4 + prqfkz v/;k; & izespunkrsrj ;qx e aukjh l?akkz...

4 + prqFkZ v/;k; & izsepUnksRrj ;qx esa ukjh la?k"kZ

Hkwfedk

LorU=rk ds Ik”pkr~ lekt esa jk’V`h;rk ,oa ns”k izse dh Hkkouk mHkj dk vkbZ

jk’V`h; psruk lekt lq/kkj ukjh f”k{kk ,oa LorU=rk fo’k;ksa ij vusd jpukW, fy[kh xbZA

;g lR; gS fd LorU=rk ds Ik”pkr~ Hkh lekt jhfrdkyhu dkO; dh ijEijk ls iw.kZ #i ls

eqDr ugha gks ik;kA pkgs og x/k ;k i/k jpuk dk fo’k; gks ;k fQj Hkk’kkA f}osnh ;qx dbZ

n`f’V;ksa ls uohu jpukvksa dk ;qx Fkk tSls gfjvkS/k dk fiz;izokl] eSfFkyh”kj.k dk lkdsr

bu jpukvksa esa ukjh mfeZyk ds ek/;e ls ukjh dh fojg O;Fkk vkSj dSds;h ds larki dks

ok.kh nh gSA Nk;koknh dkO; esa dYiuk dh izpqjrk ds dkj.k tu thou dk vHkko jgk gSS

ftlls ;FkkFkZ dk cks/k ughsa gksrkA ukjh dh ihM+k vkSj osnuk ds dkj.k bl ;qx esa iyk;u

izo`fr izeq[k jghs gSA tu thou ls dVs gksus ds dkj.k Nk;kokn us izxfrokn dks tUe

fn;kA izxfroknh jpukvksa esa lkekftd thou ds ;FkkFkZ dh vfHkO;fDr izeq[k jgh gSA bl

;qx dh x/k jpukvksa esa nfyr] “kksf’kr] ihfM+r oxZ ds la?k’kksZa dk Loj feyrk gSA izxfroknh

dfo;ksa rFkk ys[kdkas ds fy, ukjh dsoy lkSUn;Z dh HkksX; oLrq ugh gS] mldk Hkh LorU=

vfLrRo gSA yxHkx lHkh jpukdkjksa us lekt o ukjh dks “kks’k.k] neu vU;k; ls eqDr

djus ds fy, la?k’kZ dk vkokg~u fd;k gSA iz;ksxoknh lkfgR; O;fDr ds vUr% la?k’kZ dk

lkfgR; gSA bl ;qx dh d`fr;ksa esa {k.k dk egRo] O;fDr dh nfer dkeokluk dh

vfHkO;fDr gqbZ gSA oLrqr% ;g lkfgR; e/;oxhZ; thou dh vuqHkwfr;ksa] dq.Bkvksa dk lkfgR;

gSA lkBksRrjh ;qx dh jpukvksa esa oklukewyd o`fr;ksa dh vfHkO;fDr gqbZ gSA bl ;qx ds

ys[kdks us leLr ijEijkxr ,oa lekt fu;eksa dk R;kx dj VqPpsiu ,oa QwgM+iu dks vius

x/k dkO; dk ek/;e cuk;k gSA bUgksaus vuqHkwfr dh vis{kk fopkj dks vf?kd egRo fn;k gSA

vKs;] eqfDr cks/k] j?kqohj lgk;] /kwfey bl dfork ds izeq[k dfo gSA

1 + Lora=rkoknh ;qx esa ukjh la?k"kZ

Tkc Hkkjr LoraU= gqvk rks ml le; lEiw.kZ lekt #f<+;ksa] va/kfo”oklksa rFkk e`r

ijEijkvksa dh Ja[kyk esa tdM+k gqvk FkkA lekt bu ls eqfDr ,oa uotkxj.k ds fy,

mRlqd gks jgk FkkA jhfrdkyhu dfork ds yqIr gksus ds ckn nks fojks/kh “kfDr;ksa&

lkeUroknh ,oa iwathoknh “kfDr ds e/; tcjnLr Vdjko gqvkA tc lkeUrokn dh lEiw.kZ

lEHkkouk,W u’V gks x;h rks izcq) oxZ ds eu esa mFky&iqFky ep xbZA QyLo#i vaxzst

“kkldkssa ds eu esa Hkh Hkkjr dh vktknh o mldh tM+rk dks R;kx dj uohurk dks viuk

fy;kA ^^bl dky esa fgUnh x/k o i/k dkO; igyh ckj e/;dkyhu ca/ks ca/kk, fo’k;ksa ,oa

fu;eksa dks yka/k dj lektksUeq[k gqvkA LorU=rk vkUnksyu ds dkj.k lekt esa ns”k izse]

jk’V`h;rk dk Hkko mRiUu gqvkA lekt esa QSyh cky fookg] fo/kok fookg] ukjh f”k{kk

NqvkNwr vkfn fo’k;ksa ij jpuk,W fy[kh xbZA ukjh LorU=rk ij Hkh cy fn;k x;kA fons”kh

oLrqvksa ,oa vaxzstksa ds “kks’k.k neu ij Hkh vfHkO;fDr gqbZ lekt lq/kkj ,oa leL;ka iwfrZ

tSlh ubZ dkO; “kSfy;ka fodflr gqbZA^^1 jhfrdkyhu lkfgR; esa tgka ukjh dsoy HkksX;

lk/ku le>h tkrh Fkh fdUrq HkkjrsUnq ;qx esa vkdj ukjh us jkgr dh lkal yhA bl ;qx ds

izeq[k lkfgR;dkj HkkjrsUnq gfj”pUnz ftUgksaus izseljksoj] izse Qqyokjh] izse rjax] vkfn

jpuk,a fy[kh ftuesa jk’V`izse dh Hkkouk gSA ckyd`’.k HkV~V] ykyk Jh fuokl nkl vkSj jk/kk

d`’.k nkl us lekt lq/kkj ds fy, vusd jpuk,W fy[khA

Lke; ifjorZu ds dkj.k Hkkjrh; turk esa uohurk ds cht mRiUu gksus

yxsA vaxzstksa ds O;ogkj ls Hkkjrh; turk esa vkdzks”k] fujk”kk vkSj vlarks’k QSy x;kA

^^vkfFkZd n`f’V ls Hkkjrh;ksa us vaxzstksa dh ftl uhfr dk lgk vkSj ns[kk og LorU= ugha

FkhA mu ij vaxzstksa }kjk vc Hkh vR;pkj fd;k tkrk FkkA vaxzstksa dh vkfFkZd uhfr lekt

dks viax cuk jgh Fkh HkkjrsUnq us vius ys[k ^Hkkjr nqnZ”kk^ esa Hkkjrh; turk dh nqnZ”kk dk

fp= vafdr fd;kA^^2 fdUrq 19 oha “krkCnh ds vkl&ikl vk;Z lekt] czg~e lekt vkfn us

lekt lq/kkj dk chM+k mBk;kA bl lq/kkj esa xksiky d`’.k xks[kys] ykyk yktir jk;] cky

xaxk/kj fryd dk fuLokFkZ ;ksxnku gSA bl dky ds lkfgR;dkj egkohj izlkn f}osnh dk

vcyk foyki] eSfFkyh”kj.k xqIr dh Hkkjr&Hkkjrh] iapoV~h ;”kks/kjk] lkdsr vkfn izeq[k

jpuk,a gSa bu jpukvksa esa ukjh ds laosnkRed /kjkry dks izLrqr fd;k x;k gSA HkkjrsUnq ;qx

ds x/k lkfgR; esa LorU=rk laxzke dk Hkh mYys[k feyrk gSA bl ”kh’kZd dks izsepUn ds

miU;klksa ds ek/;e ls O;Dr fd;k gSA

LorU=rk ds Ik”pkr~ Hkh vf”k{kk] vKkurk ds dkj.k Hkkjrh; ukjh dk

viuk dksbZ LorU= vfLrRo ugha FkkA og iq:’k dh n;k ij fuHkZj] ?kj dh pkj nhokjh es

dSn] ihM+k vkSj ?kqVu dk thou fuokZg dj jgh FkhA ijEijkxr ^nsoh^ ds LFkku ij og ,d

ek= *nklh* cudj jg xbZA blds ewy esa lEHkor% ,d dkj.k ;g Fkk fd vf/kdkjh oxZ dh

vksj ls Hkh ukjh dh lkekftd ,oa jktuhfrd Lrj ij mlds mfpr vf/kdkj iznku ugha

fd, x;s FksA iszepUn ds fy, ukjh tkfr dh ;g nqjoLFkk vR;Ur vlguh; Fkh] blfy,

Qjojh 1931 esa ^ukjh tkfr ds vf/kdkj^ “kh’kZd fuUcU/k esa mUgksaus ukjh dh fLFkfr ij

fVIi.kh djrs gq, dgk Fkk & ^^;ksa rks Hkkjrh; ukjh lnSo dqynsoh le>h xbZ gS vkSj lekt

