท ๑๑.

ทวาทสนนปรณทวาทส (หญง) เปนทเตม

แหงหญง ท. ๑๒ ชอวา ท ๑๒ (เปนตวอยาง).

อฑเฒน ทตโย ทวฑโฒ ทยฑโฒ ท ๒

ทงกง ชอ ทวฑฒะ และ ทยฑฒะ (หนงกบครง)

อฑเฒน ตตโย อฑฒตโย อฑฒเตยโย

ท ๓ ทงกง ชอ อฑฒตยะ และ อฑฒเตยยะ

(๒ กบครง)

อฑเฒนจตตโถอฑฒฑโฒ (๓ กบครง).


สงขยาตทธต

ลง ก ปจจย อยางน

เทวปรมาณานอสสาตทวก ปรมาณ ท.

ของวตถนน ๒ เหตนน (วตถนน) ชอวา มปรมาณ ๒.

ตณปรมาณานอสสาตตก ปรมาณ ท.

ของวตถนน ๓ เหตนน (วตถนน) ชอวา มปรมาณ ๓.

วภาคตทธต

มปจจย๒ตวคอธา,โส.

(ลงในอรรถแหงตตยาวภตตแปลวาโดย)

ศพททลง ธา ปจจย อยางน

เอเกนวภาเคนเอกธาโดยสวนเดยว ชอ

เอกธา.

ทวหวภาเคหทวธาโดยสวน ท. ๒ ชอ ทวธา.

ศพททลง โส ปจจย อยางน

ปเทน วภาเคน ปทโส โดยความจาแนก

โดยบท ชอ ปทโส.


สตเตนวภาเคนสตตโส โดยความจาแนก

โดยสตร ชอ สตตโส.

ภาวตทธต

มปจจย๖ตวคอตต,ณย,ตตน,ตา,ณ,กณ.

ตต ปจจย

(แจกแบบ อ การนต ในนปสกลงค)

จนทสสภาโวจนทตต ความเปน

แหงพระจนทร ชอ จนทตตะ. (ในชอ)

มนสสสสภาโวมนสสตต ความเปน

แหงมนษย ชอ มนสสตตะ. (ในชาต)

ทณฑโนภาโวทณฑตต ความเปน

แหงคนมไมเทา ชอ ทณฑตตะ. (ในทพพะ)

ปาจกสสภาโวปาจกตต ความเปน

แหงคนหง ชอ ปาจกตตะ. (ในกรยา)

นลสสภาโวนลตต ความเปน

แหงของเขยว ชอ นลตตะ. (ในคณ)


ณย ปจจย


ปณฑตสสภาโวปณฑจจ ความเปน

แหงบณฑต ชอ ป�ณฑจจะ.

กสลสสภาโวโกสลล ความเปน

แหงคนฉลาด ชอ โกสลละ.

สมณสสภาโวสามญญความเปน

แหงสมณะ ชอ สามญญะ.

สหทสสภาโวโสหชช ความเปน

แหงเพอน (คนมใจด) ชอ โสหชชะ.

ปรสสสภาโวโปรสส ความเปน

แหงบรษ ชอ โปรสสะ.

นปกสสภาโวเนปกก ความเปน

แหงคนมป�ญญา (รกษาไวซงตน) ชอ เนป�กกะ.

อปมายภาโวโอปมม ความเปน

แหงอปมา ชอ โอป�มมะ.


ในสททนตวาวรย ความเปนผกลา (ความเพยร)

อาลสย ความเปนผเกยจคราน ลง ณย ป�จจย

โสเจยย ความเปนของสะอาด ลง เณยย ป�จจย

ทาสพย ความเปนทาส ลง พย ป�จจย

ตตน ปจจย


ปถชชนตตน ความเปนแหงปถชน.

เวทนตตน ความเปนแหงบคคลผมเวทนา.

ตา ปจจย

(แจกแบบ อา การนต ในอตถลงค)

มทโนภาโวมทตา ความเปน

แหงคนออน (คนใจออน) ชอ มทตา.

นททารามสสภาโวนททารามตา ความเปน

แหงคนมความหลบเปนทมายนด ชอ นททารามตา.

สหายสสภาโวสหายตา ความเปน

แหงสหาย ชอ สหายตา.


ณ ปจจย


วสมสสภาโวเวสม ความเปน

แหงของเสมอปราศ (ไมเสมอ) ชอ เวสมะ.

สจโนภาโวโสจ ความเปน

แหงของสะอาด ชอ โสจะ.

มทโนภาโวมททว ความเปน

แหงคนออน ชอ มททวะ.

กณ ปจจย


รมณยสสภาโวรามณยก ความเปน

แหงของอนบคคลพงยนด ชอ รามณยกะ.

มนญญสสภาโวมานญญก ความเปน

แหงของทเปนทฟใจ ชอ มานญญกะ.


ขอควรจ�า :- (ใหทองจ�า)

ป�จจย คอ ตต, ณย,ตตน, ณ, กณ เปน

นปสกลงค (แจกอยาง กล) ตาปจจยเปนอตถลงค

(แจกอยาง ก��า) ภาวศพทเปนปลงค (แจกอยาง

ปรส) มวธแปล ดงน

(๑) ลงหลงนามนาม แปลวา ความเปนแหง..

(๒) ลงหลงคณนาม, นามกตก (เวนภาวรป

ภาวสาธนะ) แปลวา ความทแหง...เปน...

(๓) ลงหลงกรยากตก (ต ป�จจย) ถาเปน

สกมมธาต แปลวา ความทแหง...เปน...อน...แลว.

ถาเปนอกมมธาต แปลวา ความทแหง...เปน...แลว.

(๔) ลงหลง ย ป�จจย (ภาวรป ภาวสาธนะ)

แปลวา ความเปนคออน...

(๕) ลงหลง อตถ, นตถ แปลวา ความทแหง...

มอย,ความทแหง...ไมมอย.


อพยยตทธต

มปจจย๒ตวคอถา,ถ.

ถา ปจจย ลงในประการ หลงสพพนาม

อยางน ยถา ประการใด, ตถา ประการนน,

สพพถาประการทงปวง เปนตน.

ถปจจย ลงในประการ หลง ก และ อม

อยางน กถ ประการไร, อยางไร, อตถ ประการน,

อยางน.

