ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ · Ìîíãîë óëñûí...

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ, ÌÎÍÃÎË ÓËÑ2012

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ:ÀÕÈÖ, ÄÝÂØÈË, ÁÝÐÕØÝÝË, ÕÝÒÈÉÍ ÇÎÐÈËÃÎ

Ýíýõ¿¿ òàéëàíã Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýé áýëòãýæ õýâëýâ.

Copyright © 2012

3

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÑÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

3

ÀÍÓ Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ À¯Ê Àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöèåíòÁÁÝÕÑ Áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìÄÍÁ Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íÄÖÑ Äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöÄÝÕ Äóëààíû ýð÷èì õ¿÷ÆÒÕÇ Æèøìýë ò¿ëøíèé õóâèéí çàðöóóëàëòÇÃ¯ÀÕ Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðÇÒÁÕÁß Çàì òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ÿàìÌÓ¯ÀÁ¯ÇÁ Ìîíãîë óëñûí ¯íäýñòíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëÌÓÌÕÇÑ¯ÕÖÁ Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé Õºãæëèéí öîãö áîäëîãîÌÁÎÈÇ Ìîíãîëûí Áàéãàëü îð÷íû èðãýíèé çºâëºëÌ¯ÕÀ¯Ò Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóäàëäàà àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèìÍÑÑ Íàð, ñàëõèíû ñòàíöÍ¯Á Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãàÍ¯ÁÕÕ Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí õºòºëáºðÍÖÑ Íàðíû öàõèëãààí ñòàíöÎÕÓ Îðîñûí õîëáîîíû óëñÑÖÑ Ñàëõèíû öàõèëãààí ñòàíöÑÝÕ Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ÑÝÕ¯Ò Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäýñíèé òºâÑÝÕ¯Õ Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäýñíèé õºòºëáºðÒªÕÊ Òºðèéí ºì÷èò õóâüöààò êîìïàíèÒÝÕÑ Òºâèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìÒÕÃÍ Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãÓÒÁ Óñ ò¿ãýýõ áàéðÕÁÁ Õ¿íñíèé áàòàëãààò áàéäàëÕÁÌÑÒ Õîò áàéãóóëàëò, ìýäýýëýë ñóäàëãààíû òºâÕÕÀÀÁ Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãàÕÕÀÀÕ¯ß Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ÿàì ÓÀª Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòÓÁÍÀÀÑ Óëààíáààòàð õîòûí íèéòèéí àæ àõóéã ñàéæðóóëàõ òºñºëÓÁÖÒÑ Óëààíáààòàðûí öàõèëãààí ò¿ãýýõ ñ¿ëæýýÓÈÕ Óëñûí Èõ ÕóðàëÓÖÑ Óñàí öàõèëãààí ñòàíöÖÕÌ Öýâýð õºãæëèéí ìåõàíèçìÖÝÕ Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ÝÁÝÕß Ýðäýñ áàÿëàã ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàìÝÕÃ Ýð÷èì õ¿÷íèé ãàçàð ÝÕÇÃ Ýð÷èì õ¿÷íèé çîõèöóóëàõ ãàçàð ÝÕÑ Ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåì

ÒÎÂ×

ÈË

ÑÎÍ

¯ÃÑ

ÈÉ

Í

ÆÀÃ

ÑÀÀË

Ò

44

Ýðõýëñýí çîõèîã÷Ïðîôåññîð, äîêòîð Á. Õóëäîðæ

Áýëòãýõ áàãèéí ãèø¿¿ä (¯ñãèéí äàðààëëààð)Ì. Áóì-Àþóø, ÄîêòîðØ. Äàãâà, Áàéãàëü îð÷íû çºâëºõÄ. Ìÿãìàð, Çºâëºõ èíæåíåðÄ. Øîìáîäîí, Äîêòîð

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìÍ. Áàòñóóðü, Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàÖ. Áàíçðàã÷, Áàéãàëü, îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû Òîãòâîðòîé õºãæèë, ñòðàòåãèéí òºëºâëºëòèéí ãàçðûí äàðãà

Îð÷óóëàã÷Ö. Ãàíáîëîðìàà

ÁÝËÒÃÝÕ ÀÆËÛÍ ÁÀÃ

55

Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã 1994–1998 îíä áîëîâñðóóëæ Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ 1998 îíû 5 äóãààð ñàðä áàòàëñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü óã õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí ÿâö, àõèö äýâøèë, òîõèîëäîæ áóé áýðõøýýëèéã äýëõèé äàõèíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã äýâø¿¿ëñíèé 20 æèëèéí ºíäºðëºãººñ ¿íýëýõ çîðèëò òàâüñàí þì. Èëòãýëèéã Ìîíãîë Óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí ¿íýëãýýíèé 2002, 2006, 2010 îíû òàéëàí, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí æèë æèëèéí òàéëàí, ÿàìä, îðîí íóòãààñ 2011 îíä ãàðãàñàí Ìîíãîë óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðò òóñãàãäñàí òºëºâëºãººíèé áèåëýëò, Ìîíãîë óëñûí 21 àéìàã, íèéñëýëèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí òîî áàðèìòàä òóëãóóðëàí áýëòãýâ. Ò¿¿í÷ëýí ýíýõ¿¿ èëòãýëèéã Í¯Á-ûí Òîãòâîðòîé õºãæëèéí êîìèññ, Ðèî+20 áýëòãýõ õîðîîíîîñ áîëîâñðóóëæ, ãèø¿¿í îðíóóäàä òàðààñàí “òýã” òºñëèéí á¿òöèéí äàãóó áîëîâñðóóëàâ.

Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí ºíººãèéí øàòàíä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë çîíõèëæ áàéãàà íü òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ ¿éë àæèëëàãààíä èõýýõýí ºâºðìºö íºõöºë øààðäëàãûã áèé áîëãîâ. ªºðººð õýëáýë áàéãàëèéí áàÿëàãèéã áàéãàëüä íü ñºðºã íºëºº áàãàòàéãààð îëáîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ, àøèãëàõ, ò¿¿íýýñ îðîõ îðëîãîîð äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëèéã õýðõýí äýìæèõ, íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õýðõýí õóâààðèëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õàìãèéí çºâ àðãà çàìûã ýðýëõèéëýõýä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí òàéëàíã Í¯Á–ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðººñ áàòàëñàí óäèðäàìæèéí äàãóó (à) áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë, (á) òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷, (â) äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë, (ã) òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé ãýñýí äºðâºí ñàëáàðûí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëñàí áîëíî. Íîãîîí ýäèéí çàñãèéã á¿òýýí áàéãóóëàõäàà òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ ýäèéí çàñãèéí ñòðàòåãèéí áîäëîãûã çàéëøã¿é òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà ó÷èð Ìîíãîë óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã áàéíãà ¿íýëæ áàéõ øààðäëàãàòàé þì.

Ýíýõ¿¿ òàéëàíä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì, Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì, Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì, Çàì, òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ÿàì, Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì, Ñàíãèéí ÿàì, Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì, ¯íäýñíèé õºãæèë, øèíýòãýëèéí õîðîîíû àëáàí ¸ñíû ñàíàëûã òóñãàæ á¿ëýã òóñ á¿ðèéí àðä òîâ÷ ä¿ãíýëò ¿éëäëýý.

¯íýëãýýíèé òàéëàíãèéí àíõíû òºñºëä ÁÎÀÆß–íû ìýðãýæèëòí¿¿ä, àéìãóóäûí òîãòâîðòîé õºãæèë, áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòíóóäòàé òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, õºòºëáºð õºäºº îðîí íóòàãò õýðõýí õýðýãæèæ áàéãàà áîëîí ýíý òàëààð òîõèîëäîæ áàéãàà áýðõøýýëèéí òàëààð ñàíàë ñîëèëöñîí ä¿í, àéìàã îðîí íóòãààñ àéìãóóäûí

ÓÄÈÐÒÃÀË, ÒÀËÀÐÕÀË

ÓÄÈ

ÐÒÃÀ

Ë, Ò

ÀËÀÐ

ÕÀË

66

òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð èð¿¿ëñýí òàéëàí, áàãèéí ãèø¿¿äýýñ òàðààñàí àñóóëãûí ä¿í çýðãèéã òóñãàâ1. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõàä áèå÷ëýí îðîëöîæ, àæèë õàðèóöàæ áàéñàí îðîí íóòãèéí çºâëºõ¿¿ä, òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, ìýðãýæèëòýí íàðààñ 2012 îíû 2 äóãààð ñàðûí 16–ä “Ðèî+20 óóëçàëòàä îðóóëàõ Ìîíãîë óëñûí õóâü íýìýð” ñýäâýýð áîëñîí çºâëºãººí2 äýýð äýâø¿¿ëñýí ñàíàëûã òóñãàëàà.

Ýíýõ¿¿ èëòãýë ñóäàëãààã áýëòãýõ àæèëä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîí Í¯Á-ûí Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àñóóäàë ýðõýëñýí ãàçàðò ã¿íýý òàëàðõàë èëýðõèéëüå. Ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí óäèðäàìæààð õàíãàõ, õºäºº îðîí íóòãèéí õºòºëáºðèéí áèåëýëòèéã ãàðãóóëæ àâàõ çýðýãò ã¿í òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëcýí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû ãàçðûí äàðãà Ö. Áàíçðàã÷, àæèëòàí Ñ.Ò¿ìýíæàðãàë, Í¯Á–ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí àæèëòàí Á. Á¿í÷èíãèâ íàðò òàëàðõëàà èëýðõèéëüå.

Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí áèåëýëòèéí àñóóäëààð 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 16–íä çîõèîí áàéãóóëñàí óóëçàëòàä îðîëöîæ ¿íýòýé ñàíàë õýëñýí àéìãóóäûí òîãòâîðòîé õºãæèë, áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí àæèëòíóóäàä òóñãàéëàí òàëàðõàæ áàéíà. Ìºí äýýð äóðäñàí ñàëáàðóóäààð ìàòåðèàë áýëòãýæ, ýíýõ¿¿ òàéëàíã áè÷èõýä îíöãîéëîí èäýâõè ãàðãàæ õóâü íýìðýý îðóóëñàí áàãèéíõàà ãèø¿¿ä Ì.Áóì Àþóø (Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷), Ø.Äàãâà (Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë), Ä.Ìÿãìàð (Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë), Ä.Øîìáîäîí (Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé) íàðòàà ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Ïðîôåññîð, äîêòîð Á.Õóëäîðæ, Ýðõýëñýí çîõèîã÷

1 “Îðîí íóòàãò Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéäàë” ñýäýâò õýëýëö¿¿ëýã, ÁÎÀÆß, 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 16

2 “Launch of Global Human Development Report 2011 and Consultation of Mongolia’s input to Rio+20” Meeting, MOFAT, February 16, 2012

ÓÄÈÐÒÃÀË, ÒÀËÀÐÕÀË

Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã ìèíèé òýðã¿¿ëæ áàéñàí Çàñãèéí ãàçàð 1998 îíû 5 äóãààð ñàðä áàòàëñàí þì. Ýíý áîë äýëõèé äàõèíû õºãæëèéí æàìòàé õºë íèéë¿¿ëýí àëõàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ àíõíû áîäëîãûí öîãö áàðèìò áè÷èã áàéëàà. Ýíý õºòºëáºðèéã ìîíãîë÷óóä ººðñäºº áîëîâñðóóëàõäàà óëñ îðíû ìàêðî õºãæëèéí áîëîí äàÿí äýëõèéí íèéòëýã àñóóäàëòàé îðøèí ñóóãàà îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí àñóóäëûã óÿëäóóëàí ýäèéí çàñãèéí áèå äààñàí áàéäëàà õàíãàõàä ¿ëýìæ àíõààðñàí þì. ¯¿íèé çýðýãöýý äýëõèé äàõèíä áîëîí Ìîíãîë îðîíä í¿¿ðëýæ áîëîõóéö îëîí àñóóäàëä, òóõàéëáàë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, öºëæèëò, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õîìñäîë, ÿäóóðàë, àãààðûí áîõèðäîë çýðýãò òºð, îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëæ ÷àäñàí þì

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã áèä òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëààð èðýõ ñàðä áîëîõ Í¯Á–ûí áàãà õóðëààð íóõàöòàé ÿðèëöàæ äýëõèé äàõèíû õºãæëèéí èë¿¿ öîãö õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ áèëýý. Ìîíãîë óëñûí òîãòâîðòîé õºæëèéã õàíãàõ òàëààð õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãà, õ¿÷èí ÷àðìàéëò, îëæ àâñàí ñóðãàìæàà áèä áóñàä ò¿íø¿¿äòýéãýý õóâààëöàõàä ýíý òàéëàí äºõºì ¿ç¿¿ëýõ íü äàìæèãã¿é.

Ìîíãîë óëñàä òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, äàÿí äýëõèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà áîëñîí íîãîîí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëòûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä ýðõ ç¿éí áîëîîä òºðèéí çàõèðãàà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, áèçíåñèéí ñàëáàðûí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéãààã ºíãºðñºí 20 æèëèéí õºãæëèéí ÿâöààñ ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà. Èéìä ýõíèé ýýëæèíä Ìîíãîë óëñûí òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, àæëûí óÿëäààã õàíãàõ àñóóäàëä àíõààð÷ øèéäâýðòýé àðãà õýìæýý àâàõ áîëíî.

Íîãîîí õºãæèë áîë äýëõèé íèéòèéí àìèí ÷óõàë ýðõ àøèã, áîäèò õýðýãöýý øààðäëàãààñ óðãàí ãàð÷ áàéãàà õ¿í òºðºëõòíèé ñîíãîëò áèëýý. Äàÿí äýëõèéí õ¿í àðä ìºðãºëäººíººñ íàéðàìäàëä, ñºðãºëäººíººñ õýëýëöýýðèéí øèðýýíä, õÿìðàëààñ áîëîìæîî õàéõàä, ºðñºëäººíººñ õàìòûí àæèëëàãààíä øèëæèæ áàéæ àìãàëàí òàéâàí, ýõ äýëõèéíõýý óíàãàí òºðõèéã õàäãàëñàí ÿäóóðàëã¿é íîãîîí åðòºíöèéã öîãöëîí áàéãóóëæ ÷àäíà ãýäýãò ìèíèé áèå èòãýëòýé áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷

Öàõèàãèéí Ýëáýãäîðæ

ªÌÍªÕ ¯Ã

ªÌ

Íª

Õ ¯Ã

88

Òîâ÷èëñîí ¿ãñèéí æàãñààëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

Óäèðòãàë, òàëàðõàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

Ö. Ýëáýãäîðæ, Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷ªìíºõ ¿ã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

Àãóóëãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

Íýã. Îðøèë, õóðààíãóé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Õî¸ð. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãûã øèíý÷ëýõ òàëààð Ìîíãîë óëñûí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

2.1. Ðèî-ãèéí çàð÷èì, òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã áàòàëãààæóóëñàí íü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

2.2. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëààð áîëñîí õóðàë çºâëºãººíèé ãîë ¿ð ä¿í . . .302.3. Õ¿í àìûí ¿íäñýí á¿ëã¿¿äèéã îðîëöóóëñàí íü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322.4. ¯éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372.5. Ä¿ãíýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Ãóðàâ. Òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ íîãîîí ýäèéí çàñàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

3.1. Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí òºðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .543.2. Àðãà õýðýãñýë,òóðøëàãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .623.3 Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë íººöèéí áàéäàëä íºëººëºõ íü . . . . . . . . . . . . . . . . .663.4. ¯éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .703.5 Ä¿ãíýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75

Äºðºâ. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí ñ¿ëæýý. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77

4.1 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé çºâëºë (ÒÕ¯Ç) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .794.2. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . .844.3 Ä¿ãíýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88

