คณะกรรมาธการแมนำโขง2553

รายงานสถานการณลมแมนำโขง: 2553บทสรปสถานการณสำนกงานเลขาธการคณะกรรมาธการแมนำโขงนครหลวงเวยงจนทน

ISBN 978-993-2080-58-8

© คณะกรรมาธการแมนำโขงตไปรษณย6101

หนวย18บานสฐานเหนออำเภอศรโคตรบองนครหลวงเวยงจนทน0100สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว

อเมลลmrcs@mrcmekong.org

www.mrcmekong.org

ออกแบบโดยSilkworm Books • www.silkwormbooks.com

พมพทโรงพมพโอ.เอส.พรนตงเฮาสกรงเทพฯ

บทสรปสถานการณเลมนตพมพเปนภาษาองกฤษขแมรลาวไทยและเวยดนาม

แหลงทมาของขอมลในบทสรปสถานการณมาจากรายงานฉบบสมบรณแปลโดยวรลกษณโกษากลวเทศศรเนตรสขทวสวรรณชยรบ

สำหรบขอมลเพมเตมกรณาตดตอทmrcs@mrcmekong.org

ทานสามารถดาวนโหลดรายงานสถานการณลมแมนำโขงเลมนและบทสรปไดฟรจากเวบไซตของคณะกรรมาธการฯท

www.mrcmekong.org

ประเทศสมาชกเรองทรพยากรลมแมนำโขงทมอยมหาศาลซงจะสามารถชวยใหมขอมลอยางครบถวนเมอมการวางแผนกลยทธดานเศรษฐกจและจะชวยใหหาแนวทางแกปญหาเรองความยากจนไดงายขน

เฉกเชนกบการพฒนาลมนำอนๆการตดสนใจโดยทมขอมลครบถวนนนมความสำคญทสดโดยเฉพาะอยางยงเมอเปนเรองเกยวกบประเภทของการพฒนาทกอใหเกดขอถกเถยงกนมากเชนแผนการสรางเขอนบนแมนำโขงสายหลกรายงานฯนมขอมลสำคญทจะมสวนชวยในการหารอระหวางประเทศสมาชกโดยใหขอมลเพมเตมจากบทวเคราะหอนๆของคณะกรรมาธการฯเรองโอกาสและความเสยงทเกยวกบภาพจำลองของการพฒนาตางๆในอนาคต

รายงานฯนยงใหขอมลสรปเรองความทาทายบางประการทตองการความรวมมออยางใกลชดระหวางประเทศสมาชกในการตดตามตรวจสอบการวจยและความรวมมอในการจดการทจำเปนในอกไมกปขางหนาหลายๆประเดนกไดกลายเปนสวนหนงของงานหลกของคณะกรรมาธการฯไปแลวซงขาพเจาเองมความมนใจวาการทเรองสำคญเหลานไดรบการเนนยำในรายงานฯจะชวยขบเคลอนใหเรองเหลานเปนทสนใจตอสาธารณะตอไป

คณะกรรมาธการฯกำลงทำงานรวมกบประเทศสมาชกในการจดทำกลยทธการพฒนาลมนำโดยใชการบรหารจดการลมนำแบบบรณาการซงถอเปนสวนหนงของการขานรบความทาทายทเกดขนกบทรพยากรนำกลยทธฯนจะแลวเสรจในปน

วถชวตของประชากรนบลานคนขนอยกบการจดการลมนำอยางรอบคอบดวยใจเปดกวางและมความโปรงใสสดทายนขาพเจามนใจวารายงานสถานการณลมแมนำโขง2553นจะเปนเอกสารทมคาและเปนประโยชนตอการวางแผนกลยทธของลมนำแมโขงในอกหลายๆปขางหนาและจะมสวนสำคญตอนโยบายดานทรพยากรนำและสงแวดลอมตอไป

เจเรมเบรดเจาหนาทบรหารสงสด

สาสนจากเจาหนาทบรหารสงสด

ถงแมวาการเตบโตทางเศรษฐกจในพนทลมแมนำโขงตอนลางจะทำใหความเปนอยและมาตรฐาน

การครองชพของประชากร 60 ลานคนทอาศยอยในภมภาคนดขนอยางเหนไดชดในชวงไมกปทผานมาแตยงมประชากรอกเปนจำนวนมากทยงยากจนและวถชวตรวมทงความมนคงทางอาหารของประชากรเหลานนสวนใหญแลวมความเกยวเนองเปนอยางมากกบแมนำโขงและทรพยากรของแมนำ

คณะกรรมาธการแมนำโขงกอตงในปพ.ศ.2538โดยมบทบาททชวยใหรฐบาลของประเทศในลมแมนำโขงตอนลาง(กมพชาลาวไทยและเวยดนาม)สามารถจดการนำแมนำและทรพยากรไดอยางยงยนและสามารถใชทรพยากรเหลานเพอชวยใหประชากรหลดพนจากความยากจนการทผมอำนาจตดสนใจไดรบขอมลเรองทรพยากรแมนำโขงทเทยงตรงและทนตอสถานการณและมความเขาใจอยางถองแทถงผลกระทบของการพฒนาทรพยากรทมตอเศรษฐกจ สงแวดลอม และประชากรนนมความสำคญอยางทสดและเพอเปนการสนบสนนประเดนทกลาวมาแลวนคณะกรรมาธการฯไดจดพมพรายงานสถานการณลมแมนำโขง2553ขนและบทสรปสถานการณนชใหเหนขอเทจจรงตางๆทระบไวในรายงานฯ

รายงานสถานการณลมแมนำโขงฉบบทสองนอธบายเกยวกบสถานการณของการประมงปาไมการเกษตรพลงงานนำคณภาพของนำพนทชมนำการเดนเรอการคาการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศและการจดการนำทวมในพนทลมแมนำโขงตอนลางรวมทงความสมพนธและความเชอมโยงของเรองตางๆเหลานรายงานฯนยงใหขอมลเรองความอดมสมบรณของนเวศวทยาแมนำโขงโดยชใหเหนการปรบตวตอแรงกดดนและการคกคามตางๆทเกดขนและยงแสดงใหเหนประเดนดานการพฒนาททาทายเชนการพฒนาพลงงานนำรปแบบการใชทดนทเปลยนแปลงไปรวมถงการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศซงจะมการตดตามตรวจสอบประเดนเหลานและรายงานในรายงานสถานการณลมแมนำโขงฉบบตอๆไป

ความเขาใจในสถานการณทรพยากรนำในลมแมนำโขงชวยเพมมมมองเรองความเสยงทอาจเกดขนตอประชากรและสงมชวตเพอเปนขอมลเพมเตมใหแกรฐบาลของ

4

ภาพรวม

6ในลาวสำหรบไทยไมมการเปลยนแปลงและในเวยดนามเพมขนรอยละ 10

มาตรฐานการครองชพโดยทวไปนนดขนแตประชากรสวนใหญในชนบทกยงยากจนอยมากดชนชวดการพฒนาประชากรซงเปนการวดแนวโนมการพฒนาโดยใชตวชวดเชนการมอายทยนยาวความรและมาตรฐานการดำรงชวตลวนมการพฒนาดขนในทกประเทศสมาชกประเทศไทยมดชนชวดการพฒนาประชากรสงกวาคาเฉลยของประเทศในทวปเอเชยเลกนอยดชนฯของประเทศเวยดนามอยใกลเคยงกบคาเฉลยในขณะทดชนฯของประเทศลาวและกมพชานนตำกวา

ชวตความเปนอยและความมนคงทางอาหารของประชากรสวนใหญในลมแมนำโขงตอนลางผกพนอยกบแมนำโขงและเสนทางของสายนำ แมนำโขงเปนแหลงในการจบปลาและสตวนำประเภทอนๆทงเพอเปนอาหารและเพอเปนการหารายไดเปนแหลงนำเพอใชในการเกษตรและเปนเสนทางคมนาคมขนสงสนคาไปสตลาดและดวยเหตเหลานทำใหพวกเขาเปนกลมทไดรบผลกระทบโดยตรงหากแมนำโขงและระบบนเวศของพนทชมนำเสอมโทรมลง

ลมแมนำโขงเปนแหลงกำเนดของระบบนเวศมากมายทกอใหเกดความหลากหลายทางชวภาพของทงพชและ

รายงานสถานการณลมแมนำโขงซงคณะกรรมาธการแมนำโขงจดทำขนนมเปาหมายทจะนำเสนอภาพรวม

สถานการณของลมแมนำโขงตอนลางในแงของประชากรวถการดำรงชวตรวมทงสงแวดลอมและเศรษฐกจผลการวจยและตดตามตรวจสอบหลงจากการจดทำรายงานสถานการณลมแมนำโขงฉบบแรกขนในป2546ใหขอมลเพอแสดงใหเหนภาพรวมและแนวโนมของตวชวดหลกตางๆและดวยขอมลเหลานรายงานกยงมงมองไปขางหนาโดยชความทาทายทสำคญทประเทศในกลมลมแมนำโขงตอนลางจะตองประสบในอนาคตอกดวย