esa mls iq:’kkas ls mapk in izkIr gS] fdUrq vU; dkj.kksa ls] ftudh foospuk djus dk ;g

volj ugha gS] mudk LFkku xkS.k gks x;k gSA og eUncqf)rk ftlus ,d vksj ijk/khurk dh

csM+h ikao esa Mkyh] nwljh vksj ukjh tkfr ij euekus vR;kpkj djrh xbZA map&uhp dk

,slk Hk;kud jksx QSyk fd mlus lekt dks gh fNUu&fHkUu dj fn;kA bruk gh ugha

L=h&iq:’k esa Hkh erHksn dj fn;kA iq:’kksa us ukjh tkfr dk vigj.k djuk “kq: dj

fn;kA^^3 nwljs “kCnksa esa dgk tk ldrk gS fd LorU= gksdj Hkh ml ;qx dh ukjh ijrU=

voLFkk esa thou th jgh FkhA Ik”kq dh rjg ekSu jgdj leLr vR;kpkj lgu djuk ukjh

dh fu;fr cu xbZ FkhA

eqa”kh iszepUn dh gkfnZd vfHkyk’kk Fkh fd ukjh vU;k; ds izfr fonzksg djds

iw.kZ Lok/khu cusA iszepUn us lR;kxzg esa Hkkx ysus okyh drZO; ijk;.k vkSj lkglh ukfj;ksa

dh iz”aklk djrs gq, fy[kk gS ^*lR;kxzg laxzke^ us ;g fl) dj fn;k fd Hkkjr dh nsfo;kW

vc Hkh /keZ vkSj drZO; dh osnh ij vius dks gkse dj ldrh gSaA ;fn iq:’kkas dks vc Hkh

mu ij “kklu djus dk mUekn gS rks mls “kh?kz ls “kh?kz nwj dj nsuk pkfg, D;kasfd vkt

dh nsfo;k vius LoRoksa dks ysdj jgsaxhA ukjh dks gj ,d fo’k; esa iq:’k ds leku vf/kdkj

gksuk pkfg, vkSj bldk fu.kZ; nsfo;kas ij NksM+ nsuk pkfg,A

jktuhfrd vf/kdkjksa ds fy, efgyk vkUnksyuksa dks vkxs c<+kus esa egRoiw.kZ

;ksx iszepUn dk jgk gSA mUgkasus Lao; efgyk vf/kdkjksa ds fojksf/k;ksa ij O;aX; fd;k gSA

*^jktuhfrd {ks= esa Hkh efgykvksa us vius ifj’d`r ln~fopkj dk ifjp; fn;k gSA os

lkoZtfud fuokZpkukf/kdkj pkgrh gSaA tk;nkn ;k f”k{kk esa fdlh Hkh izdkj dh :dkoV

mUgas ilUn ughaa vkSj jk’V`h; ,drk dk rks mUgkasus tksjks ls leFkZu fd;k gSA muds cgqer

ij fgUnq vkSj eqfLye iq:’kksa dks yfTtr gksuk iM+sxkA ftu egkuqHkkoksa dks gekjh nsfo;kas dh

fopkj”khyrk ij lUnsg Fkk mUgsa vc vius fopkjkas esa rcnyh djuh iM+sxhA^^4 bruk gh ugha

iszepUn us mUgsa vkfFkZd LokoyEch cukus dh eqfge Hkh NsM+h vkSj ebZ 1934 esa ^*ukfj;ksa ds

lkFk vU;k; D;ksa uked fucU/k esa fy[kdj viuh vuq”kalk nh fd mUgsa iq:’kksa ds leku

vf/kdkj feyuk pkfg,A^^5

iszepUn us vlekurk vkSj ukjh vlUrks’k dh izkfIr ds fy, dqN ldkjkRed

lq>ko Hkh fn;s gSa ^^,d fookg dk fu;e L=h&iq:’k nksuksa ds fy, leku :i ls ykxw gksA

firk dh lEifr ij iq=&iqf=;ksa dk leku vf/kdkj gksA^^6 iszepUn }kjk lkj :i esa izLrqr

ukfj;ksa dks bu ekaxks dks dkykUrj esa O;kid lEkFkZu feyk vkSj LorU=rk izkfIr ds ckn

efgykvkas dks vf/kdkj fnykus ds fy, vusd dkuwu cuk;s x;s ftlls buw ekaxks dh iwfrZ

gqbZA

iszepUn bl ckr ls iw.kZ:i ls lger Fks fd ukjh dks lekukf/kdkj fnykus

ds fy, dsoy dkuwu cukuk gh i;kZIr ugha gksxk] cfYd blds fy, ukjh dk f”kf{kr gksuk

vR;Ur vko”;d gS D;ksafd f”k{kkghu ukjh vius vf/kdkjksa dk mi;ksx ugha dj ldrhA bl

rF; dh iqf’V ds fy, mudk er gS fd ^*fL=;ka f”kf{kr gks vkSj lkFk gh fL=;ksa dks Hkh os

vf/kdkj fey tk;s tks iq:’kksa dks feys gq, gaSA^^7 bl dFku ls Li’V gksrk gS fd oks fL=;ksa

ds fy, iq:’kkas ls fHkUu f”k{kk&iz.kkyh viukus ds fo#) FksA vr% iszepUn f”k{kk foHkkx dh

rRdkyhu v/;;{k Jh esdsath ds bl dFku ls lger ugha Fks fd dqekj vkSj dqekfj;ksa dh

f”k{kk esa ogh vUrj gksuk pkfg,] tks muds thou esa gSA tuojh 1934 esa fe0 esdsath ds

*dqekjh f”k{kk dk vknZ”k* uked xzUFk dk vuqokn djrs gq, fy[kk gS *^orZeku f”k{kk iz.kkyh

ukjh dks ekrk vkSj x`fg.kh cuus ;ksX; ugha cukrhA^^8 esdasth ds bl dFku ij izfrfdz;k

O;Dr djrs gq, iszepUn us fy[kk *eqf”dy rks ;g gS fd iq:’kksa us ukjh dks bruk lrk;k gS

fd vc os x`fg.kh u cudj vkfFkZd Lok/khurk izkIr djuk pkgrh gSA vxj iq:’k cPps

ikyuk o jksVh cukuk tkurs gSa rks L=h D;kas lh[ksaA tks fo|k i<+dj iq:’k jksVh dekrk gS

vkSj vkSjrkas dks viuh nklh le>rk gS] blfy, ogh fo|k fL=;kWa Hkh lh[kuk pkgrh gaSA^^9

f”kojkuh nsoh us efgykvksa dh f”k{kk ij cy nsrs gq, fy[kk gS ^*efgykvkas ds dsoy

oSokfgd thou ds fy, gh D;ks rS;kj fd;k tk;s \ mUgsa rc rd vkfFkZd LorU=rk izkIr

ugha gksxh tc rd ifr&iRuh esa lkE;okn mRiUu u gksxkA^^10 mUgksaus u dsoy bl ckr

dk leFkZu fd;k vfirq ;g Hkh ekuk gS fd ^^L=h tks Hkh dke djrh gS og iq:’k dh dekbZ

ls dbZ xq.kk T;knk egRo dh pht gSA^^11 bl dFku dks le>rs gq, cl bruk dguk gh

Ik;kZIr gksxk fd iq:’kkas ds n`f’Vdks.k esa ifjorZu gks tkus ls lkjk fookn feV ldrk gSA

chloha “krkCnh ekuo bfrgkl esa cgqr ls ifjoZru gq, gS lkFk gh ukjh dh

fLFkfr esa O;kid ifjoZru gqvkA if”peh lH;rk] laLd`fr rFkk f”k{kk ds izHkko ls Hkkjrh;

lekt dks viuh lqIrkoLFkk dk Kku gqvkA LorU=rk izkIrh ds Ik”pkr~ jktk jke eksgu jk;]

dS”ko pUnz tSu vkfn lekt lq/kkjdksa us ukjh&f”k{kk] fo/kok&fookg vkSj ukjh LorU=rk ij

fo”ks’k cy fn;kA chloha “krkCnh esa Hkkjrh; ukjh us vuqHko fd;k fd og Hkh iq:’k ds

leku dk;Z dj izR;sd {ks= esa xkSjoe; LFkku izkIr dj ldrh gSA bl psruk us ukjh oxZ

dks LorU=rk ds fy, “kfDr iznku dh gSA LorU++=rk izkfIr ds Ik”pkr~ Hkkjrh; ukjh dkss

lkekftd ,oa jktuhfrd thou esa egRoiw.kZ in fn, x;s gaSA lu~ 1950 bZ0 esa Hkkjrh;

lafo/kku ykxw gqvk ftlesa ukjh dks iq:’k ds leku vf/kdkj izkIr gq,A bl izdkj ukjh dh

izfr’Bk c<+rh pyh xbZ blls Hkkjrh; ukjh dks iq:’k ds cjkcj thou O;rhr djus vkSj

leku vf/kdkj izkIr dj vkRefuHkZj gksus dk volj izkIr gqvkA fgUnq dksM fcy ds vuqlkj

