2008 9 04 report. mon - · pdf fileìóèñ...

ÌÎÍÃÎË ÓËÑáàãà õóðëààñ õîéøèõ15æèëä

Õ¿í àì áà õºãæëèéí îëîí óëñûí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ

ÒÎÂ× ÒÎÉÌ

Óëààíáààòàð2009

Õ¿í àì áà õºãæëèéí îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ õîéøèõ 15 æèëä

4 ÌÎÍÃÎË ÓËÑ Õ¿í àì áà õºãæëèéí îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ õîéøèõ 15 æèëä

ÀÃÓÓËÃÀ

Òîâ÷èëñîí ¿ãèéí òàéëáàð 5

Óäèðòãàë 6

Õ¿í àì áà õºãæèë 7

- Àõèö, îëîëò àìæèëò 8

- Òóëãàìäñàí àñóóäàë 14

Æåíäýðèéí òýãø áàéäàë, òýãø ýðõèéã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ

17



Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõ 23



Ä¿ãíýëò 34

Ýõ ñóðâàëæ 36

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ Õ¿í àì áà õºãæëèéí îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ õîéøèõ 15 æèëä 5

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ

ÀÕÁ Àçèéí õºãæëèéí áàíê

ÁÇÄÕ Áýëãèéí çàìààð äàìæèõ õàëäâàð

ÃÒÕÀÍ Ãåðìàíû òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã

ÄÍÁ Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í

ÄÎÕ Äàðõëàëûí îëäìîë õîìñäîë

ÄÝÌÁ Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà

ÅÁÑ Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü

ÆÑÀÕ Æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñýë

ÆÒÁ¯Õ Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õîðîî

ÆÕÈ Æåíäýðèéí õºãæëèéí èíäåêñ

ÆÝÌÕ Æåíäýðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð

ÇÃÕÀ-ÝÌÃ Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã - Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð

ÈÒÕ Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë

ÌÓÌÕÇ Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò

ÌÓÈÑ Ìîíãîë Óëñûí èõ ñóðãóóëü

ÌÑ¯Ò Ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ¿éëäâýðëýëèéí òºâ

ÌÕÇ Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò

Í¯Á Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãà

Í¯Á-ûí ÕÀÑ Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí Õ¿í àìûí ñàí

Í¯Á-ûí ÕÑ Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí Õ¿¿õäèéí ñàí

Í¯Á-ûí ÕÕ Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí õºòºëáºð

Í¯ÇÕ Íºõºí ¿ðæèõ¿éí çàìûí õàëäâàð

Í¯ÝÌ Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä

ÍÕÕß Íèéãýì õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì

ÎÓÕÁ Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà

ÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà

ÓÈÕ Óëñûí Èõ õóðàë

¯ÀÌÕ ¯éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºð

¯ÑÕ ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî

ÕÀÎÑÒ Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãî

ÕÀÑÑÒ Õ¿í àìûí ñóðãàëò, ñóäàëãààíû òºâ

ÕÀÕÎÓÁÕ Õ¿í àì áà õºãæëèéí îëîí óëñûí áàãà õóðàë

ÕÄÕÂ Õ¿íèé äàðõëàë õîìñäîëûí âèðóñ

ÕÕÈ Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ

ÕÝ¯Ò Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâ

ÖÅÃ Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçàð

ÝÇÑ Ýäèéí çàñãèéí ñóðãóóëü

ÝÌÕ¯Ò Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæëèéí ¿íäýñíèé òºâ

ÝÌß Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì


ÓÄÈÐÒÃÀË

Êàéð õîòíîî 1994 îíä õóðàëäñàí Õ¿í àì áà õºãæèë îëîí óëñûí áàãà õóðàë (ÕÀÕÎÓÁÕ)-ä 179 óëñ îðíû, ò¿¿íèé äîòîð Ìîíãîë Óëñûí òºëººëºã÷èä îðîëöñîí þì. Ò¿¿õ, ñî¸ë, øàøèí ø¿òëýã, ¸ñ çàíøèë, õ¿í àì, ãàçàð íóòãèéí õýìæýý, õºãæëèéí ò¿âøèí íü ýðñ ÿëãààòàé óëñ îðíóóä õ¿í àì áà õºãæëèéí ¿íäñýí çàð÷èì, õîëáîãäîõ àñóóäëààð çºâøèëöºëä õ¿ð÷, 20 æèëèéí õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¯éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºð (¯ÀÌÕ)-èéã áàòàëñàí áèëýý.

Õ¿í àì, õºãæëèéí àñóóäëóóä õîîðîíäîî íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîéí äýýð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ ìýäëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿í àìûí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí õýðýãöýýã õàíãàõ íü õóâü õ¿í, íèéãìèéí òýíöâýðòýé õºãæëèéí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë ãýäãèéã ÕÀÕÎÓÁÕ-ààð äýëõèé íèéòýýðýý òóíõàãëàñàí áèëýý. Ò¿¿í÷ëýí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä (Í¯ÝÌ), íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõèéí àñóóäàë íü õ¿íèé ýðõ áîëîí õºãæëèéí ñàëøã¿é õ¿÷èí ç¿éë áîëîõûã ÷óõàë÷ëàí òàâüñíààðàà 1974 îíû Áóõàðåñòèéí, 1984 îíû Ìåõèêîãèéí õ¿í àì áà õºãæëèéí áàãà õóðëààñ ÿëãààòàé çàð÷ìûí ººð÷ëºëò áîëñîí þì. ¯¿íèé çýðýãöýý æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äýä õýçýý, õýäýí õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõýý ººðñäºº øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã îëãîõ, æåíäýðò ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýëòýé

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ Õ¿í àì áà õºãæëèéí îëîí óëñûí áàãà

õóðëààñ õîéø 15 æèëä

òýìöýõ íü õ¿í àì áà õºãæëèéí áîäëîãûí ÷óõàë àñóóäàë ãýäãèéã çºâøººðñºí þì. Õ¿í á¿ðò áîëîâñðîëûã òýãø îëãîõ, ýõ íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ, 2015 îí ãýõýä íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä (Í¯ÝÌ)-èéí òóñëàìæ, ¿¿íä ãýð á¿ë òºëºâëºëò, áýëãèéí çàìààð äàìæèõ õàëäâàð (ÁÇÄÕ), õ¿íèé äàðõëàë õîìñäîëûí âèðóñ, äàðõëàëûí îëäìîë õîìñäîë (ÕÄÕÂ/ÄÎÕ)-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë÷èëãýýã á¿õ íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ íü ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-ò äýâø¿¿ëñýí òîäîðõîé çîðèëòóóä þì.

¯ÀÌÕ-èéí õýðýãæèëòýä 1999 îíä àíõíû ¿íýëãýý õèéæ, ä¿íã Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãà (Í¯Á)-ûí Åðºíõèé àññàìáëåéí òóñãàé ÷óóëãàíààð õýëýëöýæ “Äàðààãèéí øàòíû ¿íäñýí àðãà õýìæýý”-íèé áàðèìò áè÷èã áîëãîí áàòàëñàí áèëýý. Åðºíõèé àññàìáëåéí òóñãàé ÷óóëãàí ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-èéí õýðýãæèëòèéã ºíäðººð ¿íýëæ, öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë àðãà õýìæýýã öàã ¿åèéí íºõöºë áàéäàëä çîõèöóóëàí òîäîðõîéëæ ºãñºí íü òîìîîõîí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Ìºí îëîí óëñ îðîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõèéã áîäëîãûí ò¿âøèíä áàòàëãààæóóëæ, õ¿í àìûí àñóóäëûã õºãæëèéí ñòðàòåãèäàà òóñãàõ àðãà õýìæýýã àâñàí íü ¿íýëãýýãýýð òîãòîîãäñîí áèëýý. ¯¿íèé çýðýãöýý ýõèéí ýíäýãäýë, ºâ÷ëºëèéã áóóðóóëàõ, çàëóó÷óóäûí áýëãèéí áîëîí Í¯ÝÌ-


èéã ñàéæðóóëàõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä èë¿¿ àíõààðàë õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàéã öîõîí òýìäýãëýæýý.1

2000 îíû Ìÿíãàíû äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààñ áàòàëñàí Ìÿíãàíû òóíõàãëàë, ¿¿íä òîìú¸îëñîí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò (ÌÕÇ)-ä õ¿í òºðºëõòºí àíõààðëàà õàíäóóëàõ õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëóóäûã áàãòààñàí þì.

Ýäãýýðò ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-ò áàãòñàí îëîí àñóóäàë òóñãàëàà îëñîíîîð òóñ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ãàðñàí àõèö, õ¿ðñýí îëîëò àìæèëò ÌÕÇ-ûí õýðýãæèëòýíä ÷óõàë ñóóðü íü áîëæ ºãñºí áèëýý. Íºãºº òàëààñ ÌÕÇ íü ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí õ¿ðýýíä äýâø¿¿ëñýí çîðèëãî, ìºðèéí õºòºëáºðòýé óÿëäàæ, õýðýãæèëòýä íü ò¿ëõýö áîëæ áàéíà.

Êàéðûí õóðëààñ õîéøèõ 10 æèëèéí õóãàöààíä ¯ÀÌÕ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð àõèö ãàð÷ áàéãààã 2004 îíä äàõèí ¿íýëñýí þì. Òóñ ¿íýëãýýíèé õ¿ðýýíä Í¯Á-ûí ÕÀÑ-ààñ 151 óëñ îðíûã õàìàðñàí ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä îõèä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ, áîäëîãî õºòºëáºð áàòëàí, Í¯ÝÌ-èéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõèéí àñóóäëààð äýâøèë ãàðãàæ, ºñâºð ¿åèéíõíèéã Í¯ÝÌ-èéí ìýäýýëëýýð õàíãàõ, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõàä àõèö ãàðãàñàí òóõàé òàéëàãíàæýý.

Òóñ ¿íýëãýýãýýð Í¯ÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð îëîí àðãà õýìæýý àâñàí óëñ îðíû òîîíä Ìîíãîë

1 UN, Key Actions for the Future Implementation of the Pro-gramme of Action of the International Conference on Popu-lation and Development, adopted by the 21st special session of the general Assembly, New York, 30 June-2 July, 1999

Óëñ áàãòñàí þì2.

2009 îíä ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí 15 æèëèéí îé òîõèîæ áàéãàà íü òóñ õóðëûí ¯ÀÌÕ-èéã áèåë¿¿ëýõýä ãàð÷ áàéãàà àõèöûã ¿íýëýõ, îëîëò, àìæèëòàà òýìäýãëýõèéí õàìò ¿ëäýæ áóé òàâàí æèëèéí õóãàöààíä òàâüñàí çîðèëãî, çîðèëòäîî õ¿ðýõýä òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëàà òîäîðõîéëîõ çàâøààí þì.

Ìîíãîë Óëñàä ÕÀÕÎÓÁÕ-ààñ õîéø ¯ÀÌÕ-èéã íü áèåë¿¿ëýõýä ãàðãàñàí àõèö, îëîëò, àìæèëò, ºíºº ¿åä òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëûã 1999 îíä òîäîðõîéëñîí äàðààãèéí øàòíû ¿íäñýí àðãà õýìæýýíèé ãóðâàí ÷èãëýëèéí äàãóó ýíýõ¿¿ òîâ÷ òîéìîîð õ¿ðãýæ áàéíà.

Õ¯Í ÀÌ ÁÀ ÕªÃÆÈË

Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí òîî 2008 îíû æèëèéí ýöñèéí áàéäëààð 2,683,5003 õ¿ðýýä áàéíà. 1990-ýýä îíîîñ áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéñàí òºðºëò, õ¿í àìûí ºñºëò 2007 îíîîñ ºñºõ õàíäëàãàòàé áîëæ, òóñ õàíäëàãà 2008 îíä ÷ õàäãàëàãäñàí þì.

Õ¿éñèéí á¿òöèéí õóâüä íèéò õ¿í àìûí 49.6 õóâèéã ýðýãòýé÷¿¿ä, 50.4 õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ áàéíà. Íàñíû á¿òöèéã àâ÷ ¿çâýë çàëóó÷óóä, õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü ºíäºð áàéãàà íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä òààòàé “õ¿í àì ç¿éí öîíõ4” ¿å òîõèîæ áóéã õàðóóëíà.

2 Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Õ¿í àì áà õºãæëèéí îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ õîéø 10 æèëä, Ìîíãîë Óëñ, òàéëàí 3 ¯ÑÕ, Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2008 4 Õ¿í àì ç¿éí öîíõ: õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àìûí òîî õàìãèéí îëîí áàéõ ¿å.


Ãýâ÷ èðýýä¿éä 65 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíûõíû ýçëýõ õóâü íýìýãäýæ, íàñæèëò õóðäñàõ òºëºâòýé áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õºäººãººñ õîò ðóó ÷èãëýñýí äîòîîä, ìºí õºäºëìºð ýðõëýõ çîðèëãîòîé ãàäààä øèëæèëò õºäºëãººí íýìýãäñýýð èðñýí áèëýý. 1995-2007 îíä õºäºº îðîí íóòàãò 1 êâàäðàò êèëîìåòð íóòàãò íîãäîõ õ¿í àìûí òîî 0.91-ýýñ 0.93 áîëñîí áàéíà.

Ãýòýë òóñ ¿ç¿¿ëýëò Óëààíáààòàð õîòîä 136.6, Îðõîí àéìàãò 81.5 áàéñíàà 12 æèëèéí õóãàöààíä Óëààíáààòàð õîòîä 1.6 äàõèí, Îðõîí àéìàãò 1.3 äàõèí òóñ òóñ íýìýãäýæ 223.9 áà 102.3 áîëñîí5 íü øèëæèõ õºäºëãººíººñ ¿¿äýëòýé õîòûí õ¿í àìûí ºñºëò äàâàìãàéëñíûã èëòãýíý. 2008 îíû áàéäëààð íèéò õ¿í àìûí 61.8 õóâü õîò, ñóóðèí ãàçàðò, 38.2 õóâü õºäººä àìüäàð÷ áàéíà. Íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä 1,071,700 õ¿í áóþó îéðîëöîîãîîð íèéò õ¿í àìûí 40 îð÷èì õóâü îðøèí ñóóæ áàéíà.

5 ÍÕÕß, ÌÓÈÑ/ÝÇÑ/ÕÀÑÑÒ, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí äîòîîä øèëæèõ õºäºëãººíèé ÷èã õàíäëàãà, ¿ð äàãàâàð, ñóäàëãààíû òàéëàí, Óëààíáààòàð, 2009 îí

Àõèö, îëîëò àìæèëò

Õ¿í àì áà õºãæëèéí àñóóäàë Ìîíãîë Óëñûí òºð çàñãèéí àíõààðëûí òºâä áàéæ, õ¿í àìûí õºãæëèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò öàã ¿åèéí íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäàí øèíý÷ëýãäýí òóñãàãäñààð èðñýí. ÕÀÕÎÓÁÕ-ààñ õîéø õ¿í àì áà õºãæëèéí àñóóäëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã Óëñûí èõ õóðàë (ÓÈÕ)-ààñ 1996 îíä áàòàëñàí “Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ õ¿í àìûí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî”-ä àíõ òîäîðõîéëæ, 2004 îíä õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàòàé óÿëäóóëàí øèíý÷ëýí áàòëààä áàéíà.6

Õ¿í àì öººòýé, ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàãòàé Ìîíãîë Óëñ õ¿í àìàà ºñãºõ áîäëîãûã áàðèìòàëäàã. 2004 îíä õ¿í àìàà ºñãºõ áîäëîãûã õ¿íèé ýðõ, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðã¿¿äòýé óëàì õîëáîæ ºãñºí íü áîäëîãûí ò¿âøèíä ãàðñàí òîìîîõîí

6 ÓÈÕ-ûí òîãòîîë, äóãààð 21, 2004 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 23-íû ºäºð, Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ õ¿í àìûí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûã áàòëàõ òóõàé

Ýõ ñóðâàëæ: 1) ÝÌÕ¯Ò, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Í¯ÝÌ-èéí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, 1998-2007, 2) ÇÃÕÀ-ÝÌÃ, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò, 2008

Çóðàã 1: Õ¿í àì ç¿éí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò, ñîíãîñîí îíîîð


ººð÷ëºëò áàéñàí þì. Óëìààð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýâòð¿¿ëñýí ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã äîòîð øèíýýð ìýíäýëñýí õ¿¿õýä, æèðýìñýí áîëîí íÿðàé, õºõ¿¿ë õ¿¿õýäòýé ýõ÷¿¿ä, 18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä á¿ðò îëãîäîã ìºíãºí òýòãýëýã çýðýã àðãà õýìæýý ºðõ ãýðèéí àìüæèðãàà, õ¿í àìûí ºñºëòºä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà (õ¿ñíýãò 2).

“Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ õ¿í àìûí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûí çîðèëãî íü õ¿í àìûí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàæ, õ¿í àðäàà óðò óäààí, ýð¿¿ë ýíõ, á¿òýýë÷ýýð àìüäðàõ, õºãæèõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä îðøèíî” ãýæ çààæýý.

Ýíýõ¿¿ çîðèëãûí õ¿ðýýíä “1) õ¿íèé õºãæëèéã óëñ îðíû õºãæèë, äýâøëèéí òºâä òàâèõ, 2) õ¿íèé ýðõýä ñóóðèëñàí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã áàðèìòëàõ, 3) õ¿í àì, õºãæëèéí àñóóäëààðõ íèéãìèéí çºâøèëöºë, îðîëöîîã õàíãàõ, 4) æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ” ¿íäñýí çàð÷ìûã äýâø¿¿ëñýí íü ÕÀÕÎÓÁÕ-ààñ äýâø¿¿ëñýí çàð÷ìóóäòàé íÿãò óÿëäàæ áàéãàà áèëýý.

ÓÈÕ-ààñ 2005 îíä áàòàëñàí Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò (ÌÓÌÕÇ)-ä7 ÿäóóðàë, ºëñãºëºíã áóóðóóëàõ, á¿õ íèéòýýð àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèõ, æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã äýìæèõ, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ýõ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ áîëîí ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõ àñóóäàë áàãòñàí íü ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-òýé

7 ÓÈÕ-ûí òîãòîîë, äóãààð 25, 2005 îíû 04 ä¿ãýýð ñàðûí 21-íèé ºäºð, Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûã áàòëàõ òóõàé (2008 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íèé ºäðèéí 13 äóãààð òîãòîîëîîð íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñîí)

óÿëäàæ, õýðýãæèëòýä íü ò¿ëõýö ºã÷, òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ ¿íäýñíèé ÌÕÇ-ûã áàòëàõäàà äýëõèé íèéòèéí çîðèëòûã ººðèéí õºãæëèéí áîäëîãî, ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷ã¿¿äòýé óÿëäóóëàõûí çýðýãöýý “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ” ãýñýí íýìýëò çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí þì. ÌÓÌÕÇ-ûí áèåëýëò ñàéí áàéãàà áºãººä ¿íäýñíèé õýìæýýíä äýâø¿¿ëñýí íèéò 22 çîðèëò 60 õóâèéí áèåëýëòòýé áàéíà.8

Ìºí ÌÓÌÕÇ-ûí áèåëýëòèéã òîãòìîë õÿíàæ ¿íýëæ áàéãàà9 íü òóñ çîðèëòóóä òºäèéã¿é ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí õîëáîãäîõ çîðèëò, ¿ç¿¿ëýëòèéí áèåëýëòèéã ä¿ãíýõ òààòàé áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàà÷èëñàí ÌÕÇ-ä ñóóðèëñàí “¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî”-ûã ÓÈÕ-ààñ áàòàëñàí íü óðò õóãàöààíû áóþó 2021 îí õ¿ðòýëõ õºãæëèéí çîðèëãî, çîðèëòûã ÷èãë¿¿ëæ áàéíà.

8 Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 20079 Millenium Development Goals: Natonal Report on the Status of Implementation in Mongolia, Ulaanbaatar, 2004; 2) Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýðýãæèëò, ¯íäýñíèé õî¸ð äàõü èëòãýëèéí õóðààíã¿é, Óëààíáààòàð, 2007 îí


ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-ººñ

Õ¿í àìûí àñóóäëààð ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ áîëîí Ìîíãîë óëñûí ÌÕÇ-ûí çîðèëòóóäûí õàðüöóóëàë

“...íèéò õ¿í àìûí àìüäðàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä çîðèëãî îðøèõ áºãººä ò¿¿íä õ¿ðýõèéí òóëä õ¿í àìûí áà õºãæëèéí çîõèñòîé áîäëîãî ÿâóóëàõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, òîãòâîðòîé ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä õ¿ðýõ...”

Á¿ëýã III, 3.6

Çîðèëãî 1: ßäóóðàë, ºëñãºëºíã áóóðóóëàõ

Çîðèëò 1: Àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé èðãýäèéí ýçëýõ õóâü õýìæýýã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 2 äàõèí áóóðóóëàõ

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò1990 îíû

ò¿âøèí

2008 îíû ò¿âøèí

2015 îíä õ¿ðýõ

ò¿âøèí

ßäóóðëûí ò¿âøèí (õóâü) 36.3(1995)

35.2 18.0

ßäóóðëûí ã¿íçãèéðýëò (õóâü

10.9(1995)

10.1 6.0

¯íäýñíèé íèéò õýðýãëýýíä õàìãèéí áàãà õýðýãëýýòýé õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ýçëýõ õóâèéí æèí

- 7.2 11.0

Íýã õ¿íä íîãäîõ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (îíû ¿íýýð, ìÿíãàí òºãðºã)

- 2,305 6,800

Çîðèëò 2: Õîîë òýæýýëèéí äóòàãäàëòàé õ¿í àìûí òîîã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 6 äàõèí áóóðóóëàõ

5 õ¿ðòýëõ íàñíû òóðààëòàé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü

12.0(1992)

6.3(2005)

2.0

5 õ¿ðòýëõ íàñíû ºñºëòèéí õîöðîëòòîé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü

- 21.0(2005)

13.0

5 õ¿ðòýëõ íàñíû òóðàíõàé õ¿¿õäèéí ýçëýõ õóâü

- 2.2(2005)

1.0

Çîðèëò 3: Õ¿í àìûí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëæ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä øèëæèæ áóé çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã áóóðóóëàõ

Àæèëëàõ õ¿÷íèé îðîëöîîíû ò¿âøèí (õóâü )

- 63.5 70.0

15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí (õóâü)

- 3.0 2.5

Çîðèëò 4: Õ¿í àìûí òºâëºðºë, øèëæèõ õºäºëãººíòýé õîëáîãäîí ãàð÷ áóé ñºðºã ¿çýãäëèéã áàãàñãàõ, øèëæèí ñóóðüøèã÷äûã íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ

Õîò ñóóðèíãèéí íèéò õ¿í àìä õàÿãèéí á¿ðòãýëã¿é îðøèí ñóóæ áóé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü

- - 0.0

“... îõèä, õºâã¿¿ä áàãà ñóðãóóëèéí áóþó ò¿¿íòýé àäèë ò¿âøíèé áîëîâñðîë îëîõ áîëîëöîîã àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä, 2015 îí ãýõýä á¿ðýí õàíãàõàä á¿õ óëñ îðîí öààøèä ÷àðìàéõ õýðýãòýé...”

Á¿ëýã XI, 11.6

Çîðèëãî 2: Á¿õ íèéòýýð àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèõ

Çîðèëò 5: 2015 îí ãýõýä á¿õ õ¿¿õäýä áàãà áîëîâñðîë îëãîõ

Áàãà áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëòûí öýâýð æèí

97.5(1995)

91.5 100.0

Íýãä¿ãýýð àíãèä ýëñýí îðîîä 5 äóãààð àíãè õ¿ðòýë ñóðàëöàã÷äûí õóâü

91.0 92.8 100.0

15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûí õóâü

99.0(1989)

- 100.0

10 ¯ÑÕ, Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2008, Á¿ëýã 27

Õ¿ñíýãò 1


1990-ýýä îíä Ìîíãîë Óëñ øèëæèëòèéí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí áàãàã¿é áýðõøýýëòýé òóëãàðñàí. 2008 îíû ýöýñò äýëõèéí ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë ýõëýõýýñ ºìíºõ õýäýí æèëä Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ýðñ ñàéæèðñàí þì. ¯¿íä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëñíººñ ýêñïîðòûí ãîë á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý äýëõèéí çàõ çýýë äýýð ºññºí, ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò íýìýãäñýí çýðãèéã äóðüäàæ áîëîõ þì. Óëìààð õÿìðàëààñ ºìíºõ äºðâºí æèëä ýäèéí çàñãèéí ºñºëò äóíäæààð 8.7 õóâü áîëæ, òºñâèéí îðëîãî çàðëàãà 30 ãàðóé õóâèàð íýìýãäñýí íü õ¿íèé õºãæèëä ÷èãëýñýí

íèéãìèéí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä òààòàé íºõöºë áîëæ áàéâ.

Æèøýýëáýë 2006 îíä äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (ÄÍÁ)-íèé 9.2 õóâü áîëîí óëñûí òºñâèéí çàðëàãûí äºðºâíèé íýãòýé òýíöýõ õýìæýýíèé õºðºíãèéã ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ñàíõ¿¿æèëòýä çàðöóóëæýý. Óëñûí òºñâººñ íèéãìèéí õî¸ð ãîë ñàëáàðò çàðöóóëæ áóé õºðºíãèéí õýìæýýã èíôëÿöèéã òóñãàñàí ¿íýýð èëýðõèéëáýë 2006 îíä 1990 îíû ò¿âøèíãýýñ õîë äàâæýý (õ¿ñíýãò 1). Ýíý íü ñîöèàëèçìèéí ¿åèéíõýýñ ýðñ áóóðñàí ÷ øèëæèëòèéí ¿åä ãàðñàí òîìîîõîí àìæèëò þì.8 10

10 NSC, Statistical Yearbook, 2008, Chapter 27

Õ¿ñíýãò 2 Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí õàíäëàãà, Ìîíãîë Óëñ, 1990-2006, èíôëÿöèéã òîîöñîí

1990 îíû ¿íýýð, ñàÿ òºãðºãººð

1990 1995 2000 2006

Òºñâèéí îðëîãî 5,328.7 3,009.6 3,415.4 9,938.8

Òºñâèéí çàðëàãà 6,481.5 3,072.7 4,179.7 8,128.0

Òºñâèéí çàðëàãà ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò 578.9 426.3 447.0 653.1

Òºñâèéí çàðëàãà áîëîâñðîëûí ñàëáàðò 1,202.7 502.5 798.8 1,271.0

Òýìäýãëýë: Îðëîãî, çàðëàãûí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñèéã àøèãëàí çàñâàðëàâ

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2007

Õ¿ñíýãò 3 Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí õàíäëàãà, Ìîíãîë Óëñ, 1990-2006, èíôëÿöèéã òîîöñîí

1990 îíû ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèàð

1990 1995 2000 2006

Òºñâèéí îðëîãî 50.9 25.6 34.5 42.9

Òºñâèéí çàðëàãà 61.9 26.1 34.5 39.0

Òºñâèéí çàðëàãà ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò 5.5 3.6 4.5 3.1

Òºñâèéí çàðëàãà áîëîâñðîëûí ñàëáàðò 11.5 4.3 8.1 6.1

Òýìäýãëýë: Îðëîãî, çàðëàãûí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñèéã àøèãëàí çàñâàðëàâ



àìàà ºñãºõ, àìüæèðãààã íü äýýøë¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéãààã èëòãýõ ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò þì.

Ýäèéí çàñàã ºñºõèéí õèðýýð íèéãìèéí õàëàìæèéí àðãà õýìæýýíä áàãàã¿é àíõààðàë òàâüæ, çàðöóóëæ áóé õºðºíãèéí õýìæýýã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýðñ íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà íü òºðººñ õ¿í

Õ¿ñíýãò 4 Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé îðëîãî, çàðëàãà, 2005-2008,

çàðèì ñîíãîñîí ¿ç¿¿ëýëòýýð, ñàÿ òºãðºã

2005 2006 2007 2008Íèéãìèéí õàëàìæèéí îðëîãî, á¿ãä 43,294.1 74,907.2 117,812.2 221,579.0

Íèéãìèéí õàëàìæèéí çàðëàãà, á¿ãä 42,025.9 75,401.2 115,290.8 218,666.5

¯¿íä

Òýòãýâýð 7,699.7 12,024.2 15,742.4 22,520.2

Òýòãýìæ, òóñëàìæ 28,325.6 57,506.1 93,767.4 184,608.7

Óëñûí òºñâººñ îëãîñîí òýòãýìæ, òóñëàìæ

Øèíý òºðñºí õ¿¿õäýä îëãîñîí òóñëàìæ - 4,111.0 5,769.3 6,381.5

Æèðýìñýí áîëîí íÿðàé, õºõ¿¿ë õ¿¿õýäòýé ýõ÷¿¿äèéí ìºíãºí òýòãýìæ

- - - 15,753.6

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý áîëîí õºíãºëºëò, ¿¿íýýñ

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý 724.7 1,120.7 793.3 974.3

Àõìàä íàñòíóóäàä ¿ç¿¿ëñýí õºíãºëºëò 3,017.2 2,666.5 2,690.2 6,214.8

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ¿ç¿¿ëñýí õºíãºëºëò

1,419.1 1,430.7 1,396.6 3,364.6

Ìîíãîë Óëñûã õºãæ¿¿ëýõ ñàíãààñ 18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä á¿ðò îëãîñîí ìºíãºí òýòãýìæ

- - - 89,958.1

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÕ, Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2008, Á¿ëýã 20

Ñîöèàëèçìûí ¿åèéí òºãñãºë áóþó 1980-ààä îíû ñ¿¿ëýýð ÿäóóðëûí òàëààð ÿìàð íýãýí ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéãààã¿é. 1990-ýýä îíû ýõýýð ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë ã¿íçãèéð÷ òàâàí æèëèéí äîòîð ÿäóóðàë îãöîì íýìýãäñýí íü Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìä øèëæèëòèéí ¿åèéí äàðàìò õ¿íäýýð òóññàíû òîä æèøýý þì. Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã òîãòîîõ 1995 îíû ñóäàëãààãààð íèéò õ¿í àìûí 36.3 õóâü (828,000 õ¿í) ÿäóó, ìºí îëîí õ¿í ÿäóóðëûí øóãàìä òóí îéðõîí áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ãàðãàñàí áàéäàã. 1990-ýýä îíû òºãñãºëä ýäèéí çàñàã òîãòâîðæèæ, 1998 îíû ñóäàëãààãààð íèéò õ¿í àìûí ÿäóóðëûí

ò¿âøèí áàðàã õýâýýð õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí ÷ íèéò ÿäóó õ¿íèé òîî íýìýãäýæ 850,000 áîëñîí áàéëàà. 2002-2003 îíû ñóäàëãàà çóäûí äàðàà áîëñîí òóë õ¿í àìûí 36.1 õóâü ÿäóó, ÿäóóðëûí ò¿âøèí õºäººä äàâàìãàéëñàí áàéäàëòàéã òîãòîîñîí áèëýý8. 2007-2008 îíû áàéäëààð ÿäóóðëûí ò¿âøèí 35.2 õóâüòàé (930,000 õ¿í) áàéíà11.