การขยายตวของชมชนเมองเปนแนวโนมทเดนชดในทงสประเทศในกลมลมแมนำโขงตอนลางโดยเหนไดชดจากการอพยพยายถนฐานของประชากรจากชนบทเขาสเมองเพอแสวงหาโอกาสทดกวาในขณะทประชากรสวนใหญของประชากรทงหมดในลมแมนำโขงตอนลาง60ลานคนยงอาศยอยในชนบทแตอตราการเตบโตของจำนวนประชากรในชนบทกลบมแนวโนมทจะลดลงในทศวรรษหนาตวเลขนบงชวาจำนวนประชากรโดยทวไปเพมขนรอยละ8นบตงแตการสำรวจเรองนในปพ.ศ.2546(55ลานคน)แตขอมลนในแตละประเทศกมตวเลขทแตกตางกนสำหรบจำนวนประชากรลมแมนำโขงเพมขนถงรอยละ25ในกมพชาประมาณรอยละ

5

สตวและยงมพชและสตวชนดพนธใหมๆถกคนพบอยเสมอระบบนเวศพนทชมนำทำหนาทหลายประการเชนปองกนนำทวมและบำบดนำเสยมความพยายามศกษาชแจงถงมลคาทางเศรษฐกจของพนทชมนำเพอใหมลคาเหลานถกนบรวมเขาไปดวยเมอจะมการวางแผนพฒนา

การตดตามผลและการตรวจสอบตามลำนำของแมโขงไดแสดงใหเหนวาแมนำโขงมความสามารถในการรบมอกบความกดดนตางๆทเกดขนโดยนำมอมนษยในปจจบนไดคณภาพนำของแมนำโขงในพนทสวนใหญยงอยในเกณฑดยกเวนในพนทสามเหลยมปากแมนำทพบวามระดบของสารอาหารในปรมาณสงนาเปนหวงนำทวมชวงสนทเกดขนทกปนนชวยใหผลผลตการประมงยงคงมมากอยถงแมวามรายงานบางฉบบแสดงใหเหนวามการจบสตวนำไดในปรมาณทลดลงสวนอนาคตของปาไมในเขตลมนำนนคาดวาไมดนกเนองจากความตองการตดไมและใชพนทปาทเพมขนเปนเหตใหเกดการทำลายปาและความเสอมโทรมของพนทปา

ภาคการเกษตรเปนกจกรรมทมความสำคญมากทสดในลมแมนำโขงตอนลางและเปนภาคสวนทใชประโยชนจากนำมากทสดขาวจดเปนพชอาหารหลกของประชากรและเปนแหลงรายไดของประชากรในชนบทของลมนำโขงผลผลตขาวเพมมากขนในทกประเทศตงแตทศวรรษ1990

เนองจากการพฒนาเทคโนโลยและสดสวนทเพมมากขนของพนทชลประทาน

มการเดนเรอในลำนำโขงมากขนเรอยๆเนองจากแมนำโขงนนเปนเสนทางคมนาคมทางนำทสำคญยงตอตอการคาขายระหวางประเทศตลอดจนความนยมสงขนของภาคสวนการทองเทยวทางนำและในบางพนทกเปนเสนทางคมนาคมเพยงเสนทางเดยวหรอไมกเปนเสนทางคมนาคมทมประสทธภาพทสดซงสามารถใชสญจรไปมาไดเกอบทงป

การทมาตรฐานการครองชพพฒนาขนความตองการดานพลงงานกเพมขนดวยซงนบเปนโอกาสสำหรบการพฒนาไฟฟาพลงนำในลาวกมพชาและเวยดนาม

รฐบาลของประเทศตางๆในภมภาคกเรมตระหนกวาการพฒนาศกยภาพทางเศรษฐกจโดยใชประโยชนจากแมนำโขงอยางยงยนของทรพยากรแมนำโขงนนสามารถยกระดบความยากจนและคณภาพชวตไดแตโอกาสการพฒนานกตองสมดลและใหความสำคญตอการพจารณาผลกระทบทอาจเกดขนตอสงแวดลอมการประมงและวถชวตของประชากรควบคกนไปดวย

รายงานสถานการณลมแมนำโขงนเปนการรวบรวมองคความรเทาทมอยในปจจบนในชวงเวลาหนงเพอเปนขอมลพนฐานนำไปใชประโยชนแกรฐบาลผดแลทรพยากรและผมสวนเกยวของในทกภาคสวนในพนทลมแมนำโขง

6

ประชากรและความยากจนในพนทลมแมนำโขงตอนลาง

ประชากรหลายลานคนทอาศยอยในภมภาคตางๆในพนทลมแมนำโขงตอนลางพงพาแมนำโขงอยางมาก

ในเรองนำกนนำใชวถและการดำรงชวตรวมทงการจบสตวนำประเภทตางๆทงเพอการบรโภคและขายเพอเปนรายไดทงนยงมประชากรอยจำนวนมากทมความเปนอยยากจนสามารถเขาถงนำสะอาดและสาธารณปโภคไดอยางจำกดและยงตองเผชญกบความไมแนนอนของความเปนอยเชนการเกดนำทวมและภยธรรมชาตการทไมมทดนทำกนเปนของตนเองการไมมทอยอาศยและผลกระทบจากการลมสลายของเศรษฐกจโลกและดวยเหตนทำใหประชากรเหลานออนไหวเปราะบางอยางยงตอการททรพยากรของแมนำโขงลดนอยและเสอมโทรมลง

โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต (UNDP)จดใหประเทศในกลมลมแมนำโขงตอนลางอยในกลมประเทศทมดชนการพฒนามนษยอยในระดบกลางโดยคาดชนการพฒนามนษย(Human Development Index: HDI)มการทพฒนาดขนเรอยๆอยางคงทในชวงสองสามทศวรรษทผานมาแตอยางไรกตามภายใตดชนฯทดขนนกยงมการพฒนาทไมเทาเทยมกนทงภายในประเทศเองและระหวางประเทศสมาชก

ถงแมวาประเทศกมพชามการพฒนาทางเศรษฐกจทเตบโตขนอยางรวดเรวในชวงสองทศวรรษทผานมาประเทศกมพชากยงคงเปนหนงในประเทศทยากจนทสดในโลก โดยมประชากรรอยละ 35 ของประชากรทงประเทศมความเปนอยตำกวาเกณฑความยากจนแตถาเฉพาะในพนทชนบทแลวตวเลขนจะสงถงรอยละ80และถงแมวาเศรษฐกจของประเทศมการเตบโตขนเกษตรกรรมกยงเปนอาชพหลกของคนในประเทศถงรอยละ70ประมาณรอยละ35ของประชากรไมสามารถเขาถงแหลงนำทไดรบการปรบปรงสภาพแลวได

ในทำนองเดยวกนทประเทศลาวความยากจนกยงมอยทวไปมประชากรรอยละ33ของประชากรทงประเทศมความเปนอยตำกวาเกณฑของเสนความยากจนครงหนงของจำนวนครวเรอนไมมนำสะอาดใชและครงหนงของจำนวนหมบานทงประเทศไมมถนนทสามารถใชไดในชวงฤดฝนความยากจนสวนใหญกระจกตวอยในบรเวณทราบสงตอนใตใกลกบแนวชายแดนประเทศเวยดนามและพบอยางประปรายในหมบานบนภเขาแถบภาคเหนอแตพบเหนไดนอยในเขตเมองและบรเวณรอบๆเมองใหญและถงแมวาอายเฉลยของประชากรในลาวและกมพชาจะ

ดชนชวดดานการพฒนาประชากรในประเทศลมแมนำโขงตอนลาง(พ.ศ.2533–2550)

ดชนชวดดานการพฒนาประชากร

2533 2538 2543 2550

กมพชา - 0.540 0.547 0.593

ลาว 0.478 0.524 0.563 0.619

ไทย 0.712 0.745 0.761 0.783

เวยดนาม 0.590 0.672 0.711 0.725

คาเฉลยของทวปเอเชย 0.724

7

ยงตำกวาคาเฉลยของอายประชากรของทวปเอเชยซงอยท69ปแตชวงอายเฉลยของประชากรทงสองประเทศนนกเพมสงขนในไมกปทผานมาโดยเฉพาะอยางยงในประเทศลาวทประชากรมอายยนขนโดยเพมจากอาย54ปในปพ.ศ.2543เปน64ปในพ.ศ.2550

สขภาพของเดกในประเทศกมพชาและลาวนนถงแมจะพฒนาขนแลวแตกยงอยในระดบทไมดอตราการตายของทารกในชวงปพ.ศ.2543–2549ในประเทศกมพชาลดลงจาก88คนเหลอ65คนตออตราการเกดมชพ1,000คนสวนในประเทศลาวลดลงจาก92คนเหลอ59คนแตอตราการตายของทารกทลดลงแลวนกยงสงกวาคาเฉลยอตราการตายของทารกในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตซงเทากบ27คนตออตราการเกดมชพ1,000คนในประเทศกมพชารอยละ36ของเดกอายตำกวา5ขวบมนำหนกตำกวาเกณฑ

ในไทยและเวยดนามนน อตราการพฒนาอยในระดบสงโดยเฉพาะประเทศไทยไดบรรลเปาหมายการพฒนาแหงสหสวรรษThe Millennium Development Goals(MDGs)ทงเกาหวขอกอนทจะถงปกำหนดในปพ.ศ.2558อตราสวนของประชากรทมรายไดตำกวาเกณฑความยากจนลดลงจากรอยละ27ในปพ.ศ.2533เหลอเพยงรอยละ12ในปพ.ศ.2547