Hkkjrh; ukjh dks vkfFkZd LorU=rk feyh vkSj mlds vf/kdkjksa esa c<+ksrjh gqbZA

LorU=rk izkfIr ds Ik”pkr L=h f”k{kk ij vf/kd cy fn;k x;kA ukjh ds

fy, vusd f”k{k.k izf”k{k.k dsUnz [kksys x;s rkfd og f”kf{kr gks dj vkRefuHkZj gks ldsaA

eagxkbZ ds dkj.k ukjh vkfFkZd {ks= dh vksj izo`r gqbZ rkfd x`gLFkh dk [kpZ lqpk: :Ik ls

pyk ldsA vkS|ksfxd mUufr ds dkj.k ukjh dks O;kikfjd {ks=ksa esa mPp inksa ij dke

feyus yxkA vk/kqfud ;qx dh tkx`rh us ukjh ds dk;Z {ks= vkSj mldh fofof/k fn”kkvksa esa

izxfr ds u;s }kj [kksysA vkt NksVs ls NksVs inkas dks ysdj iz/kkueU=h ds mPpre~ in rd

mldh lgt igqap gks ldh gSA ukjh us dsoy n;k ek= ls ;s in izkIr ugha fd;sa vfirq

bu inks ads ihNsa mldh yXu] ,dkxzrk o izfrHkk dk ifjp; feyrk gSA ukjh ds foy{k.k

xq.k vR;Ur izsjd gSaA vkt dh ukjh ekuks vius xr;qxhu fiNMs+iu dh ihM+k dks nwj djus

ds fy, rRij gSA vk/kqfud ukjh lalkj dks ;g fn[kkuk pkgrh gS fd og fdlh Hkh {ks= esa

iq:’k ls de ugha gSA blfy, f”k{kk txr esa Nk=k,W vusd LFkyksa ij Nk=+ksa dh vis{kk

vf/kd mPprj ;ksX;rk vkSj {kerkvksa dk Hkyh&Hkakfr ifjp; ns jgh gSaA

f”k{kk izkfIr ds ckn ukjh fLFkfr esa i;kZIr lq/kkj vk;k gS] ysfdu vHkh dke

v/kwjk gSA vko”;drk gS vkt dh ukjh dks Loa; dks igpkuus yxh gSA iq:’k dks ukjh

lEeku nsus dk “kqHk dk;Z djuk gh gksxkA D;ksafd ukjh vkSj iq:’k ds lg;ksx ls gh lalkj

dk eaxye; gks ldrk gSA lekt esa /ku :ik y{eh] Kku :ik ljLorh vkSj “kfDr :ik

nqxkZ dks mfpr lEeku feyuk pkfg,A f”ko :Ik iq:’k dks “kfDr dk lgkjk vo”; ysuk

iM+sxkA ”kfDr rqe Loa; dks igpkuks rqEgkjh igpku gh lekt ds fy, dY;k.kdkjh gSA

rqEgkjk lEeku gh fo/kkrk dk lEeku gSA^^ vr% ;g dFku Li’V gS fd ukjh LorU= gksus ij

Hkh viuh LorU=rk ds fy, vkt Hkh la?k’kZ”khy gSA

2 + Nk;koknh ;qx esa ukjh la?k"kZ

MkW0 uxsUnz ds erkuqlkj &^^f}osnh ;qx dh bfro`.kkRed dyk ds dkj.k gh

Nk;kokn dk mn~; gqvkA Nk;kokn LFkwy ds izfr lw{ke dk fonzksg gSA Nk;koknh lkfgR; esa

Hkkoksa dh vfHkO;fDr iz/kku gSA izse] fojg vkSj ukjh dh d#.kk dh ekfeZd vfHkO;fDr gSA

lkSUn;Z Hkkouk Nk;kokn dh eq[; izo`fr gSA bl ;qx esa futh lq[k&nq%[k dh vfHkO;fDr ,oa

eSa “kSyh dk iz;ksx gqvk gSA bl ;qx esa dsoy dYiuk dh izpqjrk ds dkj.k ;FkkFkZ dk cks/k

ugha gqvkA bl ;qx dh d`fr;ksa esa osnuk] ihM+k dh iz/kkurk ds dkj.k iyk;u dh izo`fr

izeq[k jghA^^12 tu&thou ls dVs gksus ds dkj.k Nk;kokn dk “kh?kz gh iru gks x;kA

Nk;koknh lkfgR;dkjksa dk ukjh ds izfr n`f’Vdks.k J)k ,oa iwT; Hkko dk jgk gSA izlkn th

dh dkek;uh esa ukjh dk vkyksfdd fp=.k gqvk gSA mUgksaus ukjh dks ekuo dh lgpjh gh

ugha vfirq vlhe izsj.kk dk L=ksr ekuk gSA bl ;qx dh ukjh loZ eaxyk ,oa J)k dh

lkdkj izfrek jgh gSA

^^ukjh ! rqe dsoy J)k gks ^^

Ikzlkn] iUr] fujkyk] egknsoh oekZ bl ;qx ds LrEHk gS budh jpukvksa esa fojkguq Hkwfr;ksa ds

n”kZu gksrs gSaA

Ekgknsoh oekZ &&&

^^feyu dk uke er yks

eSa fojg esa fpj gwW A^^13

Nk;koknh ys[kd izlkn ds dkO;] ukVd] dgkuh] miU;kl lkfgR; esa ekuork

dh fot; xkFkk dh xqat lqukbZ nsrh gSA izlkn dh fp=k/kkj] d#.kky;] egkjk.kk dk egRo

vkfn bl ;qx dh izeq[k dh jpuk,W gSaA Lkkekftd #f<+;ksa ds fojks/k dks LoPNanrkokn ds

izfr fd, x, fojks/k dks Nk;kokn Lohdkj fd;k gSA Nk;kokn jgL;okn ugha gSA mlesa

vrhr ds izfr vklfDr gSA Nk;koknh dkO; riL;k dks ugha thou dks egRo nsus okyk

dkO; gSA ;g thou ds izfr ,d fo”ks’k HkkoukRed n`f’Vdks.k gSA ml esa vuqHkwfr] vkosx]

euksosxksa dk izpkj T;knk gSA iUr dh ;qxkUr vkSj fujkyk dh vukfedk ,slh ghs dfork,W

gaSA

MkW0 jke dqekj oekZ & ^^ijekRek dh Nk;k vkRek esa vkRek dh Nk;k ijekRek esa

iM+us yxrh gS] rHkh Nk;kokn dh l`f’V gksrh gSA Nk;koknh dkO; esa FkksFkh uSfrdrk #f<+okn

vkSj lkeUrh lkezkT;oknh cU/kuksa ds izfr fonzksg dh Hkkouk ifjyf{kr gksrh gSA^^14 izlkn]

iUr] fujkyk vkSj egknsoh oekZ ds dkO; esa Nk;kokn ds n”kZu gksrs gaSA buds dkO; esa

d#.kk izse] lq[k&nq%[k] g’kZ&fo’kkn dh vuqHkwfr;ksa dh vfHkO;fDr gqbZ gSA bl ;qx ds dfo;ksa

us izd`fr lkSUn;Z] ukjh Hkkouk] isze Hkkouk] fujk”kk] osnuk vkfn Hkkoksa dks Hkh viuh jpukvksa

esa fo”ks’k LFkku fn;k gSA jhfr;qx esa tgka ukjh dks dsoy HkksX; oLrq ekuk tkrk gS ogha

Nk;kokn esa ukjh ds izfr ifo= vkSj iwT; Hkko dk lapkj gqvk gSA

jhfrdky esa izse Hkkouk dks okluk #i esa iz;qDr fd;k x;k gS fdUrq

Nk;koknh dkO; esa iz.k; Hkkouk vR;Ur fu[kj dj lkeus vk;h gSA Nk;kokfn;ksa dh

lkSUn;kZuqHkwfr esa ukjh lkSUn;Z vkSj izd`fr lkSUn;Z ds lw{e ,oa ekfeZd fp= ns[kus dks feyrs

gaS iar] izlkn] fujkyk] vkSj egknsoh oekZ bu vf/kdka”k jpukvksa esa ukjh ds izfr ,d lw{e

lkSUn;Zn”khZ Hkko feyrk gSA Nk;koknh lkfgR; esa dYiuk dk Hkko izpqj ek=k esa feyrk gS

D;ksafd bl dkO; esa eu dh O;Fkk] ijk/khurk ,oa ?kqVu ds /kq,a ls ?kqVus okys eu dh

LoPNUn vfHkO;atuk,W gSaA izlkn dk vkalw] iUr dk iYyo vkSj egknsoh dk ^tks rqe vk

tkrs ,d ckj dkO; osnuk vkSj fujk”kk dh L;kgh ls fy[ks x, gSaA vr% lR; gS fd

Nk;koknh d`fr;ksa esa ukjh ds fo’kkniw.kZ thou ds izfr lkfgR;dkjksa dh laosnuk O;Dr gqbZ gSa