1990-ýýä îíîîñ õîéø òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áóé ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä Ìîíãîë Óëñ îíöãîé àíõààðñààð èðñýí. “ßäóóðëûã

11 ¯ÑÕ, Äýëõèéí Áàíê, ªðõèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í, Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ, Óëààíáààòàð, 2009 îí


áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” (1994-2000), “Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè”-èéí õ¿ðýýíä Í¯Á, Äýëõèéí Áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê (ÀÕÁ), õàíäèâëàã÷ îðíóóä, áóñàä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð 13 ìÿíãàí òîì, æèæèã õýìæýýíèé òºñºë õýðýãæ¿¿ëæýý.2

ªðãºí öàð õ¿ðýýòýé, òîìîîõíîîñ íü äóðäâàë Çàñãèéí ãàçàð, Äýëõèéí Áàíê õàìòðàí ãóðâàí ¿å øàòòàéãààð 12 æèëèéí òóðø õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Òîãòâîðòîé àìüæèðãàà” òºñëèéã äóðüäàæ áîëîõîîð áàéíà. Îäîîãîîð òóñ òºñëèéí 2 äóãààð ¿å øàò (2008-2012) á¿õ àéìàã, íèéñëýëä ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, äýä á¿òýö, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ, ìàë÷äûí áàéãàëü öàã óóðûí ýðñäýëä áýëýí áàéõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ, àëñëàãäñàí îðîí íóòàãò æèæèã çýýëèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ çàìààð àìüæèðãààã áàòàëãààæóóëàõ, òîãòâîðæóóëàõàä èðãýäèéí õýðýãöýý, îðîëöîîíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîîã óëñûí õýìæýýíä íýâòð¿¿ëýõ çîðèëãîòîéãîîð õýðýãæèæ áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí ºðõèéí ñàíàà÷èëãà, õºãæëèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ òàâèí ìÿíãààñ äîîøã¿é ºðõèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëòûã Çàñãèéí ãàçàð ìºðèéí õºòºëáºðòºº (2008-2012) òóñãàí áèåë¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà.

1992 îíä øèíý÷ëýí áàòàëñàí ¯íäñýí õóóëèàð èðãýäýä àìüäðàõ ãàçàð íóòãàà ººðºº ñîíãîõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëñíààð õºäººãººñ õîò ñóóðèí ãàçðûã ÷èãëýñýí øèëæèëò õºäºëãººí íýìýãäñýýð áàéíà. ÌÓÌÕÇ-

ûí 4 ä¿ãýýð çîðèëòîä “õ¿í àìûí òºâëºðºë, øèëæèõ õºäºëãººíòýé õîëáîîòîé õîëáîãäîí ãàð÷ áóé ñºðºã ¿çýãäëèéã áàãàñãàõ, øèëæèí ñóóðüøèã÷äûã íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ” ãýæ çààñàí íü áîäëîãûí ò¿âøèíä òóñ àñóóäàëä èõýýõýí àíõààð÷ áóéã èëòãýíý. Òóñ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºõºä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, òîäðóóëáàë äîòîîä øèëæèõ õºäºëãººíèé íºõöºë áàéäàë, øàëòãààí, ¿ð äàãàâàð, öààøäûí òºëºâ, àâ÷ áóé àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íã òîäðóóëñàí óäàà äàðààãèéí ñóäàëãààã 1999 îíîîñ ýõëýí Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì (ÍÕÕß) õèéãýýä áàéíà. 2005 îíä ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð, Í¯Á-ûí ÕÀÑ õàìòðàí øèëæèõ õºäºëãººíèé àñóóäëààð ¿íäýñíèé ÷óóëãàí çîõèîí áàéãóóëæ, äîòîîä áîëîí ãàäààä øèëæèõ õºäºëãººíòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã õýëýëöýæ áîäëîãûí õýä õýäýí øèéäâýð, çºâëºìæèéã ãàðãàñàí.

Òºðèéí ç¿ãýýñ øèëæèí ñóóðüøèã÷äûí á¿ðòãýëèéã ñàéæðóóëàõ, òýäíèé îëíîîð ñóóðüøäàã õîòûí çàõûí õîðîîëëóóäàä äýä á¿òýö, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã îéðòóóëàõ àðãà õýìæýýã àâñààð áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä øèëæèí ñóóðüøèã÷äàä íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëûí õýëáýðýýð õ¿ðãýõ çýðýã øèíýëýã ñàíàà÷èëãûã Í¯Á-ûí ÕÀÑ, ßïîíû Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûí èòãýëöëèéí ñàíòàé òóðøñàí íü ¿ð ä¿íãýý ºã÷ýý.12

1990-ýýä îíîîñ ºìíº õ¿í àìûí áîëîâñðîëä èõýýõýí àíõààð÷, á¿õ

12 Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Óëñ îðíûã äýìæèõ äºðºâä¿ãýýð õºòºëáºð (2007-2011) -èéí äóíä õóãàöààíû ¿íýëãýýíèé òàéëàí, 2009 îí


øàòíû áîëîâñðîëûã ¿íý òºëáºðã¿é îëãîæ áàéñíààð Ìîíãîë Óëñ áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëò, ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûí ò¿âøèíã ºíäºðò õ¿ðãýæ ÷àäñàí íü ñîöèàëèçìûí ¿åèéí îëîëò áàéëàà.

Õýäèéãýýð 1990-ýýä îíä øèëæèëòèéí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí áàãàã¿é áýðõøýýë òóëãàðñàí áîëîâ÷ õ¿í àìûí áîëîâñðîëä òàñðàëòã¿é àíõààð÷, 15-ààñ äýýø íàñíû õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûí õóâèéã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 98 õóâü îð÷èìä õàäãàëæ ÷àäñàí þì.

Ìîíãîë Óëñ 1969 îíîîñ ýõëýí àðâàí æèë òóòàìä õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãî (ÕÀÎÑÒ) ÿâóóëñààð èðñýí. ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð (îäîîãèéí ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî (¯ÑÕ)) 2000 îíû ÕÀÎÑÒ-ûã Í¯Á-ûí ÕÀÑ-èéí äýìæëýãòýéãýýð àíõ óäàà îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí äàãóó ÿâóóëñàí íü õ¿í àìûí òîîí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõàä ãàðñàí òîìîîõîí äýâøèë þì2.

Óëìààð ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä áîäëîãî, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàõ ìýäýýëëèéí ñàíòàé áîëæ, ¿íäýñíèé ìýðãýæèëòíèé ÷àäàâõè áýõæèæ, èéì õýìæýýíèé öàð õ¿ðýýòýé ñóäàëãààã îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí äàãóó ÿâóóëàõ áîëîâñîí õ¿÷íýý áýëòãýñýí íü 2000 îíû ÕÀÎÑÒ-ûí òîìîîõîí à÷ õîëáîãäîë þì.

¯¿íèé çýðýãöýý ¯ÑÕ “Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéã õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº”-äºº ÕÀÎÑÒ, õ¿í àì, õºãæëèéí àñóóäëààð õèéãääýã áóñàä òîìîîõîí ñóäàëãààã òîäîðõîé ¿å÷ëýëòýéãýýð ÿâóóëæ áàéõààð òóñãàñàí íü íýãäñýí ìýäýýëëèéã

ñàíã òîãòìîë áàÿæóóëàõ, íÿãòëàõ, õàðüöóóëàõ áîëîìæèéã îëãîõîä ÷èãëýñýí àëõàì áîëæýý.

Òóëãàìäñàí àñóóäàë

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õ¿ðýýíèé îëîí ¿ç¿¿ëýëò ºñ÷ áàéãàà áîëîâ÷ ÿäóóðëûí ò¿âøèí 1995 îíîîñ õîéø àðàâ ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä 35 õóâü îð÷èìä òîãòìîë áàéãàà íü õ¿íèé õºãæëèéí õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã õýâýýð áàéãààã õàðóóëíà. Õýäèéãýýð ýäèéí çàñàã îãöîì ñàéæèðëàà ÷ ÿäóó áîëîí ýìçýã á¿ëãèéí õ¿ì¿¿ñ ýð¿¿ë áàéæ, áîëîâñðîë ýçýìøýýã¿é òîõèîëäîëä ÿäóóðëààñ ãàðàõ ìàãàäëàë áàãà þì.

Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õºðºíãº îðóóëàëòûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí äýìæèõ íü ÷óõàë áàéíà. 1995 îíä Æèíè êîýôôèöèåíò 13 0.318 áàéñàí íü îðëîãûí òýãø áóñ áàéäàë ã¿íçãèé áèø áîëîâ÷ îëîí õ¿í ÿäóó áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà.

Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä òóñ êîýôôèöèåíò ºñºõ õàíäëàãàòàé (2008 îíû áàéäëààð 0.3611) áîëñîí íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð øèìèéã àìüäðàëûí áîëîìæ èë¿¿ ñàéòàé õ¿ì¿¿ñ õ¿ðòýæ áàéãààãèéí èëýðõèéëýë þì.

13 Æèíè êîýôôèöèåíò õýðýãëýýíèé òýãø áóñ áàéäëûã èëýðõèéëäýã ¿ç¿¿ëýëò þì. 0 óòãà íü òýãø áóñ áàéäàë áàéõã¿éã, 1 ãýñýí óòãà íü òýãø áóñ áàéäàë äýýä öýãò áàéãààã òóñ òóñ èëýðõèéëíý. Óòãà 0-îîñ íýìýãäýõ òóòàì òýãø áóñ áàéäàë íýìýãäýæ áàéãààã èëýðõèéëíý.


Èéìýýñ áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ñàíõ¿¿æèëòèéã ÿäóó÷óóäàä áîäëîãîîð ÷èãë¿¿ëæ íýìýãä¿¿ëñíýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëæ, òýäíèé íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õóâü íýìðèéã ºðãºæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý àæèëëàõ õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëíî.8

¯¿íèé çýðýãöýý íèéãìèéí õàëàìæèéí çàðèì àðãà õýìæýýã íèéòýä õàâòãàéðóóëàõ áóñ ÿäóó, ýìçýã á¿ëãèéíõýíä èë¿¿òýé ÷èãë¿¿ëýõ àñóóäàë òóëãàìäñààð áàéíà.

Øèëæèõ õºäºëãººíòýé õîëáîîòîé ñºðºã ¿çýãäëèéã áàãàñãàõ, øèëæèí ñóóðüøèã÷äûã íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõàä àõèö ãàð÷ áàéãààã ºã¿¿ëñýí. Ãýâ÷ øèëæèí ñóóðüøñàí ãàçðàà á¿ðòã¿¿ëýõ, ãàçðûí çºâøººðºë àâàõ, õºäºëìºð ýðõëýõ ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð äóòàõ, óëìààð àæèë îëäîõã¿é áàéõ íü øèëæèí ñóóðüøèã÷äàä òóëãàìäñààð áàéíà. Ìºí òýäíèé çîíõèëîí àìüäàð÷ áóé ãýð õîðîîëëûí õºãæëèéí ä¿ð òºðõ, îð÷èí, àéë ºðõèéí àõóéí íºõöºë ìóó áàéíà.

Æèøýý àâàõàä Óëààíáààòàðò øèëæèí ñóóðüøñàí ºðõèéí 35.6 õóâü íü ñòàíäàðòûí áóñ æîðëîíòîé, 12.1 õóâü íü îãò æîðëîíã¿é, 30 õóâü íü õîã õàÿãäëàà èë õàÿäàã, 34.2 õóâü íü àõóéí áîõèðîî ãàçðûí õºðñºíä øóóä çàéëóóëäàã.

Öýâýð óñíû õàíãàìæ ÷ áýðõøýýëòýé, óñàà äóíäæààð 600 ãàðóé ìåòðýýñ çººâºðëºõèéí çýðýãöýý õàëóóí óñàíä îðîõ íºõöºë çàðèì ãàçàð îãò àëãà5. ¯¿íýýñ õàðàõàä øèëæèí ñóóðüøèã÷äàä òºðººñ ¿ç¿¿ëæ áóé íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýã îéðòóóëàõ, àæëûí áàéðààð

õàíãàõ, ñóóðüøèæ áóé ãàçàðò íü äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õýðýãöýý áàéíà.

1990-ýýä îíä îãöîì íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéñàí ñóðãóóëü çàâñàðäàëòûã áàãàñãàæ ÷àäñàí íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðíû çàðäëûã òºðººñ äààæ, ñ¿¿ëèéí ¿åä áàãà àíãèéí ñóðàã÷äûã ºäðèéí öàé õºòºëáºðò õàìðóóëàõ çýðýã ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûã äýìæèõýä ÷èãëýñýí îëîí àðãà õýìæýýíèé ýåðýã íºëºº áèëýý.

Õ¿ñíýãò 5 Ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûí õóâü,

çàâñàðäñàí õ¿¿õäèéí òîî, 2005-2007

¯ç¿¿ëýëò 2005-2006 2006-2007

Ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûí õóâü

Ñóóðü áîëîâñðîë 92.3 93.7

Áàãà áîëîâñðîë 93.3 93.5

Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîë 91.2 93.8

Ñóðãóóëèàñ çàâñàðäñàí 7-15 íàñíû õ¿¿õýä, ìÿíãàí õ¿í

Á¿ãä (Ìÿíãàí) 9.0 12.3

¿¿íýýñ ýìýãòýé (Ìÿíãàí) 3.6 4.8

Ñóðãóóëü çàâñàðäàëòûí õàðüöàà 1.6 2.2


Ãýâ÷ òîäîðõîé òîîíû õ¿¿õýä ñóðãóóëü çàâñàðäñààð áàéíà. Ìºí îõèäóóäòàé õàðüöóóëàõàä õºâã¿¿ä ñóðãóóëèàñ çàâñàðäàõ íü õî¸ð äàõèí èë¿¿ áàéãàà íü àíõààðâàë çîõèõ áàñ íýãýí àñóóäàë þì (õ¿ñíýãò 3).

Ñóðãóóëèàñ àæèëä øèëæèãñäèéí òàëààð 2006 îíä ¯ÑÕ-îîñ ÿâóóëñàí


ñóäàëãààãààð 15-29 íàñíû çàëóó÷óóäûí 3.3 õóâü íü àíõàí øàòíû ñóðãóóëèà ä¿¿ðãýýã¿é, õºäººä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 6.4 õóâüòàé áàéãàà íü äýýðõè ñòàòèñòèêèéí äàâõàð íîòîëãîî þì.

Ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õäèéí äèéëýíõ íü àæèë õèéõ, ìàë ìàëëàõ ñîíèðõëûí óëìààñ ñóðãóóëèà îðõèñîí ãýñýí íü æèðèéí õ¿¿õýä àõóé íàñûã ýäëýõã¿é, èðýýä¿éäýý ìýðãýøñýí àæèëëàõ õ¿÷ áîëîõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãäàæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Èéìýýñ 2015 îí ãýõýä á¿õ îõèä õºâã¿¿äýä áàãà áîëîâñðîë îëãîõ ãýñýí ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-èéí çîðèëò áîëîí ÌÓÌÕÇ-ò õ¿ðýõýä ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õäýä àëáàí áóñ õýëáýðýýð áîëîâñðîëûã íºõºí îëãîõûí çýðýãöýý ñóðãóóëü çàâñàðäàëòûã òóóøòàé áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý øààðäàãäñààð áàéíà.