ประเทศเวยดนามมความกาวหนาเปนอยางสงในการเอาชนะความยากจนโดยเหนไดจากอตราประชากรมรายไดตำกวาเกณฑความยากจนทสงถงรอยละ75 ในปพ.ศ.2533นนลดลงเหลอเพยงรอยละ16ในปพ.ศ.2549

แตชองวางความไมเทาเทยมกนทางรายไดและสงคมกยงคงมอยความแตกตางนเกดขนระหวางประชากรในชนบทและในเมองในชนบทมความยากจนรอยละ45 แตในเมองมเพยงรอยละ18 และชนพนเมองกลมนอยเปนกลมทแทบจะไมไดรบประโยชนจากการพฒนาของประเทศในชวงทศวรรษทผานมาเอาเลยโดยเฉพาะอยางยงกลมทอาศยอยในเขตชนบททมาตรฐานการครองชพมการพฒนาในอตราทตำมาก

บรเวณสามเหลยมปากแมนำโขงในเวยดนามเปนพนททมการทำเกษตรกรรมหนาแนนทสดมประชากรอาศยอยถง17ลานคน(คดเปนรอยละ21 ของประชากรเวยดนามทงประเทศ)และพนทนไดกลายเปนพนทเกษตรกรรมทสำคญทสดของประเทศโดยมผลผลตทางการเกษตรสงถงกวารอยละ50ของผลผลตทงประเทศและอกกวารอยละ60ของผลผลตดานการประมง

8

วถชวตพงพาความสมบรณของลมนำ

ความหลากหลายของระบบนเวศในลมแมนำโขงเปนรากฐานของความเปนอยหลายรปแบบเปนแหลง

อาหารของประชากรชนบทสวนใหญทอาศยอยในพนทลมแมนำโดยเฉพาะพนทนาทมนำทวมถงนอกจากจะเปนแหลงผลตขาวทสำคญแลวยงเปนแหลงจบปลา

ทใหทงอาหารและรายไดเสรมสำหรบประชากรในชนบททวทงลมนำพนทปาขนาดใหญในภมภาคลมแมนำโขงมความหลากหลายทางชวภาพทมลกษณะพเศษเฉพาะซงประชากรทอาศยอยในพนทไดใชประโยชนจากการหาฟนและทรพยากรตางๆจากปาอกหลายประเภท

รากฐานของเกษตรกรรมคอดนแมนำทอดมสมบรณ

เกษตรกรรมเปนกจกรรมทางเศรษฐกจทสำคญทสดในพนทลมแมนำโขงตอนลางพนทมากกวา10ลานเฮคตาร(62.5ลานไร)เปนพนทปลกขาวซงเปนอาหารหลกของประชากรในภมภาคนในบรเวณสามเหลยมปากแมนำซงเปนพนททใหผลผลตมากทสดชาวนาสามารถปลกขาวไดถงปละ3ครงผลผลตนนอยระหวาง1ถงมากกวา5ตนตอเฮคตารในปพ.ศ.2548พนทลมแมนำโขงตอนลางสามารถผลตขาวได33.8ลานตนและกวาครงเปนผลผลตจากประเทศเวยดนามและสำหรบกวาครงของประชากรในพนทชนบทตามแนวแมนำโขงเงนทไดจากการขายขาวถอเปนรายไดหลกของประชากรกลมนดวย

ผลผลตขาวของทกประเทศในลมแมนำโขงตอนลางเพมสงขนประมาณรอยละ3ตอปนบตงแตปพ.ศ.2533การปลกขาวในประเทศกมพชาทงนาปและนาปรงใหผลผลตเพมขนสวนในประเทศลาวขาวสวนใหญเปน

ผลผลตจากการปลกขาวในชวงฤดฝนในพนทราบตำและมแนวโนมทจะมการขยายตวมากขนของการปลกขาวในลกษณะนสวนผลผลตจากพนทราบสงซงสวนใหญเปนลกษณะการทำไรหมนเวยนมแนวโนมตำลงทสามเหลยมปากแมนำประเทศเวยดนามถงแมวาพนทการเกษตรจะลดลงในชวงสองทศวรรษทผานมาแตความสามารถในการผลตกลบสงขนซงกสงผลใหปรมาณผลผลตสงขนดวยอยางไรกตามความสามารถในการผลตทสงขนนมความเกยวโยงกบการใชยาฆาแมลงอยางหนกและมผลทำใหพนททำนานนไมปลอดภยสำหรบการประมงอกตอไปสวนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยพนทเกษตรกรรมมากกวารอยละ80ใชสำหรบการปลกขาวหรออาจเปนการปลกขาวรวมกบพชทเตบโตไดดในพนทสงพนทเกษตรกรรมของประเทศไทยนลดลงเลกนอยในชวงปพ.ศ.2543–2548

9

การปลกขาวจะยงคงเปนกจกรรมหลกทางเกษตรกรรมในพนทลมแมนำโขงตอนลางไปอกหลายทศวรรษ มการคาดการณวา ในอก 20 ปขางหนาประสทธภาพในการผลตกจะถกพฒนาขนเพอใหทนตอการเตบโตของจำนวนประชากรโดยผลผลตทมากขนนนจะมาจากการขยายตวของพนททมการชลประทานและการเพมผลผลตตอพนทใหสงขน

ในพนทลมแมนำโขงตอนลางการชลประทานเปนภาคสวนทมการใชนำเปนจำนวนมากทสดคดเปนปรมาตรประมาณปละ41.8พนลานลกบาศกเมตรกวาครงของจำนวนนถกใชทบรเวณสามเหลยมปากแมนำในประเทศเวยดนามและตามมาโดยประเทศไทยลาวและกมพชานบตงแตปพ.ศ.2533พนทชลประทานไดเพมขนทละนอยในทงสประเทศสมาชกการประเมนการชลประทานในพนทลมแมนำโขงตอนลางเมอไมนานมานพบวามโครงการชลประทานอยมากถง15,000โครงการโดยมทงขนาดเลกและขนาดใหญและมทงแบบการใชระบบแรงโนมถวงและแบบการใชระบบปม

พนทในการทำนานนนอกเหนอจากการปลกขาวแลวยงใหประโยชนอกหลายประการเชนเปนแหลงทอยของปลาและสตวนำทหลากหลายเชนหอยกงกบซงถอเปนแหลงอาหารทสำคญนอกจากนพนทนายงมบทบาททสำคญในการบรรเทาสภาวะนำทวมอกดวย

แนวโนมการเปลยนแปลงทสำคญของภาคเกษตรกรรมคอการขยายตวของการทำสวนยางและปลกพชพลงงานซงมสาเหตสวนหนงมาจากราคาเชอเพลงทสงขนการขยายตวของอปสงคของพลงงานจากพช(biofuels)รวมทงการสงออกพชพลงงานนไปยงตลาดในประเทศเพอนบานอกดวยการขยายตวของภาคการเกษตรเปนปจจยหลกทอาจทำใหเกดการทำลายปาและความหลากหลายทางชวภาพในพนทลมแมนำโขงตอนลางในชวงเวลาไมนานมานเมอเทยบกบการทำไมการถางปาเพอทำการเกษตรมผลกระทบตอพนทปาไมในอตราทสงกวา

10

20 –

18 –

16 –

14 –

12 –

10 –

8 –

6 –

4 –

2 –

0 –

Are

a (m

illio

ns h

a)

l l l l l Cambodia Lao PDR Thailand Viet Nam

199020002005

พนท

(พนเฮค

ตาร)

กมพชา ลาว ไทย เวยดนาม

ปาคอหวใจในการจดการลมนำอยางยงยน

การพฒนาเศรษฐกจทงในระดบโลกและระดบประเทศเปนปจจยกดดนสำคญทสงผลกระทบตอพนทปาใน

ประเทศลมแมนำโขงตอนลางการเตบโตของจำนวนประชากร การพฒนาทเพมขน และผลกระทบดานนโยบายลวนมอทธพลตอพนทปาทงนน

พนทปาในประเทศลมแมนำโขงตอนลางมพนทรวม54ลานเฮคตารหรอคดเปนเปนรอยละ43ของพนททงหมดถงแมวาพนทปาทถกกนไวเปนพนทปาสงวนจะสงขนถงหนงในสามในระหวางปพ.ศ.2533–2548โดยเปนผลมาจากนโยบายอนรกษปาพรอมทงมาตรการตางๆทสงเสรมใหมการปลกปาทดแทนแตพนทของปาดงเดม(ไมเคยถกรบกวน)ในภมภาคนกยงลดลงอยางตอเนองอกทงคณภาพของพนทปากเสอมโทรมลง เนองจากพนทปาดงเดมถกเปลยนไปเปนพนทปารนทสอง(คอมการปลกทดแทนขนใหม)และการปลกพชเชงเดยวมการขยายตวมากขน