Òàâ. Çºâëºìæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

Õàâñðàëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94

ÀÃÓÓËÃÀ

99

Õ¿ñíýãòÕ¿ñíýãò 2.1.1. Ýð÷èìæñýí, õàãàñ ýð÷èìæñýí ôåðì, ìàëûí òîî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Õ¿ñíýãò 2.1.2. Æèøèã íýã õ¿íèé õ¿íñýýð àâáàë çîõèõ èë÷ëýã,

øèìò áîäèñûí õýðýãöýý, õàíãàìæ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Õ¿ñíýãò 2.1.3. Õ¿íñýýð àâáàë çîõèõ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õîíîãèéí

õýðýãöýý áà õàíãàìæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Õ¿ñíýãò 2.1.3. Á¿õ íèéòýýð ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäðèéí ¿ð ä¿í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Õ¿ñíýãò 2.4.1. Îéí íºõºí ñýðãýýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Õ¿ñíýãò 2.4.2. Òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð íóòãèéí ýçëýõ õýìæýý . . . . . . . . . . . . . . 41Õ¿ñíýãò 2.4.3. Àÿëàë, æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí õºãæèë (2009–2011 îí) . . . . . . . . . . . . . . . . 45Õ¿ñíýãò 2.4.4. Øèíý÷ëýëò õèéñýí ÄÖÑ-óóäûí ñóäàëãàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Õ¿ñíýãò 2.4.5. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñòðàòåãèéí çîðèëòûí õýðýãæèëò . . . . . . . . . . . . . . . 47Õ¿ñíýãò 2.4.6. Çàì òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëæ

áóé ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ã¿éöýòãýë íü 2011 ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Õ¿ñíýãò 3.1.1. Ìîíãîë óëñûí ÿäóóðëûí ò¿âøèí (ñóóðüøëààð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Õ¿ñíýãò 3.3.1. Òºìºð çàìûí òýýâýðëýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Õ¿ñíýãò 4.1.1. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð ºíººãèéí õºãæëèéí

ÿâöòàé íèéöýæ áàéãàà íü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

ÇóðàãÇóðàã 2.1.1. Ìîíãîë óëñûí ÄÍÁ áà ÕÀÀ-í íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò . . . . . . . . . . . . 25Çóðàã 2.1.2. Ìîíãîë óëñûí ìàëûí ºñºëò, (ñàÿ òîëãîé). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Çóðàã 2.1.3. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò (ìÿíãàí òîííîîð) . . . . . . . . . . 28Çóðàã 2.1.4. Óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ºñºëò (ìÿíãàí ãà) . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Çóðàã 2.4.1. Ìîíãîë óëñûí öºëæèëòèéí çóðàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Çóðàã 2.4.2. Õ¿í àìûí íÿãòðàë (2010 îíû áàéäëààð). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Çóðàã 3.1.1. Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Çóðàã 3.1.2. Òîãòâîðòîé õºãæèë, íîãîîí ýäèéí çàñãèéí óÿëäàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Çóðàã 3.1.3 Ýêî æóóë÷ëàëûí òºðºë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Çóðàã 3.1.4 Ìîíãîë Óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé á¿òýö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Çóðàã 3.1.5 Óëààíáààòàð õîòûí óñíû õýðýãëýýíèé òîîëóóðæóóëàëò . . . . . . . . . . . . . . . 57Çóðàã 3.1.6 Óëààíáààòàð õîòûí îðîí ñóóöàíä îðøèí ñóóã÷ èðãýíèé

õîíîãèéí óñíû õýðýãëýý (ëèòðýýð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Çóðàã 3.1.7 Ìîíãîë îðíû 1992 îíû õºðñºí á¿ðõýâ÷èéí áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Çóðàã 3.1.8 Ìîíãîë îðíû 2002 îíû õºðñºí á¿ðõýâ÷èéí áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Çóðàã 3.1.9 Ìîíãîë îðíû 2008 îíû õºðñºí á¿ðõýâ÷èéí áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Çóðàã 3.2.1. Ãàçðûí äîðîéòëûí õàíäëàãà (2005-2010 îí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Çóðàã 3.3.1. Àøèãëàëòàä îðñîí îðîí ñóóöíû òîî, òàëáàé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Çóðàã 3.3.2. Õàòóó õó÷èëòòàé çàìûí óðò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Çóðàã 3.3.3. Àâòî çàìûí ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Çóðàã 3.3.4. Àãààðûí òýýâðèéí ºñºëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Çóðàã 3.3.5. Äàìæèí ºíãºðºõ íèñëýã. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Çóðàã 3.4.1. Ìîíãîë óëñûí ÄÖÑ–ûí À¯Ê–ûí äèíàìèê (1995–2010 îí). . . . . . . . . . . . 71Çóðàã 3.4.2. ÒÝÕÑ–èéí ÄÖÑ–ûí äîòîîä õýðýãöýýíèé öàõèëãààí çàðöóóëàëò . . . . . . . 71Çóðàã 3.4.3. Áàðóóí á¿ñèéí öàõèëãààí ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Çóðàã 3.4.4. Òºâèéí á¿ñèéí öàõèëãààí ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Çóðàã 4.1.1. Ìîíãîë óëñûí Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé çºâëºëèéí á¿òýö. . . . . . . 80Çóðàã 4.2.1. Èðãýäèéí îðîëöîîòîé õºãæëèéã áèé áîëãîõ á¿ëãèéí áàéðøèë. . . . . . . . . 86

ÀÃÓÓËÃÀ

ÀÃÓÓ

ËÃÀ

1010

ØèãòãýýØèãòãýý 2.3.1: Àëòàé Ñî¸íû ýêîá¿ñèéí óóëàðõàã íóòãèéí áèîëîãèéí

òºðºë ç¿éëèéã àðä èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð õàìãààëàõ òºñºë . . . . . . . . . 32Øèãòãýý 2.3.2: Ìîíãîë óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã

õýëýëöñýí íü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Øèãòãýý 2.4.1 Õýíòèé àéìãèéí îéí íºõºðëºëèéí òóðøëàãà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Øèãòãýý 3.4.1. Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé Óõàà õóäãèéí Äóëààíû öàõèëãààí

ñòàíö (ÄÖÑ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Øèãòãýý 4.2.1: Õîò áàéãóóëàëòûí ìýäýýëýë ñóäàëãààíû òºâ (ÕÁÌÑÒ) . . . . . . . . . . . . . . . 87

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ:

11

ÀÕÈÖ ÄÝÂØÈË, ÁÝÐÕØÝÝË, ÕÝÒÈÉÍ ÇÎÐÈËÃÎ

1. Î

ÐØÈ

Ë, Õ

ÓÐÀÀ

ÍÃÓ

É

Ìîíãîë àìüäðàëûí óëàìæëàëò õýâ çàãâàð íü áàéãàëü äýëõèéòýéãýý õ¿éí õîëáîîòîé. Òèéì áîëîõîîð ìîíãîë ñýòãýõ¿é ÷ õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíòîéãîî íºõöºëäºæ õºãæäºã æàìòàé. Ìîíãîë÷óóä Ðèî äå Æàíåéðî õîòíîî 1992 îíä õóðàëäñàí äýýä õýìæýýíèé ÷óóëãàíû òóíõàãëàëûã ñýòãýëäýý ìàø îéðõîí õ¿ëýýí àâ÷ Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ºíäºð èäýâõè ÷àðìàéëòòàéãààð îðîëöñîí þì. Ýíý ó÷èð øàëòãààíààð Ìîíãîë óëñ 20 äóãààð çóóíäàà áàãòààæ 21 ä¿ãýýð çóóíû õºãæëèéí õºòºëáºðºº ¿íäýñíèéõýý áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ºðãºí îëîí ò¿ìíèé îðîëöîîòîéãîîð, äîîðîîñ íü äýýø íü òºëºâëºõ çàð÷ìûã óäèðäëàãà áîëãîí áîëîâñðóóëæ, îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áèëýý. “Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð áîë èðýõ çóóíä ýðõ ÷ºëººòýé, ÷èíýýëýã àìüäðàõ ìîíãîë ¿íäýñòíèé ÷èí ýðìýëçýë òºäèéã¿é ñàéõàí àìüäðàëûí òºëºº Çàñãèéí ãàçàð àðä èðãýäòýé õàìòàð÷ àæèëëàõ çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí”1 þì.

1. ªíãºðñºí 20 æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí óëàìæëàëûã õàäãàëñàí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ¿ëýìæ àìæèëò îëæýý. Òóõàéëáàë, “Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð” (1998)–èéí äàðàà ò¿¿íèé çàëãàìæ áîëãîí “Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî” (2008)–ûã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûã òîäîðõîéëîõäîî Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü (1992), Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë (1996), Ìîíãîë Óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð (1998), Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé õºãæëèéí õºòºëáºð (2005), “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë”, “Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë”, “Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã”, “Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí èëòãýë”, “Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë”, “Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò” (2005), Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ¿¿äèéí õºãæëèéí õºòºëáºð çýðýã ñ¿¿ëèéí 15 æèëä ãàðñàí Ìîíãîë Óëñûí òºð, çàñãèéí áîäëîãûí 304 áàðèìò áè÷èãò òîìú¸îëñîí ¿çýë áàðèìòëàë, ¿íäñýí çîðèëò, àãóóëãûã áàãòààæ, òýäãýýðèéí íýãäìýë áàéäëûã õàíãàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýð áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí õýðýãæèëò, óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ, äàðàà äàðààãèéí øàòíû áàðèìò áè÷ãèéí óëàìæëàë, íýí ÿëàíãóÿà ìýðãýøèæ òóðøëàãà õóðèòëóóëñàí õ¿íèé íººöèéí çàëãàìæ õîëáîîã õàíãàõ òàëààð õàíãàëòã¿é àæèëëàæýý.

2. ¯íäýñíèé õýìæýýíä òºäèéã¿é ñàëáàðóóäûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã ÷ òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë, áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõ òàëààð èõýýõýí àõèö ãàðñàí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë

1 Ö.Ýëáýãäîðæ, ªìíºõ ¿ã, Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáàð, õóðààíãóé, Óëààíáààòàð, 1998.

12


12

æóóë÷ëàëûí ÷èãëýëýýð 33 õóóëü, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé 27 áîäëîãî õºòºëáºð õýðýãæèæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò ìºðäºæ áàéãàà 33 õóóëüä ñóäàëãàà õèéæ, 18 õóóëèéí çºð÷èë, õèéäýãäýë, äàâõàðäàë, äîãîëäëûã àðèëãàí, 8 õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà, 2 øèíý õóóëèéí òºñºë áîëãîí áàãöëàí áîëîâñðóóëààä áàéíà. Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ (ÑÝÕ)–íèé õºãæëèéã äýìæèõ ìåõàíèçìûã 2007 îíä áàòàëñàí “Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé òóõàé” õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà. ÓÈÕ “Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ÑÝÕ¯Õ)” - èéã 2005 îíä, “Ìîíãîë óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé íýãäñýí ñèñòåìèéí” øèíý÷èëñýí õºòºëáºðèéã 2007 îíä áàòàëæýý. Õàðèí ÑÝÕ¯Õ–ò çààñíààð 2010 îíä ýð÷èì õ¿÷íèé íèéò ¿éëäâýðëýëèéí 3.0–5.0 õóâèéã, 2020 îíä 20.0–25.0 õóâèéã ÑÝÕ àøèãëàí ¿éëäâýðëýõýýð òóñãàæýý. Á¿õ àéìàã òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðºº áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä îëîí ñóìûí òºâ òºâëºðñºí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä õîëáîãäîæ, ºíººäºð íèéò ñóìûí 90.0 ãàðóé õóâü íü íýãäñýí ÝÕÑ-ä õîëáîãäñîíîîñ ãàäíà ìàë÷èí ºðõèéí 70.0–90.0 õóâü íü íàð ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàæ áàéíà. ¯¿íä “100 ìÿíãàí íàðíû ãýð“ ¿íäýñíèé õºòºëáºð ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áîëíî. ªºðººð õýëáýë, òºðèéí çîõèöóóëàëò, òºð–õóâèéí õýâøëèéí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé õºòºëáºð àìæèëòòàé õýðýãææýý ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.

3. Ìîíãîë óëñûí íèéãìèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õ¿ðýýíä õ¿í àìûí íóòàãøèëò, õîò òºëºâëºëòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òºâëºðºë, øèëæèëò õºäºëãººíèéã ñààðóóëàõ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî á¿ðäñýí áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëñýí 20 æèëèéí õóãàöààíä çàì, òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, íèéòèéí àæ àõóéí ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëò íýìýãäýæ Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºð, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí öîãö áîäëîãîä òóñãàëàà îëîí õýðýãæèæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëòûã 2001 îíä, Ìÿíãàíû çàì áîëîí äýä á¿òöèéí áîñîî òýíõëýãèéã 2001 îíä, Á¿ñèéí òóëãóóð òºâ õîòóóäûã 2003 îíä, Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ¿¿äèéí õºãæëèéí äóíä õóãàöààíû ñòðàòåãè (2010 îí õ¿ðòýë)–èéã 2003 îíä òóñ òóñ áàòàëæýý. ÓÈÕ Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëèéã 1998, 2008 îíä, Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëèéã 2003 îíä, Õîò òîñãîíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéã 1993 îíä òóñ òóñ áàòàëñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí “Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé”, “Õîòûã äàõèí õºãæ¿¿ëýõ òóõàé”, “Õîò, ñóóðèíû íîãîîí áàéãóóëàìæèéí òóõàé”, “Áàðèëãûã õóâààí ºì÷ëºõ òóõàé”, “Îðîí ñóóöíû ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé”, “Àâòî çîãñîîëûí òóõàé”, “Áàðèëãûí òóõàé“, "Îðîí ñóóöíû òóõàé", ”Ãàçðûí òóõàé”, “Ãàçðûí ¿íýëãýýíèé òóõàé”, “Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé”, “Êàäàñòðûí çóðàãëàë áà ãàçðûí êàäàñòðûí òóõàé”, “Ãåîäåçè, çóðàã ç¿éí òóõàé”, Àâòî çàìûí òóõàé”, “Àâòî òýýâðèéí òóõàé”, “Òºìºð çàìûí òýýâðèéí òóõàé”, “Òºìºð çàìûí òýýâýðëýëòèéí òóõàé”, “Èðãýíèé íèñýõèéí òóõàé”, “Òýýâðèéí (èðãýíèé íèñýõèéí) îñîë, çºð÷ëèéã øèíæëýí øàëãàõ òóõàé” çýðýã õóóëèéã íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí

15


ÎÐØ

ÈË

, ÕÓÐ

ÀÀÍ

ÃÓÉ

15

õóðä áîëîí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ºíººãèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà.

4. Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ, ýíý ¿íäñýí äýýð þóíû ºìíº õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõàä òîìîîõîí îëîëò îëñîí áàéíà. Õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àìûã àþóëã¿é õîîë õ¿íñýýð õàíãàõ õýðýãöýý øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºð çàñãààñ èõýýõýí àíõààð÷, ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ìàëûí óäìûí ñàíã õàìãààëàõ áîëîí ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä ñ¿¿ëèéí 5 æèëä ýð÷èìæñýí, õàãàñ ýð÷èìæñýí ÌÀÀ-í ôåðìèéí òîî 2–9 äàõèí íýìýãäýæ, òýäãýýðèéí ºíäºð àøèã øèìò ìàëûí òîî òºðºë òóñ á¿ðýýð 4.5-5.6 äàõèí ºñ÷ýý. Ìîíãîë óëñàä õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí õºãæèë, õ¿íñíèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã “Õ¿íñíèé òóõàé”, “Ãàçðûí òóõàé”, “Óñíû òóõàé”, “Ìàëûí óäìûí ñàí, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ òóõàé”, “Óëñûí õèëýýð àìüòàí, óðãàìëûí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýâòð¿¿ëýõ ¿åèéí õîðèî öýýðèéí õÿíàëòûí òóõàé”, “Òàðèàëàíãèéí òóõàé ”, “Àðèóí öýâðèéí òóõàé” õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð “Àòðûí ãóðàâ äàõü àÿí” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã 2008-2010 îíä õýðýãæ¿¿ëæ, óëààí áóóäàéí ãóðèë, òºìñ, ãîë íýðèéí õ¿íñíèé íîãîîíû õýðýãöýýãýý äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëýýð á¿ðýí õàíãàäàã áîëîâ.