D;ksafd bu jpukvksa esa Nk;koknh Hkko dh vfHkO;fDr gqbZ gSA

egknsoh oekZ Nk;kokn dh izfl) dof;=h ekuh tkrh gSA egknsoh us ftruh Hkh

dkO; jpuk dh gSa muesa ukjh dh vlhe ihM+k dk o.kZu fdlh u fdlh #i esa vo”; fd;k

gSA ^tks rqe vk tkrs ,d ckj^ “kh’kZd esa dof;=h us vius fiz;re ls feyus ds fy, rhoz

bPNk O;Dr dh gSA og vius fiz;re ij lc dqN U;kSNkoj djus ds fy, dgrh gS mldh

vka[kks esa vkalw Hkjs gq, gSaA mldk “kjhj nq%[k ls ihfM+r gSA bl izdkj egknsoh oekZ vius

bl dkO; esa ukjh dh ihM+k ,oa osnuk dk o.kZu fd;k gSA egknsoh oekZ mu egku

lkfgR;dkjksa esa ls gSa tks gj izdkj ls ekuo dY;k.k dh dkeuk djrh gSA og vius ^tkx

cslq/k tkx^ dkO; ds ek/;e ls vkyL; dks R;kx dj ln~deZ djus dk lUns”k nsrh gSA

blfy, budh jpukvksa esa yksddY;k.k dh Hkkouk izyf{kr gksrh gSA Nk;koknh jpuk,sa dsoy

dYiuk ls ifjiw.kZ FkkA bl ;qx dk lkfgR; lR;Rrk ls ijs Fkk blfy, bl ;qx dh d`fr;ksa

esa dYiuk ds n”kZu gksrs gSaA ^D;k iwtk D;k vpukZ ^ xhr esa egknsoh oekZ us lEiw.kZ lekt

dks ckgz; vkMEcjksa dks R;kxdj ,dkxzrk eu ls izHkq dh vpZuk djus dk lUns”k fn;k gSA

vr% ;g dFku lR; gS fd Nk;koknh ;qx esa ukjh J)k ;ksX; gksdj Hkh nq%[k ,oa ihM+k dk

thou O;rhr dj jgh Fkh

3 + izxfroknh ;qx esa ukjh la?k"kZ

Nk;koknh lkfgR; ds tu&thou ls dVs gksus ds dkj.k izxfroknh lkfgR; dk

tUe gqvkA izxfroknh dfork O;fDr ds futh nq%[k lq[k] osnuk&fujk”kk ls fudy dj

tu&thou ls tqM+rh gSA bl ;qx ds lkfgR; esa lkekftd thou dk ;FkkFkZ fp=.k gSA

budh jpukvksa esa nfyr ihfM+r oxZ ,oa “kksf’kr ds vHkkoksa vkSj la?k’kksaZ dk Loj feyrk gSA

izkphu #f<;ksa ,oa ijEijkvksa ds izfr fonzksg dh Hkh O;atuk gSA bl ;qx dh dfork esa “kks’kd

ds izfr ?k`.kk dk Hkko ifjyf{kr gksrk gSA fonzksg dh Hkkouk ds dkj.k bl ;qx dk dfo

Ikwathokn dks u’V dj nsuk pkgrk gSA

iUr ds vuqlkj ^^xk dksfdyk cjlk ikod d.k]

u’V Hkz’V gks tk, th.kZ iqjkruA^^15

izxfroknh lkfgR; esa uXu ,oa Hksnl dk fp=.k gqvk gSA ujsUnz “kekZ dh ^vkt u tkus nwaxh^

uked d`fr esa ukjh ds uXu #i dks fpf=r fd;k x;k gSA ^^izxfroknh jpukvksa esa

dgha&dgha ekDlZokn dk vU/kkuqdj.k Hkh gSA izxfroknh dkO; esa lR;ksa ds fp=.k dk loZFkk

vHkko jgk gSA vapy dh ^lkou dh in Hkjh jkr] vKs; dh ^oapuk ds nqxZ ^ dfork esa ukjh

dks ,d HkksX; #i esa izLrqr fd;k gS^^16 vr% Li’V gS fd vkfndky ls ysdj izxfroknh

lkfgR; rd ukjh vius Lora= vfLrRo ds fy, fujUrj la?k’kZ djrh jgh gSA fujkyk dh

izxfroknh dfork ^rksM+rh iRFkj^ esa “kksf’kr ukjh dk ltho fp=.k fd;k gSA fo/kok dfork

esa Hkkjrh; fo/kok ukjh dh nhu&ghu n”kk dk ekfeZd fp=.k fd;k x;k gSA ukxktqZu us x|

vkSj i| nksuksa gh jpuk,W fy[kh gS ;qx/kkjk] jfrukFk dh pkph] ubZ ikS/k] o#.k ds csVs budh

izeq[k jpuk,W gSaA budh jpukvksa esa lekt esa QSyh /kkfeZd #f<+;ksa] va/kfo”oklksa rFkk

jktuhfrd O;oLFkk ij rh[kk O;aX; fd;k x;k gSA f=ykspu] dsnkjukFk vxzoky vkfn

izxfroknh lkfgR; ds izeq[k jpukdkj gSA

lfn;ksa ls gh ukjh vFkZxr n`f’V ls Hkkjrh; lanHkZ esa vius ifr vkSj fo/kok

voLFkk esa vU; ifjtuksa ij vkfJr jgh gSA vc Hkh tc ls rykd dks oS/kkfud Lohd`fr

feyh gS rks mls izk;% fir`xzg dh “kj.k esa gh tkuk iM+rk gSA LorU=rk izkfIr ds ckn ukjh

dh vkfFkZd ijkfJrrk esa dqN vUrj vo”; vk;k gSA ukjh ds f”kf{kr gksus ij mls fofHkUu

lsokvksa esa] O;oLFkkvksa esa izos”k rFkk futh m/keksa esa iSj tekus dk volj feyk gSA blh

vuqikr esa mldh vkfFkZd ijk/khurk de gqbZ gSA vc ukjh vkfFkZd vk/kkj ij LokyEcu dh

lhf<;ka fujUrj p<+ jgh gSA bl n`f’V ls mlus FkksM+h LorU=rk dh lkal vo”; yh gS]

fdUrq LokyEcu gksus ij mlds jkLrs esa vusd ck/kk;sa Hkh vkbZ gSA ukSdjh izkIr gks tkus ij

Hkh ukjh dks dbZ izdkj ds “kks’k.k ekufld ;U=.kkvkas] ?kjsyw fookn ,oa ykNauksa dk f”kdkj

gksuk iM+k gS] fQj Hkh fLFkfr us mlds i{k esa gh djoV cnyh gSA

lekt esa leku volj izkIr gksus ij ukjh LokoyEch cuh vkSj mlds lEiw.kZ

ifjokj ds cks> dh vkfFkZd deku Hkh lEHkkyh gSA ,slh n”kk esa ijEijkxr ikfjokfjd

O;oLFkk esa tks ifjorZu vk, gS] mlls iq:’k dks rFkk mlds vag dks xgjh Bsl igqaph gSA

o’kksZ ls ifjokj dh vFkZ O;oLFkk dk lapkyu djrs jgus ds dkj.k iq:’k ds eu esa ,d

LFkkbZ ^lqihfj;kfjVh dkEiySDl^ ?kj dj x;k gSA ifjokj es ukjh ls og Js’B le>k tkrk

FkkA ijUrq vkt tc ukjh Hkh ifjokj ds fy, vFkksZiktZu djus yxh gS rc ifjokj esa mldk

lekurk dk nkok iq:’k dks cgqr [kVdrk jgrk gSA ,sls eas dqN vyx izdkj dh Hkh

leL;k,W buds lkeus vkrh gSaA tks bl oxZ dh ukjh dks vusd ykaNuksa ds :i esa >syuh

iM+rh gSA ,slh fLFkfr esa vius LokfHkeku dh j{kk djus esa dqN lkglh ukjh lQy gks tkrh

gSa vkSj dqN VwV Hkh tkrh gSaA vr% Li’V gS fd izxfroknh ;qx esa Hkh ukjh dks mis{kk dh

n`f’V ls ns[kk x;k gSA

izxfroknh ukjh ds la?k’kZ dks izsepUn ds miU;klksa ds ek/;e ls O;Dr fd;k

x;k gSA mn~kgj.k ds rkSj ij izsepUn lkfgR; esa fpf=r mUgha ukfj;ksa dks vkfFkZd :i ls

lEiUu le>k x;k gS ftUgksusa le;kuqlkj vius LokfHkeku dh j{kk dhA izsepUn us vius

vkSiU;kfld d`fr;ksa es vkfFkZd lEiUu ukjh dk vadu fd;k gSA mudh lnSo ;g /kkj.kk

jgh gS fd ukjh ds loZxq.k lEiUu gksus ds lkFk&lkFk mudh vkfFkZd lEiUurk Hkh vko”;d