พนทปาในลมแมนำโขงตอนลาง

ในชวงพ.ศ.2533–2548ประเทศเวยดนามสญเสยพนทปาดงเดมไปถงรอยละ10ตอปในขณะทประเทศกมพชาสญเสยไปรอยละ6ตอปการเปลยนแปลงในเรองของทรพยากรปาไมนทประเทศไทยและเวยดนามมรปแบบการเปลยนแปลงทแตกตางออกไปจากของในประเทศลาวและกมพชาในประเทศเวยดนามถงแมวาความตองการใชทรพยากรปาไมยงมอยสงมากแตการดำเนนโครงการปลกปาอยางจรงจงกสงผลใหมพนทปาโดยรวมมากขนอตสาหกรรมการผลตเฟอรนเจอรมการขยายตวซงเปนผลมาจากการเตบโตทางเศรษฐกจโดยรวมของประเทศสวนในประเทศไทยการผลตกระดาษนนเพมสงขนถงเทาตวในชวง10ปทผานมา

สำหรบประเทศไทยนนพนทปายงคงลดลงแตในอตราทนอยลงทงนเนองมาจากการดำเนนมาตรการปองกนปาในชวงสองทศวรรษทผานมาการปลกสวนปาสกและไมทใชทำเยอกระดาษซงถอเปนสวนหนงของทรพยากรปาของประเทศมการเตบโตอยางตอเนองโดยนบรวมพนทสวนปาคมครองประเภทนได1.1ลานเฮคตาร(ตวอยางเชนการปลกสวนปาเพออนรกษดนและทรพยากรนำ)

การพฒนาดานปาไมในประเทศลาวและกมพชายงอยในระยะเรมตนทประเทศกมพชาการขยายตวของปาปลกยงนอยและอตราการทำลายปาธรรมชาตยงอยในอตราทสงสวนในประเทศลาวถงแมวาอตราการปลกปาเรมเพมสงขนเรอยๆแตพนทปาปลกประเภทนยงถอวามอยนอย

11

ถาอตราการทำลายปายงคงดำเนนไปในระดบเดยวกบชวงปพ.ศ.2543–2548ประเทศกมพชาจะสญเสยพนทปาไปอก2.7ลานเฮคตารภายในปพ.ศ.2563สวนในประเทศลาวและไทยจะเสยพนทปาไป1.1ลานเฮคตารและ800,000เฮคตารตามลำดบแตประเทศเวยดนามจะสามารถเพมพนทปาได4.4ลานเฮคตารซงสวนใหญจะมาจากการปลกปา

ในประเทศลาวกมพชาและเวยดนามความหลากหลายทางชวภาพและทรพยากรกำลงถกคกคามอยางหนกในพนทปาไมคมครองทอยใกลกบพนททพฒนาแลวการทำไมผลตภณทจากสตวปาและของปาถกเกบเกยวใชประโยชนอยางมากเกนไปเปนเหตใหทอยอาศยและสงแวดลอมถกทำลายและสงผลกระทบตอการดำรงชวตของประชากรในทองถน

ไฟปาและการทำไมอยางมากเปนตนเหตสำคญของการสญเสยพนทปาและถอเปนการคกคามทอนตรายตอความสมดลและมนคงของระบบนเวศเกษตรกรสวนหนงใชไฟแทนการถางเพอกระตนการงอกใหมของพช

และมการกอไฟขนาดยอมเผาเศษไมในปาเพอลดปรมาณเชอไฟจากไมในปาแตไฟขนาดยอมทไมมการควบคมเหลานขยายวงกวางทำความเสยหายนอกจากนการตดถนนผานพนทปาทเพมขนในหลายๆพนทเปนผลใหมนษยสามารถบกรกเขาถงพนทซงเดมเคยอยหางไกลและเปนผลใหมแนวโนมการเกดไฟปาถขนเรอยๆในอนาคตหากไมมการควบคมทดกจะทำใหผนปาเสอมโทรมลงอยางรวดเรว

ปาถอเปนแหลงรายไดสำคญสำหรบประชากรหลายพนคนของพนทลมแมนำโขงตอนลางซงเลยงชพโดยการหาของปาและผลตผลจากปาเชนหวายไมไผพชสมนไพรและนำมนหอมระเหยและในยามทขาดแคลนประชากรกลมนกไดพงพาปาเพอการดำรงชพของปาบางประเภทมการพฒนาระบบการผลตและเกบใชอยางยงยนแตบางประเภทเชนหวายกลบมการตดโดยไมมการควบคมในหลายๆพนทซงกอใหเกดความเสยหายตออตสาหกรรมทมคานเปนอยางมาก

12

การประมงทใหญทสดในโลกเลยงทงลมนำ

การประมงนำจดในแมนำโขงเปนการประมงนำจดทใหญทสดแหลงหนงของโลกในป2551มผลผลต

รวมประมาณ3.9ลานตนคดเปนจากการจบ1.9ลานตนและจากการเลยงอก2ลานตนหากคดเปนมลคาทางเศรษฐกจแลวกจะสงถงประมาณปละ3.9–7.0พนลานดอลลารสหรฐ และนยงไมนบรวมถงการประมงเพอการยงชพของประชากรอกหลายลานคนทอาศยอยในลมแมนำโขง ซงเพยงหาปลาเพอเปนอาหารเทานน การประมงในแมนำโขงยงมสวนชวยกจการตางๆอกหลายหมนแหงตงแตรานอาหารเพงขายอาหารกจการการตอเรอ ไปจนถงผขายเครองมอการประมง

มลคาทางเศรษฐกจของการประมงในแมนำโขงจดเปนพนฐานสำคญของเศรษฐกจครวเรอนทประเทศลาวประชากรกวาครงทำการประมงซงกอใหเกดรายไดถงรอยละ20ของรายไดครวเรอนโดยรวมโดยเฉพาะอยางยงในทภาคใตของประเทศทการประมงมความสำคญมากครวเรอนรอยละ80ทำการประมงเงนทไดจากการประมงนกถกนำไปซอเมลดพนธขาวในชวงปลายของฤดแลงและนอกจากคณคาทางเศรษฐกจของการประมงแลวการประมงยงมคณคาทชวยใหประชากรกลมนมความมนคงทางอาหารและโภชนาการ

การประมงในแมนำโขงมความสำคญมากสามารถเลยงประชากรในลมนำโขงปลาเปนแหลงทมาของโปรตนจากสตวและวตามนและแรธาตทสำคญประชากรเหลานบรโภคปลาและสตวนำจากแมนำโขงสงถงปละ41–51 กโลกรมตอคนซงนบวาเปนอตราการบรโภคทสงมากของโลก

การประมงในพนทลมแมนำโขงตอนลางสวนใหญเปนการทำประมงพนบานขนาดเลกชาวประมงในลมแมนำนแจงวาสามารถจบปลาไดนอยลงเรอยๆขนาดของปลาทจบไดโดยเฉลยกมขนาดทเลกลงรวมทงปลาขนาดใหญชนดทกนเนอเปนอาหารกจบไดในปรมาณทลดลงการเฝาตดตามปรมาณของปลาในโตนเลสาปทจบไดโดยใชโตงในชวงเวลา12ปทผานมานนแสดงใหเหนวาปรมาณปลาทจบไดนนไมไดลดลงเลยแตมสงบอกเหตของการจบปลามากเกนไปซงกคอการทปลากนเนอขนาดใหญถกจบไดนอยลงและพนธปลาขนาดเลกถกจบไดมากขน

ประมาณการการบรโภคผลผลตจากการประมงในลมแมนำโขงตอนลาง(2551)

ประเทศ

การประมงนำจด

ผลตภ

ณท

อาหา

รทะเล2

รวมปลา

สตวน

ำ

ประเภท

อน1

ปลาแ

ละสต

วนำ

ประเภท

อนกมพชา 555 121 676 13 689

ลาว 185 45 230 3 232

ไทย 740 196 937 134 1070

เวยดนาม 746 173 920 140 1059

รวม 2217 535 2752 294 3045

1 สตวนำอนๆ2ปลาและสตวทะเลทนำเขามาขายในตลาดของประเทศลมนำโขงตอนลาง

13

1,600,000 –

1,400,000 –

1,200,000 –

1,000,000 –

800,000 –

600,000 –

400,000 –

200,000 –

0 –

Prod

uctio

n (t

onne

s/ye

ar)

l l l l l l l l l l 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Brackish culture Freshwater culture Inland commercial capture

ปรมา

ณ(ต

น/ป)

■ การเลยงปลานำกรอย■การเลยงปลานำจด■ การประมงนำจดเพอการคา

ผลการศกษาการประมงเพอการคาตลอดลำนำแมโขงในชวงระยะเวลา3ปแสดงใหเหนวาฤดกาลไมมผลตอปรมาณของปลาทจบไดแตกลบขนอยกบปรากฏการณการอพยพของปลาซงเกยวเนองกบระดบนำและการไหลของนำในแมนำ

การมวงจรนำทวมตามฤดกาลของแมนำโขงชวยทำใหสถานการณการประมงไมเลวรายเกนไปนกเนองจากปลาวางไขและลกปลาจำนวนมากใชประโยชนจากพนทนำทวมขนาดใหญทมอยทวไปในลมแมนำโขงอยางไรกตามการเปลยนแปลงตางๆเชนการกอสรางเขอนการสรางทำนบจบปลาและสงกอสรางอนๆการชะลอนำเพอวตถประสงคอนการถางพนทปาทถกนำทวมการทำลายปารอบพนทอางเกบนำและมลภาวะในแตละพนทตางกเปนปจจยททำใหปรมาณปลาทจบไดนนลดลงทงสน