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò Àòðûí III àÿíûã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é öîìõîòãîñîí áóþó òýã ýëäýíø¿¿ëãèéí òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã õàìãààëàõûí çýðýãöýý òàðèàëàëò, óðãàö õóðààëòûí ºíäºð á¿òýýìæòýé òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ íýâòð¿¿ëæýý. Ìîíãîëûí õºäººã øèíý÷ëýõèéí òºëºº ôåðìåð¿¿äèéí õîëáîî, ×àöàðãàíà òàðèàëàã÷èä, ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿íäýñíèé õîëáîî çýðýã õºäººãèéí õºãæëèéã ÷àäàâõèæóóëàõ, ãàçàð òàðèàëàí, æèìñ æèìñãýíèé ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ çîðèëãîòîé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ÕÀÀ-ã íîãîîðóóëàõàä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà. Ìîíãîëûí ÷àöàðãàíà òàðèàëàã÷, ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿íäýñíèé õîëáîî çºâõºí 2010-2011 îíä 2000 ãàðóé õ¿íä ÷àöàðãàíà òàðèàëàõ ñóðãàëò ÿâóóëæ, 3310 ãà òàëáàéä ÷àöàðãàíà òàðèàëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæýý.

5. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àæèëä èðãýäèéí íºõºðëºë, ìýðãýæëèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîõ ýðõ, ¿¿ðãèéã 2005 îíä “Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé” õóóëèàð áàòàëãààæóóëæýý. Èéíõ¿¿ 2008 îíû áàéäëààð 9000 îð÷èì ãèø¿¿í á¿õèé 300 íºõºðëºë õàìòëàã, 4000 ãàðóé ºðõ áàéãàëü õàìãààëàõ àæèëä õàìðàãäààä áàéíà. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð 2011 îíû áàéäëààð 500 ãàðóé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, 13 ìÿíãàí õ¿í àæèëëàæ áàéíà. Òýä 2010 îíä 1342.6 ìÿíãàí ãà òàëáàé á¿õèé îéí ñàí ýçýìøèæ áàéñàí áîë 2011 îíû ýöñýýð 631 îéí íºõºðëºë 1843.7 ìÿíãàí ãà òàëáàé á¿õèé îéí ñàíã ýçýìøèí õàìãààëæ áàéíà. Ìºí 2011 îíû áàéäëààð

16


íèéò àéìãèéí 40.0 õóâüä 59 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà 311,6 ìÿíãàí ãà òàëáàé á¿õèé îéí ñàíã ãýðýýãýýð ýçýìøèí õàìãààëæ áàéíà.

6. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë õèéõäýý óëñûí õºãæëèéí áîäëîãî òºëºâëºëòºä “ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ýêîëîãèéí ¿ð àøèã àäèë, òýíö¿¿ áàéõ” çàð÷ìààð “áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, íººöèéí õîìñäîëûã ¿íýëæ, æèíõýíý ÄÍÁ-èéã òîîöîõ”, “áàéãàëü îð÷íû ñàëáàð äóíäûí óäèðäëàãûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõýýð çîõèîí áàéãóóëàëòûã øèíý÷ëýõ”, “àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí îðîëöîî, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ” àðãà çàìûã ñîíãîîä áàéíà. Õ¿íèé àìüäðàõ îð÷íû ÷àíàðûã ñàéæðóóëñíààð õ¿íèé õºãæëèéã õàíãàõ íºõöºë á¿ðäýõ þì ãýæ ¿çýæ, íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéã èðãýäýä ¿ð àøèãòàé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëò–ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîñíîîð õ¿í àìûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õ¿íèé õºãæëèéã õàíãàõ çîðèëò õàíãàãäàíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. ×àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷èí, ýðõ ç¿éí íýãäìýë îð÷èí, óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí îíîâ÷òîé òîãòîëöîî á¿õèé “Áàéãàëü îð÷íû ñàéí çàñàãëàë”-ûã õàíãàõ íü òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ãîë ìåõàíèçì ìºí. Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õàðèëöààíû øèíý÷ëýëèéí ºíººãèéí ò¿âøèíä óëñ ¿íäýñòíèéõýý òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãòàé, õàðèóöëàãàòàé, áàéãàëü îð÷èíäîî çîõèñòîé õºãæëèéã äýýäëýõ ¿¿äíýýñ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, áàéãàëü îð÷íû àóäèòûã îëîí óëñûí òóðøëàãûí äàãóó íýâòð¿¿ëýõ, “áîõèðäóóëàã÷ íü õîõèðëûã íºõºí òºëºõ”, “íóòãèéí èðãýä íü áàéãàëèà õàìãààëàõ”, “áàéãàëèéí íººö, áàÿëãèéí ¿íýëýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ”, “áàéãàëü õàìãààëàõ àæëûí õºðºíãèéí òîãòâîðòîé ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõ”, “íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò òºëºâø¿¿ëýõ” çýðýã ¿çýë áàðèìòëàëûã òóóøòàé ìºðäºõèéã çîðüæ áàéãàà áîëíî.

7. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ñàëáàðóóäàä àõèö äýâøèë áàéãàà õýäèé ÷ Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã öîãö áàéäëààð óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ çîõèöóóëäàã ¿íäñýí ÿàì áàéõã¿é áàéíà. Îäîî Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã ýðõýëæ áàéãàà áîëîâ÷, ò¿¿íèé ýíý òàëààðõ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýýã¿é óäèðäëàãûí îðîí òîî, òºñºâ õºðºíãºã¿é õýâýýð áàéíà. ßàì, àãåíòëàã, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà ÷ ººð ººðèéí õàðèóöñàí ñàëáàð, íóòàã îðíû õýìæýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðò òóññàí çîðèëò, àðãà õýìæýýã õàâñðàí ýðõýëæ áàéíà. Èéìä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí çîðèëò, àðãà õýìæýýíèé õºðºíãº îðóóëàëò, ñàíõ¿¿æèëòèéã ÿàì, àãåíòëàã, àéìàã, íèéñëýëèéí æèë æèëèéí òºëºâëºãººíä òóñ òóñäàà òóñãàí Ñàíãèéí ÿàìààð õÿíóóëæ Óëñûí òºñºâò ñóóëãàæ áàéíà. Ýäãýýð íü íýãäñýí óÿëäààã¿éãýýð ñàëáàð ñàëáàðòàà ñàëàíãèä õýëáýðýýð õýðýãæèæ áàéíà. Ýíý íü òºðèéí íýãäñýí çîõèöóóëàëò, òºð–õóâèéí õýâøëèéí õàìòûí àæèëëàãààã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ó÷èð òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà. Òîãòâîðòîé

17


ÎÐØ

ÈË

, ÕÓÐ

ÀÀÍ

ÃÓÉ

õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã äàðàà äàðààãèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò óëàìæëàí òóñãàõ, ÿëàíãóÿà õ¿íèé íººöèéí çàëãàìæ õîëáîîã õàíãàõ òàëààð õàíãàëòã¿é àæèëëàæýý ãýæ ä¿ãíýæ áàéíà. Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí øàòàíä ýíýõ¿¿ àëäààã çàñàõ øààðäëàãàòàé.2

8. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ, öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ, àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, áàéãàëüä ýýëòýé ýð÷èì õ¿÷èéã õºãæ¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã òàñðàëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ çýðýã àñóóäàë äýëõèé äàõèíû ºíººãèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà áîëîõ íîãîîí ýäèéí çàñãèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéãààã òºð çàñãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä àíõààðàëäàà àâàõ øààðäëàãàòàé. Äýýðõ àñóóäëûã øèéäýõ áîäëîãûã òóñ òóñàä íü áîëîâñðóóëàõ òàëààð ìàíàé îðîí èõýýõýí òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí òºäèéã¿é áàãàã¿é àìæèëò îëîîä áàéãàà. Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õèéõ õàìòûí àæèëëàãààíä, óã àñóóäëûã ºðãºí îëîí ò¿ìíèé îðîëöîîòîé øèéäâýðëýõýä îëñîí îëîëòûã óëñ îðíû õºãæëèéí áîäëîãîä òóñãàæ àæèë õýðýã áîëãîõ öàã èðæýý.3

2 3

2ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫГ ШИНЭЧЛЭХ ТАЛААР МОНГОЛ УЛСЫН ХҮЛЭЭСЭН ҮҮРЭГ

20


Õîðèí æèëèéí ºìíº 1992 îíä Ðèî äå Æàíåéðî õîòîä ÷óóëñàí “Áàéãàëü îð÷èí áà õºãæèë” äýëõèé äàõèíû äýýä õýìæýýíèé óóëçàëò Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã àíõ òîìü¸îëæ, ò¿¿íèéã óëñ îðíóóä õºãæëèéí ãîë çàãâàð, çàð÷ìàà áîëãîí ìºðäºæ ýõýëñýí áèëýý. ¯¿íýýñ àðâàí æèëèéí äàðàà 2002 îíä Èîõàííåñáóðãò áîëñîí Ðèî+10 ÷óóëãà óóëçàëòààñ ºíãºðñºí õóãàöààíû îëîëò, ñóðãàìæàà öýãíýí ä¿ãíýæ, áàÿæóóëàí õºãæëèéí öààøäûí øèíý õàíäëàãà, ÷èãëýëèéã òîäîòãîí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûã òîäîðõîéëñíîîñ õîéø áàñ íýãýí àðâàí æèëèéã ¿äëýý. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóíõàãëàëä õ¿í òºðºëõòºíèé ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä öýâýð óñ, ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ, ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëàõ çýðýã ãîë àñóóäëûã öàã àëäàëã¿é øèéäâýðëýõèéã äýëõèéí óëñ îðíóóäàä çºâëºìæ áîëãîñîí áèëýý.

Ìîíãîë Óëñ äýëõèé íèéòèéí ýíýõ¿¿ ýðõýì çîðèëòûí òàëààð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä óëñ îðíû õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëñîí “Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð” (1998) áîëîí “Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî” (2008) çýðãèéã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûã òîäîðõîéëîõäîî Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü (1992), Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë (1996), Ìîíãîë Óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð (1998), Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé õºãæëèéí õºòºëáºð (2005), “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë”, “Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë”, “Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã”, “Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí èëòãýë”, “Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë”, “Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò” (2005), Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ¿¿äèéí õºãæëèéí õºòºëáºð çýðýã ñ¿¿ëèéí 15 æèëä ãàðñàí Ìîíãîë Óëñûí òºð, çàñãèéí áîäëîãûí 304 áàðèìò áè÷èãò òîìú¸îëñîí ¿çýë áàðèìòëàë, ¿íäñýíä çîðèëò, àãóóëãûã áàãòààæ, òýäãýýðèéí íýãäìýë áàéäëûã õàíãàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí.

Ìîíãîë óëñûí òºðººñ òîãòâîðòîé õºãæëèéí íýãäñýí çîõèöóóëàëòûã õàíãàõ ÷èãëýëýýð øèíý àìëàëò, àðãà õýìæýý àâ÷ ýõëýýä áàéíà. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ 2010 îíä áàòàëñàí “Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë”-ä “Áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðèéã õàäãàëæ, óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ãàçðûí äîðîéòëûí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã çººëð¿¿ëýõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õîìñäëîîñ ñýðãèéëýõ, îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí àþóëò ¿çýãäýë, ãàìøãèéí ýðñäëèéã áóóðóóëàõ íü õ¿íèé ýð¿¿ë îðøèí àìüäðàõ, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñ ìºí”4 ãýæ òîäîðõîéëñîí. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008-2012 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò “Ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõóéö áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ öîãö áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýí õºãæëèéí òîãòâîðòîé îð÷íûã

4 Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, 3.5. Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû àþóëã¿é áàéäàë, Óëààíáààòàð, 2008

21


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

áèé áîëãîõ, ò¿¿íä ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí öîãö áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëíý”5 ãýæ òóñãàñàí áàéíà.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýëýýð 33 õóóëü, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé 27 áîäëîãî õºòºëáºð õýðýãæèæ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëü îð÷íû áîäëîãîä áàðèìòàëæ èðñýí, öààøèä õèéõ ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò íü äýëõèé íèéòýýðýý õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí øèíý àðãà, õýëáýð áîëîõ òîãòâîðòîé ¿éëäâýðëýë, õýðýãëýýíèé çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ, îé, óñ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ýêîñèñòåìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýëýìæèéã äýýøë¿¿ëýí ýêîëîãèéí òàòâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð áàéãàëü õàìãààëëûí áèå äààñàí ñàíõ¿¿æèëòèéã áèé áîëãîõ, íºõºí ñýðãýýëòèéí ä¿éö¿¿ëýí õàìãààëàõ àðãà õýëáýðèéã óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëä äàâàìãàéëàí íýâòð¿¿ëýõýä îðøèæ áàéíà.

¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãîä “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöñîí àðãà, ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ, ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûí àëäàãäëûã çîãñîîõ, õàìãààëàí àøèãëàõ çàìààð õºãæëèéí òîãòâîðòîé îð÷èí áèé áîëãîíî”6, “àãààð ìàíäàë, ãàçàð, ò¿¿íèé õýâëèéí áàÿëàã, îé, óñ, àí àìüòàí, óðãàìëûí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ, öºëæèëò, ãàíãèéí íºëººã áóóðóóëàõ, õèìèéí õîðò áîäèñ, öàöðàã èäýâõèò õàÿãäëûã áàãàñãàõ, õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ çýðýã õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýêîëîãèéí öîãö àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëíà”7, “àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàðûí íýã áîëãîíî”8 ãýñýí çîðèëò äýâø¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí íýãäìýë áîäëîãûí òóëãóóð çàð÷èì áîëæ áàéíà.

2.1. Ðèî-гèéí çàð÷èì, òîгòâîðòîé õөгæëèéí õөòөëáөðèéг áàòàëгààæууëñàí íü

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàë ñàéí áàéõ ãîë ¿íäýñëýë íü áàéãàëü îð÷íû õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðýí á¿ðäñýí, ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò îíîâ÷òîé òºëºâøñºí, áàéãàëü õàìãààëàõ, àøèãëàõàä èðãýäèéí îðîëöîî á¿ðýí õàíãàãäñàí áàéõ ÿâäàë ãýæ Ìîíãîë óëñ ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð “Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí”-ã 1998 îíîîñ õî¸ð æèë òóòàìä ãàðãàæ Óëñûí Èõ Õóðàëä ìýä¿¿ëæ òàíèëöóóëæ õýâøýýä áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ñàëáàð äóíäûí çîõèöóóëàëòûã õàíãàñàí ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé “Øèíý á¿òýýí áàéãóóëàëò” çîðèëòîò õºòºëáºð,

5 Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, Ãóðàâ. Áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò õàðüöààã õàíãàõ çîðèëò, Óëààíáààòàð, 2008.