ขอควรจา:-

(๑) โคตตตทธต, สมหตทธต, ภาวตทธต

เปนตทธตนามนาม นอกนนเปนตทธตคณนาม (เวน

วภาคตทธต และอพยยตทธต)

(๒) วภาคตทธต (ออกสาเนยงตตยาวภตต)

และอพยยตทธต เปนอลงค แจกดวยวภตตนามไมได

เปนอพยยศพท

จบตทธต

อาขยาต (ใหทองจ�า)อนต แปลงเปน เร แลวเอา เต มาแทน ตใช เอ มาแทน ม สวน อนต อนเต แทนใช ต มาแทน ต สวน สส ยงกลบแมนใช ห นนมาแทน ตามแบบแผนทมมาสวน ห และ ม, ม ตองทฆะทายธาตหนาแต ห ตามต�ารา ลบทงเสยไดเหมอนกนแปลง อา ท ทา ธาต เปนนคคหตไมผดผน ลง ม และ ม พลน แลวแปลงมาเปน ม แทนเอยย ลบเหลอ เอ เปน อยา ตามแบบแผนเอา ยา เปน อา แทน ไมเหมอนแมนศพทบางอนเอถ แทน เอยย เอยยาม ยงกลบผนเปน เอม ไดเหมอนกน เอยยาม นน เอยย แทนสวน อ มกรสสะ แลวลง อ ไปตามแผนเรยกวาอาคมแทน ลงหนาธาตไมขาดเลยหยต, อชชต, กาลา ทงสามหนาถาจะเผยลง อ หนาธาตเลย ตามเฉลยทมมาแต อชชตตน อนหมวดนนแหละหนาเอา ส อาคมมา คงเพมไวทายธาตตนสวน อ อาคมนน เรยงตามชนไมสบสนวางไวทายหมวดตน ไมปะปนหมวดธาตนาใชลงททายธาต หมวด อชชต และ กาลาภวสสนต หนา รวมลงมา สามพอด

(ตอหนา ๒๓๐)


สนธ

๑.วธตอศพทและอกขระใหเนองกนดวย

อกขระ เพอจะยนอกขระใหนอยลง เปนการ

อปการะในการแตงฉนทและใหคาพดสละสลวย

เรยก สนธ แตกตางจากสมาส ทยนบทมวภตต

หลายๆ บทใหเปนบทเดยวกน.

๒. การตอม ๒ คอ ตอศพททมวภตต ใหเนอง

ดวยศพททมวภตต เหมอน จตตาโรอเม ตอเขา

เปน จตตาโรเม เปนตนอยาง ๑ ตอบทสมาส

ยออกษรใหนอยลง อทาหรณวา กต อปกาโร

ตอเขาเปน กโตปกาโร เปนตนอยาง ๑.

๓. การตออกขระดวยอกขระนน จดเปน ๓

ตามความทเปนประธานกอน คอ สระสนธตอสระ ๑

พยญชนะสนธ ตอพยญชนะ ๑ นคคหตสนธ

ตอนคคหต ๑.

๔. สนธกรโยปกรณ วธเปนอปการะแกการ

ทาสนธ ๘ อยาง คอ โลโป ลบ ๑ อาเทโส แปลง ๑


อาคโม ลงตวอกษรใหม ๑ วกาโรทาใหผดจาก

ของเดม ๑ ปกต ปรกต ๑ ทโฆ ทาใหยาว ๑ รสส

ทาใหสน ๑ สญโญโค ซอนตว ๑.

สระสนธ

สระสนธไดสนธกรโยปกรณ๗อยางคอ

โลโป๑อาเทโส๑อาคโม๑วกาโร๑ปกต๑

ทโฆ๑รสส๑(ขาดแตสญโญโคอยางเดยว).

๑. โลปสระสนธ

โลโป ลบ ม ๒ คอ ลบสระหนา ๑ ลบสระหลง ๑.

สระทสดของศพทหนา เรยกสระหนา สระหนา

ของศพทหลง เรยกสระเบองปลายหรอสระหลง

เมอสระทง ๒ น ไมมพยญชนะอนคนในระหวาง

ลบไดตวหนง ถาพยญชนะคน ลบไมได

ลบสระหนาม ๔ ลกษณะ คอ

(๑) สระหนาเปนรสสะ สระเบองปลายอยหนา

พยญชนะสงโยคบาง เปนทฆะบาง จงเปนแตลบ


สระหนาอยางเดยว อ. วา ยสส-อนทรยาน ลบ

สระหนา คอ อ ในทสดแหงศพท ยสส เสย สนธ

เปน ยสสนทรยาน, โนห-เอต ลบสระหนา คอ

อ ทสดแหงศพท โนห เสย สนธเปน โนเหต,

สเมต-อายสมา ลบสระหนา คอ อ ทสดแหงศพท

สเมต เสย สนธเปน สเมตายสมา.

(๒) ถาสระทง ๒ เปนรสสะ มรปเสมอกน คอ

เปน อ หรอ อ หรอ อ ทง ๒ ตว เมอลบแลว

ตองทาสระทไมไดลบดวยทฆะสนธ อ. วา ตตร-อย

เปน ตตราย เปนตน.

(๓) ถาสระทง ๒ เปนรสสะ แตมรปไมเสมอกน

คอ ขางหนงเปน อ ขางหนงเปน อ หรอ อ กด

ขางหนงเปน อ ขางหนงเปน อ หรอ อ กด ขางหนง

เปน อ ขางหนงเปน อ หรอ อ กด สระหลงไมม

พยญชนะสงโยค ใหลบสระหนา ไมตองทฆะสระหลง

กได อ. วา จตห-อปาเยห เปน จตหปาเยห เปนตน.

(๔) ถาสระหนาเปนทฆะ สระหลงเปนรสสะ

ไมมพยญชนะสงโยคใหลบสระหนา ทฆะสระหลง


อ. วา สทธา-อธ เปน สทธธเปนตน.

ลบสระหลงม ๒ ลกษณะ คอ

(๑) ถาสระ ๒ ตวมรปไมเสมอกน ลบสระ

เบองปลายบางกได อ. วา จตตาโร-อเม ลบสระ

อ ทศพท อเม เสย สนธเปน จตตาโรเม,

กนน-อมา ลบสระ อ ทศพท อมา เสย สนธเปน

กนนมา,

(๒) นคคหตอยหนา ลบสระเบองปลายไดบาง

อ. วา อภนนท-อต เปน อภนนทนต.

๒. อาเทสสระสนธ

อาเทโส ม ๒ คอ แปลงสระเบองหนา ๑

แปลงสระเบองหลง ๑.

(๑)แปลงสระเบองหนา ดงน ถา อ เอ หรอ

อ โอ อยหนา มสระอยเบองหลง แปลง อ เอ

หรอ อ โอ เปนพยญชนะ คอ แปลง อ หรอ เอ

เปน ย แปลง อ โอ เปน ว


แปลง อ ตวหนาเปน ย ถาพยญชนะซอนกน

๓ ตว ลบพยญชนะทมรปเสมอกนเสยตวหนง อ. วา

ปฏสณ�ารวตต-อสส เปน ปฏสณ�ารวตยสส,

อคค-อาคาร เปน อคยาคาร,

เอา เอ เปน ย อ. วา เต-อสส เปน ตยสส,

เม-อย เปน มยาย, เต-อห เปน ตยาห.

เอา โอ เปน ว อ. วา อถโข-อสส เปน

อถขวสส เอา อ เปน ว อ. วา พห-อาพาโธ

เปน พหวาพาโธ, จกข-อาปาถ เปน จกขวาปาถ.