การทมนำทวมนนมประโยชนหลายประการมบทบาทชวยกระตนใหปลาวางไข ทำใหสามารถเขาถงพนททถกนำทวม ปลาจงสามารถอพยพไปมาระหวางพนททปกตแลวอยแยกจากกนได และเหตเหลานแสดงใหเหนถงความสำคญทจะตองอนรกษลกษณะอนหลากหลายทางอทกวทยาของแมนำเอาไวทงภายในปและระหวางปเพอรกษาระดบปรมาณปลาทยงมอยมากใหยงยน

สดสวนใหญของประชากรปลาแมนำโขงทจบไดทงหมดนนเปนปลาอพยพยายถนซงพนธปลาเหลานมความเสยงทจะไดรบผลกระทบจาการสรางเขอนตางๆบนแมนำสายประธานทวางแผนอยผลผลตปลาทอาจ

ลดลงอยางมากนนจะสรางผลกระทบอยางใหญหลวงตอทงเศรษฐกจและสงคมทวทงภมภาค

ถงแมวาปรมาณของปลาทถกจบตามธรรมชาตจะมากกวาปรมาณปลาเลยงแตการเลยงปลากมความสำคญมากขนเรอยๆการขยายตวของอตสาหกรรมเพาะเลยงสตวนำนนถอเปนปรากฏการณทนาทงผลผลตรวมในปพ.ศ.2551สงถง1.6ลานตนนบเปนกวาหาเทาของผลผลตในป2543ปลาทขายสวนใหญตามเมองตางๆในประเทศไทยและลาวเปนปลานำจดซงไดมาจากการเลยงโดยเฉพาะอยางยงการเพาะเลยงปลานลปลาสวายและกงมการสงออกสนคาเพาะเลยงสตวนำสงถงปละ1ลานตน

ปรมาณปลาจากลมแมนำโขงในประเทศเวยดนามไมรวมการทำประมงขนาดเลก

14

คณภาพนำและพนทชมนำปจจยรายงานสภาพทด

ความอดมสมบรณของแมนำขนอยกบปจจยหลายประการซงรวมถงคณภาพของนำการไหลของนำ

ในแมนำและสภาพแวดลอมการผนแปรของแมนำซงเกดขนประจำทกปนนเปนตวกระตนสำคญทชวยใหแมนำโขงและพนทชมนำทเชอมโยงกบแมนำโขงนนยงคงมความอดมสงสรางถนทอยและแหลงอาหารทสำคญ

และหลากหลายอยางยงตอพชและสตวและเมอมการพฒนาลมแมนำโขงมากขนเรอยๆกมความจำเปนอยางยงทจะตองคอยตดตามเฝาสงเกตผลกระทบทอาจเกดขนตอคณภาพของนำความหลายหลายทางชวภาพทมลกษณะเฉพาะและพนทชมนำทเกยวของ

คณภาพของนำ

การตดตามตรวจสอบททำเปนประจำมาตงแตปพ.ศ.2528แสดงใหเหนวาคณภาพของนำในแมนำโขงนนมคณภาพโดยรวมทดยกเวนในพนททอยใกลเมองพนทเกษตรกรรมหรอพนทเพาะเลยงสตวนำคณภาพของนำทสถานตดตามเฝาสงเกตในบรเวณลำนำสายประธานทกสถานมธาตอาหารตำยกเวนในบางสถานฯทตงอยในดนดอนสามเหลยมแมนำโขง ซงมธาตอาหารบางชนดคอนขางสง เนองมาจากการทบรเวณเหลานนมประชากรอาศยอยหนาแนนและมการทำเกษตรกรรมมาก คาฟอสฟอรสและไนโตรเจนของนำในบรเวณดนดอนสามเหลยมปากแมนำมแนวโนมทจะเพมสงขนซงหมายความวาคณภาพของนำเรมเสอมโทรมลงความเขมขนของแอมโมเนยในลำนำทงสายมคานอยเมอเปรยบเทยบกบคามาตรฐานของทกประเทศในลมนำแตกมคา

สงขนอยางเหนไดชดในชวงปพ.ศ.2543–2551 โดยเฉพาะทตอนบนของลมนำใกลกบบรเวณทมการบรรจบกบลำนำสาขาบรเวณนครเวยงจนทนและทในประเทศกมพชาบรเวณแมนำบาสสก

สำหรบคณภาพนำเพอการอนรกษสตวนำนน ณสถานตดตามเฝาสงเกตในบรเวณลำนำสายประธานทกสถานในชวงปพ.ศ.2543–2551คณภาพนำจดอยในระดบดเยยมแตอยางไรกตามคณภาพนำในลำนำสาขาอยในระดบทพอใชเทานนซงกหมายความวาสตวบางพนธอาจกำลงถกคกคามหรอกำลงออนแอลงและชใหเหนถงผลกระทบของการพฒนาภาคการเกษตรการใชปยและการขยายตวของชมชนเมอง

การตดตามตรวจสอบคณภาพนำสามารถบอกถงสถานะของสภาพแวดลอมทสงมชวตอาศยอยแตกไม

15

สามารถบอกไดวาภาวะสขภาพของสงมชวตเหลานนเปนอยางไรการตดตามตรวจสอบทางชวภาพคอการตดตามตรวจสอบสขภาพกลมหลกของสงมชวตสามารถใชในการตรวจสอบสถานะระบบนเวศของแมนำไดอกทางหนงจากการใชเวลากวา5ปในการตดตามตรวจสอบมากกวา60สถานครอบคลมสภาพแวดลอมตางๆผลทไดรบจากการตดตามตรวจสอบทางชวภาพแสดงใหเหนวาแมนำสายประธานโดยรวมของลมแมนำโขงตอนลางยงไมไดรบผลกระทบมากนกจากการพฒนาแหลงนำหรอจากการทงของเสยลงสแมนำถงแมวาในบางพนทกเรมแสดงสญญาณของภาวะกดดนบางแลว

การศกษาลาสดในสามเหลยมปากแมนำโขงสามารถระบไดวามสารมลพษทตกคางยาวนานในตะกอนและสงมชวตในนำ(ไฟโตแพลงตอนสตวนำทมเปลอกแขงและปลา)และสารพษนมาจากดดทเปนหลก

มการตรวจพบวามสารโลหะหนกเพมขนอยางมากในบรเวณทมการคมนาคมทางเรอหนาแนนหรอบรเวณทมประชากรอาศยอยมากโดยเฉพาะอยางยงในบรเวณปลายนำจากกรงพนมเปญและในบรเวณสามเหลยมปากแมนำโขง

การพฒนาอตสาหกรรมในลมแมนำโขงตอนลางนนถอวายงอยในระดบเรมตนถงแมวาจะมการเตบโตคอนขางรวดเรวคาดวาความตองการใชนำในการอตสาหกรรมจะเพมสงขนอยางเหนไดชดในทศวรรษหนาสำหรบ

ประเทศในลมแมนำโขงตอนลางโดยเฉพาะอยางยงประเทศลาวและกมพชา

ในประเทศลมแมนำโขงตอนลางนนมลพษทางนำจากแหลงอตสาหกรรมสามารถพบเหนไดชดโดยเฉพาะในนครเวยงจนทนและกรงพนมเปญสามารถพบเหนไดบางในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยและบรเวณสามเหลยมปากแมนำโขงโดยทวไปแลวการบำบดนำเสยจากภาคอตสาหกรรมยงอยในระดบทตำและการจดการขยะพษจากอตสาหกรรมยงไมมประสทธภาพขณะนมลพษทางนำจากภาคอตสาหกรรมยงหนาแนนอยในบรเวณรอบๆโรงงานและบรเวณปลายนำของชมชนเมองหลกๆคาดวาปญหานจะเพมมากขนในอนาคตควบคกบการขยายตวของภาคอตสาหกรรม

16

พนทชมนำ

พนทชมนำมความสำคญอยางยงตอการดำเนนชวตของสรรพสตวทงหลายในลมนำรวมทงการพฒนาสงคมและเศรษฐกจของภมภาคตวแมนำโขงเองลำนำสาขาหวยทะเลสาบและหนองนำตางมบทบาทในการคำจนระบบนเวศทมลกษณะเฉพาะเชนแองนำลกวงปลาในแมนำโขงทราบรดสและปาโกงกาง

จากการศกษาเมอเรวๆนพบวาชาวชนบทใชประโยชนจากสตวและพชนานาชนดทหาไดในพนทชมนำในรอบ

ฤดกาลหนงๆของระบบนเวศนาขาวของประเทศกมพชาจนลาวและเวยดนามนนพบวาจบสตวและเกบพชตางๆไดมากมายปลา145ชนดสตวนำทมเปลอกแขง11 ชนดหอย15ชนดสตวเลอยคลาน13ชนดสตวครงบกครงนำ11ชนดแมลง11 ชนดและพชอก37ชนดสตวและพชเหลานสามารถเกบรวบรวมไดในสภาพพนททหลากหลายทงทเปนแหลงอาศยทถกนำทวมถาวรหรอถกนำทวมตามฤดกาลเชนแมนำทมนำไหลตลอดปแองนำหนองนำและปาบงปาทาม นอกจากการใชประโยชนโดยตรงของพนทชมนำทใชในการปลกขาวและการจบปลาแลวพนทเหลานกยงมประโยชนทางออมอกมากมายพนทชมนำทำหนาทกกเกบนำจากนำทวมซงนำทวมนจะเปนอนตรายอยางใหญหลวงในชวงฤดฝนอยางเชนโตนเลสาปในประเทศกมพชาจะขยายอาณาบรเวณของมนถงสหรอหาเทาในชวงฤดฝนถาโตนเลสาปไมสามารถกกเกบนำไดกรงพนมเปญกจะถกนำทวมทงเมองทกป