6 Ìºí òýíä, 3.5. Òàâäóãààð òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë.7 Ìºí òýíä, Çóðãàà. Áàéãàëü îð÷íû áîäëîãî,8 Ìºí òýíä, 5.2.1.5 Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí áîäëîãî

22


“Óñ” ¿íäýñíèé õºòºëáºð, “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð”, “Öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”, “Íýí õîâîð, õîâîð àìüòíûã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-èéã ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. Ìîíãîë óëñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààð áàðèìòëàõ òºð, çàñãèéí áîäëîãîî 2011 îíä òîäîðõîéëæ, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã íü áýõæ¿¿ëëýý. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã ÓÈÕ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººã Çàñãèéí ãàçàð áàòàëæ, çàðèì ãîëûí ñàâ ãàçàðò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ òîìîîõîí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýýä áàéíà.

Àãààðûí òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýí íàéðóóëæ, Àãààðûí áîõèðäëûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëèéã øèíýýð áàòëàí “Öýâýð àãààð ñàí” áàéãóóëàâ. Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí ¿íý öýíý, ¿íýëýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð “Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé” áîëîí “Áàéãàëèéí óðãàìëûí áîëîí Áàéãàëèéí óðãàìàë àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëü”-èéã òóñ òóñ áàòàëæ, “Àí àìüòíû ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý”, “Óñíû ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý”, “Áàéãàëèéí çàðèì óðãàìëûí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý”-ã øèíý÷èëæýý.

Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò ìºðäºæ áàéãàà 33 õóóëüä ñóäàëãàà õèéæ, 18 õóóëèéí çºð÷èë, õèéäýãäýë, äàâõàðäàë, äîãîëäëûã àðèëãàí, 8 õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà, 2 øèíý õóóëèéí òºñºë áîëãîí áàãöëàí áîëîâñðóóëààä áàéãàà áºãººä ýäãýýðèéã ÓÈÕ õýëýëöýí áàòàëæ, áîäëîãûí ýðñ øèíý÷ëýëò õèéõ ãýæ áàéíà. Èíãýõäýý, “áàéãàëü îð÷íû àóäèòûã îëîí óëñûí òóðøëàãûí äàãóó íýâòð¿¿ëýõ”, “áîõèðäóóëàã÷ íü õîõèðëûã íºõºí òºëºõ”, “íóòãèéí èðãýä íü áàéãàëèà õàìãààëàõ”, “áàéãàëèéí íººö, áàÿëãèéí ¿íýëýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ”, “áàéãàëü õàìãààëàõ àæëûí òîãòâîðòîé ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõ”, “íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã òºëºâø¿¿ëýõ çýðýã ¿çýë áàðèìòëàëûã ýäãýýð õóóëèéí òºñºëä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàí øèíý÷ëýõ ãîë øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëãîæýý9.

Áàéãàëü îð÷íû áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä:

• áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë, äîðîéòëûã õÿçãààðëàõ, õ¿íèé àìüäðàõ îð÷íû ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ; óñíû õîìñäëîîñ ñýðãèéëýí õàìãààëæ, íººöèéã õýìíýëòòýé àøèãëàí, õóðèìòëàë áèé áîëãîõ;

• ãàçðûí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõ;• îéí õàìãààëàë, àøèãëàëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã

á¿ðä¿¿ëýõ;• áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëæ, ò¿¿íèé èæ á¿ðäëèéã òîãòâîðòîé

àøèãëàí, íºõºí ñýðãýýæ, õîìñäîëîîñ ñýðãèéëýõ;9 Ë.Ãàíñ¿õ, Òîãòâîðòîé õºãæèë, áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëóóä: ñîðèëò, áîëîìæ, øèéäýë. Áàéãàëü îð÷íû

àæèëòíû óëñûí çºâëºëãººíä òàâüñàí èëòãýë, Òºðèéí îðäîí, 2012.01.15

23


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

• óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, öºëæèëòèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áóóðóóëàõ;• “Íîãîîí ýäèéí çàñàã”-èéí õºãæëèéí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã ñòðàòåãèéí

çîðèëòûã äýâø¿¿ëæ áàéãàà áîëíî10.

Óñíû ýêîëîãè - ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýã ¿íäýñëýí óñ àøèãëàñíû áîëîí áîõèðäóóëñíû òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîõ, áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýýã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí ýêîëîãèéí òàòâàð áèé áîëãîõîîð àæèëëàæ áàéíà. Ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõèéã õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâàõ íü óñíû õîìñäîëîîñ ñýðãèéëýõ çàðäàë áàãàòàé, ¿ð ä¿íòýé àðãà ìºí.

¯¿íèé çýðýãöýý óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ, óñíû íººöèéã õóðèìòëóóëàí àøèãëàõ äàëàíã òîìîîõîí ãîëóóä äýýð áàðèõ, ãàíäóó õóóðàé á¿ñ íóòàãò õèéìýë óñàí ñàí, õºâ, öººðºì áàéãóóëàõ àæëûã íýìýãä¿¿ëýõ, óñíû íººöèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ, á¿õ ñàëáàðò óñûã õýìíýëòòýé çàðöóóëàõ òåõíèê, òåõíîëîãè àøèãëàõ øààðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 2009 îíä øèíýýð áàòëàãäñàí “Ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü” áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîñîí, õÿçãààðëàñàí áàéãàëü, ò¿¿õ, ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçðûí õèë çààãèéã òîäîðõîé áîëãîæ, óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõã¿é áàéõ ÷èãëýëýýð ñàëáàðûí ÿàìä íýãäñýí áîäëîãîòîé àæèëëàæ áàéíà.

Îéí ò¿éìðýýñ ñýðãèéëýõ ¿ð íºëºº á¿õèé òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ, õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ò¿éìðýýñ ñýðãèéëýõ, óëìààð íýãýíò ãàðñàí ò¿éìðèéã áîãèíî õóãàöààíä óíòðààõ ÷àäàâõè áèé áîëãîõ, îéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òóñãàé òºëºâëºãºº ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ, îéæóóëàëòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ íü îéí ñàëáàðò òóëãàìäàæ áàéãàà ñîðèëòûã äàâàõ áîëîìæ ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Àéìãèéí òºâ, ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõ òîìîîõîí ñóóðèí ãàçðûã òåõíîëîãèéí øààðäëàãà õàíãàñàí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæòàé áîëãîõ, õàòóó õîã õàÿãäëûã àíãèëàí ÿëãàõ, äàõèí áîëîâñðóóëàõ ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ, Óëààíáààòàð õîòîä àõóéí õýðýãöýýíä ò¿¿õèé í¿¿ðñ õýðýãëýõèéã õÿçãààðëàõ, ñàéæðóóëñàí öýâýð ò¿ëø, õàëààëòûí çóóõ íýâòð¿¿ëýõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ, õîòûí íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëèéã õèéí ò¿ëø, öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñâýðò á¿ðýí øèëæ¿¿ëýõ, îð÷èí áîõèðäóóëñíû õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ, ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí íèéãìèéí õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ, öýâýð ¿éëäâýðëýëèéí çàð÷èì íýâòð¿¿ëýõ àæëûã íýãäñýí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ìîíãîë Óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðò ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷èéã õºãæ¿¿ëýõ 13 çîðèëòûí õ¿ðýýíä 65 àðãà õýìæýý, õàðèí Ìîíãîë óëñûí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí 10 Ö. Áàíçðàã÷, Áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäàë, Áàéãàëü îð÷íû àæèëòíû óëñûí çºâëºëãººíä òàâüñàí

èëòãýë, Òºðèéí îðäîí, 2012.01.15

24


¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãîä 8 ñòðàòåãèéí õ¿ðýýíä 24 çîðèëòûã 2012–2016 îíä õýðýãæ¿¿ëýõýýð òóñãàæýý.

Îð÷èí ¿åèéí õ¿í, íèéãìèéí òààòàé, òîãòâîðòîé àìüäðàõ ¿íäñýí íºõöºë áîë öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé òàñðàëòã¿é, íàéäâàðòàé õàíãàìæ áèëýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðèéã ò¿ð¿¿ë¿¿ëæ õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Íºãºº òàëààñ, ¿éëäâýðëýëèéã ¿ð àøèãòàé, áàéãàëüä ýýëòýé áàéëãàõûí òóëä í¿¿ðñíèé á¿ðýí øàòàëòûã õàíãàæ, áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººã íü áàãàñãàõàä îðøèíî. ¯¿íèé çýðýãöýý ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ (ÑÝÕ)–íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã óðàìøóóëàõ çîðèëãîîð ýíý ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õºðºíãº îðóóëàã÷äûã äýìæèõ ìåõàíèçìûã 2007 îíä áàòàëñàí “Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé òóõàé” õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà. ÓÈÕ “Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ÑÝÕ¯Õ)” - èéã 2005 îíä, “Ìîíãîë óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé íýãäñýí ñèñòåìèéí” øèíý÷èëñýí õºòºëáºðèéã 2007 îíä áàòàëæýý. Õàðèí ÑÝÕ¯Õ–ò çààñíààð 2010 îíä ýð÷èì õ¿÷íèé íèéò ¿éëäâýðëýëèéí 3.0–5.0 õóâèéã, 2020 îíä 20.0–25.0 õóâèéã ÑÝÕ àøèãëàí ¿éëäâýðëýõýýð òóñãàæýý. ¯¿íä óñàí öàõèëãààí ñòàíö áàéãóóëàõ àñóóäàë îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã äóðäàõ õýðýãòýé. Ãýâ÷ Ýãèéí ãîë, Ø¿ðýí, Ñýëýíãèéí óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí àñóóäàë îëîí Çàñãèéí ãàçàð äàìæèí ÿðèãäñàí áîëîâ÷ õºðºíãº ìºíãºíèé øàëòãààíààð ºíºº õ¿ðòýë õîéøëîãäîæ áàéíà.

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. “Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí íóòàãøèëò õºãæëèéí åðºíõèé òºñºë”-èéã 1996 îíä áîëîâñðóóëñàí õýäèé ÷ á¿ðýí õýìæýýãýýð áàòëàãäààã¿é, ãýõäýý ýíý àæëûí òîìîîõîí çîðèëò áîëîõ, Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëòûã 2001 îíä, Ìÿíãàíû çàì áîëîí äýä á¿òöèéí áîñîî òýíõëýãèéã 2001 îíä, Á¿ñèéí òóëãóóð òºâ õîòóóäûã 2003 îíä, Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ¿¿äèéí õºãæëèéí äóíä õóãàöààíû ñòðàòåãè (2010 îí õ¿ðòýë)–èéã 2003 îíä òóñ òóñ áàòàëæýý. Õîò òîñãîíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéã 1993 îíä, Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëèéã àíõ 1998 îíä, Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëèéã 2003 îíä áàòàëñíààð Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí íýã ÷óõàë òóëãóóð õýñýã áîëñîí õºäººãèéí òºâ, ñóóðèí ãàçðûã òºëºâëºãººòýé õºãæ¿¿ëýõ, íóòãèéí ººðºº áèå äààí óäèðäàõ çàð÷èì õóóëü÷ëàãäñàí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ò¿¿í÷ëýí 1992–2012 îíä äýä á¿òöèéí ñàëáàðûí ãîë ãîë ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã áîëîõ “Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé”, “Áàðèëãûí òóõàé“, “Îðîí ñóóöíû òóõàé”, ”Ãàçðûí òóõàé”, “Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé”, “Êàäàñòðûí çóðàãëàë áà ãàçðûí êàäàñòðûí òóõàé”, “Ãåîäåçè, çóðàã ç¿éí òóõàé”, Àâòî çàìûí òóõàé”, “Àâòî òýýâðèéí òóõàé”, “Òºìºð çàìûí òýýâðèéí òóõàé”, “Òºìºð çàìûí òýýâýðëýëòèéí òóõàé”, “Èðãýíèé íèñýõèéí òóõàé” çýðýã õóóëüòàé áîëñíîîð òóñ ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä òîäîðõîé àõèö ãàð÷ óëìààð ä¿ðýì, æóðàì, ñòàíäàðòûã îëîí óëñûí æèøèãò íèéö¿¿ëýí øèíý÷èëýí áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý õóóëü ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí äàâõàðäëûã àðèëãàõ, õýðýãæèëòèéã õàíãàõ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õóðä, áàéãàëü

25


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººã áàãàñãàõ ¿¿äíýýñ ìºðäºæ áóé õóóëèóäèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà.

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõóéö çàì, òýýâðèéí ñ¿ëæýý, ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, ãàçðûí õàðèëöàà, íèéòèéí àæ àõóéí áîäëîãûí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëæ õ¿í àìûí àÿ òóõòàé, àþóëã¿é àìüäðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä Óëñûí Èõ Õóðàë äàðààõü ñòðàòåãè, ¿çýë áàðèìòëàëûã áàòàëñàí áàéíà. ¯¿íä:• Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë (2001 îí); • Á¿ñèéí òóëãóóð òºâ õîòóóä (2003 îí); • Ìîíãîë Óëñûí á¿ñ¿¿äèéí õºãæëèéí äóíä õóãàöààíû ñòðàòåãè (2010 îí);• “Áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº”

(2007 îí); • “Áàðèëãûí ñàëáàðûã 2001-2010 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº”

(2001 îí);• “Òºðººñ òºìºð çàìûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî” (2010 îí);• Ìÿíãàíû çàì áîëîí äýä á¿òöèéí áîñîî òýíõëýã (2001 îí); • Óëñûí äýä á¿òöèéí ¿íäñýí òýíõëýã¿¿ä” (2001 îí);• “Óëñûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí åðºíõèé òºëºâëºãºº” (2003 îí).

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýäèéí çàñàã ñýðãýæ, óóë óóðõàéí ñàëáàð ýð÷èìòýé õºãæèõèéí õèðýýð ÕÀÀ–í ºñºëò õîöðîõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü Çóðàã 2.1.1–ýýñ õàðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä 2009-2010 îíä ÌÀÀ-í ñàëáàðò ó÷èðñàí ãàìøãèéí õîõèðîë, ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëààñ ¿¿ññýí ¿íèéí õººðºãäºë áàñ íºëººëæýý.

ÄНБ, сая төгрөг ХААНБ, сая төгрөг

2000

9000000

8000000

7000000

6000000

5000000

4000000

3000000

2000000

1000000

0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Çóðàã 2.1.1. Ìîíãîë óëñûí ÄÍÁ áà ÕÀÀ-í íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò

Ìîíãîë óëñûí ÄÍÁ 2001–2010 îíä 3.8 äàõèí ºññºí áîë ÕÀÀ–í á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë äºíãºæ 2.4 äàõèí ºñ÷ýý. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é, 2000 îíä ÄÍÁ–ä 29.1% ýçýëæ áàéñàí õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí õóâèéí æèí 2010 îíä 15.9 % áîëæ áóóðñàí áàéíà. Ìàë àæ àõóéí ñàëáàð 2010 îíû áàéäëààð õºäºº àæ àõóéí íèéò

26


26

á¿òýýãäýõ¿¿íèé 80,2 õóâèéã ¿éëäâýðëýæýý. Óëñûí õýìæýýíä 2011 îíû ýöýñò 36335.8 ìÿíãàí ìàë, ¿¿íèé äîòîð 2112.9 ìÿíãàí àäóó, 2339.7 ìÿíãàí ¿õýð, 280.1 ìÿíãàí òýìýý, 15668.5 ìÿíãàí õîíü, 15934.6 ìÿíãàí ÿìàà òîîëîãäîâ.

Íèéò ìàëûí òîî 2011 îíä 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 40.0 õóâèàð, ¿¿íèé äîòîð ÿìààíû òîî 3 äàõèí ºñ÷, õîíèí ñ¿ðãèéí òîî ¿íäñýíäýý õýâýíäýý ¿ëäñýí áàéíà. Õàðèí òýìýý 48.0 õóâü, àäóó 7.0 õóâü, ¿õýð 18.0 õóâèàð õîðîãäæýý. Ñ¿ðãèéí á¿òöýä ãàðñàí ýíý ººð÷ëºëò íü çàõ çýýëèéí ýðýëò áîëîí áàéãàëèéí áýðõøýýëýýñ ¿¿äýëòýé áàéâ.