(๒)แปลงสระเบองหลง ดงน ถามสระอย

ขางหนา เอว ศพทอยหลง แปลง เอ ตวหนาแหง

เอว ศพท เปน ร ได แลวรสสะสระเบองหนาใหสน

อ. วา ยถา-เอว เปน ยถรว, ตถา-เอว เปน ตถรว.

๓. อาคมสระสนธ

อาคโม ลงตวอกษรใหม ม ๒ ลกษณะ คอ

(๑) ถาสระ โอ อยหนา พยญชนะอยหลง

ลบ โอ เสย แลวลง อ อาคมไดบาง อ. วา โส-สลวา

เปน สสลวา, โส-ปญญวา เปน สปญญวา,


เอโส-ธมโม เปน เอสธมโม,

(๒) พยญชนะอยเบองปลาย ลง โอ อาคม ไดบาง

อ. วา ปร-สหสส ลบ อ ทสดแหง ปร ศพท แลวลง

โอ อาคม เปน ปโรสหสส,สรท-สต ลบ อ ทสด

แหง สรท ศพท แลวลง โอ อาคม เปน สรโทสต.

๔. วการสระสนธ

วกาโร คอ แปลงสระหนงใหเปนอกสระหนง

ม ๒ อยาง คอ วการในเบองตน ๑ วการในเบอง

ปลาย ๑

วการในเบองตน (วการสระหนา) ดงน เมอ

ลบสระเบองปลาย (สระหลง) แลว เอาสระเบองหนา

คอ อ เปน เอ เอา อ เปน โอ อ. วา มน-อาลโย

เปน มเนลโย,ส-อตถ เปน โสตถ.

วการในเบองปลาย (วการสระหลง) มวธ

เหมอนวการในเบองหนา แปลกแตลบสระหนา

วการสระหลง อ. วา มาลต-อรต เปน มาลเตรต,

พนธสส-อว เปน พนธสเสว, น-อเปต เปน

โนเปต,อทก-อมกชาต เปน อทโกมกชาต.


๕. ปกต

ปกตนน ไมมวเศษอนใด อ. วา โก-อม เปน

โกอม.

๖. ทฆะสระสนธ

ทฆะ ม ๒ อยาง ทฆะสระหนาอยาง ๑ ทฆะ

สระหลงอยาง ๑.

(๑)ทฆะสระหนา ดงน เมอลบสระหลงแลว

ทฆะสระหนาไดบาง อ. วา กส-อธ เปน กสธ,

สาธ-อต เปน สาธต เปนตน หรอพยญชนะอยหลง

ทฆะสระหนาไดบาง อ. วา มน-จเร เปน มนจเร.

(๒)ทฆะสระหลง คอ ลบสระหนา ทฆะสระหลง

อ. วา สทธา-อธ เปน สทธธ,จ-อภย เปน จภย.

๗. รสสะสระสนธ

ถาพยญชนะกด เอ แหง เอว ศพทกด อย

เบองหลง รสสะสระขางหนาใหมเสยงสนไดบาง อ.

วา โภวาท-นาม เปน โภวาทนาม,ยถา-เอว เปน

ยถรว.


พยญชนะสนธ

พยญชนะสนธ ไดสนธกรโยปกรณ ๕ คอ

โลโป๑อาเทโส๑อาคโม๑ปกต๑สญโญโค๑.

๑. โลปพยญชนะสนธ

เมอลบสระเบองปลายทมนคคหตอยหนาแลว

ถาพยญชนะมรปเสมอกนซอนเรยงกน ๒ ตว

ลบเสยตวหนง อ. วา เอว-อสส เปน เอวส,

ปปผ-อสสา เปน ปปผสา.

๒. อาเทสพยญชนะสนธ

ถาสระอยหลง แปลง ต เปน ตย แลวแปลงเปน

จจ อ. วา อต-เอว เปน อจเจว,ปต-อตตรตวา

เปน ปจจตตรตวา เปนตน.

แปลง ธ เปน ท. ไดบาง อ. วา เอก-อธ-อห

เปน เอกมทาห.

การแปลงทไมนยมสระหรอพยญชนะเบองปลาย

อ. วา


แปลง ธ เปน ห ไดบาง อ. วา สาธ-ทสสน เปน

สาหทสสน.

แปลง ท เปน ต อ. วา สคโท เปน สคโต.

แปลง ต เปน ฏ อ. วา ทกกต เปน ทกกฏ.

แปลง ต เปน ธ อ. วา คนตพโพ เปน คนธพโพ.

แปลง ต เปน ตร อ. วา อตตโช เปน อตรโช.

แปลง ค เปน ก อ. วา กลปโค เปน กลปโก.

แปลง ร เปน ล อ. วา มหาสาโร เปน มหาสาโล.

แปลง ย เปน ช อ. วา ควโย เปน ควโช.

แปลง ว เปน พ อ. วา กวโต เปน กพพโต.

แปลง ย เปน ก อ. วา สย เปน สก.

แปลง ช เปน ย อ. วา นช เปน นย.

แปลง ต เปน ก อ. วา นยโต เปน นยโก.

แปลง ต เปน จ อ. วา ภโต เปน ภจโจ.

แปลง ป เปน ผ อ. วา นปปตต เปน นปผตต.

แปลง อภ เปน อพภ อ. วา อภ-อคคจฉต เปน

อพภคคจฉต.


แปลง อธ เปน อชฌ อ. วา อธ-โอกาโส

เปน อชโฌกาโส, อธ-อคมา เปน อชฌคมา

(สระอยหลง).

แปลง อว เปน โอ อ. วา อว-นทธา เปน

โอนทธา (พยญชนะอยหลง).

๓. อาคมพยญชนะสนธ

พยญชนะอาคม ม ๘ ตว คอ ยวมทน

ตรฬ

ถาสระอยเบองหลง ลงไดบาง ดงน ย อาคม

ยถา-อท เปน ยถายท, ว อาคม อ-ทกขตเปน

วทกขต, ม อาคม คร-เอสสต เปน ครเมสสต,

ท อาคม อตต-อตโถ เปน อตตทตโถ, น อาคม

อโต-อายต เปน อโตนายต, ต อาคม ตสมา-อห

เปน ตสมาตห, ร อาคม สพภ-เอว เปน สพภเรว,

ฬ อาคม ฉ-อายตน เปน ฉฬายตน.

ในสททนตวา ลง ห อาคมกได อ. ส-อช

เปน สหช,ส-อฏ�ต เปน สหฏ�ต เปนตน


๔. ปกตพยญชนะสนธนนกไมวเศษอนใด

๕. สญโญคพยญชนะสนธ

ส�โ�โค ม ๒ อยาง คอ ซอนพยญชนะทมรป

เหมอนกนอยาง ๑ ซอนพยญชนะทมรปไมเหมอนกน

อยาง ๑

(๑)ซอนพยญชนะทมรปเหมอนกน ดงน

อธ-ปโมทต เปน อธปปโมทต, จาต-ทส

เปน จาตททส.