ªíººãèéí áàéäëààð õ¿í àìûí íàñæèëò Ìîíãîë Óëñàä õóðöààð òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýæ ¿çýõýýð áèø áàéíà. 1950 îíä íàñòàé õ¿ì¿¿ñèéí (60 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû14 ) õóâü 5.4 áàéñàí áà òàâü ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ìàø áàãà íýìýãäýæ îäîîãîîð 6 õóâü îð÷èì áàéíà. Ãýâ÷ 2025 îí ãýõýä íàñòàé õ¿ì¿¿ñ íèéò õ¿í àìûí 11 õóâü, 2050 îí ãýõýä 25 õóâüä õ¿ðíý ãýñýí óðüä÷èëñàí òîîöîîã ìýðãýæèëòí¿¿ä ãàðãàñàí íü íàñæèëò Ìîíãîë Óëñàä ÷ óäàõã¿é òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîõ òºëºâ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.15

14 Òóñ òîäîðõîéëîëòûã íàñæèëòûí àñóóäëàðõè Äýëõèéí àññàìáëåé (Âåíà, 1982)-ãààñ ãàðãàæ, íàñæèëòûí àñóóäëàðõè Äýëõèéí 2 äóãààð àññàìáëåé (Ìàäðèä, 2002)-ãààð áàòàëñàí 15 Ghazy Mujahid, B.Oyun, How Mongolian Elderly View So-cial Pensions: Result of a Participatory Study, Daft July 2009, UNFPA, Mongolia

ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ÒÝÃØ ÁÀÉÄÀË, ÒÝÃØ ÝÐÕÈÉÃ ÕÀÍÃÀÕ, ÝÌÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÃ ×ÀÄÀÂÕÈÆÓÓËÀÕ


ÕÀÕÎÓÁÕ-ààñ õîéø “Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” (1996-2002), “Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” (2002)16 -èéã Çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí íü Ìîíãîë Óëñûí òºð æåíäýðèéí àñóóäàëä èõýýõýí àíõààð÷ áóéí èëðýë þì. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ ìýäëèéã íýìýãä¿¿ëýõèéã ÌÓÌÕÇ áîëãîí áàòàëñàí íü ¿¿íèéã áàòëàõûí õàìò ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-òýé íèéöñýí äýýðõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòòýé óÿëäàæ áàéíà.

Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õýðõýí õàíãàæ áóéã ñóäëàõ çîðèëãîîð æåíäýðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (ÆÕÈ)17, æåíäýðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (ÆÝÌÕ)18-èéã àøèãëàäàã. Õýäèéãýýð Ìîíãîë Óëñ ÆÕÈ-ýýð 136 îðíîîñ 87 äóãààð áàéðàíä áàéãàà ÷ òóñ ¿ç¿¿ëýëò ºìíºõ îíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ñàéæðàõ ýåðýã õàíäëàãà áàéíà. ÆÕÈ-èéã òîîöäîã íèéãìèéí áàéäëûí çàðèì ãîë ¿ç¿¿ëýëòýýð ýìýãòýé÷¿¿ä äàâóó áàéãààã òýìäýãë¿¿øòýé.

16 Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, äóãààð 274, 2002 îíû 12 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäºð, Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð áàòëàõ òóõàé 17 ÆÕÈ-èéã Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñòàé èæèë ¿ç¿¿ëýëò áóþó òºðºëòººñ òîîöñîí äóíäàæ íàñëàëò, áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûí õóâü, íýã õ¿í íîãäîõ áîäèò ÄÍÁ-ýýð òîîöäîã. ßëãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàí ñóäëàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. 18 ÆÝÌÕ íü ýìýãòýé õ¿íèé íèéãýìä ýçýëæ áóé áàéð ñóóðèéã ýðýãòýé õ¿íòýé õàðüöóóëàí èëýðõèéëäýã ¿ç¿¿ëýëò þì.



Æåíäåðèéí àñóóäëààð ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ áîëîí ÌÌÕÇ-ûí õàðüöóóëàë

“...Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ ìýäëèéã äýýøë¿¿ëýí, òýäíèé ýñðýã ¿éëäýæ áóé á¿õ òºðëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã óñòãàõ, ýìýãòýé÷¿¿ä òºðºëòºº ººðñäºº çîõèöóóëàõ áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ íü õ¿í àì áà õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿äèéí òóëãóóð ñóóðü íü áîëíî”…

Çàð÷èì 4

Çîðèëãî 3: Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã äýìæèí õºãæ¿¿ëæ øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ

Çîðèëò 6: 2009 îí ãýõýä áàãà áîëîí äóíä áîëîâñðîë ýçýìøèã÷äèéí äóíä, 2015 îí ãýõýä á¿õ øàòíû áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä ñóðàëöàã÷äûí õ¿éñèéí çîõèñòîé õàðüöààã õàíãàõ


ò¿âøèí

2008 îíû ò¿âøèí 10

2015 îíä

õ¿ðýõ ò¿âøèí

Áàãà áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà îõèä, õºâã¿¿äèéí õàðüöàà

1.03(1995)

0.97 1.0

Åðºíõèé áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà îõèä, õºâã¿¿äèéí õàðüöàà

1.33 1.08 1.0

Äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà ýìýãòýé, ýðýãòýé÷¿¿äèéí òîîíû õàðüöàà

1.56 1.54 1.0

Çîðèëò 7: Öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìûí æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ

Õºäºº àæ àõóéãààñ áóñàä ñàëáàðò öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìûí äîòîð ýìýãòýé÷¿¿äéèí ýçëýõ õóâü

51.1 53.0 50.0

Çîðèëò 8: Óëñ òºð, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ

ÓÈÕ-ä ñîíãîãäñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü

24.9 3.9 30.0

ÓÈÕ-ä íýð äýâøñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü

- 18.5 30.0

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí õîðîî

Õàðèí ÆÝÌÕ-ýýð 76 îðíîîñ 65 äóãààð áàéðàíä áàéãàà òºäèéã¿é òóñ ¿ç¿¿ëýëò ñàéæðàõã¿é áàéãàà íü óëñ òºðèéí õ¿ðýý, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø îðîëöîîã õàíãàõ áîäëîãûí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ, ÌÕÇ-ä îõèä õºâã¿¿äýä áàãà áîëîâñðîë îëãîõûã ÷óõàë÷èëñàí áàéäàã. Ìîíãîë Óëñ áàãà òºäèéã¿é äóíä áîëîâñðîëûí

ñóðãóóëüä îõèä õºâã¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ ýðõèéã òýãø õàíãàñàí íü ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò þì. 1990-ýýä îíû ýõýí, äóíä ¿åä õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò èë¿¿òýé áóóðñàí áèëýý.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò ýðãýýä íýìýãäñýí ÷ òóñãàé ìýðãýæëýýñ áóñàä øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèæ áóé áàéäëààð õºâã¿¿ä õîöîðñîîð áàéãàà íü òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà.

Õ¿ñíýãò 6


Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí õóâüä ÷ Ìîíãîë Óëñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø îðîëöîîã õàíãàæ, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéíà. Õýäèéãýýð ñàëáàð á¿ðýýð òýäíèé õóâü õàðèëöàí àäèëã¿é áîëîâ÷ íèéò ä¿íãýýð õºäºëìºð ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü ýðýãòýé÷¿¿äèéíõòýé òýíö¿¿ áàéäàã áèëýý (õ¿ñíýãò 6). Òóõàéëáàë 2006 îíä õèéãäñýí õ¿í àì áà àæèë ýðõëýëòèéí ñóäàëãààãààð õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà õ¿í àìä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 51 ãàðóé õóâü áàéíà. Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, ñàíõ¿¿, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëæ, äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ àæèëä ÷ àõèö ãàðñààð áàéíà. 2004 îíä ÓÈÕ-ààñ “Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé” õóóëèéã áàòàëñàí þì. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà (ÒÁÁ)-óóä

ýíý õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä èäýâõèòýé îðîëöîæ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, áóñàä øèéäâýð ãàðãàã÷äàä ¿ð ä¿íòýé óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà õèéñýí áèëýý.

Òóñ õóóëü áàòëàãäñàíààð îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñýý äàðàìòëàõ íü õóâèéí õýðýã, ãýð á¿ëèéí äîòîîä àñóóäàë áèø íèéãìèéí ç¿ãýýñ àíõààðâàë çîõèõ õ¿íèé ýðõèéí íîöòîé çºð÷èë áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, òºðèéí îðîëöîîã õóóëü÷èëæ ºãñºí íü ÷óõàë àëõàì áîëñîí þì. Õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð Çàñãèéí ãàçðààñ “Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-èéã 2007 îíîîñ õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà.

Çóðàã 2 Á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéã òºãñºã÷äèéí òîî, ìÿíãàí õ¿íýýð, æèëèéí ýöñèéí áàéäëààð,

õ¿éñýýð, 2007-2008

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÕ, Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2008

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

ÕÕÈ 0.667 0.667 0.667 0.680 0.692 0.707 0.718

ÆÕÈ 0.667 0.666 0.667 0.679 0.693 0.707 0.719

ÆÝÌÕ 0.449 0.468 0.468 0.468 0.415 0.414 0.422


Õ¿ñíýãò 7 Õ¿íèé õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, Ìîíãîë Óëñ, 2000-2006


Õ¿ñíýãò 8 Õºäºëìºð ýðõýëæ áóé õ¿í àìä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü, ýäèéí çàñãèéí ¿éë

àæèëëàãààíû ñàëáàðààð, 2002-2003, 2006

Ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàðÀæèëëàõ õ¿÷íèé

ñóäàëãàà,2002-2003

Õ¿í àì áà àæèë ýðõëýëòèéí ñóäàëãàà,

2006

Õºäºº àæ àõóé, àí àãíóóð, îéí àæ àõóé 46.3 47.1

Óóë óóðõàé, îëáîðëîõ àæ ¿éëäâýð 26.6 36.0

Áîëîâñðóóëàõ àæ ¿éëäâýð 54.6 54.5

Öàõèëãààí, äóëààíû ¿éëäâýðëýë, óñàí õàíãàìæ 28.8 45.6

Áàðèëãà 26.0 44.3

Áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà, ãýð àõóéí áàðààíû çàñâàðëàõ ¿éë÷èëãýý 56.1 59.8

Çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð 66.4 66.8

Òýýâýð, àãóóëàõûí àæ àõóé 26.0 37.4

Ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý 52.5 59.7

¯ë õºäëºõ õºðºíãº, ò¿ðýýñ, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà 41.0 50.1

Òºðèéí óäèðäëàãà, áàòëàí õàìãààëàõ, àëáàí æóðìûí äààòãàë 33.3 44.2

Áîëîâñðîë 68.0 67.2

Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàëàìæ 77.3 68.5

Íèéãýì, áèå õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ áóñàä ¿éë÷èëãýý 50.1 48.5

Õ¿í õºëñëºí àæèëëóóëäàã ºðõèéí àæ àõóé 46.0 52.0

Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà 34.5 53.6

Ä¿í 48.0 51.3

Ýõ ñóðâàëæ: 1) ¯ÑÃ, ÀÕÁ, Àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãààíû ¿íäñýí òàéëàí, 2002-2003, õ¿ñíýãò 41, 2) ¯ÑÃ, Õ¿í àìûí àæèë ýðõëýëò, 2006

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðò õ¿÷èðõèéëëèéã ýðò øàòàíä èëð¿¿ëýõ, øóóðõàé òàñëàí çîãñîîõ, äàõèí äàâòàãäàõààñ ñýðãèéëýõ, õîõèðîã÷èéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, õ¿÷èðõèéëýã÷äèéí çàí ¿éëä íºëººëºõ öîãö àðãà õýìæýý òóñãàãäñàí íü äýâøèëòýé þì.

2008 îíä ¯ÑÕ-îîñ ÿâóóëñàí Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé ñóäàëãààíä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí àñóóäëûã áèå äààñàí á¿ëýã áîëãîæ, ñóóðü ìýäýýëëèéã öóãëóóëààä áàéíà. Èíãýñíýýð ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð òîî

ìýäýýëëèéã õàðüöóóëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ àæëûã òºëºâëºõºä àøèãëàõ áîëîìæèéã îëãîõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àðãà õýìæýý þì.

2008 îíä Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçàð (ÖÅÃ) æåíäýðò ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààðõ òîî ìýäýýëëèéã öàãäààãèéí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí õ¿ðýýíä öóãëóóëàõ àæëûã ýõë¿¿ëñýí íü ýíý ÷èãëýëýýð ãàðñàí ººð íýãýí àõèöûí æèøýý þì.12 Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâ (ÕÝ¯Ò) ÒÁÁ-ûí äýðãýäýõ õîðîãäîõ áàéðíû ¿éë àæèëëàãààíä òºð


2002 îíîîñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, çàðäëûã õóâààëöàæ áàéãàà íü õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ, õîõèðîã÷äûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõýä òºð, ÒÁÁ õàìòàð÷ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéäààð àõëóóëñàí Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õîðîî (ÆÒÁ¯Õ)-ã àæëûí àëáàòàéãààð áàéãóóëñàí íü æåíäýðèéí àñóóäëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä õàðèóöàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã øàò á¿ðò èäýâõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òîìîîõîí àëõàì áîëñîí.

Áîëîâñðóóëàõ øàòàíäàà áàéãàà æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí òóõàé õóóëèéã äýìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ÆÒÁ¯Õ-îîñ øèéäâýð ãàðãàã÷äûí äóíä áîäëîãûí õýëýëö¿¿ëýã, óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààã óäàà äàðààëàí çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

ÆÒÁ¯Õ íü çºâõºí ýìýãòýé÷¿¿ä òºäèéã¿é ýðýãòýé÷¿¿äèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã õºíääºãèéã äóðüäàõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë òóñ õîðîî Ìîíãîëûí ýðýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîòîé õàìòðàí “Ìîíãîëûí ýðýãòýé÷¿¿äèéí ºíººãèéí áàéäàë, òóëãàìäñàí àñóóäàë” ñýäýâò ¿íäýñíèé ÷óóëãàíûã 2008 îíä çîõèîí áàéãóóëæýý.

×óóëãàíä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ, ìºí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí 150 òºëººëºã÷ îðîëöîæ ýðýãòýé÷¿¿äèéí ãýð á¿ë, íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, öààøèä àíõààðàõ àñóóäëûí òàëààð çºâëºìæ ãàðãàñàí. Ýðýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäàëä îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõàä òóñ ÷óóëãàí òîìîîõîí à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë àæèëëàãàà áîëñîí áàéíà.12

Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõýä ÷èãëýñýí òºðºë á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí, õ¿í àì áà õºãæèë, Í¯ÝÌ-èéí ÒÁÁ-óóä ñ¿ëæýý áàéãóóëàí íýãäýæ, èäýâõòýé îðîëöîæ áàéãàà íü òóñ àæëûí õ¿ðýýã óëàì íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.

Õ¿í õóäàëäààëàõ, îõèä ýìýãòýé÷¿¿äèéã áýëãèéí ìºëæëºãèéí çîðèëãîîð àøèãëàõ, àæëûí áàéð áîëîí áîëîâñðîëûí îð÷èí äàõü áýëãèéí äàðàìòëàëûí ýñðýã ÒÁÁ-óóä õîøóó÷ëàí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äýä ýð÷èìòýé íºëººëñíèé ¿ð ä¿íä õîëáîãäîõ çàðèì õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæýý. Òóõàéëáàë Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 113 äóãààð ç¿éëä õ¿í õóäàëäààëàõûí ýñðýã, 126.2.5 äóãààð ç¿éë àíãèä àëáàí òóøààë, ýä õºðºíãºº àøèãëàæ áýëãèéí äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýõèéí ýñðýã çààëòûã ¿¿íä äóðüäàæ áîëîõ þì.