gSA lEiUu ukjh fdlh u fdlh jktifjokj ls lEcfU/kr gS vFkok cM+h&cM+h feyksa ds

ekfydksa] odhykas ;k MkDVjksa dh ifRu;ak vkrh gaS] ftuds ikl viuk caxyk] viuh xkM+h

vkSj ukSdj pkdj gSa vkSj mUgsa thou esa fdlh vkfFkZd dfBukbZ;ksa dk lkeuk ugha djuk

iM+rkA

bl oxZ esa fpf=r gksus okyh ukfj;ka mPp] fuEu oxZ vkSj e/;e oxZ ls

fodflr gksdj mij mBh gaSA dqN tUetkr jktlh oSHko lEiUurk esa tUeh gSaA muds

ifr;ksa us vius vlk/kkj.k cqf)dkS”ky vFkok vR;kf/kd ifjJe vkSj Ny diV ls lk/kkj.k

dh vis{kk vf/kd nkSyr dek yh gSA ;s yksx NksVs&eksVs O;olk;h ugha] tks ,d&,d iSls

dks vUVh esa nckdj j[krs gSaA vr% vc buds lkeus O;; dk iz”u gSA bu iSlksa dks ;s yksx

foykl esa O;; djrs gSaA blfy, ifr;ksa dh vleFkZrk ds dkj.k bl oxZ dh ukfj;ksa dh

voLFkk vkSj Hkh vf/kd n;uh; gks xbZ gSA buesa ls vf/kdka”k ukfj;kWa vkfFkZd lEiUurk ds

ckotwn Hkh ekufld :i ls nq%[kh jgrh gSaA bldk ewy dkj.k budk iSlk vkSj blls

mRiUu gksus okyh cqjkbZ;ka gSaA pfj= dh n`f’V ls bl oxZ dh ukfj;kWa] iq:’kkas dh vis{kk

vf/kd la;r gSaA izxfr”khy bl oxZ ds iq:’k ftrus O;fHkpkjh ,oa foyklh gSa] xk;=h dks

NksM+dj “ks’k lHkh ukfj;kWa mruh gh ifo= ,oa ,dfu’B Hkh gSA

euksjek vius ifr ds fcuk fojg ds {k.kksa dks O;rhr djus esa iw.kZ:i ls vleFkZ

gSA vr% og izfr{k.k vius ifr ds lkFk jguk pkgrh gS ;fn mldk ifr fdlh fo”ks’k dk;Z

ds fy, ckgj tkuk pkgrk gS rks og Hkh mlds lkFk tkuk pkgrh gSA mls vius L=hiu ij

vfHkeku gSA og dgrh gS &*eaS Hkh L=h gWwA vko”;drk iM+us ij vkx esa dwn ldrh gWwA^^17

euksjek dh n`f’V esa &*fL=;ksa dh dkseyrk iq:’kksa dh dkO; dYiuk gS] mlesa “kkjhfjd

lkeF;Z pkgs u gks ij mles ;g /kS;Z vkSj lkgl gS fd ftl ij dky dh nqf”pUrkvksa dk

tjk Hkh vlj ugha gksrkA^^18

ifr fojg esa vusd izdkj ls lkspuk vkSj fQj T;ksfrf’k;kas ls mudk fo”ys’k.k

djokus esa mldk fo”okl gSA ifrizse mldh lcls cM+h fo”ks’krk gSA ifr dh eaxy dkeuk

djrs gq, og dgrh gS & ^*/ku vkSj lEifr dh bPNk ugha] eaS >ksiM+h esa Hkh [kq”k jgwaxhA eSa

dsoy mudh “kqHk dkeuk,a j[krh gWwA^^ euksjek jkuh gS mls iqLrdkas ls yxko Fkk] fdUrq

fQj Hkh mls vuko”;d :f<+;ksa ls eqDr ugha le>k tk ldrkA euksjek dh bu HkzkUr

/kkj.kkvksa ij Hkh vU/kfo”oklksa dk gh nq’izHkko gS fd ifr fo’k;d Hka;dj feF;k LoIuksa ds

vkos”k esa pyrh xkM+h ls fxjdj ej xbZA oLrqr% euksjek dhs vdky e`R;q feF;k :f<+;ksa

vkSj T;sfrf’k;kas ds tky esa Qaldj viuk vfgr djus okyh fL=;kas ds fy, ,d izcks/kd gSA

jktk fo”kky flag dh nwljh iRuh dk uke jkefiz;k FkkA og n;k vkSj fou; dh

ewfrZ FkhA jkefiz;k ds okD; vR;Ur e/kqj ,oa fopkj”khy FksA mldk vax ftruk dksey Fkk

mldk g`n; Hkh mruk gh ljy o dksey FkkA og ?kj esa ,sls jgrh Fkh ekuks gS gh ughaA

^*mls iqLrdkas ls fo”ks’k izse Fkk] blfy, og gj le; dqN u dqN i<+k fy[kk djrh FkhA

og lcls vyx FkhA fdlh ds dk;Z esa n[ky&vUnkth ugha djrh FkhA jkefiz;k dh jkT;

lEifr esa dksbZ :ph ugha FkhA jkefiz;k dk u rks fdlh ls isze Fkk vkSj u gh oSj Hkko

FkkA^^19 bl izdkj eqU”kh izsepUn us jkefiz;k dks vkReyhu vkSj jktnjckjksa ds ‘kM~;U=ksa ls

loZFkk fujis{k izxfroknh efgyk ds :i esa fpf=r fd;k gSA

txnh”kiqj dh jkuh nsofiz;k dh lxh cgu gksrs gq, Hkh mldk LoHkko mlls

loZFkk fHkUu FkkA nsofiz;k ftruh foykluh Fkh] jkefiz;k mruh gh Hkksx fojDrA jkefiz;k dh

HkfDr fo’k;d /kkj.kk,Wa vR;Ur foosd lEer gSaA og fdlh ozr dks ugha j[krhA mldk

ekuuk gS fd ^*eu dh “kq)rk gh HkfDr dh lcls cM+h fo”ks’krk gSA ;fn eu esa dsoy }s’k

vkSj b’;kZ dh Tokyk ngd jgh gS rks dksjk ozr j[kus ls D;k gksxk \^^20 ^^Bkdqj lkgc dh

rhljh iRuh dk uke jksfg.kh FkkA ubZ iRuh gkus ds dkj.k ;g Bkdqj lkgc dh vR;Ur fiz;

FkhA jksfg.kh Hkh vius izk.kksa ls c<+dj Bkdqj lkgc dh lsok djrh FkhA^^21

;fn izsepUn ds lkfgR; esa /ku vkSj mls mRiUu en] vr`Ir] foykl ds dgh

n”kZu djus gks rks mlds *dk;kdYi* miU;kl dh jkuh nsofiz;k ds pfj= dks ns[k ysuk

pkfg,A izsepUn us nsofiz;k ds pfj= dks euksjek ds pfj= ls loZFkk fHkUu fpf=r fd;k gSA

^^tgka euksjek viuh iztk ij loZLo vfiZr djrh gS] ogka nsofiz;k ds fy, fj;klr mlds

Hkksx&foykl dk lk/ku ek= FkhA mls lnSo Loa; dks ;qok cuk;s j[kus ds fy, iqf’V dkjd

vkS’kf/k;ksa] ukuk izdkj ds jaxksa] mcVuksa] ikmM+jkas vkSj rsykas ds fy, :Ik;s pkfg, FksA pkgs

mls ;s :Ik;s fdlh Hkh izdkj ls feysA ;/kfi jkuh dks fouksniw.kZ lkefxz;ksa ls izse Fkk]

ysfdu mlds thou dh lcls vkuUne; ?kfM+;kWa os gksrh Fkh tc og ;qodksa ds lkFk

izsefdzM+k djrh FkhA^^22 o`)koLFkk ls mls vR;Ur ?k`.kk FkhA og ges”kk Loa; dks ;kSoukoLFkk

esa ns[kuk ilUn djrh FkhA

Xkcu miU;kl dh ik=k jru ,d izxfr”khy ukjh gSA izsepUn }kjk fpf=r

ik= jru lkaoyh] lqxfBr] cM+h gh feyu lkj ;qorh FkhA vge~ Hkko us jru dks dHkh Nqvk

rd ughaA jru vR;Ur Kkuorh ;qorh FkhA O;fDr;ksa ds Hkko dks Hkkaius dh “kfDr mlesa

izcy FkhA vkHkw’k.kksa ds izfr mldk LokHkkfod vkd’k.kZ gSA ys[kd us jru ds thou ds

ifrtU; vHkkokas dh iwfrZ&mRlo] nkor&ikVhZ] galh&fouksn] lSj&likVk] [kkuk&ihuk]

flusek] ns”kHkze.k vkfn ls dh gSA ^^mldk ,dkUr uhjo thou bu fo’k;ksa dh vksj ml

Hkkafr yidrk Fkk] tSls I;klk ikuh dh vksj yidrk gSA^^23 ^^;/kfi jru ds vius cPps ugha

gS] fQj Hkh mls cky lekt ls cM+k Lusg gSA ladksp dk Hkko mlds LoHkko esa ys”k ek= Hkh