(๒)ซอนพยญชนะทมรปไมเหมอนกน คอ

เอาอกขระท ๑ ซอนหนาอกขระท ๒ เอาอกขระท ๓

ซอนหนาอกขระท ๔ ดงน

จตตาร-�านาน เปน จตตารฏ�านาน,

เอโสว-จ-ฌานผโล เปน เอโสวจชฌานผโล.

นคคหตสนธ

นคคหตสนธ ไดสนธกรโยปกรณ ๔ อยาง คอ

โลโป๑อาเทโส๑อาคโม๑ปกต๑.


๑. โลปนคคหตสนธ

เมอมสระหรอพยญชนะอยเบองหลง ลบนคคหต

ซงอยหนาบางกได อ. วา ตาส-อห เปน ตาสาห,

วทน-อคค เปน วทนคค,อรยสจจาน-ทสสน

เปน อรยสจจานทสสน, พทธาน-สาสน เปน

พทธานสาสน.

๒. อาเทสนคคหตสนธ

(๑) เมอมพยญชนะอยหลง นคคหตอยหนา

แปลงนคคหตเปนพยญชนะทสดวรรคไดทง ๕ ตว

(งญณนม) ตามสมควรแกพยญชนะวรรคทอย

เบองหลงดงน เปน ง เชน เอว-โข เปน เอวงโข,

เปน � เชน ธมม-จเร เปน ธมมญจเร.เปน ณ

เชน ส-�ต เปน สณ�ต. เปน น เชน ต-นพพต

เปน ตนนพพต. เปน ม เชน จร-ปวาส เปน

จรมปวาส.

(๒)ถาเอและหอยเบองหลง แปลงนคคหต

เปน � ดงน ปจจตต-เอว เปน ปจจตตญเญว,

ต-เอว เปน ตญเญว, เอว-ห เปน เอวญห,


ต-ห เปน ตญห.

(๓)ถายอยเบองหลง แปลงนคคหต กบ

ย เปน �� ดงน สโยโค เปน สญโญโค.

ในสททนตวา ถา ล อยเบองปลาย แปลง

นคคหตเปน ล อทาหรณ ป-ลงค เปน ปลลงค,

ส-ลกขณา เปน สลลกขณา เปนตน.

(๔)ถาสระอยเบองปลาย แปลงนคคหต เปน

ม และ ท ดงน ต-อห เปน ตมห,เอต-อโวจ

เปน เอตทโวจ.

๓. อาคมนคคหตสนธ

เมอสระกด พยญชนะกด อยเบองหลง ลงนคคหต

ไดบาง อ. วา จกข-อทปาท เปน จกขอทปาท,

อว-สโร เปน อวสโรเปนตน.

๔. ปกตนคคหตสนธนน ไมมพเศษ

จบสนธ

อาขยาต (ตอ) (ใหทองจ�า)

ยงม ห อาคม ทนยมตามทม

ลงทาย �า ธาตน มไดมวภตตเลย

แปลง อ เปน อส ทระบตามเฉลย

อส กไดเอย ตามทเคยร�าเรยนมา

สวน โอ ใช อ แทน มแบบแผนมากนกหนา

แปลง อ เปน อ นา ใชกนมาอยางมากมาย

หมวด ภวส คดทงหมด ปรสสบทตามมงหมาย

หากน�ามาลงไว กร ทายธาตนเอย

ใหลบทก สส แปลง กร เสยเฉยๆ

แปลงเปน กาห เลย เหลอลงไวทายธาตตน

วกขาม, วกขาม คอ วจ แปลงอกหน

แปลงกบวภตตตน ไมปะปนตามต�ารา

วจฉาม, วจฉาม คอ วส ธาต นนหนา

แปลงวภตตกบธาตมา เปนดงวานเหมอนกน

สสา มกรสสะ แลวลง อ เพยงเทานน

สส ไมใชกน แตแปรผนใชตวแทน

ใหใช สสาม ฟงดซตามแบบแผน

ควรรอยาดแคลน เรงพากเพยรเรยนทองจ�า.


หลกสมพนธไทย

ชนประโยคป.ธ.๓

หมวดท ๑ แผนกนามศพท

นามนาม

ปฐมาวภตตใชในอรรรถ ๖ อยาง

๑. เปนประธานในประโยคทไมมกรยาคมพากย

เรยกวา ลงคตถ

๒. เปนประธานในประโยคทเปนกตตวาจก

เรยกวา สยกตตา

๓. เปนประธานในประโยคทเปนเหตกตตวาจก

เรยกวา เหตกตตา

๔. เปนประธานในประโยคทเปนกมมวาจก

และเหตกมมวาจก เรยกวา วตตกมม

๕. เปนประธานในประโยคทเปนกรยาปธานนย

คอ ตวา ป�จจย คมพากย เรยกวา ปกตกตตา


๖. เปนประธานในประโยคเปรยบเทยบ ควบดวย

อว หรอ วย ศพท เรยกวา อปมาลงคตถ

ทตยาวภตต ใชในอรรถ ๖ อยาง เขากบกรยา

๑. แปลวา ซง เปนททาคอกรรม เรยกวา

อวตตกมม

๒. แ ป ล ว า ส เ ป น ท ไ ป ถ ง เ ร ย ก ว า

สมปาปณยกมม

๓. แปลวา ยง เปนทใชใหทา คอผถกใช

เรยกวา การตกมม

๔. แปลวา สน,ตลอด เปนทลลวง เรยกวา

อจจนตสโยค

๕. แปลวา กะ,เฉพาะ เปนทรบร เรยกวา

อกถตกมม

๖. แปลไมออกสาเนยงอายตนบาต และเปน

วเสสนะของกรยา อยขางหนากรยา เรยกวา

กรยาวเสสน


ตตยาวภตต ใชในอรรถ ๖ อยาง

เขากบนามศพทบาง กรยาศพทบาง

อพยยศพทบาง

๑. แปลวา ดวย เปนวตถเครองทา เรยกวา กรณ

๒. แปลวา โดย,ตาม,ขาง,ทาง เปนทาง

เครองแปลก เรยกวา ตตยาวเสสน

๓. แปลวา อน เปนทใชใหผอนทา คอผใช

เรยกวา อนภหตกตตา

๔. แปลวา เพราะ เปนเหต เรยกวา เหต

๕. แปลวา ม,ดวยทง เปนอาการ เรยกวา

อตถมภต

๖. แปลวา ดวย เขากบ สทธ หรอ สห ศพท

เปนอาการทเปนเครองประกอบ เรยกวา สหตถตตยา

(เขากบ)