Óëñ òºðèéí õ¿ðýý, øèéäâýð ãàðãàõ áîëîí ýäèéí çàñãèéí ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî õàíãàëòã¿é áàéãààã ÆÝÌÕ-íèé ¿ç¿¿ëýëò (2008 îíû áàéäëààð 0.397) èëýðõèéëæ áàéíà. 2000 îíû áàéäëààð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí 11.8 õóâü àéìàã, íèéñëýëèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë (ÈÒÕ)-ûí äàðãà íàðûí 4.5 õóâü, òýðã¿¿ëýã÷äèéí 12.9 õóâü, ñóì, ä¿¿ðãèéí ÈÒÕ-ûí äàðãà íàðûí 13 õóâü, òýðã¿¿ëýã÷äèéí 25 õóâèéã òóñ òóñ ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ áàéñàí íü äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëò þì.16


Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí 2005 îíä áàòàëñàí Ìîíãîë Óëñûí Ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèàð òóõàéí óëñ òºðèéí íàìààñ íýð äýâøèã÷äèéí 30-ààñ äîîøã¿é õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä áàéõààð çààñàí áèëýý. Ãýâ÷ óã õóóëèéí ººð÷ëºëòèéã õýðýãæèæ ýõëýõýýñ ºìíº áóþó 2007 îíû 12 äóãààð ñàðä ýíý çààëòûã ÓÈÕ-ààñ õ¿÷èíã¿é áîëãîñíîîð îäîî ÓÈÕ-ûí ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëëèéí õóâü ºìíºõººñ èõýýõýí áóóðñàí áàéäàëòàé áàéíà.

Äóíä øàòàíä ÷ ýìýãòýé÷¿¿ä óäèðäàõ àëáàí òóøààëä õàíãàëòã¿é õýìæýýíä áàéãààã áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí æèøýýãýýð õàðæ áîëíî. 2006 îíä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò àæèëëàã÷äûí 68 õóâü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéâ.

Áàãà ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí 94 õóâü, äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí 71 õóâü, àõëàõ àíãèéí áàãø íàðûí 68 õóâü íü ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîâ÷ ñóðãóóëèéí çàõèðëûí äèéëýíõ íü ýðýãòýé÷¿¿ä áàéæýý.8 ¯ÑÃ-ààñ 2000-2002 îíä ÿâóóëñàí àæèë ýðõëýëòèéí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 48 õóâü íü ýìýãòýé÷¿¿ä

áàéñàí áîëîâ÷ òýäíèé 35 õóâü íü ë ìåíåæåðèéí ò¿âøíèé óäèðäàõ àëáàí òóøààëä áàéñàí íü ¿¿íèé äàâõàð íîòîëãîî þì.

¯¿íèé çýðýãöýý ýäèéí çàñãèéí çàðèì ¿ç¿¿ëýëòýýð ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ äîîãóóð áàéíà. Õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûí ïàðèòåòèéí êîýôôèöèåíòýýð òîîöñîí íýã õ¿íä íîãäîõ ¿íäýñíèé îðëîãûí õýìæýý ýðýãòýé÷¿¿äýä 3,045 àì.äîëëàð áàéõàä ýìýãòýé÷¿¿äýä 2,611 áàéíà.8

Àìüæèðãààíû ò¿âøíèé 2002-2003 îíû ñóäàëãààãààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýðã¿¿ëñýí ºðõ¿¿ä èõýíäýý ÿäóó ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéâ. Òóõàéëáàë íèéò ýìýãòýé òýðã¿¿ëýã÷òýé ºðõèéí 43.8 õóâü íü ÿäóó áàéõàä, ýðýãòýé òýðã¿¿ëýã÷òýé ºðõèéí 34.8 õóâü íü ÿäóó áàéæýý. 2007-2008 îíû ñóäàëãààãààð ìýäýãäýõ¿éö çºð¿¿ ãàðààã¿é áîëîâ÷ íèéò ÿäóó ºðõèéí 34.7 õóâü ýìýãòýé òýðã¿¿ëýã÷òýé áàéíà.

Ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, òîîí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ àæèëä

Çóðàã 3 ÓÈÕ-ä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëëèéí õóâü, ñîíãóóëü ÿâàãäñàí æèëèéí áàéäëààð

Ýõ ñóðâàëæ:

1) ÓÈÕ-ûí 2008 îíû 13 äóãààð òîãòîîëûí õàâñðàëò,

2) ¯ÑÕ, Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2008, á¿ëýã 27


àõèö ãàðñààð áàéãàà ÷ ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë òóëãàìäñàí àñóóäàë õýâýýð áàéíà. 2008 îíû Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò ýìýãòýé÷¿¿äèéí 74 õóâü ýõíýð, íºõºð õî¸ð áèå áèåíýý õàðääàã, ¿ã õýëýýð äîðîìæèëäîã, 69 õóâü ãýð á¿ëèéí õîñ õýí íýãíèéãýý àëãàääàã, öîõèäîã, çîääîã, 18 õóâü õ¿ñýýã¿é áàéõàä áýëãèéí õàðüöààíä îðäîã ãýð á¿ëèéã ìýääýã ãýæ õàðèóëñàí íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ò¿ãýýìýë áàéãààã ãýð÷èëíý. Èéìýýñ ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ õóóëü, ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæèëòèéí øàòàíä ýð÷èìæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàìäàæ áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã áýëãèéí ìºëæëºãºä àøèãëàõ çîðèëãîîð õèë äàìíóóëàí õóäàëäààëàõ ¿çýãäýë Ç¿¿í Àçè, Íîìõîí Äàëàéí á¿ñýä íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áèëýý. Ýíýõ¿¿ ¿çýãäýë ìàíàé óëñûí õóâüä ÷ òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîõ òºëºâòýé áàéíà.

ÖÅÃ-ûí á¿ðòãýëä 2006 îíä 78 õ¿¿õýä áýëãèéí ìºëæëºãºä ºðòñºí, 68 õ¿¿õýä õèë äàìíóóëàí õóäàëäàãäñàí, 30 õ¿¿õýä, ýìýãòýé ãýðëýëòèéí õóóðàì÷ á¿ðòãýëýýð õèë äàâñàí, 16 íü ãýðòýý áóöàæ èðñýí ãýæ òýìäýãëýãäæýý.

2005 îíä Çàñãèéí ãàçàð 2014 îí õ¿ðòýë õýðýãæèõ “Õ¿í õóäàëäàõ, õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéã áýëãèéí ìºëæëºãèéí çîðèëãîîð àøèãëàõààñ õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-èéã áàòàëñàí þì. Òóñ õºòºëáºðò òóñãàãäñàí õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéã õèë äàìíóóëàí õóäàëäàõ, áýëãèéí ìºëæëºãººñ õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, òóñ àñóóäëààð îëîí íèéòýä ìýäýýëýë

ºãºõ, õîõèðîã÷äûã íºõºí ñýðãýýõ çýðýã àðãà õýìæýýíèé õýðýãæèëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.19

Ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. 2008 îíû áàéäëààð ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñëàëò 64 áàéãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ (71 íàñ) äîëîîí æèëýýð áàãà áàéíà.3 ¯¿íä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ, òóõàéëáàë ýðýãòýé÷¿¿ä ñîãòóóðóëàõ óíäàà20, òàìõè21 ýìýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿ õýðýãëýäýã íü íºëººëæ áàéãààã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãàà õàðóóëæýý. 1,000 õ¿í àìä òîõèîëäîõ õîðò õàâäðûí íàñ áàðàëò ÷ ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíä èë¿¿ áàéíà (ýðýãòýé 13.11, ýìýãòýé 9.5822). ¯¿íýýñ õàðàõàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíä õîðò çóðøëûí õýðýãëýýã áàãàñãàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý òóëãàìäàæ áàéíà.

19 UNICEF, Mongolia’s Children First, Newsletter, January – March 2006 20 MOH, WHO, CMHN, Epidemiological Study on Prevalence of Alcohol Consumption, Alcohol Driking and Alcohol Re-lated Harms in Mongolia, Ulaanbaatar, 2006 21 MOH, PHI, WHO, Mongolian STEPS Survey on the Prevalence of Noncommunicable Diseases Risk Factors, Ulaan-baatar, 200621 ÇÃÕÀ-ÝÌÃ, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò 2008


“Í¯ÝÌ ãýäýã íü õ¿íèé íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòýí òîãòîëöîî, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà õýâèéí áàéõ òºäèéã¿é õ¿í áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, íèéãìèéí òàëààð á¿ðýí òºãñ ýð¿¿ë ñàðóóë áàéõ òóõàé îéëãîëò þì. Ýìýãòýé÷¿¿ä áà ýðýãòýé÷¿¿ä íü ñýòãýë õàíàìæòàé àþóëã¿é áýëãèéí àìüäðàëòàé, íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé áàéõ, õýçýý, õýäýí õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõýý ÷ºëººòýé øèéäýõýä òóñ áîëîõ ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí àþóëã¿é, ¿ð ä¿íòýé àðãà õýðýãñýë, ìýäýýëëýýð õàíãàãäàõ, æèðýìñíèé áîëîí àìàðæèõ õóãàöààíä îñîë, àþóëã¿é áàéæ, ýð¿¿ë õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí öîãö ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ áîëîìæîîð õàíãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé”.

ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-ººñ, á¿ëýã VII, 7.2

ÍªÕªÍ ¯ÐÆÈÕ¯ÉÍ ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ ÁÀ ÍªÕªÍ ¯ÐÆÈÕ¯ÉÍ ÝÐÕ


Õ¿í àì öººòýé, ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàãòàé Ìîíãîë Óëñ 1990 îíîîñ ºìíº îëîí õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí ýõèéã îäîíãîîð øàãíàõ, òºðºõèéí ºìíº 45 õîíîã, òºðñíèé äàðàà 56 õîíîã ìºíãºí òýòãýìæòýé æèðýìñíèé àìðàëò îëãîõ, õ¿¿õýäã¿é õ¿íýýñ òàòâàð àâàõ çýðãýýð òºðºëòèéã òºðºë á¿ðýýð äýìæñýýð èðñýí. Õýðýãëýýíä áàéñàí æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ ãàíö õýðýãñýë áîëîõ åðºíäãèéã ýì÷ íàðûí òóñãàé êîìèññèéí øèéäâýðýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí çààëòààð òàâüæ ºãäºã áàéâ. 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åèéí ìýäýýãýýð òºðºõ íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí äºíãºæ 10 ãàðóé õóâü æèðýìñëýõýýñ õàìãààëàõ àðãà õýðýãñýë (ÆÑÀÕ) õýðýãëýäýã23, õ¿í àìûí äºíãºæ 10 õóâü ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí òàëààð ¿íýí çºâ ìýäëýãòýé áàéñàí

23 Zahidul Hugue, G. Purevsuren, I. Davaadorj , Maternal Health and Family Planning Situation in Mongolia, 1993

íü24 ýìýãòýé÷¿¿ä, ãýð á¿ëèéí õîñóóä ººðñäèéí àìüäðàë àõóéí îíöëîã, õ¿ñýë ñîíèðõîëäîî òîõèðóóëàí ýäãýýð àðãûã ñîíãîæ õýðýãëýõ ýðõýý ýäëýõýä áýðõøýýëòýé áàéâ. 1989 îíä ýõ áîëîõ ýñýõýý ýìýãòýé õ¿í øèéäâýðëýõ ýðõèéã ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ õóóëèíä òóñãàæ, ÆÑÀÕ-èéã õýðýãëýõ ýðõèéã õóóëèàð çºâøººðñºí þì.

1992 îíîîñ Í¯Á-ûí ÕÀÑ-èéí äýìæëýãòýéãýýð “Ýõ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, ãýð á¿ë òºëºâëºëò” òºñëèéã ¿íäýñíèé õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí íü õ¿í àìàà ºñãºõ ¿íäýñíèé áîäëîãûí õ¿ðýýíä íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõèéã õàíãàõ, ãýð á¿ë òºëºâëºëòºä àíõààðñàí àíõíû òîìîîõîí àëõàì áàéëàà. ÕÀÕÎÓÁÕ-ààñ õîéø Í¯ÝÌ áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõèéí àñóóäëûã áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, õýðýãæ¿¿ëýã÷

24 Ï. Íÿìäàâàà, Ýð¿¿ë ìýíäèéí õîõèðîëã¿éãýýð õ¿í àìàà ºñãºå, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2004 îí, õóóäàñ 199


Õ¿ñíýãò 9


Íºõºí ¯ðæèõ¿éí àñóóäëààð ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ áîëîí ÌÌÕÇ-ûí õàðüöóóëàë

“...2015 îí ãýõýä á¿õ óëñ îðîí íÿëõñûí ýíäýãäëèéã ò¿âøèíã 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä 35-ààñ äîîø, 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä 45-ààñ äîîø áîëãîõûã çîðèõ õýðýãòýé ...”

Á¿ëýã VIII, 8.16

Çîðèëãî 4: Õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ

Çîðèëò 9: Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 4 äàõèí áóóðóóëàõ


ò¿âøèí

2008îíû

ò¿âøèí22

2015 îíä õ¿ðýõ

ò¿âøèí

Òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí (1,000 àìüä òºðºëòºä)

88.8 23.4 21.0

Íÿëõñûí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí (1,000 àìüä òºðºëòºä)

64.4 19.6 15.0

Óëààí áóðõíû ýñðýã âàêöèíæóóëàëòàä õàìðàãäñàí õ¿¿õäèéí õóâü

82.3(1991 îí)

98.4 99.0

“...2000 îí ãýõýä ýõèéí ýíäýãäëèéã 1990 îíû ò¿âøíèé õàãàñòàé òýíöýõýýð áóóðóóëàõ, 2015 îí ãýõýä öààøèä õàãàñëàí áóóðóóëàõûã çîðèõ õýðýãòýé...”

Á¿ëýã VIII, 8.21

Çîðèëãî 5: Ýõ÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ

Çîðèëò 10: Í¯ÝÌ-èéí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã õ¿í á¿ðò õ¿ðãýæ, ýõèéí ýíäýãäëèéã 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2015 îí ãýõýä 4 äàõèí áóóðóóëàõ

Ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí (100,000 àìüä òºðºëò òóòàìä )

200.0(1992 îí)

49.0 50.0

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæëèéí àæèëòàí ýõ áàðüñàí òºðºëòèéí õóâü

100.0 99.7 99.8

íàðò òàíèëöóóëàõ, äýìæëýãèéã íü àâàõ àæèë ýð÷èìòýé ÿâàãäñàíû ¿ð ä¿íä òóñ õóðëûí ¯ÀÌÕ-òýé óÿëäóóëñàí Í¯ÝÌ-èéí ¯íäýñíèé àíõíû (1997-2001) áîëîí õî¸ðäóãààð (2002-2006) õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé ¿íýëãýýòýéãýýð25 õýðýãæ¿¿ëæ, îäîîãèéí áàéäëààð ãóðàâäóãààð õºòºëáºð (2007-2011) õýðýãæèëòèéí øàòàíäàà áàéíà. Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì (ÝÌß) óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, íèéñëýë, îðîí íóòãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà ãàðäàí ã¿éöýòãýæ, ñóðãàëò ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã.

25 ÝÌß, Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí òºãñãºëèéí õÿíàëò - øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òàéëàí, 2001, 2007 îí

Í¯ÝÌ-èéí àñóóäëûã èéíõ¿¿ ¿íäýñíèé õýìæýýíä öîãöîîð àâ÷ ¿çýæ, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, áóñàä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ìýðãýæëèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãèéã àâ÷, ÒÁÁ-ûã òàòàí îðîëöóóëñààð èðñýí íü ýäãýýð õºòºëáºð àìæèëòòàé õýðýãæèõ ¿íäýñ áîëñîîð áàéíà.