ugha gSA^^24 og izxfr”khy] Li’Vokfnuh] ;qorh gSA

izsepUn fo/kok jru ds pfj= ls ;gh fpf=r djuk pkgrs Fks fd Hkkjrh;+

lekt esa fo/kok dh vR;Ur nqxZfr dh tkrh gSA ^^og jru ftlus dHkh :Ik;ksa dh deh

ugha ns[kh] ogh jru ,d eghus eas gh jksfV;ksa dh Hkh eqgrkt gks xbZ FkhA mldk oSokfgd

thou ;/kfi cgqr lq[kh ugha Fkk fQj Hkh mls dHkh fdlh ckr dh deh ugha vkbZ FkhA^^25

og vius ulhc dks dksldj nq%[kh ugha gksrh FkhA Ikfr dh eR̀;q ds i”pkr FkksMs+ gh fnuksa esa

jru dks ifr ds Hkrhts ef.kHkw’k.k ls ;g lquus dks feyk &^^vkidk bl ?kj vkSj pkpk dh

lEifr ij dksbZ vf/kdkj ugha] ;g esjh lEifr gS] vki eq>ls dsoy xqtkjs dk loky dj

ldrh gSA^^26 ^^lfEefyr ifjokj esa ,d fo/kok dk vius iq:’k dh lEifr ij dksbZ

vf/kdkj ugha gksrkA^^27 vius oS/kO; dks ns[kdj jru dh vka[ks [kqy tkrh gSA

lekt esa fo/kok dh lkekftd fLFkfr dks ns[kdj mls cgqr ihM+k gksrh gSA jru

fdlh dh n;k ij vkfJr ugha jguk pkgrhA mlds lkeus vknZ”k :i esa os lalkj dh

gtkjkas fo/kok;sa gaS tks Loa; viuk fuokZg djrh gSaA mlds erkuqlkj &^^tks viuk isV ugha

iky ldrs mUgsa thfosr jgus dk vkSj nwljksa ij cks> cuus dk dksbZ gd ughaA^^28 oLrqr%

jru dk pfj= pkgs L=h lekt dks dqN uk ns lds] ysfdu og fL=;ksa dks vius vf/kdkj

ds izfr lrZd jgus dh ;ksX;rk vo”; ns ldrk gSA oSls vk/kqfud gksrs gq, Hkh ;ksX; iRuh]

fuLokFkZ lgsyh] ohj] niZiw.kZ rFkk LokoyEch lR;oknh L=h gSA nsohnhu ds “kCnkas esa &*og

maps fopkj dh gSA^

Okdhy ineflag dh iRuh lqHknzk u rks :iorh gS vakSj u gh lqUnjA mldk

lqUnj oL=ksa vkSj vkHkw’k.kksa ds izfr dksbZ yxko ugha gSA mldk LoHkko vR;Ur ljy ,ao

O;ogkj dq”ky gSA iM+ksflu dk /keZ fuHkkuk Hkh og vPNh rjg tkurh gSa ?kj esa vk;s O;fDr

dks lEeku nsuk og viuk /keZ le>rh gSA blfy, og ?kj vkbZ lqeu dks thru }kjk

dBksj “kCn dgs tkus ij mcy iM+h vkSj mlus dzksf/kr gksdj dgk ^;g vkt losjs lqeu ds

ihNs D;ksa iM+ x, \ fudkyuk gh Fkk rks ,d <+ax ls fudkyrsA^ vius lxs&lEcfU/k;ksa ls Hkh

mldk O;ogkj lkekU;r% vPNk FkkA lqHknzk ds thou dh foM+Ecuk ;g gS fd mldh viuh

,d Hkh lUrku ughaA Qyr% mls ifr dk I;kj Hkh iw.kZ :i ls dHkh izkIr ugha gqvkA ^ôg

vius ifr dh rjg ckg~; fn[kkos esa fo”okl ugha djrhA mldk ekuuk gS fd lHkh dke

viuh gSfl;r ns[kdj djus pkfg,A^^29

fo|k Kku “kadj dh iRuh gSA og ,d vknZ”k ukjh gSA mldh fopkj /kkjk vius

yksHkh ifr ls fcYdqy fHkUu gSA mls ijekFkZ ij LokFkZ ls vf/kd J)k gSA og vius o`)ksa

dks vR;Ur iwtuh; ekurh gSA le; ij nqf[k;ksa dh lgk;rk djus ds fy, og vius ifr

dks ckr&ckr ij le>krh gSA og ugha pkgrh dh vkil esa HkkbZ;kas dh [kViV dk vuqfpr

ykHk mBk;sA ?kj esa fdlh Hkh O;fDr dks nq%[kh ns[kdj mlds xys ls uhps vUu ugha

mrjrkA ifr dh pkpk ls vyx gksus dh bPNk ds dkj.k og mUgsa cgqr ckj le>krh gSA

fo/kk dk g`n; vR;Ur dksey o ljy gSA viuh blh dkseyrk ds dkj.k mls vius firk

}kjk vklkfe;ksa ij fd;k x;k vR;kpkj vPNk ugha yxrkA mldk fo”okl gS fd

^^thou&ej.k rks ijekRek ds gkFk esa gS fdUrq HkbZ;k dh vdky e`R;q bUgha nqf[k;ksa dh gk;

dk Qy gSA^^30

îzsekJe^ miU;kl esa xk;+=h ds thou dh rhu n”kk,sa vR;Ur Li’V :i ls

mHkjh gSA oS/kO; ds ckn Hkh mlds gko&Hkko e`nqy vkSj jle;h ckrkas esa vkd’k.kZ gSA og

yko.;e;h ;qorh gSA ?kj vk;s vfrfFk dk lRdkj og Lusg vkSj vuqjkx ls djrh gSA

mldk ifr ;/kfi ,d nqjkpkjh O;fDr Fkk] fQj Hkh xk;=h us dHkh vius ifr ij lUnsg

ugha fd;kA e`R;q ds rhu lky ckn Hkh ^ôg v/;kfRed J)k ls mldh Le`fr dh vjk/kuk

fd;k djrh FkhA mldk fu”py g`n; okluk;qDr isze ds jgL;ksa ls vufHkUu FkkA^^31 og

lqUnj vkHkw’k.kksa vkSj oL=ksa ls izse j[krh FkhA mRre Hkkstu djuk ,ao lnSo izlUufpr jguk

mlds LoHkko dh fo”ks’krk FkhA fdUrq bldk dkj.k mldh foyklfiz;rk ugha] vfirq vius

lrhRo dk vfHkeku FkkA vkpj.k] lq:fp o euksjtu dh lkefxz;ksa dk R;kx djus dh og

vko”;drk ugha le>rh Fkh D;kasfd mls vius fpr dh fLFkjrk ij fo”okl FkkA

fdlkuksa ds lkFk xk;=h dh lgkuqHkwfr gSA mldh vkKk gS fd uke ek= lwn

ij fdlkukas dks :Ik;s m/kkj fn;s tk;s vkSj le; vuqlkj mUgas vukt Hkh fn;k tk;sA og

mudh lQkbZ O;oLFkk o LoPNrk ds izfr Hkh ltx gS] fdUrq fQj Hkh og iztk ds fo”okl

dks thr ugha ikrhA dkuwuxksa tSls yksxks dh nqjaxh pkykas ls mls nq%[k gksrk gSA mldk

dFku gS fd ^*isV dks xjhcksa dh gk; ls Hkjuk rks vPNk ugha] vxj viuh rjQ ls iztk dh

dqN HkykbZ u dj lds rks de ls de vius gkFkkas ls mudk vfgr rks ugha djuk pkfg,A^^

izsepUn us xk;=h esa iztkokRlY; ds xq.kkas dks vPNh rjg Hkjk gSA ejrs le; mlds ifr

dk vkns”k Fkk fd ^êsjh iztk dks dksbZ d’V uk gksus ik;sA^^32 vkt og vius ifr dh

vkKk dk ikyu djus ds fy, viuh tku [kik jgh gSA

^xksnku* dh xksfcUnh fe0 [kUuk dh iRuh gSA ^xksfcUnh vQljk rks ugha] fdUrq

:iorh vo”; gSA mldk jax xssgwvka gS] vka[ks yTtk”khy gS tks ,d ckj lkeus mBdj fQj

ls >qd tkrh gSaA mlds diksykas ij ykfyek u gksdj fpdukiu gSA mldk “kjhj dksey]

vR;Ur lqMkSy] eq[k ij ,d izdkj dh lw:fp ftlesa dqN xoZ dh >yd Hkh gSA^^33 mlds

ifr fe0 [kUuk ds ikl foykl dh vR;Ur lkekfxz;ka gaS] fdUrq xksfcUnh dh n`f’V esa mudk

dksbZ ewY; ugha gSA bl lkjs lalkj esa og I;klh iM+h jgrh gSA^^34 xksfcUnh dh n`f’V esa