๗. แปลวา ยงแปลหกเปนทตยาวภตต เรยกวา

ตตยาการตกมม


จตตถวภตต ใชในอรรถ ๓ อยาง เขากบกรยา

๑. แปลวา แก เปนทมอบให เรยกวา สมปทาน

๒. แปลวา เพอ เปนทสงไป เรยกวา สมปทาน

๓. แปลวา ตอ เปนทประทษราย เรยกวา

สมปทาน

ปญจมวภตต ใชในอรรถ ๓ อยาง เขากบกรยา

๑. แปลวา แต,จาก เปนแดนออกไป เรยกวา

อปาทาน

๒. แปลวา กวา เปนแดนเปรยบเทยบ เรยกวา

อปาทาน

๓. แปลวา เหต,เพราะ เปนเหต เรยกวา เหต

ฉฏฐวภตต ใชในอรรถ ๖ อยาง

เขากบนาม และกรยานาม

๑. แปลวา แหง,ของ เนองดวยความเปน

เจาของ เรยกวา สามสมพนธ

๒. แปลวา แหง เนองดวยความเปนเจาของ

กรยาอาการเขากบ ภาวศพท ภาวตทธต หรอกรยานาม


เรยกวา ภาวาทสมพนธ

๓. แปลวา แหง เนองอยในหม เรยกวา

สมหสมพนธ

๔. แปลวา แหง...หนา เปนทรวมกนอยซงจะ

ตองถอนออก เรยกวา นทธารณ (ม นทธารณย รบ)

๕. แปลวา เมอ เปนประธานในประโยคแทรก

เรยกวา อนาทร (ม อนาทรกรยา รบ)

๖. แปลวา ซง เปนกรรมในบททเปนนามกตก

(ณว, ต, ย ป�จจย) คอ หกฉฏฐวภตตลงในอรรถ

ทตยาวภตต เรยกวา ฉฏ�กมม

สตตมวภตต ใชในอรรถ ๑๐ อยาง

เขากบนามบาง กรยาบาง

๑. แปลวา ใน เปนทกาบงไวโดยปกต เรยกวา

ปฏจฉนนาธาร

๒. แปลวา ใน เปนทซมซาบ หรอปนอย

เรยกวา พยาปกาธาร

๓. แปลวา ใน เปนทอาศยอย เรยกวา

วสยาธาร


๔. แปลวา ใกล,ณ เปนทใกลเคยง เรยกวา

สมปาธาร

๕. แปลวา เหนอ,บน,ท เปนทรองรบไว

เรยกวา อปสเลสกาธาร

๖. แปลวา ใน,ณ เปนกาลเวลา เรยกวา

กาลสตตม

๗. แปลวา ครนเมอ เปนประธานในประโยค

แทรก เรยกวา ลกขณ หรอ ลกขณวนต (ม

ลกขณกรยา หรอ ลกขณวนตกรยา รบ)

๘. แปลวา ในเพราะ เปนเครองหมายหรอ

เปนเหต เรยกวา นมตตสตตม

๙. แปลวา ใน...หนา เปนทรวมกนอยซงจะ

ตองถอนออก เรยกวา นทธารณ (ม นทธารณย รบ)

๑๐. แปลวา อนวา(อ.) ลงในอรรถแหงปฐมา-

วภตต เรยกวา สตตมปจจตตสยกตตา.หมายเหต :หากไมสามารถสมพนธตามกฎ ๑๐ ขอนได

มหลกวา

ก. สมพนธเขากบนาม เรยกวา ภนนาธาร

ข. สมพนธเขากบกรยา เรยกวา อาธาร


คณนาม

๑. มลงควจนะวภตตเหมอนนามนาม แปลขยาย

นามนาม แปลวา ผ,ม,อน เรยกวา วเสสน

๒. เปนคณนามหรอเปนนามนาม ใชดจคณนาม

แปลวา เปน อยหนากรยาวาม วาเปน หรอ ชน ธาต

เรยกวา วกตกตตา

๓. เปนวเสสนะของบททเปนตวกรรม แปลวา

ใหเปน หนา กร ธาต (ทา) หรอ จร ธาต (ประพฤต)

เรยกวา วกตกมม

๔. แปลวา วาเปน เขากบ วจ, วท, พร ธาต

เปนตน เรยกวา สมภาวน

๕. เปนบทคณนาม มลงคตางจากนามนาม

ทขยาย เรยกวา วเสสนลงควปลลาส มวจนะ

ตางจากนามนามนน เรยกวา วเสสนวจนวปลลาส

มลงคและวจนะตางจากนามนามนน เรยกวา

วเสสนลงควจนวปลลาส.


สพพนาม

๑.ปรสสพพนาม (ต, ตมห, อมห ศพท)

เรยกชอสมพนธเหมอนนามนาม

๒.วเสสนสพพนาม (อนยม, นยม) เรยกวา

วเสสน

หมวดท ๒ แผนกกรยาศพท

ก. กรยาอาขยาต ดงน

๑. กรยาของประโยคกตตวาจก เรยกวา

อาขยาตบทกตตวาจก

๒. กรยาของประโยคกมมวาจก เรยกวา

อาขยาตบทกมมวาจก

๓. กรยาของประโยคเหตกตตวาจก เรยกวา

อาขยาตบทเหตกตตวาจก

๔. กรยาของประโยคเหตกมมวาจก เรยกวา

อาขยาตบทเหตกมมวาจก

๕. กรยาของประโยคภาววาจก เรยกวา

อาขยาตบทภาววาจก


ข. กรยากตกคมพากย (ต, อนย, ตพพ) ดงน

๑. กรยาของประโยคกตตวาจก เรยกวา

กตบทกตตวาจก

๒. กรยาของประโยคกมมวาจก เรยกวา

กตบทกมมวาจก

๓. กรยาของประโยคเหตกตตวาจก เรยกวา

กตบทเหตกตตวาจก

๔. กรยาของประโยคเหตกมมวาจก เรยกวา

กตบทเหตกมมวาจก

๕. กรยาของประโยคภาววาจก เรยกวา

กตบทภาววาจก

หมายเหต: ตปจจย เปนได ๕ วาจก อนย,ตพพ

ปจจย เปนได ๓ วาจก คอ กมมวาจก

เหตกมมวาจกและภาววาจก


ค. กรยากตกทเปนวเสสนะและกรยาในระหวาง

๑.ต,อนย,ตพพ (ทไมใชกรยาคมพากย)

เปนวเสสนะของนามนามเรยงไวหนาหรอหลง

นามนามทเปนเจาของ เรยกวา วเสสน

๒.ต,อนย,ตพพ อยหนาธาตวามวาเปน

หรอ ชน ธาต แปลวา เปน เรยกวา วกตกตตา

๓.ต,อนย,ตพพ อยหนา กร ธาต หรอ

กมมวาจก แปลวา ใหเปน เรยกวา วกตกมม

๔.อนต,มาน มลงค วจนะ วภตตเสมอ

ประธานเรยงไวหนาประธาน หรอประกอบดวย

วภตตอนจากปฐมาวภตต จะอยหนาหรอหลงกตาม

เรยกวา วเสสน

๕.อนต,มาน เปนกรยาในระหวางประกอบ

ดวยปฐมาวภตตอยหลงประธาน สมพนธเขากบ

ประธาน เรยกวา อพภนตรกรยา (ของ)

๖.อนต,มาน เปนกรยาในระหวางประกอบ

ดวยปฐมาวภตตอยหนากรยา มเนอความเนอง

ดวยกรยานนสมพนธเขากบกรยานน เรยกวา


อพภนตรกรยา (ใน)