เมองใหญๆ หลายเมองในลมแมนำรวมทงนครหลวงเวยงจนทนและกรงพนมเปญปลอยนำเสยลงสพนทชมนำซงกเปนการบำบดนำเสยอยางมากกอนทนำจะไหลรวมกนลงสแมนำ

เนองจากพนทชมนำเกดขนในพนทรอยตอทมการเปลยนแปลงจากระบบนเวศนำซงคอยๆเปลยนไปเปนระบบนเวศบกดงนนความแตกตางเพยงเลกนอยของปรมาณชวงเวลาและระยะยาวของนำจะกอใหเกดการเปลยนแปลงอยางใหญหลวงตอธรรมชาตของพนทชมนำกระบวนการรวมทงพชและสตวทมลกษณะเฉพาะ

17

ความหลากหลายทางชวภาพสง

ลมแมนำโขงเปนหนงในพนททมความหลากหลายทางชวภาพทมากทสดแหงหนงของโลกและเปน

หนงในพนททถกคกคามมากทสดแหงหนงดวยระบบนเวศของพนทชมนำและระบบนเวศปาของลมแมนำโขงนเปนแหลงทอยอาศยของสตวและพชประจำถนทมลกษณะเฉพาะมากมายหลายชนดการประมาณการครงลาสดระบวาภมภาคนมพนธพชอย20,000ชนดสตวเลยงลกดวยนม430ชนดนก1,200ชนดสตวเลอยคลานและสตวครงบกครงนำ800ชนดพนธปลาอก850ชนดและพนธพชและสตวใหมๆ กยงถกคนพบอกเรอยๆอยางไรกตามการเพมขนของจำนวนประชากรและรปแบบของการบรโภคทเพมขนนนสรางแรงกดดนใหกบสงแวดลอม

แหลงทอยของนกทสำคญหลายแหงกเสอมโทรมลงเนองจากพนทชมนำนนแหงเหอดลงการแทะเลมของสตวมากไปการเกบดนพท(Peat Mining)การกอสรางอางเกบนำการใชสารกำจดศตรพชในการทำการเกษตรรวมทงการเสอมโทรมและทำใหเกดการแยกกนของระบบนเวศสวนการดำรงชพของนกเองกถกคกคามโดยการเกบและการลาไขนกของชาวบานเพอยงชพ

สวนพนธปลาในแมนำโขงนนรวมถงชนดพนธปลาขนาดใหญบางชนดมสญญาณใหเหนวาจำนวนปลาขนาดใหญกำลงเรมลดนอยลงรวมทงชนดทถกคกคามรนแรงเชนปลาบก(Pangasianodon gidas)การคกคามเกดขนตอพนธปลาขนาดใหญทยายถนนเกดจากการพฒนาโครงสรางพนฐานเชนการสรางเขอนซงกอใหเกดการเปลยนแปลงการไหลของนำตามธรรมชาตของแมนำและ

ปดกนเสนทางยายถนของปลาและเมอปลาไมสามารถอพยพขนลงตามลำนำแลวโอกาสทมนจะแพรพนธตามธรรมชาตกลดลงดวย

ทราบลมแมโขงตอนลางยงสามารถรกษาบางแหลงทอยใหอยในสภาพดงเดมสำหรบนกนำได โดยการทมนถกปองกนไวดวยชนของปาเตงรง พนทชมนำตามฤดกาลทงหญาและแหลงทอยตามแมนำโตนเลสาปมความสำคญตอนกนำขนาดใหญมากในปพ.ศ.2549 รฐบาลกมพชาไดจดสรรทดนทเปนทงหญากวา 258 ตารางกโลเมตรเพอปองกนแหลงนกนำอาศยนไมใหกลายเปนนาขาว

ถงแมวาแมนำโขงและลำนำสาขาจะยงชวยรกษาแหลงทอยอาศยรมนำและชมชนสองสามแหลงทยงคงสภาพเดมในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตพนทชมนำทเปนทอยของนกนำกถกมนษยรกลำไปสรางทพกอาศยและมการใชเรอยนตเพอการสญจรนอกจากนพนทชมนำและพนททงหญาบรเวณสามเหลยมปากแมนำโขงกถกคกคามโดยอตสาหกรรมเกษตรขนาดใหญ

ลมแมนำโขงเปนบานของสตวครงบกครงนำและสตวเลอยคลานบางพนธทมความพเศษแตกถกคกคามเผาพนธของพวกมนถกทำลายไปมากเตานำและเตาครงบกครงนำงและกงกาจำนวนมากถกลาเพอยงชพและถกจบเพอการคาเปนอาหารและยาตามตลาดทองถนทประเทศเวยดนามมการคาสตวเลอยคลานมากทสดและการจบสตวเลอยคลานเปนจำนวนมากนในหลายๆพนทไมมความยงยนและเปนการคกคามตอการดำรงเผาพนธของสตวบางชนดอกดวย

18

แมนำเชอมโยงการคาและคมนาคม

แมนำโขงถกใชเปนเสนทางคมนาคมของคนและสนคาระหวางเมองทตงอยตลอดลำนำทสำคญมาหลายพนปแลวและทกวนนเสนทางนกยงทวความสำคญในแงของการเชอมโยงเสนทางการคาระหวางประเทศและยงเปนเสนทางทองเทยวทกำลงไดรบความนยมมากขนเรอยๆการขนสงสนคาจำนวนมากตามลำนำไปในระยะทางทไกลนนเปนทางเลอกมราคาถกและมประสทธภาพมากกวาการขนสงทางบกและยงเปนมตรตอสงแวดลอมกวาอกดวย

ถงแมวาความยากลำบากทเกดจากความแตกตางตามฤดกาลของระดบนำแมนำโขง(ระดบนำในลมนำตอนบนสามารถมความแตกตางกนไดถงกวา15เมตรในชวงป)จากชวงแคบของแมนำและจากชวงลำนำทมนำไหลเชยวกรากสนคากวา300,000ตนกถกขนสงระหวางเมองคนหมงประเทศจนและกรงเทพฯทกปปรมาณการคาเนองจากการขนสงทางนำในแมนำโขงนนเพมสงขนกวาสองเทาตวเมอเปรยบเทยบสปกอนหนากบป2551การคาผานการขนสงทางนำในประเทศเวยดนามและกมพชาเพมขนอยางชดเจนเชนกนปรมาณเรอบรรทกสนคาผานทาเรอพนมเปญเพมขนเกอบเทาตวจากประมาณ278,000ตนในป2548เปน430,000ตนในป2552สำหรบการขนสงทางนำในสามเหลยมปากแมนำ

ของประเทศเวยดนามกเพมมากจาก1,145,000ตนในป2548เปน2,843,000ตนในป2551

มความพยายามทจะปรบปรงเรองความปลอดภยในการคมนาคมทางนำในแมนำโขงมการสำรวจเสนทางการเดนเรอและทำเครองหมายไวดวยเครองมอทมประสทธภาพสญญาณไฟแสงสวางตลอดเสนทางเดนเรอในลำนำโขงระหวางกรงพนมเปญไปจนถงสามเหลยมปากแมนำโขงขณะนอำนวยความสะดวกทำใหสามารถเดนเรอไดตลอด24ชวโมงแลวนอกจากน ขอมลเพอชวยในการเดนเรอในแมนำโขงนนอยในระดบทเทยบเทากบแมนำระหวางประเทศอนๆเชนแผนทเดนเรออเลคโทรนคและระบบรายงานตนอตโนมตซงจะชวยใหการเดนเรอมความปลอดภยและมประสทธภาพมากขน

ความตกลงทางกฎหมายขามพรมแดนเรองเสรภาพในการขนสงทางเรอชวยกอใหเกดกรอบการดำเนนงานสำหรบการขนสงสนคาทางเรอระหวางประเทศทเขมแขงขนในภมภาคและในเรองนคณะกรรมาธการแมนำโขงไดทำงานรวมกบประเทศกมพชาและเวยดนามเพอใหไดมาซงความตกลงเรองการคมนาคมทางนำซงกลายเปนเรองสำคญและเปดฉากใหมสำหรบความรวมมอทางเศรษฐกจระหวางทงสองประเทศและมการลงนามในความตกลงเรองการคมนาคมทางนำนแลวในเดอนธนวาคม2552