Тэмээ Адуу Үхэр Хонь Ямаа Бүгд

19

90

19

92

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

20

06

20

08

20

10

19

91

19

93

19

95

19

97

19

99

20

01

20

03

20

05

20

07

20

09

20

11

10000

20000

30000

40000

50000

0

А

Çóðàã 2.1.2. Ìîíãîë óëñûí ìàëûí ºñºëò, (ñàÿ òîëãîé)

Ìîíãîë óëñàä ÕÕÀÀ–í ñàëáàðûí õàðèëöààã “Õ¿íñíèé òóõàé”, “Ãàçðûí òóõàé”, “Óñíû òóõàé”, “Ìàëûí óäìûí ñàí, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ òóõàé”, “Óëñûí õèëýýð àìüòàí, óðãàìëûí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýâòð¿¿ëýõ ¿åèéí õîðèî öýýðèéí õÿíàëòûí òóõàé”, “Òàðèàëàíãèéí òóõàé ”, “Àðèóí öýâðèéí òóõàé” õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà.

Òºðººñ ÕÕÀÀ-í òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãîä õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áîäëîãûí ÷èãëýëèéã äàðààõè áàéäëààð òîäîðîéëæýý11:

1. Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áîäëîãî íü áàéãàëü, ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿, õ¿íèé íººöºº çîõèñòîé àøèãëàæ ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ¿ð àøèã, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íü äýýøë¿¿ëýí õ¿í àìûí õ¿íñíèé áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí àþóëã¿é á¿òýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýä íèéë¿¿ëýõ, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèëàí, õ¿íñíèé ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ çàð÷èìä òóëãóóðëàíà.

2. Ìîíãîë óëñûí õºäºº àæ àõóéí õºãæëèéí ¿íäñýí çàãâàð íü ºì÷èéí á¿õ õýëáýðèéí õóóëèéí ýòãýýä áîëîí ººðèéãºº á¿ðýí òýòãýõ ÷àäâàðòàé àæ àõóéä òóëãóóðëàñàí, áàéãàëü, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä çîõèöñîí, ¿ð àøèãòàé, íàéäâàðòàé, áýë÷ýýðèéí áîëîí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí õîñîëñîí áàéíà.

3. Ýêîëîãèéí õóâüä öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã, îþóíû áàãòààìæ èõòýé,

11 Õºäºº àæ àõóéí àæèëòíû ëàâëàõ (ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë) Óëààíáààòàð, 2004. 226 äàõü òàë

27


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

ýðñäýë áàãàòàé, áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã á¿õ òàëààð äýìæèíý.

4. Áèçíåñèéí òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæ ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëíý.

Õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àìûã àþóëã¿é õîîë õ¿íñýýð õàíãàõ õýðýãöýý øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºð çàñãààñ èõýýõýí àíõààð÷, ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé ¿ðýýð 5 æèëèéí õóãàöààíä ýð÷èìæñýí ôåðìåðèéí àæ àõóéí òîî 1.8–9.0 äàõèí, ýäãýýð àæ àõóéä õàìðàãäñàí ìàë, àìüòíû òîî 4.5–5.6 äàõèí òóñ òóñ ºñ÷ýý (Õ¿ñíýãò 2.1.1).

Õ¿ñíýãò 2.1.1. Ýð÷èìæñýí, õàãàñ ýð÷èìæñýí ôåðì, ìàëûí òîî

Ýð÷èìæñýí àæ àõóéí òºðºë Ôåðìåðèéí àæ àõóéí òîî Ìàëûí òîî2005 2010 2010/2005% 2005 2010 2010/2005%

Ñ¿¿íèé 186 649 349 4,343 21,412 493 Ãàõàéíû 21 190 904 2,670 15,064 564 Øóâóóíû 38 148 389 88,068 397,468 451 Õîíü, ¿õðèéí áîðäîîíû àæ àõóé 127 229 180 - - -

Óëààí áóóäàéí ãóðèë, òºìñ, ãîë íýðèéí õ¿íñíèé íîãîîíûõîî õýðýãöýýã äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëýýð á¿ðýí õàíãàõ çîðèëãîîð Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð “Àòðûí ãóðàâ äàõü àÿí” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã 2008–2010 îíä õýðýãæ¿¿ëýâ. Ýíý õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä äàðààõü çîðèëãî, çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæýý12. ¯¿íä:• Òàðèàëàí ýðõëýõ ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ;• Òàðèàëàí÷äûí ìýäëýã, óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ìýðãýæèëòýé àæèëòàí

áýëòãýõ, äàâòàí ñóðãàõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ çàìààð õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ;

• Àòàðøñàí òàëáàéã ýðãýëòýä îðóóëàõ çàìààð òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ;

• Òàðèàëàíãèéí ¿íäñýí òàðèìëûí ¿ðèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ, õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ;

• Äýâøèëòýò òåõíèê, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëæ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ.

¯¿íèé ¿ð ä¿íä 2011 îíä ¿ð òàðèàíû óðãàö 2008 îíûõîîñ 2.1 äàõèí, òºìñíèéõ 1.7 äàõèí, õ¿íñíèé íîãîîíû óðãàö 1.3 äàõèí, ìàëûí òýæýýë áîëîí òåõíèêèéí óðãàìëûí ¿éëäâýðëýë 1.7-1.9 äàõèí òóñ òóñ íýìýãäæýý (Çóðàã 2.1.3).

12 Õºäºº àæ àõóéí àæèëòíû ëàâëàõ (ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë) Óëààíáààòàð, 2004, 226 äàõü òàë

28


Үр тариаТэжээлийн ургамал Техникийн ургамал

Төмс Хүнсний ногоо

0

100

200

300

400

500

600

700

800

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

Çóðàã 2.1.3. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò (ìÿíãàí òîííîîð)

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò Àòðûí III àÿíûã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é öîìõîòãîñîí áóþó òýã ýëäýíø¿¿ëãèéí òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã õàìãààëàõûí çýðýãöýý òàðèàëàëò, óðãàö õóðààëòûí ºíäºð á¿òýýìæòýé òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ íýâòð¿¿ëæ, óðãàö õóðààëòûã 30–35 õîíîãò ã¿éöýòãýõ, óðãàöûí õàÿãäëûã áóóðóóëàõ òåõíèêèéí áîëîìæòîé áîëîâ. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ýðñäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä æèë á¿ðèéí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýë, óëñûí òºñºâò óñëàëòûí ñèñòåìèéã ñýðãýýí çàñâàðëàõ, øèíýýð áàðèõ, õ¿ëýìæèéí àæ àõóé ýðõëýõ òàëààð òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºíãèéã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

2010 îíä óëñûí õýìæýýãýýð òàðèàëñàí íèéò òàëáàéí 11.8 õóâèéã, ¿¿íýýñ òºìñíèé òàëáàéí 71.5 õóâèéã, õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàéã á¿õýëä íü óñàëãààòàé òàðèàëæýý13. Óñëàëòûí ñèñòåìèéã ñýðãýýí çàñâàðëàõ, øèíýýð áàðèõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéæ, óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí õýìæýýã 2011 îíä 42.0 ìÿíãàí ãà-ä õ¿ðãýæ íýìýãä¿¿ëæýý (Çóðàã 2.1.4).

Усалгаатай талбай, га

6400 7300

7100

1540017800

19300

25400

2960031100

37500

42000

5600

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Çóðàã 2.1.4. Óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí òàëáàéí ºñºëò (ìÿíãàí ãà)

Ìîíãîë óëñ 2008 îíä íèéò õýðýãöýýò ãóðèëûíõàà 27.6 %, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíûõîî 43.7 %-èéã äîòîîäûíõîî ¿éëäâýðëýëýýð õàíãàæ áàéñàí áîë 2011 îíä ìàõ, ñ¿¿, áóóäàé, òºìñíèé õýðýãöýýãýý 100 %, õ¿íñíèé íîãîîíûõîî õýðýãöýýíèé 62 % - èéã äîòîîäûíõîî ¿éëäâýðëýëýýð õàíãàäàã áîëæýý.

Õ¿ñíýãò 2.1.2–ooñ ¿çýõýä õºäººãèéí õ¿í àìûí õîíîãò àâ÷ áóé í¿¿ðñ óñ çîõèñòîé õýìæýýíä áàéãàà áîë òýäíèé õîîë õ¿íñýýð àâáàë çîõèõ óóðàã 32.3

13 ÕÕÀÀÕ¯ß-íû öàõèì õóóäàñ: Óñàëãààòàé òàðèàëàí http://www.pmis.gov.mn/ (2012.01.30)

29


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

õóâèàð, ººõ òîñ 54.2 õóâèàð, èë÷ëýã íü 21.6 õóâèàð èõ áàéíà. Õàðèí õîòûí õ¿í àì õîîë õ¿íñýýð õîíîãò àâ÷ áóé èë÷ëýã çîõèñòîé õýìæýýíä áàéãàà áîëîâ÷ óóðãèéí õýðýãëýý íü çîõèñòîé õýìæýýíýýñ 4.1 õóâèàð, í¿¿ðñ óñíûõ 1.8 õóâèàð áàãà áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.1.2. Æèøèã íýã õ¿íèé õ¿íñýýð àâáàë çîõèõ èë÷ëýã, øèìò áîäèñûí õýðýãöýý, õàíãàìæ14

Õîíîãèéí õýðýãöýý15

Óëñûí äóíäàæ Õîò Õºäºº 2010 Õàíãàìæèéí

õóâü2010 Õàíãàìæèéí

õóâü2010 Õàíãàìæèéí

õóâüÈë÷ëýã, êêàë 2500 2 798.3 111.9 2 603.6 104.1 3

040.7121.6

Óóðàã, ãð 94 105.4 112.1 90.1 95.9 124.4 132.3ªºõ òîñ, ãð 69 90.6 131.3 77.9 112.9 106.4 154.2Í¿¿ðñ óñ, ãð 375 371.5 99.1 368.1 98.2 375.8 100.2

Óëñûí äóíäæààð æèøèã íýã õ¿íèé ñàðä õýðýãëýæ áóé õ¿íñíèé ¿íäñýí íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýâýë çîõèõ õýìæýýòýé íü õàðüöóóëæ ¿çýõýä (Õ¿ñíýãò 2.1.3) ìàõíû õýðýãëýý 40.0 õóâèàð, ÷èõðèéí õýðýãëýý 100 õóâèàð èõ, ºíäºãíèé õàíãàìæ 24.5 õóâü, õ¿íñíèé íîãîîíûõ 30.0 õóâü, æèìñ æèìñãýíèéíõ 13.0 õóâü, óðãàìëûí áîëîí ººõºí òîñíûõ 62.5 õóâü áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õîòûí õ¿í àìûí ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèéí õàíãàìæ 64.8 õóâü, õºäººãèéí õ¿í àìûí òºìñíèé õàíãàìæ 57.1 õóâü áàéíà. Èéìä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, õýðýãëýýíèé ñî¸ëûí àñóóäëûã á¿ñ íóòàã, àéìàã, ñóì á¿ðýýð íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ øèéäâýðëýõ õýðýãòýé þì.

Õ¿ñíýãò 2.1.3. Õ¿íñýýð àâáàë çîõèõ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õîíîãèéí õýðýãöýý áà õàíãàìæ16142151617 1

Ñàðûí õýðýãöýý17

Óëñûí äóíäàæ Õîò Õºäºº

2010 Õàíãàìæèéí õóâü 2010 Õàíãàìæèéí

õóâü 2010 Õàíãàìæèéí õóâü

6 8.4 140.0 6.6 110.0 10.6 176.7Ñ¿¿ 10.5 10.8 102.9 6.8 64.8 16.1 153.3Ãóðèë 9.6 10.7 111.5 10.5 109.4 10.9 113.5Áóäàà 5 1.7 34.0 1.7 34.0 1.8 36.0×èõýð 0.7 1.4 200.0 1.4 200.0 1.3 185.7ªíäºã, øèðõýã 11 2.7 24.5 4.1 37.3 0.8 7.3

Òºìñ 4.2 3.3 78.6 4 95.2 2.4 57.1Õ¿íñíèé íîãîî 6 1.8 30.0 2.3 38.3 1.1 18.3

Æèìñ, æèìñãýíý 5.4 0.7 13.0 0.7 13.0 0.6 11.1

Óðãàìëûí áîëîí ººõºí òîñ

0.8 0.5 62.5 0.5 62.5 0.5 62.5

14 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí 2008 îíû 257 òîîò òóøààëûí íýãä¿ãýýð õàâñðàëò15 Ìîíãîë óëñûí Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë, Óëààíáààòàð 2011. Õ¿ñíýãò 19.516 Ìîíãîë óëñûí Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë 2010, Óëààíáààòàð 2011. Õ¿ñíýãò 19.617 Ìîíãîë óëñûí Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë 2010, Óëààíáààòàð 2011. Õ¿ñíýãò 19.6

30


2.2. Òîгòâîðòîé õөгæëèéí àñууäëààð áîëñîí õуðàë çөâëөгөөíèé гîë үð äүí

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Çýðëýã àìüòäûí í¿¿äëèéí ç¿éëèéã õàìãààëàõ òóõàé Êîíâåíöèéí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðòàé õàìòðàí áàéãóóëñàí “Áºõºíãèéí òîãòâîðòîé àøèãëàëò, íºõºí ñýðãýýëò, õàìãààëëûí àñóóäëààðõ Ñàíàìæ áè÷èã”-èéí õ¿ðýýíä ýýëæèò 2 äóãààð áàãà õóðëûã 2010 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 7-10 ºäð¿¿äýä Óëààíáààòàð õîòíîî àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëàâ. Ýíý ¿åýð ìàíàé óëñ “Áºõºíãèéí òîãòâîðòîé àøèãëàëò, íºõºí ñýðãýýëò, õàìãààëëûí àñóóäëààðõ Ñàíàìæ áè÷èã”-ò àëáàí ¸ñîîð íýãäýí îðñîí.

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì, Í¯Á-ûí Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºðòýé õàìòðàí 2011 îíû 6 äóãààð ñàðûí 15-17-íä “Îçîí çàäàëäàã áîäèñûã áóóðóóëàõ òàëààðõè õóâèéí õýâøëèéíõíèé õàìòûí àæèëëàãààíû óóëçàëò õóðàëäààí” ñýäâýýð îëîí óëñûí õî¸ðäóãààð õóðàëäààíûã çîõèîí áàéãóóëæ, “Óëààíáààòàðûí òóíõàãëàë-2”-ûã õýëýëöýí áàòëàâ. “Àçèä õàìòûí àæèëëàãàà èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõ çºâëºãººí”-èé ãèø¿¿í îðíóóäûí öºëæèëòèéí àñóóäëààðõ ýêñïåðòèéí óóëçàëòûã 2011 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 06–07–íû ºäð¿¿äýä Óëààíáààòàð õîòíîî çîõèîí áàéãóóëàâ.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ìîíãîë óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí áîäëîãî çîðèëòûã òàíèëöóóëàõ, ãàäààä, äîòîîäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã òàòàõ, õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí çîðèëãî á¿õèé “Ìîíãîëûí ýð÷èì õ¿÷–2011: áîäëîãî-õºðºíãº îðóóëàëò-òåõíîëîãè” îëîí óëñûí àíõäóãààð ÷óóëãà óóëçàëòûã “Ýð÷èì õ¿÷íèé áîäëîãî, õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí”, “Ìîíãîë óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëò áà îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà”, “Ýð÷èì õ¿÷íèé òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëò, ÒÕÕÒ áà Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîî” ãýñýí 3 ¿íäñýí ñàëáàðààð çîõèîí áàéãóóëæýý. Ñàÿõàí 2012 îíû 5 äóãààð ñàðûí 12–15–ä óëñûí 2 äóãààð ÷óóëãà óóëçàëòûã Óëààíáààòàð õîòîä çîõèîí áàéãóóëæ, íîãîîí ýð÷èì õ¿÷íèé àñóóäëààð íóõàöòàé ñàíàë ñîëèëöëîî.