๗.อนต,มาน,ต ทเปนอปมาวเสสนะ จะอย

หนาหรอหลงตวประธานกตาม สมพนธเขากบ

ประธาน เรยกวา อปมาวเสสน (ของ)

๘.อนต,มาน,ต ทขยายประธานในประโยค

อปมาลงคตถะจะอยหนาหรอหลงตวประธานกตาม

สมพนธเขากบประธาน เรยกวา วเสสน (ของ)

๙.อนต,มาน,ต,อนย,ตพพ ประกอบ

ดวยสตตมวภตต เปนกรยารองรบลกขณะ เรยกวา

ลกขณกรยา หรอ ลกขณวนตกรยา

๑๐.อนต,มาน,ต,อนย,ตพพ ประกอบ

ดวยฉฏฐวภตตเปนกรยารองรบอนาทร เรยกวา

อนาทรกรยา

ง. ตนาทปจจย

๑. แปลตามลาดบกรยา แปลวา แลว เปน

กรยาททากอนแลวจงทากรยาอนตอไปอก เรยกวา

ปพพกาลกรยา


๒. แปลตามลาดบกรยา ไมออกสาเนยงป�จจย

เปนกรยาททาพรอมกบกรยาอน เรยกวา

สมานกาลกรยา

๓. ธาตซากบกรยาขางตน แสดงวาทาเสรจแลว

แปลวา ครน...แลว เรยกวา ปรโยสานกาลกรยา

๔. แปลหลงกรยาคมพากย แปลวา แลว

เรยกวา อปรกาลกรยา

๕. แปลหลงกรยาคมพากย แปลวา เพราะ

เรยกวา เหต

๖. แปลหลงกรยาอน ไมออกสาเนยงป�จจย

ขยายกรยานน เรยกวา กรยาวเสสน

๗. แปลหลงนาม ไมออกสาเนยงป�จจย เรยกวา

วเสสน

๘. แปลวา แลว ใชเปนกรยาคมพากย เรยกวา

กรยาปธานนย (บทประธานทเขากบกรยาปธานนย

น เรยกวา ปกตกตตา)


หมวดท ๓ แผนกนบาต

ก. นบาตทวไป

นบาตบอกอาลปนะ

ยคเฆ สรวมชพ, ขอเดชะ

ภนเต,ภทนเต ขาแตทานผเจรญ

ภเณ แนะพนาย อมโภ แนะทานผเจรญ

อาวโส ดกอนทานผมอาย เร,อเร เวย, โวย

เห เฮย เช แนะแม, แนะสาวใช

นบาตบอกอาลปนะ สมพนธวา อาลปน

ถาขยายอาลปนะนาม สมพนธวา วเสสน

นบาตบอกกาล

อถ ครงนน ปาโต เชา ทวา วน

สาย เยน สเว ในวน หยโย วนวาน

เสว วนพรง สมปต บดเดยวน

อายต ตอไป

สมพนธวา กาลสตตม


นบาตบอกท

อทธ เบองบน อนตรา ระหวาง

อปร เบองบน อนโต ภายใน

ตโร ภายนอก พห ภายนอก

พหทธา ภายนอก พหรา ภายนอก

อโธ เบองตา เหฏ�า ภายใต

โอร ฝ�งใน ปาร ฝ�งนอก

หร โลกอน สมมขา ตอหนา

ปรมมขา ลบหลง รโห ทลบ

เขากบกรยา สมพนธวา อาธาร

เขากบนามสมพนธวา ภนนาธาร

นบาตบอกปรจเฉท

กว เพยงไร ยาวตา มประมาณเพยงใด

ยาว เพยงใด ตาวตา มประมาณเพยงนน

ตาว เพยงนน กตตาวตา มประมาณเทาใด

ยาวเทวเพยงใดนนเทยว เอตตาวตา มประมาณเทานน

ตาวเทว เพยงนนนนเทยว สมนตา รอบคอบ, โดยรอบ

สมพนธวา กรยาวเสสนหรอปรจเฉทนตถ


นบาตบอกอปมาอปไมย

วย ราวกะ อว เพยงดง

ยถา ฉนใด เสยยถา ฉนใด

๔ ศพทน สมพนธวา อปมาโชตก

ตถา ฉนนน เอว ฉนนน

๒ ศพทน สมพนธวา อปเมยยโชตก

นบาตบอกประการ

เอว ดวยประการนน ตถาดวยประการนน

กถ ดวยประการไร

สมพนธวา ปการตถ

นบาตบอกปฏเสธ

น ไม โน ไม

น, โน ศพท เขากบกรยา แปลวา ไม สมพนธ

วา ปฏเสธ(ใน) ปฏเสธทงประโยค ไมเขากบกรยา

แปลวา หามได มกเรยงไวตนประโยค สมพนธวา

ปฏเสธนตถ

มาศพท (อยา) สมพนธวา ปฏเสธ(ใน)


ว เทยว เอว นนเทยว ห แล สมพนธวา

อวธารณ (เขากบ...)