19

l l l Distance (Km) US$ per TEU1 US$ per 1000 TEU-Km

600 –

500 –

400 –

300 –

200 –

100 –

0 –

1TEU = 20-foot equivalent unit

■ IWT 530 155.44 293.06

■ Rail 435 175.51 403.48

■ Road 251 106.17 422.97

ระยะทาง(กโลเมตร) ดอลลารสหรฐ ดอลลารสหรฐ ตอตคอนเทนเนอร ตอ1,000ตตอกโลเมตร ขนาด20ฟต

l l l Distance (Km) US$ per TEU1 US$ per 1000 TEU-Km

600 –

500 –

400 –

300 –

200 –

100 –

0 –

1TEU = 20-foot equivalent unit

■ IWT 530 155.44 293.06

■ Rail 435 175.51 403.48

■ Road 251 106.17 422.97

■ ทางนำ■ทางรถไฟ■ ทางรถยนต

การเดนเรอทเพมขนนนทำใหมแนวโนมทจะทำใหเกดมลภาวะเพมขนดวยเนองมาจากการใชเรอยนตทมากขนถงแมวาการคานำมนกาซและปโตรเลยมระหวางประเทศเวยดนามและกมพชาจะเพมสงขนอยางเหนไดชดแตมาตรการปองกนการดแลจดการสนคาอนตรายเหลานกยงมอยนอยคลงเกบนำมนและกาซหลายๆแหงในประเทศเวยดนามและกมพชาตงอยรมฝงแมนำโขงและเปนเรองทนากลวหากเกดรวไหลขนเพราะคลงฯเหลานไมมแผนรองรบกรณฉกเฉนหรออปกรณและทรพยากรทจะจดการการรวของนำมนลงสแมนำไดการลงทนเพอการเตรยมทรพยากรตางๆเพอการปองกนและรองรบมลภาวะเนองจากนำมนรวเปนสงจำเปนเพอการดแลจดการทาเรอทองถนใหดำเนนการตามมาตรฐานและขอกำหนดตางๆไดตลอดจนตองมการตดตามตรวจสอบทงในระดบภมภาคและในระดบทองถน

การพฒนาพลงงานนำในแมนำโขงจะชวยใหมปรมาณนำเพมขนในชวงฤดแลงซงจะสงผลใหมศกยภาพในการขนสงทางนำสงขนและจะเปนผลดตอเนองดานเศรษฐกจ

การทองเทยวมเพมมากขนตลอดลำนำมนกทองเทยว20,000–25,000คนทองเทยวโดยทางเรอในชวงตอนบนของแมนำโขง(สวนใหญจะเปนเสนทางระหวางเมองหวยทรายและเมองหลวงพระบาง)แตชวงตอน

ลางของแมนำโขงกลบเปนทนยมมากกวาเพราะนกทองเทยวสามารถเดนทางไปไดงายกวามนกทองเทยวไปประเทศกมพชาโดยทางเรอถง71,889คนและไปประเทศเวยดนาม157,198คนในปพ.ศ.2551

คาใชจายทเกยวของกบวธการเดนทางตางๆในเสนทางลมแมนำโขง

20

อนาคตททาทาย

แมนำโขงกำลงเผชญหนากบความทาทายสำคญเรองสงแวดลอมหลายๆประการทจะเกดขน

ในทศวรรษหนาแผนการพฒนาพลงงานนำการขยายระบบชลประทานการคมนาคมทางนำทเพมมากขนบวกกบผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศทงหมดนตางกทำใหเกดผลกระทบตอสภาพแวดลอมของแมนำและในบางครงกยงสงผลคกคามตอความหลากหลายทางชวภาพของระบบทางนำและวถชวตของมนษยทตองพงพาแมนำ

รฐบาลของประเทศสมาชกทกประเทศตางมความตองการทจะพฒนาทรพยากรนำเพอการชลประทานเพอใชพลงงานนำและในดานอนๆทจะเปนประโยชนตอประชากรทยากจนหลายลานคนทอาศยอยในพนทชนบทและในขณะเดยวกนรฐบาลกตระหนกดวาความปรารถนาเหลานจะตองสมดลกบความตองการใชทรพยากรนำในขณะนของชาวนาทนอกเหนอจากการทำนาแลวพวกเขากยงเลยงชพดวยการจบปลาหาอาหารและหาของปาจากทงปาและจากพนทชมนำ

ศกยภาพของพลงงานนำและผลกระทบตอสงแวดลอม

แมนำโขงไดกลายเปนภมภาคทกำลงมการพฒนาไฟฟาพลงนำมากทสดในโลกทลมแมนำโขงตอนบนประเทศจนกำลงดำเนนโครงการสรางเขอน8โครงการเรยงกนมาเปนชนๆตามลำนำซงจะทำใหการไหลของนำมความเปลยนแปลงอยางเหนไดชดจากชวงฤดฝนถงฤดแลงสวนทลมแมนำโขงตอนลางมแผนการสรางเขอนอกหลายแหงทงทตวแมนำโขงและลำนำสาขาคาดวาพลงงานจากนำในลมแมนำโขงตอนลางรวมทงลำนำสาขามศกยภาพสงถง30,000เมกกะวตตซงรอยละ10ไดรบการพฒนาไปแลวฐานขอมลเรองพลงงานจากนำของคณะกรรมาธการแมนำโขงระบวาในปพ.ศ.2552มโครงการทงหมด124โครงการทงทกำลงดำเนนการกอสรางและทยงอยในขนวางแผนกวารอยละ70ของโครงการเหลานอยในประเทศลาวและอกรอยละ10อยในประเทศกมพชาจากโครงการพฒนาพลงงานนำทภาคเอกชนไดนำเสนอขนนนรวมถงโครงการสรางเขอนอยางนอย11 เขอนในลำนำสายหลกของแมนำโขงตอนลาง

การเตบโตอยางรวดเรวของการพฒนาพลงงานนำในลำนำสาขาของแมนำโขงแสดงใหเหนชดเจนวาการประเมนผลกระทบสะสมทเกดขนจากการกอสรางเขอนใน

โครงการพลงงานนำในลมแมนำโขงตอนลางกำลงการผลตปจจบนทกำลงกอสรางและทมการนำเสนอแผนงาน

กำลงการผลต(เมกกะวตต)

ประเทศ ปจจบน กำลงกอสราง

แผนการ/นำเสนอ

รวม

กมพชา 1 — 5,589 5,590

ลาว 662 2,558 17,686 20,906

ไทย 745 — — 745

เวยดนาม 1,204 1,016 299 2,519

รวม 2,612 3,574 23,574 29,760

21

Upper Mekong Basin

Lower Mekong Basin

Mekong mainstream

Mekong tributary

Chinese dams

Mainstream dams (planned)

Tributary dams (existing, under construction and planned)

ลำนำสาขานนมความสำคญอยางยงรวมทงการประเมนผลกระทบทเกดขนตอระบบการไหลของนำในลำนำสาขาเสนทางการเดนทางของปลาคณภาพของนำและการไหลของตะกอนขอมลเกยวกบผลกระทบสะสมเหลานจะยงมความสำคญมากขนตามจำนวนโครงการสรางเขอนในพนทลมแมนำโขงตอนลางทจะเพมมากขนอกในอนาคตอนใกลน

ผลกระทบทจะเหนไดอยางชดเจนจากการพฒนาไฟฟาพลงงานนำกคอการทจะมนำในแมนำหรอในลำนำมากขนในชวงฤดแลงเนองจากนำทกกเกบเอาไวจากชวงฤดฝนถกนำมาใชในการผลตไฟฟาในเดอนถดๆมาสวนการทปรมาณนำจะลดลงในชวงฤดนำหลากนนกจะนอยกวาเดมมากทงนไมไดหมายความวาการกระจายปรมาณการไหลของนำและปรมาตรของนำในแตละฤดกาลเทานนทมความสำคญแตชวงเวลาการเรมตนของแตละฤดกาลทในแตละปมความแตกตางกนนนถงแมวาจะเปนการเปลยนแปลงเพยงเลกนอยกสามารถสงผลกระทบตอสงแวดลอมไดอยางมหาศาล

ผลกระทบระยะยาวของการสรางเขอนอกประการหนงคอการดกรวมตวของตะกอนแมนำแมนำโขงนำพาตะกอนทมธาตอาหารอดมเปนปรมาณมากและมนมความสำคญอยางยงตอความอดมสมบรณของพนทชมนำเชนโตนเลสาปและบรเวณสามเหลยมปากแมนำโขงฉะนนความเปนไปไดทปรมาณของตะกอนแมนำโขงในสายประธานลดลงนนนาเปนหวงอยางยงประมาณครงหนงของตะกอนแมนำโขงตอนลางกำเนดมาจากแมนำโขงตอนบนมการคาดการณวาการทมเขอนเปนชนๆตามลำนำในมณฑลยนนานประเทศจนนนจะเปนการดกตะกอนไวประมาณรอยละ90และเขอนทจะมการสรางบนแมนำโขงสายประธานใน

เขตประเทศลาวรวมทงเขอนทจะมการสรางบนลำนำสาขากจะเพมผลกระทบตอเรองตะกอนแมนำนเชนเดยวกน

ในขณะทการสรางเขอนนนถอเปนโอกาสในการพฒนาปรบปรงการเดนเรอโดยทำใหความลกของนำเชอถอไดและสมำเสมอมากขนแตเขอนกสามารถคกคามการขนสงทางนำระยะยาวและการขนสงขามพรมแดนในแมนำโขงทงยงสงผลกระทบตอการวางไขและเสนทางการอพยพของปลาอกดวย

22

เตรยมตวรบมอผลกระทบเนองจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

มการคาดการณวา พนทลมแมนำโขงตอนลางจะเปนภมภาคทไดรบผลกระทบอยางมากจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศคณะกรรมการระหวางรฐบาลวาดวยการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศระบวาอณหภมปรมาณฝนปรมาณนำทไหลบาตามผวดนและระดบนำทะเลจะเพมสงขนซงจะสงผลรายแรงตอบรเวณสามเหลยมปากแมนำโขง