2000 îíä Ìÿíãàíû äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààñ áàòàëñàí Ìÿíãàíû òóíõàãëàë, ¿¿íä òîìú¸îëñîí ÌÕÇ-ä õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ, ýõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõèéã õ¿í òºðºëõòºíèé àíõààðëàà õàíäóóëàõ õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàëä áàãòààñàí áèëýý. Ìîíãîë Óëñ ÷ ãýñýí ýäãýýð àñóóäëûã ººðèéí ÌÕÇ


“...2005 îí ãýõýä 15-24 íàñíû ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 90 õóâèéã, 2010 îí ãýõýä 95 õóâèéã ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õàëäâàð àâàõ ýðñäëèéã áàãàñãàõàä ÷èãëýãäñýí ìýäëýã áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòàä õàìðóóëæ, çîõèõ ìýäýýëýë ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàõûã áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãàòàé. Çàñãèéí ãàçðóóä 2005 îí ãýõýä 15-24 íàñíû ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí ò¿âøèíã ºíäºð áàéãàà îðíóóäàä 20 õóâèàð, äýëõèé íèéòèéí ò¿âøèíä èõýýõýí áóóðóóëàõ...”

ÕÀÕÎÓÁÕ+5

Çîðèëãî 6: ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ, áóñàä ºâ÷íèéã áóóðóóëàõ

Çîðèëò 11: 2015 îí ãýõýä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ ºâ÷íèé õàëäâàðûã õÿçãààðëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

Æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàõü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëò (õóâü)

- 010 < 0.1

15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëò (õóâü)

- 0.000510 < 0.1


Íºõºí ¯ðæèõ¿éí àñóóäëààð ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ áîëîí ÌÌÕÇ-ûí õàðüöóóëàë

“Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõèéã õ¿íäýòãýñýí ÷ºëººò ñîíãîëò á¿õèé ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí íèéãìèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã òýãø, õ¿ðòýýìæòýé, ÷àíàðòàé, áàòàëãààòàé ¿ç¿¿ëæ, Í¯ÝÌ-èéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ çàìààð õ¿í àìûí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã äýìæèõ, ÌÕÇ-ä õ¿ðýõ”

Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð (2007-2011)-èéí çîðèëò

áîëãîí áàòàëñàí íü ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ, Í¯ÝÌ ¿íäýñíèé õºòºëáºðòýé óÿëäàæ, õýðýãæèëòýä íü òîìîîõîí ò¿ëõýö ºã÷ áàéíà.

1994 îíä ýõèéí ýíäýãäýë 100,000 àìüä òºðºëòºä 214 áàéñàí íü ñ¿¿ëèéí àðâàí òàâàí æèëèéí õàìãèéí ºíäºð ò¿âøèí þì. 1990-ýýä îíû òóðø ýõèéí ýíäýãäýë òóóøòàé áóóðàõã¿é áàéñàí íü Ìîíãîë Óëñûí ºìíº òóëãàìäñàí òîìîîõîí

àñóóäàë áàéëàà. Õýäèéãýýð òºðºëòèéí òîî áóóðñààð áàéñàí ÷ øèëæèëòèéí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí áýðõøýýë õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ò¿âøèí, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ, óëìààð ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéâ.

Ãýâ÷ òºðèéí ç¿ãýýñ ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõàä îíöãîé àíõààðñààð

Ýõ ñóðâàëæ: Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ÝÌÃ, ÝÌß, 2008


Çóðàã 4 Ýõèéí ýíäýãäýëèéí ò¿âøèí, 100,000 àìüä òºðºëòºä

Ýõ ñóðâàëæ:

1) ÝÌÕ¯Ò, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Í¯ÝÌ-

èéí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, 1998-

2007,

2) ÇÃÕÀ-ÝÌÃ, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò,

2008

áàéñàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, ýõ, õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ìºí æèðýìñýí, òºðºõ, òºðñíèé äàðààõü ¿åèéí æèðýìñëýëò, òºðºëòòýé õîëáîîòîé ¿çëýã, øèíæèëãýý, ýì÷èëãýýã òºðººñ á¿ðýí õàðèóöàæ, ¿íý òºëáºðã¿éãýýð ¿ç¿¿ëæ áàéíà.26 ¯¿íèé çýðýãöýý Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðòýé óÿëäóóëàí ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéã 2000-2004 îíä õýðýãæ¿¿ëæ, öàã ¿åèéí íºõöºë áàéäàëä çîõèöóóëñàí øèíý÷èëñýí ñòðàòåãèéã (2005-2010)27 ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òóñ ñòðàòåãèéí õ¿ðýýíä ýõèéí ýíäýãäëèéí á¿ðòãýë, àâàõ õàðèó àðãà õýìæýýã ñàéæðóóëàõ, ýõèéí àìðàõ áàéðíû ¿éë àæèëëàãààã ñýðãýýõ, ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã ýõýä ýýëòýé áîëãîõ, äýýä øàòëàëûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä øèëæ¿¿ëýõ òîãòîëöîîã áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ, ¿ð ä¿íòýé íü íîòëîãäîæ ÄÝÌÁ-ààñ çºâëºìæ áîëãîñîí ýõ íÿðàéí òóñëàìæèéí óäèðäàìæóóäûã õýðýãëýõ çýðýã àðãà õýìæýýã

26 Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëü, Á¿ëýã 4, 28.1, 35.2 27 ÝÌß, Ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè 2005-2010

õýðýãæ¿¿ëýýä áàéíà. Ýäãýýð öîãö àðãà õýìæýýíèé à÷ààð ýõèéí ýíäýãäýë 2001 îíîîñ ýõëýí òóóøòàé áóóðñààð 2008 îíä 100,000 àìüä òºðºëòºíä 49.022 áîëæ, 2015 îíä õ¿ðýõýýð òºëºâëºñºí ÌÕÇ-ûí çîðèëòûí ò¿âøèíä (50.0) î÷ñîí íü Ìîíãîë Óëñûí òîìîîõîí àìæèëò þì.

Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Í¯Á-ûí ÕÀÑ, ÃÒÕÀÍ, ÀÕÁ, áóñàä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð æèðýìñýí, òºðºõ, òºðñíèé äàðààõ òóñëàìæèéã ñàéæðóóëñàí, ìºí Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí (ÕÑ)-ãèéí òóñëàìæòàéãààð õºõººð õîîëëîõûã äýìæèæ, âàêöèíæóóëàëòàä õàìðàãäàëòûã ºíäºð áóþó 98 ãàðóé õóâüä òîãòìîë áàéëãàæ, õ¿¿õäèéí ºâ÷íèé öîãö ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëñýí íü íÿëõñûí áîëîí 5 õ¿ðòýëõ õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë òóóøòàé áóóðàõàä ýåðýãýýð íºëººëæ áàéíà. 2008 îíû áàéäëààð íÿëõñûí ýíäýãäýë 1,000 àìüä òºðºëòºä 19.6, 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë 1,000 àìüä òºðºëòºä 23.422 áàéãàà íü 2015 îíä õ¿ðýõýýð òºëºâëºñºí ÌÕÇ-ûí


çîðèëòûí ò¿âøèíä õ¿ðýýã¿é ÷ òóóøòàé áóóð÷ áàéãàà ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò þì.

Äýýð äóðüäñàíààð ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã, ¿¿íä æèðýìñýí, òºðºõ áîëîí òºðñíèé äàðààõ òóñëàìæ,

¿éë÷èëãýýã ýõýä ýýëòýé áîëãîñîí íü ýõ, õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë áóóðàõàä ýåðýãýýð íºëººëæ áàéíà. Òîäðóóëáàë æèðýìñíèé õÿíàëòàíä õàìðàãäñàí

ò¿âøèíä ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýý õèéõ íºõöºë, ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ öîãö àðãà õýìæýýã àâ÷ áàéãàà íü æèðýìñíèé õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ ñóóðü áîëæ áàéíà. Òóõàéëáàë æèðýìñíèé õÿíàëòûí õóãàöààíä öóñ áàãàäàëò, æèðýìñíèé õîæóó õîðäëîãî, áººðíèé ýìãýã, óðãèéí áîëîí áóñàä ýìãýã, íºõºí ¿ðæèõ¿éí çàìûí õàëäâàð (Í¯ÇÕ), ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûã

Çóðàã 5 Æèðýìñíèé õÿíàëòûí õóâü, æèðýìñíèé õÿíàëòàíä îðñîí ãîë÷ õóãàöàà

96

98

99.53.7 3.3

2.9

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÕ, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, ÝÌß, Í¯ÝÌ-èéí ñóäàëãàà, 2008 îí, Óëààíáààòàð, 2009 îí

ýõèéí õóâü ºñºõèéí çýðýãöýý òýä èë¿¿ ýðò õàìðàãäàæ áàéãàà íü 2008 îíû Í¯ÝÌ-èéí ñóäàëãààãààð õàðàãäàæ áàéíà (çóðàã 5).

2001 îíä “Æèðýìñýí ýìýãòýéä ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ æóðàì”28 -ûã, 2004 îíä “Æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äýä ÕÄÂÕ/ÄÎÕ-ûí ¿çëýã, øèíæèëãýý õèéõ æóðàì”29-ûã Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí òóøààëààð áàòàëñàí íü æèðýìñíèé õÿíàëòûí ÷àíàðò áàãàã¿é àõèö ãàðàõàä ò¿ëõýö áîëñîí áèëýý. Ìºí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñóìûí

28 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí òóøààë, äóãààð 39, 2001 îí, Æèðýìñýí ýìýãòýéä ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ æóðàì áàòëàõ òóõàé 29 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí òóøààë, äóãààð 197, 2004 îí, õàâñðàëò 4, Æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äýä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ¿çëýã øèíæèëãýý õèéõ æóðàì

ýðò èëð¿¿ëýõ, äàãàëäàõ õ¿íäðýëýýñ ñýðãèéëýõýä ÷èãëýñýí ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýíä ýõ÷¿¿äèéí õàìðàãäàëä ºñºæ áàéãàà íü æèðýìñíèé õÿíàëòûí ÷àíàð ñàéæèð÷ áóéã èëòãýõ ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò þì. 2008 îíû áàéäëààð æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí 80 õóâü íü öóñíû áîëîí øýýñíèé åðºíõèé, 75 õóâü íü õýò àâèàí áîëîí ¿òðýýíèé íààöûí, 68 õóâü íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí, 66 õóâü íü òýìá¿¿ã èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýýíä õàìðàãäñàí30 íü ¿¿íèé íîòîëãîî þì.

Òºðºõ ¿åèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ÷ ñàéæèð÷ ýìíýëãèéí áóñ òºðºëò 1998 îíä 6 õóâü áàéñíàà 2003 îíä 2.8 õóâü, 2008 îíä 1.7 õóâü áîëîí áóóð÷ýý.

30 ¯ÑÕ, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, ÝÌß, Í¯ÝÌ-èéí ñóäàëãàà, 2008 îí, Óëààíáààòàð, 2009 îí


Õàðèí ýìíýëãèéí àæèëòíû òóñëàìæ àâ÷ òºðñºí òºðºëòèéí õóâü 1998 îíä 94 õóâü áàéñíàà 2003 îíä 97 õóâü, 2008 îíä 98.3 õóâü õ¿ðòýë òóñ òóñ ºññºí30 íü òºðºõ ¿åèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ñàéæèð÷ áàéãààã ãýð÷ëýõ ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò þì.

1990 îíîîñ ºìíº ñóìûí ýìíýëýã á¿ð 2-5 îðòîé ýõèéí àìðàõ áàéðòàé áàéëàà. Ìàë÷èí ýìýãòýé÷¿¿äèéã òºðºõèéí ºìíº, ìºí òºðñíèé äàðàà íÿðàé õ¿¿õäèéíõ íü õàìò ýì÷èéí õÿíàëòàíä áàéëãàõ çîðèóëàëòòàé àìðàõ áàéð íü Ìîíãîë Óëñûí íÿãòðàë áàãàòàé, í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã õºäººãèéí õ¿í àìä íýí òîõèðîìæòîé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õýëáýð þì. 1990-ýýä îíû ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëààñ ýõ÷¿¿äèéí àìðàõ áàéðíû òîî óëñûí õýìæýýíä 52 õ¿ðòëýý öººðñºí áîëîâ÷ îäîî ýðãýýä ñýðãýæ 34322 àìðàõ áàéð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. 2008 îíä ýõèéí àìðàõ áàéðàíä àìàðâàë çîõèõ ýõ÷¿¿äèéí 62.522 õóâü íü àìàð÷ýý.

1992 îíä ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí àðãóóäûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä íýâòð¿¿ëæ ýõýëñíýýñ õîéø îð÷èí ¿åèéí ÆÑÀÕ-èéí òàëààðõ õ¿í àìûí ìýäëýã, õýðýãëýý ºññººð èðñýí íü òºðºëò õîîðîíäûí çàéã òºëºâëºõ áîëîìæèéã îëãîæ ýõ, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ýåðýãýýð íºëººëæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý îëîí íèéòýä ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí òàëààð ÿâóóëñàí çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õàðèëöàà, ÅÁÑ-èéí ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä Í¯ÝÌ-èéí õºòºëáºðèéã (1998 îíîîñ) çààæ áàéãàà íü ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áóéí ¿ç¿¿ëýëò þì. Òóõàéëáàë 2008 îíû ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò, ¿¿íèé äîòîð ãýð á¿ëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä, ìºí òýäíèé íºõð¿¿ä áàðàã á¿ãä ÆÑÀÕ-èéí òàëààð ìýäëýãòýé ãýæýý. Ãýð á¿ëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä äóíäæààð 7.9, íèéò ýìýãòýé÷¿¿ä 7.6 àðãûã ìýääýã ãýñýí áàéíà. Ìºí 1992 îíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä 10 îð÷èì õóâüòàé áàéñàí ÆÑÀÕ-èéí õýðýãëýý 2008 îíû áàéäëààð 45

õóâüä õ¿ð÷, ¿¿íèé çýðýãöýý ãýð á¿ëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí 55 õóâü íü ÿìàð íýãýí ÆÑÀÕ õýðýãëýæ áàéãàà30 íü ìýäëýãèéí çýðýãöýý çàí ¿éëä áîäèò ººð÷ëºëò ãàðñíûã ãýð÷èëíý. Ãýâ÷ óã ñóäàëãààãààð íºõºí ¿ðæèõ¿éí íàñíû ãýð á¿ëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí

õàíãàãäààã¿é õýðýãöýý 14.4 õóâü áàéñàí áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû á¿õ áàéãóóëëàãóóä ãóðâààñ äîîøã¿é îð÷èí ¿åèéí ÆÑÀÕ-èéí ñîíãîëòûã áàéëãàæ ÷àäàæ áàéãàà íü õýðýãëýýíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.12

1992 îíîîñ õîéø òºðèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëæ áóé ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä øààðäëàãàòàé Í¯ÝÌ-èéí ýì õýðýãñëèéí, ¿¿íä ÿëàíãóÿà ÆÑÀÕ-èéí õàíãàìæ ãàäíû òóñëàìæààñ áàãàã¿é õàìààðàëòàé áàéâ. 2009 îíä Çàñãèéí ãàçàð Í¯ÝÌ-èéí ýì, õýðýãñëýýð õàíãàõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãèéã áàòàëæ, õàíãàìæèä íü 85 ñàÿ òºãðºãèéã (50 ìÿíãàí àì. äîëëàð) àíõ óäàà 2009 îíû òºñºâò òóñãàñàí þì. Ìºí öààøèä çàðöóóëàõ õºðºíãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëñýýð á¿ðýí õàðèóöàõààð òºëºâëºñºí íü ýäãýýð ýì, õýðýãñëèéí áèå äààñàí, òîãòâîðòîé õàíãàìæèä ÷èãëýñýí ñòðàòåãèéí òîìîîõîí àëõàì áîëñîí.