นบาตบอกความไดยนคาเลาลอ

กร ไดยนวา ขล ไดยนวา

สท ไดยนวา

สมพนธวา อนสสวนตถ

นบาตบอกปรกป

เจ หากวา ยท ผวา

สเจ ถาวา อถ ถาวา

อปเปวนาม ชอแมไฉน ยนนน กระไรหนอ,

สมพนธวา ปรกปปตถ

นบาตบอกคาถาม

ก หรอ, อะไร กถ อยางไร

กจจ แลหรอ อทาห หรอวา

น หนอ นน มใชหรอ

อาท หรอวา เสยยถท อยางไรน

สมพนธวา ปจฉนตถ


นบาตบอกความรบ

อาม เออ อามนตา เออ

สมพนธวา สมปฏจฉนตถ

นบาตบอกความเตอน

องฆ เชญเถด ตคฆ เอาเถด

หนท เอาเถด

สมพนธวา อยโยชนตถ

นบาตสกวาเปนเครองท�าบทใหเตม

น หนอ ส ส

เว เวย โว โวย

โข แล วต หนอ

หเว เวย

ถาอยในคาถาสมพนธวา ปทปรณ ถาอยนอก

คาถา สมพนธวา วจนาลงการ

นศพท เขากบ ก ศพท สมพนธวา ปจฉนตถ


นบาตมเนอความตางๆ

อญญทตถ โดยแท อทธา แนแท

ปภต จาเดม อวสส แนแท

ปน อก อารา ไกล

ปนปปน บอยๆ อาว แจง

ภยโย ยง นน แน

ภยโยโส โดยยง กจจ แลหรอ,บางหรอ

สก คราวเดยว มจฉา ผด

สตกขตต รอยคราว มสา เทจ

สณก คอยๆ มธา เปลา

สย เอง นานา ตางๆ

สาม เอง ปฏ�าย จาเดม

วนา เวน

สมพนธวา กรยาวเสสน


ข. นบาตพเศษ ลงในอรรถตางๆ

เอว� ศพท ใชในอรรถ ๕ อยาง

๑. เอว แปลวา อ.อยางนน เปนประธาน

เรยกวา สจจวาจกลงคตถ

๒. เอว แปลวา อยางน,อยางนน เขากบ

กรยา ขยายกรยา เรยกวา กรยาวเสสน

๓. เอว แปลวา อยางน,อยางนน

เปนวเสสนะของนามนาม เรยกวา วเสสน

๔. เอว แปลวา ดวยประการฉะน,

ดวยประการอยางน เรยกวา ปการตถ

๕. เอว แปลวา ฉนนน เรยกวา อปเมยย-

โชตก

ตถา ศพท ใชในอรรถ ๕ อยาง

๑. ตถา แปลวา อ.เหมอนอยางนน,

อ.อยางนน เปนประธาน เรยกวา ลงคตถ

๒. ตถา แปลวา เหมอนอยางนน,

อยางนน เขากบกรยา เรยกวา กรยาวเสสน


๓. ตถา แปลวา ดวยประการนน

เรยกวา ปการตถ

๔. ตถา แปลวา อนงเรยกวา

สมปณฑนตถ

๕. ตถา แปลวา ฉนนนเรยกวา

อปเมยยโชตก

อล� ใชในอรรถ ๔ อยาง

๑. อล แปลวา อ.พอละ,อ.อยาเลย

เปนประธาน เรยกวา ปฏเสธลงคตถ

๒. อล แปลวา พอละ เปนวเสสนะ เรยกวา

วเสสน

๓. อล แปลวา เปน เขากบกรยาวาม, วาเปน


๔. อล แปลวา ควร เปนกรยาคมพากย

ประโยคภาววาจก เรยกวา กรยาบทภาววาจก

เปนกรยาคมพากยประโยคกมมวาจก เรยกวา

กรยาบทกมมวาจก


สกกา ใชในอรรถ ๓ อยาง

๑. สกกา แปลวา อ.อน (อน) ... อาจ เปน

ประธาน เรยกวา สยกตตา

๒. สกกา แปลวา เปน เขากบกรยาวาม,

วาเปน เรยกวา วกตกตตา

๓. สกกา แปลวา อาจ เปนกรยาคมพากย

ประโยคภาววาจก เรยกวา กรยาบทภาววาจก

เปนกรยาคมพากยประโยคกมมวาจก เรยกวา

กรยาบทกมมวาจก

ลพภา ใชในอรรถ ๒ อยาง

๑. แปลวา เปน เขากบกรยาวาม, วาเปน


๒. แปลวา พงได เปนกรยาคมพากยประโยค

ภาววาจก เรยกวา กรยาบทภาววาจก เปนกรยา

คมพากยประโยคกมมวาจก เรยกวา กรยาบท

กมมวาจก


ต� ปจจย ใชในอรรถ ๒ อยาง

๑. ต แปลวา อ.อน (อน)...เปนประธาน

เรยกวา ตมตถกตตา

๒. ต แปลวา เพออน เรยกวา

ตมตถสมปทาน

สาธ ใชในอรรถ ๓ อยาง

๑. สาธ แปลวา อ.ดละ,อ.ความด,อ.กรรมด

เปนประธาน เรยกวา ลงคตถ

๒. สาธ แปลวา ดงขาพเจาขอโอกาส เปน

นบาต เรยกวา อายาจนตถ

๓. สาธ แปลวา เปนคณยงประโยชนใหสาเรจ

เขากบกรยาวาม, วาเปน เรยกวา วกตกตตา

อถ ใชในอรรถ ๔ อยาง

๑. อถ ตนประโยค แปลว า ครง น น,

ลาดบนน เรยกวา กาลสตตม

๒. อถ ใชแทน สเจ, เจ, ยท แปลวา ถาวา

เรยกวา ปรกปปตถ


๓. อถ ไขความในเลขใน (อถ ภาเว สนเต)

แปลวา ครนเมอความเปนอยางนน เรยกวา วเสสน

๔. อถ ใชแทน ตโต แปลวา ลาดบนน,

ในภายหลง เรยกวา กาลสตตม

อต ศพท ใชในอรรถ ๙ อยาง

๑. แปลวา วา...ดงน อมความไวเตมท

เขากบกรยา เรยกวา อาการ

๒. แปลวา วา... ดงน อมความไวเตมท

เขากบนาม เรยกวา สรป

๓. แปลวา วา...ดงนเปนตน อมความไว

บางสวนเขากบนาม เรยกวา อาทยตถ

๔. แปลวา ชอวา ใชบอกชอเขาศพทภายใน

อต ศพท เรยกวา สญญาโชตก

๕. แปลวา เพราะเหตน วางไวเปนตวอยาง

ไมเขาสมพนธ เรยกวา นทสสน

๖. แปลวา เพราะเหตนน วางไวในรป

วเคราะหไมเขาสมพนธ เรยกวา เหตวตถ


๗. แปลวา ดวยประการฉะน,ดวยประการ-

ดงน สรปความไมเขาสมพนธ เรยกวา ปการตถ

๘. แปลวา คอ อมความขางในแตสมพนธเขา

ขางนอก เรยกวา สรป

๙. แปลวา แล,ดงนแล (จบเรอง) เรยกวา

สมาปนน,ปรสมาปนน

ห, จ, ปน, ต ศพท มหลก ดงน

ห แปลวา ดงจะกลาวโดยพสดาร เรยกวา

วตถารโชตก

ห แปลวา ดงจะกลาวโดยยอ เรยกวา

สงเขปโชตก

ห,จ,ปน,ต แปลวา ก,กแล เรมตนขอความ

เรยกวา วากยารมภ หรอ วากยารมภโชตก

ห,จ,ปน,ต แปลวา เหตวา,เพราะวาแสดง

ผลยดยาว เรยกวา เหตโชตก หรอ การณโชตก

ห,จ,ปน,ต แปลวา ดวยวา แสดงผลโดยยอ

เรยกวา ผลโชตก


ห, จ, ปน, ต แปลวา แตวา กลาวแยง

ประธานตวเดยวกน เรยกวา วเสสโชตก

ห,จ,ปน แปลวา ฝายวา,สวนวา กลาวแยง

ตวประธานตางกน เรยกวา ปกขนตรโชตก

ห,จ,ปน,ต แปลวา เหมอนอยางวา (หลง

ยถา) เรยกวา ตปปาฏกรณโชตก

ห,จ,ปน,ต แปลวา จรงอย,แทจรง กลาว

รบรองความจรง เรยกวา ทฬหกรณโชตก

จ,ปน,อโถ,ตถา แปลวา อนง กลาวอก

นยหนง เรยกวา สมปณฑนตถ

ห,จ,ปน,ต แปลวา ถงอยางนน,ถงกระนน

เรยกวา อรจสจนตถ

(อยหลง ก�จาป, กาม�จ, กาม, ยทป แปลวา

แมโดยแท,แมกจรง,โดยแท,กจรง ศพทเหลาน

เรยกวา อนคคหตถ)