ผลกระทบทอาจเกดขนมความคลายคลงกนในหลายพนทแตกจะมความแตกตางกนในหลายๆสวนปรมาณนำฝนและปรมาณนำในแมนำเฉลยทงปเพมสงขนทวทงลมแมนำแตจะมความแตกตางกนไปตามแตละพนทในชวงหนาแลงซงจะสงผลกระทบตอผลผลตทางการเกษตรในพนทตางๆไมเหมอนกนจากการศกษาคาดการณพบวาอณหภมเฉลยของพนทลมแมนำโขงจะเพมสงขนประมาณ0.79องศาเซลเซยสและมปรมาณนำฝนประจำปเฉลยเพมขน200มลลเมตรภายในปพ.ศ.2573

การเปลยนแปลงปรมาณนำฝนและอณหภมทคาดการณนอาจทำใหปรมาณนำในแมนำโขงเพมสงขนทงในชวงฤดฝนและฤดแลงซงจะทำใหมนำเพมมากขนในฤดแลงและเปนประโยชนตอการเกษตรแตในขณะเดยวกนกเพมความเสยงทจะเกดนำทวมในฤดฝนดวยในกรณนตงแตจงหวดกระตประเทศกมพชาซงตงอยในบรเวณพนทลมปลายนำลงไปทายนำถงบรเวณสามเหลยมปากแมนำโขงมความเสยงสงมากเปนพเศษ

ทบรเวณสามเหลยมปากแมนำโขงปจจยสำคญทสดทเกยวโยงกบเรองนำทวมนนคอการทระดบนำทะเลเพมสงขนคาดวาพนทรอยละ30ของสามเหลยมปากแมนำโขงในประเทศเวยดนามจะถกนำทวมถาระดบนำทะเลเพมสงขน1เมตรซงเหตการณนคาดวาจะเกดขนในปค.ศ.2100

ภาวะโลกรอนอาจทำใหเกดการเปลยนแปลงบรเวณของพนธพชและสตวขนไปทางเหนอหรอไปยงพนททเปนภเขาสงเนองจากแตละพนธปรบตวตามพสยอณหภมทเหมาะสมชนดของสงมชวตกเกยวโยงใกลชดมากกบการ

แปรผนของแมนำตามฤดกาลและการทรปแบบการไหลของนำในแมนำถกเปลยนแปลงไปตามสภาพภมอากาศนนจะเปนปจจยทมอทธพลตอองคประกอบของชนดพนธของสงมชวตและความอดมสมบรณของระบบนเวศในอนาคต

การทในบางพนทมอณหภมสงขนและมปรมาณนำฝนนอยลงจะสงผลใหมปรมาณนำไหลบาตามผวดนนอยลงและระดบนำใตดนตำลงจะมผลตอเนองทำใหพนทชมนำนนมอาณาบรเวณทเลกลงแตบางพนทของลมนำกอาจมปรมาณนำฝนมากขนซงกจะทำใหมพนทชมนำเพมมากขน

วงจรนำทวมของแมนำโขงและลำนำสาขาเปนปรากฏการณสำคญยงทชวยใหชมชนทพงนำและพนทชมนำนนมผลผลตทสงการทมปรมาณนำไหลมากขนในฤดนำหลากทำใหบรเวณทราบนำทวมถงถกนำทวมมากขนและยาวนานขนสงผลใหผลตผลโดยรวมเพมสงขนรวมถงผลผลตทางการประมงสวนปจจยอนเชนการทระดบออกซเจนลดลงเนองจากการเพมขนของอณหภมและผลกระทบจากการเปลยนแปลงการไหลของนำตอการอพยพของปลาจะมผลใหปลาลดจำนวนลง

การพจารณาเพอรบมอตอการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศนนจะตองพจารณาถงปจจยอนๆทสงผลกระทบตอพนทลมแมนำโขงตอนลางดวยไดมการสรางภาพจำลองของการพฒนาลมนำขนตามแผนการพฒนาของประเทศสมาชกทง4ประเทศแผนการพฒนานรวมถงการพฒนาดานไฟฟาพลงงานนำและการชลประทานในอก20ปขางหนารวมกบภาพจำลองหนงของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศของคณะกรรมการระหวางประเทศวาดวยการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศตวอยางหนงพบวาผลกระทบบางสวนของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศตอการไหลของนำในแมนำอาจถกชดเชยไดดวยแผนการพฒนาสาเหตหลกทชดเชยนคอความสามารถของการกกเกบนำของเขอนเพอใชดานไฟฟาพลงงานนำและเพอการชลประทาน

23

ผลกระทบของนำทวมและการจดการนำทวม

การเกดมรสมในเขตรอนชนดงเชนในเขตพนทลมแมนำโขงตอนลางมรปแบบของฝนทขนอยกบฤดกาลอยางมากเปนตวการซงกอใหเกดชวงนำทวมสนๆทกปและเกดฤดกาลทแตกตางกนอยางสนเชงคอฤดนำทวมและฤดนำหลากนอยถงแมวาการทมนำทวมอยางรนแรงนนจะทำใหเกดความเสยหายอยางใหญหลวงแตนำทวมทมระดบปกตกลบนำมาซงประโยชนอยางมากมาย

มลคาความเสยหายโดยเฉลยหากมการเกดนำทวมอยางรนแรงในพนทลมแมนำโขงตอนลางคอประมาณ60–70ลานเหรยญสหรฐตอปในขณะทผลประโยชนทเกดจากนำทวมในระดบปกตนนอยทประมาณรอยเทาหรอประมาณ8–10พนลานเหรยญสหรฐตอปสงททาทายในกรณนกคอการลดระดบความเสยหายทเกดจากนำทวมและผลกระทบเสยหายจากนำทวมใหอยในระดบทนอยทสดในขณะทรกษาผลประโยชนตางๆไวไดดวย

การจดการความเสยงเกยวกบนำทวมนนตองการแนวคดรเรมทมาจากทองถนทหลากหลายเพอใหชมชนทมความเสยงตอการเกดนำทวมมความแขงแกรงและมความสามารถในการปรบตวทจะใชชวตอยกบภาวะนำทวมไดและสามารถปรบใชประโยชนทมากบภาวะนำทวมใหไดประโยชนสงสด

พายโซนรอนทเกดขนในปพ.ศ.2551เปนตวการททำใหเกดนำทวมทงบรเวณแมนำโขงสายหลกและลำนำสาขาในชวงตอนบนของแมนำสวนทอยในประเทศลาวและไทยความรนแรงของภาวะนำทวมนคอยๆลดลงเมอไปถงตงแตบรเวณปลายนำจากนครเวยงจนทนลงไปในพนทราบตำของประเทศกมพชาและบรเวณสามเหลยมปากแมนำโขงภาวะนำทวมอยในเกณทปกตแตในบางพนทของประเทศกมพชาและเวยดนามกเกดภาวะนำทวมฉบพลนขน

ความเสยหายสวนใหญทเกดขนจากอทกภยของแมนำโขงสายประธานสวนใหญจะเกดขนในประเทศเวยดนามและกมพชาซงอทกภยนทำใหผลผลตขาวเสยหายคดเปนมลคาหลายรอยลานเหรยญสหรฐประชากรหนาแนนและความอดมของพนทนำทวมหมายถงมประชากรจำนวนมากทตองเสยงตออทกภยโดยเฉพาะอยางยงในประเทศกมพชาและประชากรทอาศยอยในบรเวณสามเหลยมปากแมนำในเขตประเทศเวยดนามอยางไรกตามการกำหนดเขตการใชประโยชนทดนสามารถลดความเสยงของการประสบภยนำทวมไดในระดบพนทและชมชนและยงมสวนชวยในการสงวนพนทชมนำสวนแผนทเตอนภยนำทวมเพอกำหนดเขตการใชประโยชนทดนกมความสำคญอยางมากตอการวางแผนการจดการอทกภย

อาคารและโครงสรางทออกแบบใหมความสามารถรบมอตอสภาวะนำทวมสามารถลด (แตไมสามารถกำจด)ผลกระทบของสภาวะนำทวมทมตออาคารและสงกอสรางไดการยกระดบความสงของบานเรอนในชมชนใหสงขนเชนในบรเวณสามเหลยมปากแมนำในเขตประเทศเวยดนามนนเปนวธการจดการความเสยงทจะไดรบจากการเกดนำทวมในพนทไดอยางมประสทธภาพและมผลกระทบตอสงแวดลอมนอยมากวธนชวยใหชมชนมความปลอดภยจากการเกดนำทวมสามารถชวยรกษาผลประโยชนทางเศรษฐกจไวไดและเปนมาตรการการจดการนำทวมทมศกยภาพสงและจดเปนมาตรการการจดการความเสยงทลงทนตำในอนาคต

มาตรการจดการความเสยงทเปนการกอสรางเพอการ“ควบคม”นำทวมเชนการสรางเขอนนนมผลนอยมากตอความเสยงทเกดจากนำทวมครงใหญๆ โดยเฉพาะอยางยงในประเทศกมพชาและบรเวณสามเหลยมปากแมนำในเขตประเทศเวยดนาม