Í¯ÝÌ-èéí ýì õýðýãñëèéã ò¿ãýýõ àæèëä õóâèéí õýâøèëòýé ò¿íøèëæ áàéãàà íü ¿ð ä¿íãýý ºã÷, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ãóðâààñ äîîøã¿é îð÷èí ¿åèéí ÆÑÀÕ-ýýñ ººðèéí õ¿ññýíýý ñîíãîõ õýðýãëýõ íºõöºë õàíãàãäààä áàéãàà áèëýý.12

“ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ òóõàé” õóóëèéã 1993 îíä áàòàëæ, 2004 îíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæ õàëäâàð àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã îëîí óëñûí êîíâåíö, ñòàíäàðòòàé íèéö¿¿ëñýí, ìºí 2006 îíä “ÕÄÕÂ/ÄÎÕ ºâ÷èíòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãè” (2006-2010)31-ã áàòàëñàí íü òºðèéí ç¿ãýýñ ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõ àæèëä áîäëîãûí ò¿âøèíä áàéíãà ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áóéí èëðýë þì.

Ìîíãîë Óëñûí Øàäàð ñàéäûí òýðã¿¿ëäýã, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéä äýä äàðãààð íü àæèëëàäàã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¿íäýñíèé õîðîîã 2006 îíä áàéãóóëæ, 2008 îíä ºðãºòãºñºí áèëýý.

Òóñ õîðîî ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã òºð, òºðèéí áóñ áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõàä õóâü íýìðýý îðóóëæ ýõýëæýý.32

31 Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, äóãààð 240, 2006 îíû 10 äóãààð ñàð, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ ºâ÷èíòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãèéã áàòëàõ òóõàé 32 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¿íäýñíèé õîðîî, Í¯Á, ÃÒÕÀÍ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ/ÁÇÄÕ-ûí ýñðýã ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õºíäëºíãèéí öîãö ¿íýëãýý, 2008 îíû àðàâäóãààð ñàð

Ìîíãîë Óëñ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí áàãà òàðõàëòòàé îðíû òîîíä îðäîã òóë îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí õóâüä íýí òýðã¿¿íä ñàíõ¿¿æèëòýä õàìðóóëàõ îðîíä òîîöîãääîãã¿é. Ãýñýí ÷ Í¯Á, ÄÎÕ, ñ¿ðüåý, õóìõààòàé òýìöýõ ãëîáàë ñàí, ÃÒÕÀÍ, ÀÕÁ, áóñàä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí òóñëàìæèéã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýìýãä¿¿ëæ ÷àäñàí íü ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõ àæèëä èõýýõýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéíà.32

¯¿íèé çýðýãöýý ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëä áèåý ¿íýëýã÷èä, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýðýãòýé÷¿¿ä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷èä, ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä, øèëæèëò õºäºëãººí

èõòýé á¿ëýã çýðýã ºíäºð ýðñäýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé áýëãèéí õàâüòàã÷äàä èë¿¿ õ¿ð÷ àæèëëàõàä àíõààðàë õàíäóóëæ áàéíà. Ýðñäýëòýé çàí ¿éëòýé, ºðòºìòãèé, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ áîëîìæîîð õîìñ á¿ëãèéíõýíä õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõýä òºðèéí áàéãóóëëàãûí çýðýãöýý ÒÁÁ-ûã ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ õýìæýýíä îðîëöóóëæ áàéãàà íü ñàéøààëòàé þì.

2007-2008 îíä Çàñãèéí ãàçðààñ íèéò 6 òýðáóì òºãðºãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëñýí “Ýð¿¿ë ìîíãîë õ¿í” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí ¿íäñýí çîðèëòûí íýã íü 15-ààñ äýýø íàñíû õ¿í àìûí äóíä çîíõèëîí òîõèîëäîõ õàëäâàðò ºâ÷èí, ¿¿íä ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/

“Í¯ÝÌ-èéí ýì õýðýãñëèéí õýðýãöýýã õàíãàõ íü ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí Í¯ÝÌ-èéã õàìãààëàõ çàìààð òýäíèé àìü íàñûã àâðàõ äýëõèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ¿íäñýí ñóóðü þì”.

Òîðàÿ Àõìåä Îáàéä, Í¯Á-ûí ÕÀÑ-èéí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë


ÄÎÕ-ûã èëð¿¿ëýõ, ò¿âøèíã íü òîãòîîõ, ýì÷ëýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áàéëàà. Òóñ õºòºëáºðèéí ÿâöàä íèéò 1,020,705 õ¿íèéã (çîðèëòîò á¿ëãèéí 83.8 õóâü) àíõàí øàòíû ¿çëýãò, òýäíýýñ ñýæèãòýé ãýæ ¿çñýí 811,820 òîõèîëäëûí 64.8 õóâèéã íü íàðèéí ìýðãýæëèéí ¿çëýãò õàìðóóëñàí íü òóñ õºòºëáºðèéí ºðãºí öàð õ¿ðýýã èëòãýíý. ÁÇÄÕ-ûí 7,166 áàòëàãäñàí òîõèîëäîë èëýðñíýýñ 97.3 õóâèéã ýì÷ëýí ýð¿¿ëæ¿¿ëæ, 81.0

Õ¿ñíýãò 10 ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõ àæèëä çîðèóëñàí ñàíõ¿¿æèëò, 2006, 2007 îí, àì.äîëëàð, ãîë áàéãóóëëàãóóäààð

Ýõ ¿¿ñâýð 2006 2007

Òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëò (Çàñãèéí ãàçàð) 196,516 442,849

Í¯Á (ÄÝÌÁ, ÕÑ, ÕÀÑ, ÕÕ) 520,000 892,000

ÄÎÕ, ñ¿ðüåý, õóìõààòàé òýìöýõ ãëîáàë ñàí (2 äóãààð òºñºë) 613,554 1,151,335

ÄÎÕ, ñ¿ðüåý, õóìõààòàé òýìöýõ ãëîáàë ñàí (5 äóãààð òºñºë) 761,000 1,574,327

ÀÕÁ, ÃÒÕÀÍ, áóñàä äîíîð 547,516 1,995,474

Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà íèéò 2,442,070 5,573,136

ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõ àæèëä çîðèóëñàí íèéò 2,638,586 6,015,985

Ýõ ñóðâàëæ: ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¿íäýñíèé õîðîî, Í¯Á, ÃÒÕÀÍ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ/ÁÇÄÕ-

ûí ýñðýã ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õºíäëºíãèéí öîãö ¿íýëãýý, 2008 îíû àðàâäóãààð ñàð

õóâèéã õÿíàëòàíä àâñàí22 íü ýäãýýð õàëäâàðûã îíîøëîõ, ýì÷ëýõýä õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. ¯¿íèé çýðýãöýý øàòëàë á¿ðèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûã îíîøëîõ, ýì÷ëýõ ÷àäàâõèä àõèö ãàð÷, ºâ÷ëºëèéí áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæòîé ¿íäýñíèé õýìæýýíèé öàõèì ñàí áàéãóóëàãäàæ, îëîí íèéòýä ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ òàëààð ºðãºí õ¿ðýýòýé ìýäýýëëèéã

õ¿ðãýñýí íü òóñ õºòºëáºðèéí áàñ íýãýí à÷ õîëáîãäîë þì.

ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-ò “ºñâºð ¿åèéíõíèéã áýëãèéí áîëîí Í¯ÝÌ-èéí àñóóäëààð ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ¿éë÷èëãýý áîëîí çºâëºãººã ºãºõ” çîðèëòûã äýâø¿¿ëñýí áèëýý. 1998-1999 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä Ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéã àëáàí ñóðãàëòûí õ¿ðýýíä çààæ ýõýëñýí íü òóñ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ òºäèéã¿é íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ºíäºð à÷ õîëáîãäîë

á¿õèé àðãà õýìæýý áîëñîí þì. Òóñ õè÷ýýëèéí Í¯ÝÌ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé àãóóëãà àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàõ, ñóðãàëòûí ìàòåðèàëûã õýâëýõ, áàãø íàðûã òºãñºëòèéí ºìíºõ áîëîí äàðààõ ñóðãàëòààð áýëòãýõýä Í¯Á-ûí ÕÀÑ öîãö, ºðãºí õ¿ðýýíèé äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí. Ò¿¿í÷ëýí ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí áàãø íàðûã áýëòãýõ ñóðãàëòûã Áîëîâñðîëûí Èõ ñóðãóóëü áîëîí áàãøèéí êîëëåæ¿¿äýä èíñòèò¿ò÷ëýõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Óëìààð Í¯ÝÌ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í íü ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí áóñàä ñýäâèéã


çààõ àðãà ç¿éí çàãâàð áîëæ áóé òºäèéã¿é îëîí óëñûí ò¿âøèíä øèëäýã òóðøëàãà õýìýýí ¿íýëýãäñýí.33

¯¿íèé çýðýãöýý Í¯Á-ûí ÕÀÑ-èéí äýìæëýãòýéãýýð ºñâºð ¿åèéíõýíä ýýëòýé ýð¿¿ë ìýíäèéí öîãö òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã òºâ¿¿äèéã áàéãóóëñàí íü ºñâºð ¿åèéíõýí, çàëóó÷óóäûí ýð¿¿ë ìýíä, ò¿¿í÷ëýí Í¯ÝÌ-ä òîìîîõîí õºðºíãº îðóóëàëò áîëñîí þì. 2003 îíä àíõ Óëààíáààòàð õîòûí ãóðâàí ä¿¿ðýã, õî¸ð àéìàã äàõü íàéìàí òºâòýéãýýð áàéãóóëàãäñàí ýíýõ¿¿ ñ¿ëæýý íýìæ òàâàí àéìàãò õààëãàà íýýæ àðâàí äºðºâ áîëòëîî ºðãºæººä áàéíà.12 ªñâºð ¿åèéíõýí ººðñäºº ¿éë àæèëëàãààíä íü èäýâõèòýé îðîëöäîã, äýðãýä íü ªñâºð ¿åèéí çºâëºë¿¿ä àæèëëàäàã ýäãýýð òºâä Í¯ÇÕ/ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ öîãö ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëñýí íü óëàì îëîí òîîíû ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéã òàòàæ áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýë áîëîí ¿éë÷èëãýýãýýð ìýäýýëëèéã õ¿ðãýõèéí çýðýãöýý øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé Í¯ÝÌ-èéí ìýäýýëëèéã áóñàä ñóâãààð àìæèëòòàé õ¿ðãýæ áóéí æèøýý íü ìºí ë ºñâºð ¿åèéíõíèé ººðñäèéíõ íü îðîëöîîòîé, ººðèéí ªñâºð ¿åèéí çºâëºëòýéãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã ¯åðõýëLove ñîíèí þì. Ìîíãîëä õàìãèéí îëîí òîîãîîð áóþó óëèðàëä 100,000 øèðõýãýýð õýâëýãäýí ¿íäýñíèé õýìæýýíä òàðààãääàã òóñ ñîíèíûã Í¯Á-ûí ÕÀÑ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, ¿íäýñíèé ÒÁÁ ýðõëýí ãàðãàæ áàéíà.

33 Population Council, Quality/Calidad/Qualite, Universal Sexuality Education in Mongolia: Educating Today to Protect Tomorrow, Number 12, 2002


¯íäýñíèé õýìæýýíä òóóøòàé áóóð÷ áàéãàà ÷ çàðèì àëñëàãäñàí á¿ñ íóòàã, àéìàãò ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí èéì õýìæýýíä áóóðàõã¿é, ¿íäýñíèé äóíäàæààñ æèë æèëä èõýýõýí õýëáýëçýëòýé áàéíà. ßëàíãóÿà ýäãýýð á¿ñ íóòãèéí ìàë÷èí, ÿäóó, ýìçýã á¿ëãèéí ýõ÷¿¿äýä æèðýìñýí, òºðºõ, òºðñíèé äàðààõ ¿åèéí õ¿íäðýë òîõèîëäîõ íü èë¿¿òýé áàéãàà áèëýý. Èéìýýñ òýäýíä Í¯ÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëûí õýëáýðýýð õ¿ðãýõ, ýõ íÿðàéí çàéí îíîøëîãîîã (òåëåìåäèöèí) íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí, ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéãàà òóðøèëòûí òºñëèéã òîãòâîðòîé ¿ðãýæë¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ áîäèò øààðäëàãà áàéíà.12

Ýõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ íü õýñýã õóãàöààíä àíõààðààä á¿ðýí øèéäâýðëýãäýõ áóñ, õàðèí áàéíãûí àíõààðàë, õºðºíãº îðóóëàëò øààðäàãäàõ àñóóäàë ãýäãýý ñàíóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë 2009 îíû ýõíèé äîëîîí ñàðûí áàéäëààð ºìíºõ îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä ýõèéí ýíäýãäýë õî¸ð äàõèí íýìýãäñýí íü ¿¿íèéã ãýð÷èëíý. 2008 îíä ýõýëñýí, öààøèä ÷ ¿ðãýëæëýõ òºëºâòýé äýëõèéí ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí íºëººãººð ýäèéí çàñãèéí áàéäàë õýö¿¿ áàéãàà ÷ ýõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí õºðºíãº îðóóëàëòûã áàãàñãàõã¿é øààðäàãäàõ õýìæýýíä áàðèõ, òýð ÷ áàéòóãàé íýìýãä¿¿ëýõ íü àëñûã õàðñàí àøèãòàé õºðºíãº îðóóëàëò áîëíî. Ñ¿¿ëèéí 2 æèëä òºðºëò íýëýýä íýìýãäýæ, àéìãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí òºðºõ òàñãóóäûí áîëîí íèéñëýëèéí àìàðæèõ ãàçðûí à÷ààëëûã ýðñ íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Òºðºëò, à÷ààëàë íýìýãäýõèéí õýìæýýãýýð ãàðàõ õ¿íäðýëèéí òîî èõñýõ, íýã ýõýä òóñëàìæ


¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä çàðöóóëàõ õóãàöàà áàãàñàõ ìàãàäëàë áèé. Èéìýýñ ýìíýëãèéã øààðäëàãàòàé õ¿íèé íººö, òîíîã òºõººðºìæ, áàãàæ õýðýãñýë, ýì, óíààãààð õàíãàõ, òºðºõ îðûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õºðºíãº îðóóëàëòûã òóóøòàé ¿ðãýëæ¿¿ëýõ áîäèò õýðýãöýý áàéíà.34

Ìîíãîë Óëñàä ¿ð õºíäºëòèéí ò¿âøèí ºíäºð áàéãàà íü Í¯ÝÌ-èéí òóëãàìäñàí àñóóäàë õýâýýð áàéñààð áàéíà. 1990

îíîîñ ºìíº çºâõºí ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîé çààëòààð ¿ð õºíäºëò õèéõèéã çºâøººðäºã áàéâ. Ýíý ¿åä æèëäýý 11,000-13,000 îð÷èì ýìýãòýéä ¿ð àÿíäàà çóëáàäàã áàéñíû èõýíõ íü ìýðãýæëèéí áóñ õ¿íýýð õóóëü áóñààð ¿ð õºíä¿¿ëñíýýñ ¿¿äýëòýé áàéñàí ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çäýã.23 Õóóëü áóñ ¿ð õºíäºëòèéí õ¿íäðýëèéí óëìààñ ýìýãòýé÷¿¿ä àìü íàñàà àëäàõ òîõèîëäîë öººíã¿é áàéâ.