/kuh ogh gS] tks vius dkS”ky ls nwljksa dks csodwQ cuk ldrk gSA og thou esa /ku dks

bruk egRoiw.kZ ugha le>rh] ftruk mls le>k tkrk gSA /ku dh vkRek lsok] Hkksx vkSj

foykl dh tM+ gSA

Ikq#’k oxZ us ukjh “kks’k.k djds mlds vkREklEeku dks Bsl igqWpk;h gSA

^Îkq#’k&iz/kku lekt us gh ugha vfirq lekt ds Bsdsnkjksa] tehnkjksa us Hkh ukjh dk “kks’k.k

fd;k gSA lekt esa ukjh “kks’k.k eq[; #i ls nks #iksa esa lkeus vk;k gSA ,d ?kj esa

dke&dkt djrs gq, L=h #i esa nwljk [ksrksa esa dke djrs gq, Jfed #i esaA^^35 eqa”kh

izsepUn vius miU;klkas esa f”k{kk dh uohu tkx`fr ds ek/;e ls ukjh dks ml dh vksj

lrZd djus dk vkgoku fd;k gS rkfd ukjh f”kf{kr gksdj vkRefuHkZj gks ldsA eqa”kh

izsepUn viusa lHkh miU;klkasa esa ukjh dks tkx#d gksus dh izsj.kk nh gSA

4 + iz;ksxoknh ;qx esa ukjh la?k"kZ

/keZohj Hkkjrh ds erkuqlkj ^îz;ksxoknh dfork esa Hkkouk gS fdUrq gj Hkkouk ds

lkeus ,d iz”u fpg~u yxk gSA blh iz”u fpg~u dks ckSf)drk dg ldrs gSaA bl ;qx esa

lakLd`frd <kapk pjejk mBk vkSj ;g iz”u fpg~u mlh dh /ofu ek= gSA u,&2 iz;ksxkas dh

dfork dks iz;ksxoknh dkO; dh laKk nh gSA iz;ksxokn ds izorZd vKs; ekus tkrs gSaA

iz;ksxoknh dfo;ksa us ijEijk ls gVdj l`tu ds u, ewY; LFkkfir fd, gSaA bl ;qx ds

dfo;ksa us lekt vkSj ijEijk ds fo#) dkO; jpuk dhA lekt ds lEiw.kZ cU/kuksa dks

frLd`r dj rhozxfr ls vkxs c<+us ds ;s dfo vkdka{kh gSaA uohurk ds izfr vkdf’kZr

iz;ksxoknh lkfgR; esa Hksnl dk fp=.k fd;k x;k gSaA^^36 bl ;qx ds lkfgR;dkjksa us O;fDr

dh nfyr] dke okluk vkSj daqBkvksa dks vfHkO;fDr nh gSSA Hkkoqdrk ds LFkku ij ckSf)drk

dks vkSj bZ”oj ds LFkku ij deZ”khyrk dks egRo fn;k gSA iz;ksxoknh lkfgR; vlarq’Vrk ls

Hkjk gqvk gSA iz;ksxoknh lkfgR;dkj ?kqVu ds ?ksjs esa f?kjdj gj {k.k fujk”kk ds Loj O;Dr

djrk gSA og Lo;a ls ihfM+r gSA vKs;&&

ogu djks ihM+k

vks] eu ogu djks ihM+k !

bl ;qx ds lkfgR;dkjksa dh d`fr;ksa esa Hkksxokn dh izo`fr ds n”kZu gksrs gaS lkFk gh bu

jpukvksa esa ukjh ds ekufld lkSUn;Z dh vis{kk “kkjhfjd lkSUn;Z dks fpf=r fd;k x;k gSA

iz;ksxoknh lkfgR;dkjksa dk ukjh lEcU/kh n`f’Vdks.k ukjh thou dks ubZ fn”kk iznku djus

okyk dgk x;k gSA tgka izxfroknh ys[kdksa us ukjh dks etnwj] fHk[kkfju dgk gS ogha ij

iz;ksxoknh lkfgR;dkjksa us ukjh ds Hkksxokn dk fp=.k fd;k gSA iz;ksxoknh dfo vKs;&&

^^I;kj gS vfHk”kIr]

rqe dgkW gks Ukkjh !^^

bl ;qx dh jpukvksa esa ;FkkFkZokn ds uke ij nwf’kr ,oa xUnh izo`fr;ksa dk

[kqys vke fp=.k fd;k gS ftUgsa lekt ,oa lkfgR; esa neu fd;k tkrk jgk gSA iz;ksxoknh

dkO; O;fDr ds vUr% la?k’kZ dk dkO; gS oLrqr% bl ;qx ds x| ,oa i| dkO; esa e/;oxhZ;

thou dh vk”kkvksa vuqHkwfr;ksa ,oa dqaBkvksa dks vfHkO;Dr fd;k x;k gSA ^^bl ;qx ds

lkfgR;dkjksa esa vKs;] eqfDr cks/k] Mk0 jke foykl “kekZ] /keZohj Hkkjrh ,oa usehpUnz izeq[k

gaSA vKs; jfpr ^jkdk fu”kk^ jpuk Nk;koknh jaxhu vkoj.k ds uhps fNih gqbZ dq#irk dks

mn?kkfVr djrh gSA eqfDrcks/k dk dkO; laxzg ^pkan dk eqag Vs<+k^ ekuo ds la?k’kksaZ ,oa ruko

Hkjs thou dks fpf=r djrk gSA buds dgkuh laxzg esa foik= lrg ls mBrk vkneh izeq[k

gSA “kekZ dk ^#i rjax^ uked dkO; laxzg yksdthou dks iznf”kZr djrk gSA fujk”kk ,oa

ihM+k dh vuqHkwwfr ds dkj.k gh iz;ksxoknh lkfgR; dk iru gqvk gSA^^37 iz;ksxoknh dfo

Hkkjr Hkw’k.k vxzoky dh ^vo#) vkt thou izokg^] ^eSa vkSj esjk fiVBw^ “kh’kZd dfork esa

e/;oxhZ; thou dh folaxfr;ksa dks mtkxj fd;k gSA iz;ksxoknh jpukvksa esa vk/kqfud

thou ds dBksj lR;ksa ,oa fo’kkniw.kZ v/kwjh ftanxh dh vfHkO;fDr gqbZ gSA eqfDr cks/k dh

jpuk,sa dkO; n`f’V ls gh ugha cfYd x| dk n`f’V ls Hkh Js’B jpuk,sa gSaA /keZohj Hkkjrh dk

va/kk;qx] d.kqfiz;k] xqukgksa dk nsork] cUn xyh dk vk[kjh edku vkfn jpukvksa esa ;FkkFkZrk

ds n”kZu gksrs gaSA

vk/kqfud fgUnh dfork esa lu~ 1943 ds vkl&ikl izxfrokn dk Loj {kh.k iM+us

yxk FkkA lekt dh ijEijkxr ekU;rk,W ,oa vkLFkk,W VwVus yxh FkhA ekuo ewY;ksa esa

vfLFkjrk vkus yxh Fkh] lHkh vksj fc[kjko lk izrhr gksus yxk FkkA lekt esa fnu izfrfnu

jktuSfrd] /kkfeZd fc[kjko ds dkj.k u,&u, iz;ksx gks jgs FksA iz;ksxoknh dfork ij

ik”pkR;~ dkO; dk izHkko iM+ pqdk FkkA fu”p; gh Hkkjrh; dkO; esa ik”pkR; laLd`fr dk

iuiuk laHko Fkk ftls iz;ksxokn dk uke fn;k x;kA

Mk0 cStukFk flagy ds erkuqlkj ^^iz;ksxoknh dfork dk ;qx ewY;ksa dh n`f’V

ls fo?kVu dk ;qx jgk gSA ;g ;qx izxfroknh dh vfrokfnrk ls cpus vkSj u;h ewY;

psruk ds vHkko esa “kadk vkuLFkk ?kqVu ,oa la?k’kZ esa ls u;k jkLrk [kkstus dks ;qx gSA bl

;qx ds lkfgR;dkjksa us izkphu izpfyr ijEijkvksa dh /kfTt;kW mM+kbZ gSa fQj Hkh ;g lkfgR;