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Çàì, òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ÿàì, Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí ãàçàð, Íèéñëýëèéí Çàõèðàã÷èéí àæëûí àëáà õàìòðàí “Èõ á¿òýýí áàéãóóëàëò, õºðºíãº îðóóëàëò: Ìîíãîë Óëñ- 2009” îëîí óëñûí õºðºíãº îðóóëàã÷äûí ÷óóëãàíûã 2009 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, äýä á¿òöèéí ñàëáàðààð çîõèîí áàéãóóëæ, ãàäààäûí 118, äîòîîäûí 346, íèéò 464 õ¿í îðîëöîâ.

Ç¿¿í Àçèéí õ¿í àìûí íóòàãøèëò ñóóðüøèë, òºëºâëºëòèéí áàéãóóëëàãà (EAROPH)-ûí ã¿éöýòãýõ çºâëºëèéí 42 äàõü óóëçàëò, á¿ñ íóòãèéí õóðëûã “ªðòºã áàãàòàé îðîí ñóóö–Í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëýýñ ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèë ð¿¿” ñýäâèéí äîð 2009 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä Óëààíáààòàð õîòîä çîõèîí áàéãóóëæ

31


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

íèéò 130 îð÷èì ãàäààä, äîòîîäûí çî÷èä, òºëººëºã÷èä îðîëöñîí. “Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé, òîãòâîðòîé òýýâýð” ñýäýâò Á¿ñèéí 6 äàõü óäààãèéí ÷óóëãàí 2011 îíû 12 äóãààð ñàðä Ýíýòõýãò áîëæ, Çàì, òýýâýð áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ÿàìíààñ òîãòâîðòîé òýýâðèéí òàëààð õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãî, àðãà õýìæýýã òàíèëöóóëëàà.

Í¯Á-ûí Àçè, Íîìõîí Äàëàéí Ýäèéí Çàñàã, Íèéãìèéí Êîìèññ (ESCAP) ò¿íø áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí Àçè, Íîìõîí äàëàéí õîòóóäûí ÷óóëãà óóëçàëòûã 1993 îíîîñ õîéø 4-5 æèë òóòàìä çîõèîí áàéãóóëæ, õîòûí òóëãàìäñàí àñóóäëààð ñàíàë ñîëèëöäîã óëàìæëàëòàé áîëñîí. 2011 îíû 6 äóãààð ñàðûí 22-íä “Áîëîìæ á¿õèé õîòóóä: òýãø õ¿ðòýýìæòýé, òîãòâîðòîé èðýýä¿éí òºëºº ò¿íøëýõ íü” ñýäýâò ÷óóëãàí áîëæ äàðààõ ñàëáàðûã õàìðàâ. ¯¿íä:

• Õîòûí òîãòâîðòîé òýýâýð, ñàíõ¿¿æèëò áà õîòûí à÷ààëàë;• Íîãîîí äýä á¿òýö áà áàðèëãà áàéãóóëàìæ; • Õîò òºëºâëºëò; • Õîòóóäûí çàõèðàã÷ íàðûí äóãóé øèðýýíèé óóëçàëò;• Îðîí ñóóöíû èðýýä¿éí ¿íèéí õººðºãäëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áà îðîí

ñóóöíû ìýäýýëëèéí ñèñòåì;• Òîãòâîðòîé õîòóóä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä óÿí õàòàí õàíäàõ íü;• Õîòîä Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ áàéð ñóóðü; • Àçèä õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ øèíýëýã õàíäëàãóóä.

Òóñ ÷óóëãà óóëçàëò íü á¿ñèéí õýìæýýíä õîò áàéãóóëàëòûí òóëãàìäñàí àñóóäàë, òîãòâîðòîé õºãæëèéí çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä õàðèëöàí ñóðàëöàõ, õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãñíººð ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. Í¯Á-ûí ÕÕÀÀÁ, ÕÕÀÀÕ¯ß Õ¿íñíèé áàòàëãààò áàéäàë ¿íäýñíèé õºòºëáºð (2009 îí) - èéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð “ÕÕÀÀ-í ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëò” îëîí óëñûí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòûã Óëààíáààòàð õîòîä 2009 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä çîõèîí áàéãóóëàâ. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Í¯Á-ûí ÕÕÀÀÁ áîëîí áóñàä õàíäèâëàã÷òàé õàìòðàí õ¿í àìûí õ¿íñíèé áàòàëãààò áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé 15.7 ñàÿ àì. äîëëàð, 1.2 ñàÿ åâðîãèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

32


2.3. Õүí àìûí үíäñýí áүëгүүäèéг îðîëöууëñàí íü

Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí òºñºë, íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëæ, ñàíàë áîäîë, áàéð ñóóðèéã íü òóñãàõ, òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õóóëü òîãòîîõ øèéäâýð ãàðãàõàä èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé Èðãýíèé òàíõèìûã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Öàõèàãèéí Ýëáýãäîðæèéí ñàíàà÷ëàãààð 2009 îíû 12 äóãààð ñàðûí 15-íààñ ýõëýí àæèëëóóëæ áàéíà.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àæèëä èðãýäèéí íºõºðëºë, ìýðãýæëèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí îðîëöîõ ýðõ ¿¿ðãèéã 2005 îíä “Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé” õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí þì. Èíãýñíýýð 2008 îíû áàéäëààð 9000 îð÷èì ãèø¿¿ä á¿õèé 300 íºõºðëºë õàìòëàã, 4000 ãàðóé ºðõèéã íýãòãýæ áàéíà. 2011 îíû áàéäëààð Áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð 500 ãàðóé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, 13 ìÿíãàí õ¿í àæèëëàæ áàéíà. Òýä 2010 îíä 1342.6 ìÿíãàí ãà òàëáàé á¿õèé îéí ñàí ýçýìøèæ áàéñàí áîë 2011 îíû ýöñýýð 631 îéí íºõºðëºë 1843.7 ìÿíãàí ãà òàëáàé á¿õèé îéí ñàíã ýçýìøèí õàìãààëæ áàéíà. Ìºí 2011 îíû áàéäëààð 8 àéìàãò 59 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà 311,6 ìÿíãàí ãà òàëáàé á¿õèé îéí ñàíã ãýðýýãýýð ýçýìøèí õàìãààëæ áàéíà. Áàéãàëü õàìãààëàõ àæèëä èðãýäèéí îðîëöîîã õàíãàæ áàéãàà îëîí òºñºë àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéíà. Ýäãýýðèéí íýã íü Ìîíãîë óëñ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà á¿ñ íóòãèéí øèíæ ÷àíàðòàé Àëòàé Ñî¸íû òºñºë þì (Øèãòãýý 2.3.1).

Øèгòгýý 2.3.1: Àëòàé Ñî¸íû ýкîáүñèéí ууëàðõàг íуòгèéí áèîëîгèéí òөðөë çүéëèéг àðä èðгýäèéí îðîëöîîòîéгîîð õàìгààëàõ òөñөë

Áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõàä îðîí íóòãèéí èðãýäèéã òàòàí îðîëöóóëàõ, íóòãèéí èðãýä áàéãàëèéí íººöºº õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, íóòãèéí èðãýäýä ñóóðèëñàí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò áèé áîëãîõ çîðèëãî á¿õèé Àëòàé Ñî¸íû òºñºë 2005-2011 îíä àìæèëòòàé õýðýãæèæ, áàéãàëèéí íººöèéí õîìñäîë, äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä áîäèò íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. Òºñºë áàðóóí 4 àéìãèéí 20 ñóìûí íèéò 3000 ãàðóé èðãýäèéã õàìàðñàí Áàéãàëü õàìãààëàõ 80 ãàðóé íºõºðëºë áàéãóóëàí 513,500 ãà òàëáàé á¿õèé ãàçàð íóòãèéí îé, áýë÷ýýð, çýðëýã àìüòàí õàìãààëàõ ãýðýýã ñóì îðîí íóòàãòàé áàéãóóëàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òºñëèéí õóãàöààíä 700-ààä óäàà ñóðãàëò, õýëýëö¿¿ëýã, çºâëºëãººí çîõèîí áàéãóóëæ, íèéò 13 000 îð÷èì õ¿íèéã õàìðóóëñíààñ ¿çýõýä Àëòàé Ñî¸íû ýêîá¿ñýä îðîí íóòãèéí á¿õ ò¿âøèíä õàìòûí ìåíåæìåíòèéí õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëæ, áàéãàëü õàìãààëàõ ñýòãýëãýýíä ººð÷ëºëò ãàðãàæ ÷àäæýý.

“Ìîíãîë îðíû îéí ¿íäýñíèé áîäëîãî”, “Áàéãàëü îð÷íû áàãö õóóëèéí òºñºë”, “Ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñíèé õºòºëáºð”, “Îé, ìîä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýõ, òóõàéí ÷èãëýëýýð áàéãóóëàãäñàí òîñãîíû õ¿í àìûí õºäºëìºð ýðõëýëò, íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýýíèé õºòºëáºð”, “Îéí òóõàé ¿íäýñíèé

33


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

õºòºëáºð”, “Óñíû ¿íäýñíèé õºòºëáºð”, “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¯íäýñíèé õºòºëáºð”, “Öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” çýðýã òîìîîõîí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëä ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, àõìàä àæèëòàí, çàëóó÷óóä, ýìýãòýé÷¿¿ä, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëàãà, îëîí óëñûí òºñëèéí òºëººëëººñ á¿ðäñýí àæëûí õýñýã áàéãóóëàí îðîëöóóëàõ, áîëîâñðóóëñàí òºñëèéã ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ñåìèíàð, çºâëºëãººí, óóëçàëò, õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëæ õýëýëö¿¿ëýõ çýðýã õýëáýðýýð õ¿í àìûí ¿íäñýí á¿ëãèéã õàìðóóëæ ñàíàë õ¿ñýëòèéã íü òóñãàæýý.

Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí áîëîí áàéãàëü õàìãààëëûí ìåíåæìåíòèéí á¿ëýã, íºõºðëºë áàéãóóëæ ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä áàðóóí, Òºâ, Õýíòèé, Ñýëýíãý àéìãèéí ñóìäàä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Îëîí íèéòèéí îðîëöîîíû õýëáýð íü áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãûí òºâä áàéëãàæ, ãàçàð, ò¿¿íèé áàÿëãèéã ýçýìøèæ, àøèãëàõ, áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ òàëààð íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, èðãýä, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëæ, áàéãàëü íèéãìèéí õºãæëèéí òýíöëèéã òîãòâîðòîé áàéëãàõ íýãäñýí çîõèöóóëàëòàä îðóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîëä ò¿øèãëýí áèé áîëãîõîä ò¿ëõýö áîëæ áàéíà. Ýíý íü öºëæèëò, ãàçðûí äîðîéòîë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õîìñäîë, óóð àìüñãàëûí íºëººã áóóðóóëàõàä èðãýäèéí îðîëöîîã á¿ðýí õàíãàõ àæëûí ýõëýë áîëæ ºãºâ. Öºëæèëòòýé òýìöýõ àæèëä èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä 2008 îíîîñ ýõëýí òîäîðõîé òîîíû æèæèã òºñëèéã æèë á¿ð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýí äýìæèæ áàéíà. 2008 îíä 45, 2009 îíä 25, 2010 îíä 33, 2011 îíä 24 òºñºëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí ñàíõ¿¿æèëò îëãîæýý18.

Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä îé, óñíû ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ, ñàéæðóóëàõ çîðèëòîò àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëñýíèé ¿ð ä¿íä ñóìûí áîëîí ñóì äóíäûí îéí àíãè 23, îéí íºõºðëºë 620 îð÷èì áàéãóóëàãäàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý óñíû íººöèéí ìåíåæìåíò, óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí çàñâàð, àøèãëàëò, ¿éë÷èëãýýã õàðèóöàõ ¿¿ðýã á¿õèé òºðèéí ºì÷èéí êîìïàíè áàéãóóëàõ øèéäâýðèéã ãàðãóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã ýõëýõ áýëòãýë àæëûã õàíãààä áàéíà.

Ñýëýíãý, Òºâ, Áóëãàí, Äàðõàí-Óóë çýðýã àéìãóóäàä íèéò 30 îð÷èì àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä íèéò 100.0 ãàðóé ìÿíãàí ãà îéí ñàíã ãýðýýãýýð ýçýìø¿¿ëæýý. Îéí íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãóóä ýçýìøñýí òàëáàéäàà õóóëü áóñ ìîä áýëòãýëèéã çîãñîîõ, îéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûã ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð óëñûí õýìæýýíä 100 ãàðóé àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà îéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ àâ÷ ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéíà.

Á¿õ íèéòýýðýý ìîä òàðèõ õºäºëãººí ºðí¿¿ëæ, 2009 îíä óëñûí õýìæýýíä 499 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, 70 ãàðóé ìÿíãàí èðãýí îðîëöîæ, 1194,4 ìÿíãàí ìîä, 2010 îíä “Ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäºð çàðëàõ òóõàé” Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷ çàðëèã ãàðãàæ, á¿õ íèéòýýðýý ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäºðòýé áîëñíîîð 1744,6 18 ÁÎÀÆß-íû ¿éë àæèëëàãààíû 2008, 2009, 2010, 2011 îíû òàéëàí

34


ìÿíãàí øèðõýã ìîä, ñººã òàðüæ, 7637 àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà, 190 ãàðóé ìÿíãàí èðãýí îðîëöñîí áàéíà. Á¿õ íèéòýýð ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäðèéí ¿åýð ýíý îíä 1.206.536 ìîä òàðüñàí ä¿íòýé áàéãàà áà ýíý àæèëä 7827 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, 253302 èðãýí îðîëöñîí áàéíà (Õ¿ñíýãò 2.3.1). Á¿õ àéìàã, íèéñëýëä “Îðîí íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû àæèëòíû çºâëºãººí” çîõèîí áàéãóóëæ, ò¿¿íä îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ¿íäñýí á¿ëãèéí òºëººëëèéã õàìðóóëàí “Àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëóóä ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàì” èëòãýëèéã àéìãèéí Çàñàã äàðãà íàð òàâüæ õýëýëö¿¿ëýâ. Çºâëºãººíººñ áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëûã îðîí íóòãèéíõàà ò¿âøèíä øèéäâýðëýõ àðãà çàìàà òîäîðõîéëæ, çºâëºãººíèé øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº ãàðãàí àæèëëàæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2.1.3. Á¿õ íèéòýýð ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäðèéí ¿ð ä¿í2009 îí 2010 îí 2011 îí

Òàðüñàí ìîä, ñººã, ìÿíãàí øèðõýã 1194,3 1754,0 1545,2Îðîëöñîí àæ àõóéí íýãæèéí òîî 3812 7689 4669Îðîëöñîí èðãýä, ìÿíãàí õ¿í 70 220 160Òàðüñàí òàëáàé, ãà 950 1600 1265,2

“Òîãòâîðòîé õºãæèë áà áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàë” ñýäýâò ¿íäýñíèé ÷óóëãà óóëçàëòûã 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 14–15 - íä Óëààíáààòàð õîòíîî çîõèîí áàéãóóëñàí íü Ìîíãîë óëñ Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé èëòãýëýý áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä îëîí íèéòèéí ñàíàëûã ñîíññîí ÷óõàë àðãà õýìæýý áîëîâ. ×óóëãà óóëçàëòûã “Òîãòâîðòîé õºãæèë áà óóë óóðõàé”, “Òîãòâîðòîé õºãæèë áà õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí”, “Òîãòâîðòîé õºãæèë áà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò” ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí ñàëáàðààð çîõèîí áàéãóóëàâ. Ìºí “Îðîí íóòàãò Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéäàë” ñýäýâò õýëýëö¿¿ëãèéã ÁÎÀÆß, Í¯ÁÕÕ–òýé õàìòðàí 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 16–ä çîõèîí áàéãóóëæ õºäºº îðîí íóòàãò òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäàë õàðèóöàæ áàéãàà òºðèéí àëáàí õààã÷èä, ñóäëàà÷èä, ÁÎÀÆß–íû ýðõýëñýí ò¿øìýäèéã îðîëöóóëñàí íü à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî. Ìîíãîë óëñàä òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã ¿íýëýõýä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàæ èðñýí áàéíà (Øèãòãýý 2.3.2).