ห,จ,ปน แปลวา อน ตอนตนปฏเสธ ตอน

หลงอนโลม เรยกวา อนวยโชตก


ห,จ,ปน แปลวา อน ตอนหลงกงปฏเสธ

ตอนตนอนโลม เรยกวา พยตเรกโชตก

ชอสมพนธนบาตทควรร

จ แปลวา ดวยควบบท เรยกวา ปทสมจจยตถ

ควบพากย เรยกวา วากยสมจจยตถ

วา,ยทวา,อถวา,อท แปลวา หรอ,หรอวา

ควบบท เรยกวา ปทวกปปตถ ควบพากย

เรยกวา วากยวกปปตถ

อโห แปลวา โอ แสดงความดใจ, อศจรรยใจ

เรยกวา อจฉรยตถ แสดงความเสยใจ, เศราใจ

เรยกวา สเวคตถ

ปจฉา แปลวา ในภายหลง เรยกวา

กาลสตตม

อถโข แปลวา ครงนนแล, ลาดบนนแล

เรยกวา กาลสตตม

อถโข แปลวา โดยทแท,โดยแทแลเรยกวา

อรจสจนตถ


สทธ,สห แปลวา พรอม,กบ เขากบนาม

เรยกวา ทพพสมวาย เขากบกรยา เรยกวา

กรยาสมวาย

จ, ปน,ตถาป,อถโข แปลวา ถงอยางนน,

ถงกระนน เรยกวา อรจสจนตถ

ป,อป แปลวา แม,ถงแม เขากบนามศพท

และกรยาศพททวไป เรยกวา อเปกขตถ(เขากบ)

ป,อป แปลวา แม,ถงแม ใชในความชมเชย

เรยกวา สมภาวนตถ

ป,อป แปลวา แม,ถงแม ใชในความตาหน

เรยกวา ครหตถ

วา, อถวา, อปจ แปลวา อกนยหนง,

อกอยางหนง,อกประการหนง เรยกวา อปรนย

เตนห แปลวา ถาอยางนน เรยกวา

วภตตปฏรปก


ค. นบาตพเศษบางตว

ยาว,อญญตร อยตวเดยว, วนา แปลวา เวน

เขากบกรยา เรยกวา กรยาวเสสน

เขากบนาม เรยกวา วเสสน

ยทท (แจกเปนวเสสนะกได), เสยยถท(ปจฉนตถ)

เรยกวา ทสสนนบาตหรอ เรยกวา สรปทสสนตถ

มญเญ แปลวา เหนจะ เรยกวา สสยตถ

ปเคว แปลวา กอนนนเทยว เรยกวา


สพพสพเพน แปลวา โดยประการทงปวง

เรยกวา กรยาวเสสน

กสส,กมตถ,กมตถาย แปลวา เพออะไร,

เพอประโยชนอะไร เรยกวา สมปทาน

ยทตถ แปลวา เพอประโยชนอนใด เรยกวา

สมปทาน

ยาวทตถ แปลวา เพยงไรแตความตองการ

เรยกวา กรยาวเสสน

กการณา แปลวา เพราะเหตอะไร เรยกวา เหต


อตญาปนเหตก แปลวา มอนใหรวา..ดงน-

เปนเหต เรยกวา สรป และ กรยาวเสสน สมพนธ

วา อต ศพท สรป ใน ญาปน-ญาปนเหตก

กรยาวเสสนใน... (กรยาหลง)

ยญเจเสยโย (แปลรวมกน) เรยกวา


ยใด ทไมใชวเสสนะ อยและแปลตวเดยว

เรยกวา กรยาปรามาส

ยสมาเหตใด ทไมใชวเสสนะ เรยกวา

กรยาปรามาส

หเหตใดเรยกวากรยาปรามาส

แปลวา ชอวา ไมม นามศพท เชน วปสส

ชอวา วปสส เรยกวา สญญาวเสสน (ของ)

แปลวา ชอวา ม นามศพท เชน วปสส นาม

ชอวา วป�สส นามศพท เรยกวา สญญาโชตก

(เขากบ) สวนนามนาม เรยกวา วเสสน

แปลวา ชอวา บทอธบายอยหนา ตวมในคาถา

อยหลง เรยกวา สญญ-สญญา


แปลวา คอวา บทอธบายอยหลง ตวมในคาถา

อยหนา เรยกวา ววรย-ววรณ

แปลวา วาเปน เชน พราหมณ วาเปน

พราหมณ เรยกวา สมภาวน

แปลวา คอ นามนามทมวภตตและวจนะเสมอ

ดวยนามเดม เรยกวา วเสสลาภ

แปลวา คอ นามนามทมวภตตและวจนะไมเสมอ

ดวยนามเดม เรยกวา สรป


หมวดท ๔ ปจจยในนามนาม

โตปจจย เปนเครองหมายตตยาวภตต แปลวา

โดย,ตาม,ขาง,ทาง เรยกชอวา ตตยาวเสสน

เปนเครองหมายป�ญจมวภตต แปลวา แต,จาก,

กวา เรยกวา อปาทานแปลวา เพราะเปนเหต

เรยกวา เหต

แปลไมออกสาเนยงป�จจย ใชโยคตวนามนาม

ประกอบดวย โต ป�จจยเขามา สมพนธวา วเสสน

เชน ตโต (กาลโต) เปนตน

ตร,ตถ,ห,ธ,ธ,ห,ห,หญจน,ว เปน

เครองหมายสตตมวภตตแปลตามสตตม แปลวา

ใน สมพนธวา วเสสน

ทา,ทาน,รห,ธนา,ทาจน,ชช,ชช เปน

เครองหมายสตตมวภตตลงในกาล แปลวา ใน

สมพนธวา กาลสตตม

จบหลกสมพนธ


บรรณานกรม

กรมพระยาวชรญาณวโรรส, สมเดจพระมหาสมณเจา. บาลไวยากรณ วจวภาคภาคท๒นามและอพยยศพท. นครปฐม: โรงพมพมหามกฏ- ราชวทยาลย, ๒๕๔๗.

____. บาลไวยากรณวจวภาคภาคท๒อาขยาตและกตก. นครปฐม: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๗.

____. บาลไวยากรณวจวภาคภาคท๒สมาสและตทธต.นครปฐม: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๗.

____. บาลไวยากรณวจวภาคภาคท๑สมญญาภธานและสนธ. นครปฐม: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๗.

นยม อตตโม, พระมหา. บนทกบทเรยนบาลไวยากรณ.ขอนแกน: บรษท คลงนานาธรรม จากด, ๒๕๔๗.

นยม อตตโม, พระมหา. ม.ป.ป. หลกสตรยอบาล-ไวยากณ.กรงเทพฯ : โรงพมพเลยงเชยง.

พระเทพปรยตสธ (วรวทย คงคป�โ� ป.ธ.๘). บนทก-บาลไวยากรณ. กรงเทพฯ: โรงพมพมหาจฬา- ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๕.

พระเทพปริยัติโมลี (สุทัศน์ ป.ธ.๙...

Documents