HkkoukRedrk ds LFkku ij ckSf)drk dks Lohdkj djrk gSA^^38 vKs;] fxjtk dqekj ekFkqj]

eqfDr cks/k] izHkdkj ekpos] HkkjrHkw’k.k] Mk0 jkefoykl “kekZ bl dfork ds izeq[k dfo gaSA

iz;ksxokn ds dfo;ksa us vius u, iz;ksxkas ds ek/;e~ ls izkphu #f<;ksa ,oa ijEijkvksa dks rksM+

dj u;h jkgksa dk fuekZ.k fd;k gSA budh jpukvksa esa vdsysiu] ykpkjh ,oa ekuo ewY;

fo?kVu dh rLohj gSaA iz;ksxoknh lkfgR;dkj us vius pkjksa vksj iz”uksa dk fc[kjko ns[kk gSSSA

bl ;qx ds lkfgR;dkj dq.Bk xzLr ekuo ij lksprs&lksprs Lo;a fujk”kkoknh cu x;s gSaSA

vKs;] eqfDr cks/k] HkkjrHkw’k.k vkfn dfo;ksa us blh Hkkouk dh vfHkO;fDr dh gSA

Ikz”u rks fc[kjs ;gkW gj vksj gSSa]

fdUrq esjs ikl dqN mrj ugh !^^

bl ;qx ds dfo;ksa us ijkt;] vfo”okl ds izfr vukLFkk O;Dr djds vkLFkk vkSj fo”okl

dk Lokxr fd;k gSA vius bl dFku dks iz;ksxoknh lkfgR;dkjksa us bu iafDr;ksa esa O;Dr

fd;k gS ^vkLFkk u dkais] ekuo fQj feV~Vh dk Hkh nsork gks tkrk gSA

iz;ksxoknh lkfgR; us ukfLrd Hkkouk dks viuk;k gSSA bl ;qx ds jpukdkjksa

us #f<+okfnrk] iwtkikB] iRFkj izfrek bu lc dk migkl mM+k;k gSA iz;ksxoknh dfo

cnyrs ifjos”k esa {k.k&{k.k ds egRo dks fo”ks’k LFkku nsrk gS D;ksafd izR;sd lkFkZd {k.k

y?kq gksus ij xgu gksrk gSSA bl ;qx ds dfo;ksa us {k.kksa dks gh lEiw.kZ thou dh

vk/kkj”khyk ekuk gSA iz;ksxoknh dkO; esa Hkksx okluk dk O;kid fp=.k gqvk gSA bruk gh

ugha bl ;qx ds lkfgR; esa x| ,oa i| dkO; esa fuyZTt Hkko ls ;FkkFkZ ds uke ij Hkn~ns

fp=ksa dks vafdr fd;k x;k gSA ;g lR; gS fd iz;ksxoknh lkfgR;dkj lekt fgr ds fy,

vga dk R;kx djus ds fy, rRij gSA

5 + lkBksRrjh ;qx esa ukjh la?k"kZ

Mk0 txnh”k xqIr ds erkuqlkj ^^;g dfork rwQkuh nkSj ls xqtjh gS vkSj bl

vkUnksyukRed rwQkuh izokg esa fdrus gh dfo cg x,] fdrus gh <g x, vkSj cgko ds

ikuh ds mrj tkus ds ckn lw[ks jsr ls cps fdruks dk ukeysok Hkh dksbZ ugha jgkA fiNys

n”kdksa esa dqdqjeqrs dh rjg c<+rh HkhM+ dfork dh vlfy;r dks Hkqykdj ukeksa dk mRlo

eukrh jgh gS vkSj mRlo dh bl ped&ned esa “kksj xqy dk gh izn”kZu gqvk gSA^^39 bl

;qx ds dfo;ksa us “kksj vf/kd fd;k gS dfork,sa de fy[kh gSaA Hkkjr ds cqf) thoh oxZ dk

eksg Hkax gqvk vkSj “kklu ds izfr fonzksg ds Hkko mRiUu gq, vkSj cqf)thoh oxZ yksdrU=

dks mis{kk dh n`f’V ls ns[kus yxkA bl ubZ fopkj/kkjk us fgUnh dfork dks ubZ fn”kk iznku

dh gSA bl ;qx ds lkfgR; esa esa vf/kdka”k uaxsiu] VqPpsiu] QwgM+iu dh vfHkO;fDr gqbZ gSA

bl jpukvksa esa vuqHkwfr dh vis{kk fopkj dks egrk nh xbZ gSA bl ;qx ds d`fr;ksa esa lekt

dh e`r ekU;rkvksa] VwVrh gqbZ ijEijkvksa ds izfr fonzksg dk Loj fo|eku gSA ml esa vkt

dh fod`r ftanxh vkSj lEcU/kksa dh [khp&[kjkst O;Dr gqbZ gS bruk gh ugha bl ;qx ds

lkfgR; esa mrstuk] fujk”kk dM+okgV dk Loj vf/kd gSA /kwfey dh ^iVdFkk^ bl lanHkZ esa

mys[kuh; gSA bl dfork dk lEiw.kZ ifjos”k Hk;kog ,oa folaxfriw.kZ gSA bl ;qx dh

dfork esa ukjh dks Hkksx oLrq ds #i esa fpf=r fd;k gSA

iz;ksxoknh dforkvksa dk Hkfo’; fu[kj dj lBksRrjh dfork ds #i esa fodflr

gqvk gSA lkfgR; ekuo dks u;k ifjos”k] u;h izsj.kk] u;h “kfDr vkSj u, fopkj xfre; #i

esa nsrk jgrk gSA mlh ds vuqlkj x| ,oa i| ds ewY; Hkh ifjorZu”khy gksrs jgrs gSaA

iz;ksxokn u;s iz;ksxkas rd lhfer jgk gS ysfdu fQj Hkh u;h dfork loZFkk vkt ds u,

ekuo dh fopkj/kkjkvksa dh vfHkO;fDr djrh gSSA u;h dfork u,iu esa iuius okys O;fDr

izfr’Bk dh LFkkiuk djrh gS] og lekt esa ,sls okrkoj.k dk fuekZ.k djus esa l{ke gS tks

vkt ds fujk”kkxzLr ekuo dks u;h fn”kk] u;h jkg fn[kkus esa lcy gksA vkt dk ekuo

izkphu #f<+;ksa dks R;kx dj vius HkkX; dk Lo;a fuekZ.k djrk gS Hkys gh og jkLrk fdruh

gh vkinkvksa ls Hkjk gqvk D;ksa u gks \ bl ;qx lkfgR;dkj cynso oa”kh dh jpukvksa esa

vkt ds ekuo thou dh =klnh dks O;Dr fd;k x;k gS ,d iq#’k vkSj] nwljk jkx budh

pfpZr jpuk,sa gSaA

fu’d’kZ

fu’d’kZ #i ls dgk tk ldrk gS fd LorU=rk izkfIr ds Ik”pkr~ Hkys gh ukjh

LorU=rk ij cy fn;k x;k gks fdUrq fQj Hkh og vusd lkekftd leL;kvksa tSls

ckyfookg] fo/kok fookg] NqvkNwr vkfn ls f?kj pqdh FkhA Nk;koknh dkO; esa ukjh dks

lEeku dh n`f’V ls ns[kk x;k fdUrq fQj Hkh ukjh fdlh u fdlh #i esa ihfM+r FkhA

izxfroknh vkSj iz;kssxoknh x| ,oa i| dkO; esa ukjh “kks’k.k dks c<+kok feyus yxk vkSj

lkBksRrjh ;qx rd vkrs&vkrs ukjh lekt ds fy, ,d HkksX; oLrq dk lk/ku cu xbZA

LokoyEch gksus ij ukjh vkt Hkh vusd ekulhd nq%[kks ds cks> ds uhps nch gqbZ gSA vusd

miyfC/k;ka gksus ij Hkh oSKkfud ;qx esa vkt dh ukjh nq%[k vkSj ihM+k ds ?ksjs esa f?kjh gqbZ

gSA

lUnHkZ xzUFk lwph

1 & gfjpj.k “kekZ] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] i`0 171

2 & gfjpj.k “kekZ] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] i`0 174

3 & f”kojkuh nsoh] iszepUn ?kj es] i`0 97

4 & ve`rjk;] iszepUn fofo/k izlax] i`0 249

5 & ve`r jk;] iszepUn fofo/k izalx] Hkkx&3] Qjojh 1931 ukjh tkfr ds vf/kdkj] i`0

253&254

6 & ve`rjk;] ebZ 1934] ukfj;ksa ls vU;k; D;ksa \ i`0 270

7 & ve`rjk;] ebZ 1934] ukfj;ksa ls vU;k; D;ksa \] i`0 250

8 & f”kojkuh nsoh] iszepUn ?kj esa i`0 113

9 & f”kojkuh nsoh] dqekjh f”k{kk dk vkn”kZ] i`0 266



12 & Mk0 gfjpj.k “kekZ] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] i`0 30



15 & Mk0 fnyhi ik.M;s] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] i`0 30

16 & Mk0 fnyhi ik.M;s] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] i`0 31

17 & izsepUn] dk;kdYi] i`0 36






23 & izsepUn] xcu] i`0 77






29 & izsepUn] lsoklnu] i`0 47

30 & izsepUn] izsekJe] i`0 185



33 & izsepUn] xksnku] i`0 191

34 & izsepUn] xksnku] i`0 192

35 & ukfljk “kekZ] vkSjr ds fy, vkSjr] Ik`0 14

36 & fnyhi ik.Ms] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] ist u0 31

37 & fnyhi ik.Ms] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] ist u0 38] 40

38 & jkgqy xxZ] fofo/k lkfgfR;d fucU/k] ist u0 102

39 & fnyhi ik.Ms] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] ist u0 32

4 + prqfkz v/;k; & izespunkrsrj ;qx e aukjh l?akkz...

Documents