34 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí òóøààë, äóãààð 149, 2009 îí, Ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé

Çóðàã 6 Ýõèéí ýíäýãäýëèéí ò¿âøèí, 100,000 àìüä òºðºëòºä, óëñûí äóíäàæ áà àëñëàãäñàí

áàðóóí á¿ñèéí çàðèì àéìãààð, 2005-2008 îí

Ýõ ñóðâàëæ: 1) ÝÌÕ¯Ò, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Í¯ÝÌ-èéí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, 1998-2007,

2) ÇÃÕÀ-ÝÌÃ, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò 2008

1989 îíä Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ õóóëèíä “ýõ áîëîõ àñóóäëûã ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäºº øèéäâýðëýíý” ãýñíýýð ¿ð õºíäºëòèéã õóóëèàð çºâøººðºí ÷ºëººòýé áîëãîñíîîð ¿ð àÿíäàà çóëáàõ ÿâäàë 3-4 äàõèí áóóðñàí áèëýý. Ãýâ÷ 1990-ýýä îíîîñ ¿ð õºíäºëòèéí òîî ýðñ íýìýãäñýí. Õóóëèàð çºâøººðºãäñºí ¿ð õºíäºëòèéã áóóðóóëàõ, àþóëã¿é áîëãîõ ÷èãëýëýýð áàãàã¿é àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà. ¯¿íä ÆÑÀÕ-èéí õàíãàìæ, ¿ð õºíäºëòèéí

äàðààõ çºâëºãºº, ¿ð õºíäºõ àþóë áàãàòàé àðãûã íýâòð¿¿ëæ áóéã äóðäàæ áîëîõ þì. Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä ýð¿¿ë ìýíäèéí ñòàòèñòèê ìýäýëëýýð 2001 îíä 1,000 àìüä òºðºëòºä 248 áàéñàí ¿ð õºíäºëò 2008 îíä 1,000 àìüä òºðºëòºä 169 áîëñîí áàéíà.35 Ãýâ÷ ÆÑÀÕ-èéí òàëààð ìýäëýã ìóóãààñ ¿ð õºíä¿¿ëñýí ãýñýí ýìýãòýé÷¿¿ä ìàø áàãà õóâèéã ýçýëæ áàéãàà íü ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí

35 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí òóøààë, äóãààð 149, 2009 îí, Ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé


¿éë÷èëãýýíèé çýðýãöýý ¿ð õºíäºëòèéí áóñàä øàëòãààíä ÷èãëýñýí öîãö àðãà õýìæýýã àâàõ øààðäëàãà áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð áîäëîãî, õýðýãæèëòèéí ò¿âøèíä àíõààð÷, ºðãºí õ¿ðýýòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ÷ ºâ÷ëºëèéí õýìæýý áóóðàõã¿é, çàðèì õàëäâàðûíõ ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü ñýòãýë ò¿ãøýýæ áàéíà. Íèéò õàëäâàðò ºâ÷íèé 65 õóâèéã ÁÇÄÕ (âèðóñò ãåïàòèòûã îðóóëàí) ýçýëæ, òýìá¿¿, çàã õ¿éòíèé ºâ÷ëºë íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü ÕÄÂÕ/ÄÎÕ-ûí õàëäâàð õóðäàöòàé òàðõàõ ñóóðü áàéãààã èëòãýíý.32 2005 îíûã õ¿ðòýë ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâñàí òîõèîëäîë áàãà çýðýã íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéñàí ÷ 2005 îíä 15 áàéñíààñ 2009 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð 5736 áîëòëîî îãöîì íýìýãäýýä áàéíà. Ýíý íü óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, îíîøëîãîî ñàéæèðñíûã èëòãýæ áîëîõ áîëîâ÷ íºãºº òàëààð áàéäàë íîöòîé áàéãààã èëýðõèéëíý. Èéìýýñ ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ íü öààøèä òóóøòàé àðãà õýìæýýã øààðäñàí òóëãàìäñàí àñóóäàë õýâýýð áàéñààð áàéíà.

ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõ àæèë ãàäíû ñàíõ¿¿æèëòýýñ èõýýõýí õàìààðàëòàé áàéãàà òóë öààøèä òîãòâîðòîé, õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõûí òóëä ¿íäýñíèé àðãà õýìæýýíä øààðäëàãàòàé óëñûí òºñâèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà áèé (õ¿ñíýãò 7).

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõ õóóëü, ñòðàòåãèéí õ¿ðýýíä íàðèéâ÷èëñàí, ºðòºã òîîöñîí ñòðàòåãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ¿¿íèéã ¿ð

36 ÝÌß-íû õàðúÿà Õàëäâàðò ºâ÷èí ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ, 2009 îíû 8 äóãààð ñàð

ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ìàíëàéëàë, îëîí ñàëáàð, áàéãóóëëàãûí ò¿íøëýëèéí ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ íü òóëãàìäàæ áàéíà. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¿íäýñíèé õîðîîíû ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, òºðèéí, òºðèéí áóñ áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ¿íäýñíèé ò¿âøèíä çîõèöóóëàõ, ìàíëàéëàõ ¿¿ðýã îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì.32

Ýäãýýð çîõèöóóëàõ ìåõàíèçìûí õ¿ðýýíä ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë÷èëãýýã Í¯ÝÌ-èéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýòýé óÿëäóóëàõ, àëñëàãäñàí õ¿í àì, ýìçýã á¿ëãèéíõýíä ÿâóóëûí ¿éë÷èëãýýãýýð õ¿ðýõ, ýðñäýëòýé õ¿í àìä õ¿ðýõ çîðèëãîòîé ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýýíèé òºâ áàéãóóëàõ çýðýã øèíýëýã ¿éë àæèëëàãààã ¿ð ä¿íòýé íü íîòëîãäâîë ºðãºæ¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ àæèë òóëãàìäàæ áàéíà.12

ªñâºð ¿åèéíõýíä ÷èãëýñýí îëîí ñàíàà÷èëãà ýõíèé ¿ð ä¿íãýý ºã÷ ýõýëñýí ºñâºð ¿åèéíõíèé òºðºëò (15-19 íàñíû 1,000 îõèäîä òºðºõ òºðºëò 20.4 õóâü), ¿ð õºíäºëò (íèéò ¿ð õºíäºëòèéí 7.1 õóâü)22, ÁÇÄÕ õàëäâàðûí ºâ÷ëºë õ¿ëýýæ áóé õýìæýýíä áóóðàõã¿é áàéíà. ÅÁÑ-ä çààãäàæ áóé ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, áàãøèéã áýëòãýõ àñóóäàëä àõèö ãàðãàõ øààðäëàãà áàéãààã ñ¿¿ëèéí ¿åä õèéãäñýí ¿íýëãýýíèé ä¿í õàðóóëñíûã øàò øàòíû áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà àíõààðàõ áîëæýý. Í¯Á-ûí ÕÀÑ-èéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãóóëàãäñàí, ¿ð ä¿í íü òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéãàà ºñâºð ¿åèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâèéí ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëæ áóñàä ä¿¿ðýã, àéìàãò áàéãóóëàõ àæëûã ¿ðãýëæ¿¿ëýõ íü ºñâºð ¿åèéíõíèé ýð¿¿ë ìýíäýä òóñòàé àðãà õýìæýý áîëîõ áîëíî.12


Ä¿ãíýëò

Ìîíãîë óëñ Êàéðûí õóðëààñ õîéøèõ 15 æèëä, áàãà õóðëûí ¯ÀÌÕ-ûã õýðýãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí àõèö ãàðãààä áàéíà. ÕÀÕÎÓÁÕ-ààñ äýâø¿¿ëñýí çàð÷ìóóä áîëîí çîðèëòóóä íü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õ¿í àì áà õºãæèë, æåíäåð, ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëààð äàðààõ ¿íäýñíèé áîëîí ñàëáàðûí õóóëü òîãòîîìæ, ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàãäàí õýðýãæèæ áàéíà.

¯¿íä Òºðººñ õ¿í àìûí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî (2004-2015), Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãºº (2005-2015), Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ¿íäýñíèé ãóðâàí õºòºëáºð (1997-2011), Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð, (2003-2015) Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ õóóëü (2005) çýðýã áîëíî. ¯ÀÌÕ-èéí îëîí àñóóäëóóä 2005 îíä ÓÈÕ-ààð áàòëàãäñàí ¯íäýñíèé ÌÕÇ-óóäòàé yÿãò óÿëäàæ áàéãàà áºãººä 2015 îíä õ¿ðýõýýð òºëºâëºñºí ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ çîðèëòîî áèåë¿¿ëýõýä èõýýõýí ò¿ëõýö áîëñîí áàéíà.

1990-ýýä îíû øèëæèëòèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë óëñ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàãàã¿é áýðõøýýëòýé òóëãàðñàí íü õ¿í àìûí àæ áàéäàëä áîëîí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ñàíõ¿¿æèëòýíä ÷ ñºðãººð íºëººëñºí. Ýíýõ¿¿ áýðõøýýëòýé ¿åä Ìîíãîë óëñ åðºíõèé áîëîâñðîëûã ¿íý òºëáºðã¿é îëãîæ, õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûã ºíäºð ò¿âøèíä õàäãàëæ, îõèä, õºâã¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ òýãø ýðõèéã õàìãààëæ ÷àäñàí.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýõ, õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã òóóøòàé áóóðóóëñàí íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõèéã õàíãàõ, Í¯ÝÌ-èéí ÷àíàðòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã íèéòýä õ¿ðòýýëòýé áîëãîõîä ÷èãëýñýí îëîí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿í þì. Ìºí ºñâºð ¿åèéíõýíä çîðèóëñàí Í¯ÝÌ-èéí áîëîâñðîë îëãîõ, ýýëòýé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëä àõèö ãàðãàñàí. Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õàðüöàíã¿é ºíäºð áàéñàí 2006-2008 îíóóäàä íèéãìèéí õàìãààëàë, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý òýð äóíäàà áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàíõ¿¿æèëò áàéíãà ºñºæ èðñýí. Îäîî í¿¿ðëýýä áàéãàà ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí ¿åä ÷ Çàñãèéí ãàçàð ºíãºðñºí õóãàöààíä îëñîí àìæèëòàà õàäãàëàõ, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëòàà áóóðóóëàõã¿é áàéõàä àíõààð÷ áàéãàà þì.

¯ÀÌÕ-èéí çîðèëãî, çîðèëòòîé óÿëäñàí õ¿í àì, õºãæèë, æåíäåð, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëààðõ áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçàð, ÒÁÁ, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, õýâëýë ìýäýýëýë, Í¯Á áîëîí îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ, ò¿íøëýëèéí õ¿ðýýãýý ºðãºæ¿¿ëñýýð èðñýí.

Õýäèéãýýð àõèö îëîëò èõ áàéãàà ÷ óëñ îðíû ºìíº òóëãàìäàæ áóé øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé àñóóäëóóä áàéñààð áàéíà. Õ¿í àìûí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, øèëæèõ õºäºëãººíººñ ¿¿äýëòýé àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ, øèëæèí ñóóðüøèã÷èä, ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä çýðýã ýìçýã á¿ëãèéí õ¿í àìä íéèãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ îëîëòòîé ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ, óëñ


òºðèéí áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, æåíäåðò ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëëýýñ ¿ð ä¿íòýéãýýð ñýðãèéëýõ, õºäººãèéí àëñëàãäñàí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ¿ð õºíäºëòèéã áóóðóóëàõ, ÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ çýðýã àæëóóäàä èë¿¿ èõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò òàâüæ, õºðºíãº îðóóëàëò õéèõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí õ¿í àìûí íàñæèëò, õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã õèë äàìíóóëàí õóäàëäàõ, ýð÷èìæèæ áóé õîòæèëò, ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä çýðýã àñóóäëóóä ÷ àíõààðàë òàòàæ áàéãàà áèëýý.

ÕÀÕÎÓÁÕ-ûí ¯ÀÌÕ-èéí çîðèëòóóä áîëîí ¿íäýñíèé ÌÕÇ-óóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ¿ëäýæ áàéãàà 5 æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë óëñ ãàðãàñàí àìæèëò îëîëòäîî òóëãóóðëàí, öààøèä õ¿íèé õºãæèëä õèéõ õºðºíãº îðóóëàëòàà íýìýãä¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé òîãòîëöîî, áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõûã íýìýãä¿¿ëýõ, äîòîîäûí áîëîí ãàäààä ò¿íøëýã÷òýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ çàìààð äýýðõ çîðèëòóóäàä õ¿ðýõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà óëàì íýìýãä¿¿ëýõýý èëýðõèéëæ áàéíà.

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆ

Ìîíãîë õýë äýýð

ÇÃÕÀ-ÝÌÃ, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò, 2008

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, äóãààð 274, 2002 îíû 12 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäºð, Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð áàòëàõ òóõàé

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð, 1997-2001, 2002-2006, 2007-2011

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Í¯Á-ûí ÕÕ, ÎÓÕÁ, ØÎÓÕÀ, Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2007, Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë

Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýðýãæèëò, ¯íäýñíèé õî¸ð äàõü èëòãýëèéí õóðààíã¿é, Óëààíáààòàð, 2007 îí

Í¯Á-ûí ÕÀÑ, ¯éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºð, 1994 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 5-13 õîîðîíä Êàéð õîòíîî õóðàëäñàí ÕÀÕÎÓÁÕ-ààñ áàòëàãäñàí

Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Õ¿í àì áà õºãæëèéí îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ õîéø 10 æèëä, Ìîíãîë Óëñ, òàéëàí

ÍÕÕß, ÌÓÈÑ/ÝÇÑ/ÕÀÑÑÒ, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí äîòîîä øèëæèõ õºäºëãººíèé ÷èã õàíäëàãà, ¿ð äàãàâàð, ñóäàëãààíû òàéëàí, Óëààíáààòàð, 2009 îí

Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé çºâëºë, Ìîíãîë Óëñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ ºâ÷èíòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãè, 2003 îí

ÓÈÕ-ûí òîãòîîë, äóãààð 21, 2004 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 23-íû ºäºð, Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ õ¿í àìûí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûã áàòëàõ òóõàé

ÓÈÕ-ûí òîãòîîë, äóãààð 25, 2005 îíû 04 ä¿ãýýð ñàðûí 21-íèé ºäºð, Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûã áàòëàõ òóõàé (2008 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íèé ºäðèéí 13 äóãààð òîãòîîëîîð íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñîí)

¯ÑÃ, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, ÝÌß, Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà 2003, Óëààíáààòàð, 2004 îí

¯ÑÕ, Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2008

¯ÑÕ, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, ÝÌß, Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà 2008, Óëààíáààòàð, 2009 îí

¯ÑÕ, Äýëõèéí Áàíê, ªðõèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í, Ìîíãîë Óëñ äàõü ÿäóóðëûí ä¿ð òºðõ, Óëààíáààòàð, 2009 îí

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¿íäýñíèé õîðîî, Í¯Á, ÃÒÕÀÍ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ/ÁÇÄÕ-ûí ýñðýã ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õºíäëºíãèéí öîãö ¿íýëãýý, 2008 îíû àðàâäóãààð ñàð

ÕÇÄÕß, ÝÌß, ÕÇ¯Ò, Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé, ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñëèéí òóõàé, èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóõàé, Óëààíáààòàð, 2007 îí

ÝÌÕ¯Ò, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä 1998-2007

ÝÌß, Ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè 2001-2004

ÝÌß, Ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè 2005-2010

Ãàäààä õýë äýýð

Population Council, Quality/Calidad/Qualite, Universal Sexuality Education in Mongolia: Educating Today to Protect Tomorrow, Number 12, 2002

UN, Key Actions for the Further Implementation of the Programme of Action of the International Conference on Popula-tion and Development, adopted by the 21st special session of the General Assembly, New York, 30 June - 2 July 1999

UNFPA, ICPD at Ten, The World Reaffirms Cairo, Official Outcomes of the ICPD at Ten Review, New York, 2005

www.undp.mn

www.unfpa.org; http://unfpa.org.mn

www.unicef.org/mongolia



Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí ÑàíÍ¯Á-ûí òºâ áàéð, Í¯Á-ûí ãóäàìæ 12,46-ð Øóóäàíãèéí ñàëáàð, 210646Óëààíáààòàð õîò, Ìîíãîë óëñÓòàñ: +976-11-323365, Ôàêñ: +976-11-353501Ìýéë õàÿã: [email protected]Âåá õóóäàñ: http:\\mongolia.unfpa.org

2008 9 04 report. mon - · pdf fileìóèñ...

Documents