Áàéãàëü îð÷íû àæèëòíû ýíýõ¿¿ óëñûí çºâëºãººíä îðîëöîãñäîä õàíäàæ Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæ èëãýýëò èð¿¿ëæ, Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Ñ.Áàòáîëä, ÓÈÕ-ûí Áàéãàëü îð÷èí, õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà Ï.Àëòàíãýðýë íàð îðîëöîí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ “Òîãòâîðòîé õºãæèë—Áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëóóä: Ñîðèëò, áîëîìæ, øèéäýë” èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëýâ. ¯íäýñíèé ÷óóëãà óóëçàëòàä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçðûí äàðãà óäèðäëàãà, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøíèé áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, èðãýíèé íèéãìèéí àéìàã, íèéñëýë, ñóì, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí 760 ãàðóé òºëººëºë îðîëöîæ áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü õºíäºæ, öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëîâ.

35


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

Øèгòгýý 2.3.2: Ìîíгîë уëñûí òîгòâîðòîé õөгæëèéí õөòөëáөðèéí õýðýгæèëòèéг õýëýëöñýí íü

Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîéãîîð ¿íýëæ çàíøæýý. Ðèî+10 óóëçàëòààñ õîéø àíõíû òîìîîõîí ¿íýëãýýã 2006 îíû 6–7 äóãààð ñàðä õèéæ ¿íýëãýýíèé òàéëàíã îëîí òàëûí îðîëöîîòîéãîîð ìºí îíû 7 äóãààð ñàðä Í¯Á–ûí Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû õºòºëáºðòýé õàìòðàí õýëýëöñýí áàéíà. Óã ¿íýëãýýíèé çºâëºãººíä õîò, õºäººãèéí ÒÁÁ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, ÿàìäûã òºëººëñºí 60 îð÷èì õ¿í îðîëöæýý. ̄ ¿íýýñ õîéø îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàñàí, Ðèî+20 àíõíû çºâëºëãººíèéã 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 16–ä “Òîãòâîðòîé õºãæèë áà áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàë” ñýäýâò ¿íäýñíèé ÷óóëãà óóëçàëòûí õ¿ðýýíä çîõèîí áàéãóóëàâ. Ýíýõ¿¿ óóëçàëòàä 18 àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí ò¿øìýä îðîëöëîî. Äàðààãèéí øàòíû óóëçàëòààð ºìíº íü àéìãóóäûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí çºâëºõººð àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéã îðîëöóóëàõ íü ç¿éòýé ãýñýí ñàíàëûí äàãóó 2 äóãààð ñàðûí 16–ä “2011 îíû “Õ¿íèé õºãæëèéí äýëõèéí èëòãýëèéã òàíèëöóóëàõ, ‘Ðèî+20’ - ä Ìîíãîë óëñûí îðóóëàõ õóâü íýìðèéã çºâëºëäºõ íü” õî¸ðäàõü çºâëºãººíèéã Óëààíáààòàð õîòíîî çîõèîí áàéãóóëàâ.

Çºâëºãººíèé õýëýëö¿¿ëãýýñ ¿çýõýä Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã àéìàãò áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí ò¿øìýä õàðèóöäàã áîëîâ÷ õýðýãæèëòèéí áèåëýëòèéã çàðèì àéìàãò (ªâºðõàíãàé, Óâñ çýðýã) ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, õºðºíãº îðóóëàëò õàðèóöñàí ò¿øìýë ãàðãàäàã àæýý. Èéíõ¿¿ ãàðñàí òàéëàíã àéìàã îðîí íóòàãò íýãòãýí õýëýëöäýãã¿é, áóñàä õýëòýñ, áàéãóóëëàãûí ñàíàë àâäàãã¿é, îëîí íèéòýýð õýëýëö¿¿ëäýãã¿é íèéòëýã äóòàãäàë áàéãààã òºëººëºã÷èä òýìäýãëýëýý. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã ºìíº íü õàðèóöàæ áàéñàí àëáàí õààã÷èä, àéìãèéí ºìíºõ óäèðäëàãàòàé õàðèëöàí õýëýëöäýã óëàìæëàë íýãýíò ¿ã¿é áîëæýý. Íºãºº òàëààð, àéìãóóäûí Íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû çºâëºë ìàðòàãäààä õýä õýäýí Çàñàã äàðãûí í¿¿ð ¿çýæ áàéãàà þì áàéíà.

Èéíõ¿¿ áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä õ¿í àìûí ¿íäñýí á¿ëãèéí îðîëöîî ºðãºæèæ áàéãàà ÷ èäýâõèòýé èðãýäèéí îðîëöîîã ¿ð ä¿íãýýð íü ¿íýëýõ, óðàìøóóëàõ, áàéãàëü îð÷èíä ó÷ðóóëæ áóé ñºðºã ¿éë àæèëëàãààòàé ýâëýð÷ áàéãàà èðãýäòýé õàðèóöëàãà òîîöîõ ýðõ ç¿éí îð÷èí, òºðèéí áîäëîãî ÷àìëàëòòàé õýâýýð áàéíà.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã 21 àéìàã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä îëîí ñóìûí òºâ òºâëºðñºí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä õîëáîãäîæ, ºíººäºð íèéò ñóìûí 90.0 ãàðóé õóâü íü íýãäñýí ÝÕÑ-ä õîëáîãäñîíîîñ ãàäíà õºäººãèéí ìàë÷èí ºðõèéí 70.0–90.0 õóâü íü íàð ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàæ áàéíà. ¯¿íä “100 ìÿíãàí íàðíû ãýð“ ¿íäýñíèé õºòºëáºð ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áîëíî.

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Ìîíãîë Óëñûí èõ õóðëààñ õîò ñóóðèí ãàçðûí õýòèéí òºëºâëºãººã îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé áîëîâñðóóëàõûã õóóëü÷èëàí çààñàí øèéäâýðèéã 2008 îíä ãàðãàæýý. Óã õóóëüä “Õîò òºëºâëºëòèéí ¿éë àæèëëàãààíä èðãýäèéí îðîëöîîòîé òºëºâëºëòèéí çàð÷ìûã òóñãàæ àæèëëàõ”19, “Õîò, òîñãîíû çàõèðàã÷ íü õîò òºëºâëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý èðãýä áîëîí õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí îíîâ÷òîé ñàíàëûã àâ÷ õîò òºëºâëºëòºä òóñãàõ”20, “Õîò áàéãóóëàëòûí àñóóäàë

19 Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëü, Óëààíáààòàð, 200820 Ìºí òýíä

36


ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, àéìàã, íèéñëýëèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðàë, Çàñàã äàðãà, õîòûí çàõèðàã÷èéí àæëûí àëáà íü ýíý õóóëèéí õ¿ðýýíä ãàðãàñàí àëèâàà øèéäâýðèéí òàëààð òóõàé á¿ð îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ”21 - ýýð òóñ òóñ òóñãàæýý.

Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð Äýëõèéí áàíê, õàíäèâëàã÷ îðîí, áàéãóóëëàãóóä, ýë÷èí ñàéäûí ÿàìä, äîòîîäûí áàíê ñàíõ¿¿ áîëîí õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí 2010 îíîîñ Óëààíáààòàð õîòûí õºãæëèéí àñóóäëûã õýëýëöýõ “Ò¿íø¿¿äèéí çºâëºëäºõ óóëçàëò”–ûã òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà íü îëîí òàëûí îðîëöîîã äýìæñýí àðãà õýìæýý áîëæ áàéíà. Øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä îëîí íèéòèéí äóó õîîëîéã õ¿ðãýõ, òýäíèéã ÷àäâàðæóóëàõ ÷èãëýëýýð òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë “Óëààíáààòàð õîòûí íèéòèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ” áîëîí “Òîãòâîðòîé àìæèðãàà”, “Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé õºãæ¿¿ëýõ òºñºë”–èéí õ¿ðýýíä îëîí íèéò îð÷èí íºõöëºº ñàéæðóóëàõ àñóóäëàà ººðñäºº øèéäâýðëýõ, îðîí íóòãèéí øèéäâýð ãàðãàã÷èäòàé õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéíà. “Ãýð õîðîîëëûã îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé õºãæ¿¿ëýõ òºñºë”-èéí õ¿ðýýíä Ýðäýíýò, Áàÿíõîíãîð, ×îéð õîòóóäàä îëîí íèéòèéã ÷àäâàðæóóëàõ ñóðãàëòàä íèéò 35 ìÿíãàí õ¿í õàìðàãäàæ, îðîí íóòãèéí øèéäâýð ãàðãàã÷äààñ “Îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé òºëºâëºëò” ¿å øàòòàé ñóðãàëòàíä 200 ãàðóé õ¿í õàìðàãäàæ, äýýðõ õîòóóäàä ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ 3 Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäñàí áàéíà.

ÇÒÁÕÁß-ààñ öàõèì õóóäàñ àæèëëóóëñíààð ñàëáàðûí õýìæýýíèé øèéäâýðèéã îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ, òýäíèé ¿íýëãýý, ñàíàëûã ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí. Ìºí äýä á¿òöèéí á¿õ ñàëáàðûí óäèðäàõ àæèëòíû çºâºëãººíèéã æèë á¿ð çîõèîí áàéãóóëàõûí çýðýãöýý õîò áàéãóóëàëò, áàðèëãûí ñàëáàðò ìýðãýæëèéí õîëáîîä áîëîí çºâëºë¿¿ä àæèëëóóëñíààð äýâøèëòýò òåõíèê òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, íîðì ñòàíäàðòûã øèíý÷ëýõ àæèë îëîí òàëûí îðîëöîîòîé õèéãäýæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. ÕÕÀÀÕ¯-í ñàëáàðûí õºãæëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ÕÀÀ-í ¿éëäâýðëýã÷èä, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, èðãýíèé áàéãóóëëûí òºëººëëèéã äîð äóðäñàí àðãà çàìààð îðîëöóóëäàã: 1. Ñàëáàðûí óäèðäàõ àæèëòíû çºâëºëãººíèéã æèë á¿ð, òîäîðõîé ñàëáàðûí

òºðºëæñºí çºâëºëãººíèéã øààðäëàãàòàé ¿åä çîõèîí áàéãóóëæ, ìýðãýæëèéí õîëáîîä, ýðäýì øèíæèëãýý, ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãóóä, îðîí íóòãèéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, èðãýíèé íèéãìèéí òºëººëëèéã îðîëöóóëàí ñàëáàðûí áîäëîãî, òóëãàìäñàí àñóóäëûã õýëýëöýæ ñàíàë ñîëèëöäîã, ãàðñàí ñàíàëûã ñàëáàðûí áîäëîãîä òóñãàäàã óëàìæëàë òîãòæýý. Íèéò 22 óäàà áîëñîí çºâëºãººíä 7300 îð÷èì õ¿í îðîëöñîí áàéíà.

2. ÌÀÀ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí öàã ¿åèéí àæëûí òàëààð îðîí íóòàãò

21 Ìºí òýíä

37


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

ìýðãýæëèéí áàã àæèëëóóëàí ìàë÷èä, òàðèàëàí÷èäòàé óóëçàæ, òàðèàëàëò, óðãàö õóðààëò, ºâëèéí áýëòãýë õàíãàõ çýðýã àñóóäëààð òýäíèé ñàíàëûã áîäëîãîäîî òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëäýã. Æèøýýëáýë, 2009 îíû 8-ð ñàðä Õîâä àéìàãò çîõèîí áàéãóóëñàí ÕÕÀÀÕ¯-èéí ÿàìíû íýã óäààãèéí ºäºðëºãò, ãàäààä, äîòîîäûí 600 ãàðóé çî÷èä, òºëººëºã÷èä 6 àéìãèéí 27 ñóìûí 271 àæ àõóéí íýãæ, áèçíåñ ýðõëýã÷èä, ìàë÷èä, òàðèàëàí÷èä îðîëöæýý. Ýíý ¿åýð çîõèîí áàéãóóëñàí ¿çýñãýëýíä äàâõàðäñàí òîîãîîð 15500 õ¿í îðîëöñîí áàéíà. Òàðèàëàí÷èä ¿çýñãýëýíãèéí ¿åýð ººðñäèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëäàã ó÷èð õºäººãèéí õºäºëìºð÷äèéí ÿäóóðàëòàé òýìöýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëäýã. Çºâõºí 2011 îíä “Òºðººñ ìàë÷äûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî”, “Ìîíãîë ìàë” õºòºëáºð, “Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëü”-èéí àñóóäëààð 21 àéìãèéí 84 ñóìàíä, 16000 ãàðóé ìàë÷äûí ñàíàëûã àâ÷ýý.

3. Æèë á¿ð “Öàãààí èäýý” (1-2-ð ñàðä), “Ìîíãîëä ¿éëäâýðëýâ” (3-ð ñàðä), “Æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í” (5-6-ð ñàðä), “¯ðæëèéí ìàëûí ¿çýñãýëýí” (6-ð ñàðä), “Íàìðûí íîãîîí ºäð¿¿ä” (9-ð ñàðä) çýðýã ¿çýñãýëýí õóäàëäààã Íèéñëýë õîòîä òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëàí, ¿éëäâýðëýã÷èä, õýðýãëýã÷äèéã óóëçóóëæ, çàõ çýýëèéí ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéã ñóäëàõ, øèëäýã á¿òýýãäýõ¿¿í øàëãàðóóëæ óðàìøóóëàõ àæèë çîõèîí áàéãóóëæ çàíøëàà.

2.4. Үéë àæèëëàгààíû ÷èгëýë

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí òóëãàìäñàí ãîë ãîë àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä æèë á¿ð òîäîðõîé çîðèëò äýâø¿¿ëýí õºòºëáºðò òóñãàãäñàí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã óëàìæëàëòàé áîëîîä áàéíà. Òóõàéëáàë, 2008 îíûã Áàéãàëü îð÷íû Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàà áýõæ¿¿ëýõ æèë, 2009 îíûã “Áàéãàëü õàìãààëàã÷äàà ÷àäàâõèæóóëàõ æèë”, 2010 îíûã “Îéí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ æèë”, 2011 îíûã “Óñíû ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ æèë”, 2012 îíûã “Àãààðûí áîõèðäîë, îð÷íû äîðîéòîëòîé òýìöýõ æèë” áîëãîí çàðëàæ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä èë¿¿ õ¿ðòýýìæòýé áîëãîñíîîð òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò, ¿ð ä¿í óëàì á¿ð òºãºëäºðøèæ áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí çàðèì ¿ð ä¿íã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí áàéäëààð àâ÷ ¿çüå.

À. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä çàðöóóëñàí õºðºíãº îðóóëàëò, óëñûí òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëò æèë èðýõ òóòàì ºñ÷, ¿ð ºãººæ íü óëàì ñàéæèð÷ áàéíà.

Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò 2008 îíä 1585 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ áàéñàí áîë 2011 îíä 24967,3 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ, èõ çàñâàðò 790,0 ñàÿ òºãðºã, òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõàä 6105,0 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëàâ. Öºëæèëòòýé òýìöýõ àðãà õýìæýýíä 2011 îíä 900,0 ñàÿ òºãðºã, îéæóóëàëò îéí

38


àðãà õýìæýýíä 4992.3 ñàÿ òºãðºã, “Íîãîîí õýðýì” ¿íäýñíèé õºòºëáºðò 16 àéìàãò 110,6 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëàâ. Áàéãàëèéí íººö, áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí õóâüñàë, ººð÷ëºëòèéí áàéäëûã ñóäëàí òîãòîîõ, ìýäýýëëèéã õóðèìòëóóëæ áîëîâñðóóëàõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ, òºñºë àðãà õýìæýýíä 1047,3 ñàÿ òºãðºã, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðò 600,0 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëñàí íü îéðûí 10 æèëä õèéãäýýã¿é èõ ñàíõ¿¿æèëò þì.

Ãýâ÷ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, áîõèðäîë, äîðîéòëûã áóóðóóëàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð õ¿ðýëöýõã¿é áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû äààòãàëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ, áàéãàëèéí ãýíýòèéí àþóë, õîõèðëûã àðèëãàõ, áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýõýä çàðöóóëàõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîãòîîõ, áàéãàëèéí íººö àøèãëàñíû òàòâàð, òºëáºðèéã á¿ñ íóòãààð ÿëãàâàðòàé òîãòîîæ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíã òýíöâýðæ¿¿ëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí àðãà, õºø¿¿ðãèéã àøèãëàõ òóõàé òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðò òóññàí ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéíà. ¯íäýñíèé òîîöîîíû òîãòîëöîîã ýêîëîãèéí áîëîí íèéãìèéí àñóóäëûã òóñãàõàä ÷èãë¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëæ áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí á¿ðòãýëèéí èæ á¿ðýí òîãòîëöîîã òîãòâîðòîé õºãæëèéí àëèâàà øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, áàéãàëèéí á¿õ òºðëèéí íººö áàÿëãèéí õîìñäëûí õýìæýýã õàðãàëçàí òîîöîõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ çýðýã òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí çààëòóóäûí áîäèò ¿ð ä¿í õàðàãäàõã¿é áàéíà.

Á. Áèîëîãèéí îíöëîõ òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ öîãö áîäëîãîòîé áîëæ, ¿íýëãýýã íýìýãä¿¿ëýõýä áîäèò ¿ð ä¿íä õ¿ðýâ.

Íýí õîâîð, õîâîð àìüòíû íººöèéí õîìñäëûã õÿçãààðëàí çîãñîîæ, áàéãàëèéí æàìààð õýâèéí ºñ÷ ¿ðæèõ íºõöëèéã íü õàíãàõ, çîðèóäààð ¿ðæ¿¿ëæ, öºì ñ¿ðãèéã õàìãààëàõ, òîî òîëãîé, òàðõàö íóòãèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ áîäëîãûã òîäîòãîæ, “Íýí õîâîð, õîâîð àìüòäûã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-èéã Çàñãèéí ãàçàð áàòàëæ, “Õîâîð àìüòàí àãíàõ, áàðèõ çºâøººðºë îëãîõ æóðàì”, “Àìüòàí, óðãàìàë òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä ç¿éëèéã ãàäààäààñ îðóóëàõ æóðàì”, “Àãíóóð çîõèîí áàéãóóëàëòûí æóðàì”, “Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð èäëýã øîíõîð àìüäààð íü áàðèõ, òýýâýðëýõ, àð÷ëàõ, ýêñïîðòîä ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíä ìºðäºõ æóðàì” çýðýã ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã øèíý÷ëýâ. Îëîí óëñûí áààâãàé ñóäëàëûí òºâ, ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí õàìòàðñàí ñóäàëãààã äýìæèæ, Øàðõóëñòàé, Áàðóóíòîîðîé çýðýã áàÿíá¿ðäýä àâòîìàò çóðãèéí àïïàðàò áàéðëóóëàí áîäüãàë á¿ðèéã ÿëãàõ, òîî òîëãîéã òîîëîõ, òýäãýýðèéí çàí òºðõ, ÿâñàí çàìíàë, áàéðøëûã òîãòîîæ, òóõàéí îð÷èíä õàìãààëàëòûã ñàéæðóóëàõ, èäýø òýæýýëèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâëàà.

Ìîíãîë Óëñûí Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàíãààñ22 ¿çýõýä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàëèóí áóãà, àðãàëü, áºõºí, öàãààí çýýð çýðýã àí àìüòàí ºññºí, òàõèéã óóãóóë íóòàãò íü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ ÷àäñàí, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã òàðõàö 22 Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí, 2004-2005 îí, 2006-2007 îí, 2008-2010 îí

39


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

íóòàãò íü õàìãààëàõ àæèë ¿ð ä¿íãýý ºãñºí, àëäàðò Òóæèéí íàðñûã á¿ðýí ñýðãýýí îéæóóëæ, óëñûí îéí ñàíä õ¿ëýýí àâñàí çýðýã íààøòàé ¿ð ä¿í ãàðñàí áàéíà.

Òàë õýýð, îé, óóëûí òóðóóòàí àí àìüòäûí áèîëîãèéí íººöèéí 2009-2010 îíû ñóäàëãààãààð óëñûí õýìæýýýíä 7,4 ìÿíãà ãàðóé òîëãîé õ¿äýð, 7,8 ìÿíãàí òîëãîé øèâýð õàíäãàé, 8 ìÿíãà îð÷èì òîëãîé ìîíãîë áºõºí, 17,9 ìÿíãàí òîëãîé àðãàëü, 24,4 ìÿíãàí òîëãîé ÿíãèð, 16,8 ìÿíãàí òîëãîé õàëèóí áóãà, 12 ìÿíãàí òîëãîé õàð ñ¿¿ëò, 38 ìÿíãàí òîëãîé çýðëýã ãàõàé, 32 ìÿíãàí òîëãîé áîð ãºðººñ, 5,7 ñàÿ ãàðóé òîëãîé öàãààí çýýð áàéãààã òîãòîîñîí áàéíà23. Òàõèéã ýõ áàéãàëüä íü ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ àæëûã 1992 îíîîñ ýõë¿¿ëñíèé ä¿íä Õóñòàéí íóðóó, Òàõèéí òàë, Õîìûí òàë çýðýã ãîâü õýýðèéí á¿ñèéí áàéðøèë íóòàã 2010 îíû áàéäëààð 400 ãàðóé òîëãîé òàõèéí ñ¿ðýãòýé áîëîîä áàéíà24. Õàâòãàé òýìýýíèé àìüäðàõ îð÷èíã õàìãààëàõ, òîî òîëãîéã ºñãºõ, çýðëýã ãåíèéã õàìãààëàõàä îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà.

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýæ õýðýãæ¿¿ëñýí “òàðâàãà àãíàõûã õîðèãëîõ”, “õóñ ìîäûã ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð áýëòãýõèéã õîðèãëîõ”, “öàãààí çýýðèéã ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àãíàõã¿é áàéõ” çýðýã àðãà õýìæýýíèé ýêîëîãèéí ¿ð øèì ãàð÷ ýõýëæ áàéãàà áîëîâ÷ îé ìîä, àí àìüòàí, àøèãò óðãàìëûã õóóëü áóñ, õóëãàéí àðãààð àøèãëàõ ¿éëäýë ¿ðãýëæëýí ãàðñààð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí íººö óëàì õîìñäñîîð áàéíà.

Â. Ìîíãîë îðíû îéí ¿íäýñíèé áîäëîãî, ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëîâ.

“Ìîíãîë îðíû îéí ¿íäýñíèé áîäëîãî”-ûã áîëîâñðóóëæ, Îéí ìåíåæìåíòèéí óëñûí åðºíõèé òºëºâëºãººã Çàñãèéí ãàçàð áàòëàâ. Çàã á¿õèé ñóìäàä, çàã áóòëàã óðãàìëûã ò¿ëøèíä õýðýãëýõèéã õîðèãëîâ. Óëñûí õýìæýýãýýð 2008 - 2011 îíä íèéò 37211,5 ãà òàëáàéä îéæóóëàëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí àæèë ã¿éöýòãýæ, 1000 ãàðóé ãà-ä îéí çóðâàñ áàéãóóëñàí áàéíà (Õ¿ñíýãò 2.4.1). Ìºí “Íîãîîí õýðýì” õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 2005 îíä 367 ãà, 2006 îíä 461 ãà, 2007 îíä 300 ãà, 2008 îíä 426 ãà, 2009 îíä 271,4 ãà, 2010 îíä 253 ãà, 2011 îíä 365 ãà òàëáàéä îéí çóðâàñ áàéãóóëæýý. Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä 2011 îíä 679825 õ¿íèéã ò¿ð áîëîí áàéíãûí àæëûí áàéðààð õàíãàâ.

Õ¿ñíýãò 2.4.1. Îéí íºõºí ñýðãýýëòÃ¿éöýòãýë / Îí 2008 2009 2010 2011

Îéæóóëñàí, íºõºí ñýðãýýñýí òàëáàé /ãà/ 9512 7606 9167 10926.5Îéí çóðâàñ áàéãóóëñàí òàëáàé /ãà/ 465 232,5 253 256

Îéæóóëàëò, íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëòèéã àæëûí ÷àíàðòàé íü óÿëäóóëàõ çîðèëãîîð “Òàðèìàë îéã óëñûí îéí ñàíä õóäàëäàí àâàõ æóðàì” 23 Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí, 2008-2010 îí, 41 äýõ òàë.24 Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû 2010 îíû òàéëàí25 Îéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû 2010 îí, 2011 îíû òàéëàí

40


áàòàëæýý. Ýíý æóðìûí äàãóó ººðèéíõºº õºðºíãººð òàðüæ 3 æèëýýñ äýýø õóãàöààíä óðãóóëñàí 194,3 ãà (2008 îíä 56 ãà, 2009 îíä 77 ãà, 2010 îíä 61.3 ãà) òàðèìàë îéã èðãýäýýñ õóäàëäàæ àâ÷ îéí ñàíä á¿ðòãýýä áàéíà. Õýíòèé àéìàã áóñàäòàé òóðøëàãàà õóâààëöàõ ò¿âøèíä òºñºë õýðýãæ¿¿ëæýý (Øèãòãýý 2.4.1).

Øèгòгýý 2.4.1 Õýíòèé àéìгèéí îéí íөõөðëөëèéí òуðøëàгà

Õýíòèé àéìàãò ñóì äóíäûí îéí àíãè áàéãóóëàãäàæ, Äàäàë, Íîðèâëîí, Áèí äýð, Áàÿí-Àäðàãà ñóìäûí íº õº ð ëº ë¿¿ äýä ìýð ãý æèë àðãà ç¿éí çºâ ëº ãºº ºãºõ, ìåíåæ ìåí òèéí òºëºâ ëºãºº áî ëîâñ ðóóëàõàä íü òóñàëäàã áîëñîí áàéíà.

Áèíäýð ñóìûí îéí íºõºð ëº ë¿¿äèéí õîë áîî íºõºðëºë¿¿äèéíõýý ¿éë àæèëëàãààã èäýâõèæ¿¿ëýõ çîðèë ãîîð õàìãèéí èõ îéæóóëàëò õèéñýí; áóëàã øàíä áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëñàí; õàìãèéí èõ àøèã îðëîãîòîé àæèë ëàñàí; öýâýð îé õºòºë áºðèéí õ¿ðýýíä õàìãèéí ñàéí àæèë ëà ñàí; õîðòîí øàâæ, ãàë ò¿éìðýýñ îéãîî õàìãààëñàí íºõºðëºëèéã øàë ãà ðóóëæ õýâøæýý. Ìºí íºõºðëºë äóíäûí ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé õîðøîî áàé-ãóó ëàõ, áóñàä àéìãèéí íºõºð ëºë¿¿äòýé òóðøëàãà ñîëèëöîõ çýðýã îëîí àæëûã õèéæ áàéíà. Òºñëèéí òåõíèêèéí àõëàõ çºâëºõ Äîìèíèê Ðååá òºñëèéí ¿ð ä¿íãèéí òàëààð ÿðèõäàà “Òºñëèéã ýõë¿¿ëýõ ¿åä îéí ìåíåæìåíò ÿâóóëàõ ÷àäàâõè Çàñãèéí ãàçàðò áàéãààã¿é. Ãàäààä îðíû òóðøëàãààñ õàðàõàä 30 æèëèéí äàðàà ë ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áàéäàã. Ãýòýë ãóðâàí æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñàä ýíý òºñºë ìàø ñàéí õýðýãæëýý”. õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà.

Í¯Á-ûí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí õàìòûí îðîëöîîòîé îéí ìåíåæìåíòèéã õºãæ¿¿ëýõ òºñëèéí õ¿ðýýíä Õýíòèé àéìãèéí õýìæýýãýýð 2011 îíû áàéäëààð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã 124 íºõºðëºë áèé áîëæýý. Ýíý òºñëººñ ãàäíà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ áàéãàà Áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òºñºë Îíîí ãîëûí ñàâ äàãóóõ çóðãààí ñóìàíä õýðýãæèæ áàéíà. Ýäãýýð òºñë¿¿ä õîîðîíäîî íÿãò óÿëäààòàé àæèëëàäàã.

Ýäãýýð òºñë¿¿ä ºìíº íü ìîäîî ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, õàìãààëàõ òóõàé ë ÿðüäàã áàéñàí áîë îäîî îëîí óëñàä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà øèíý ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëýõ, òóðøèõ àñóóäëûã ãîëëîäîã áîëæýý. Àðä èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, àæèë îðëîãîòîé áîëãîõ, îéãîîñ õ¿ðòýõ àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð îéãîî õàìãààëàõ çàìûã ñîíãîæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, îðîí íóòãèéí èðãýä, ìàë÷èä ººðñäºº îéãîî õàìãààëæ, ýçýìøèæ, àøèã õ¿ðòýõ áîëîìæòîé ãýäãèéã ýíý òºñëèéí ¿ð ä¿í õàðóóëñàí. Ýíý áîë áèäíèé ¿ð õ¿¿õäèéí èðýýä¿é, ìàíàé ãýð á¿ëèéí ºì÷ áîëîõ þì áàéíà ãýäýã îéëãîëò, õàíäëàãûã áèé áîëãîæ ÷àäëàà.

Èéì îëîëò áàéãàà ÷ îéä í¿¿ðëýæ áóé àþóë äîðâèòîé áóóðàõã¿é áàéíà. Îéí íººöèéí õîìñäîë, äîðîéòîë àíõààðàë òàòàõóéö õýìæýýíä õ¿ð÷ýý. Òóõàéëáàë, ò¿éìýðò ºðòñºí îéí òàëáàé 1 395 661 ãà, õîðòîíä íýðâýãäñýí îéí òàëáàé 950 000 ãà áîëîîä áàéíà.

Ã. Óñíû óðò õóãàöààíû áîäëîãîòîé áîëîâ

Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûí õ¿ðýýíä õýðýãæèõ 18 çîðèëò á¿õèé “Óñ” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã áàòëàí ãàðãàâ. Ãîë ìºðíèé óðñàöàä òîõèðóóëãà õèéõ, ãàäàðãûí óñíû õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, àøèãëàõàä ÷èãëýñýí “Òóóë óñàí ñàí öîãöîëáîð”, “Îðõîí-ãîâü”, “Òàéøèð-Àëòàé”, “Òóóë-Ñýëáèéí

41


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

õºãæèë” òºñëèéã ýõë¿¿ëæýý. “Óñ” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 2009-2021 îí õ¿ðòýë òîìîîõîí ãîëûí ñàâ ãàçðûã ò¿øèãëýí íèéñëýë, 20 àéìãèéí 88 ñóìàíä ãàçðûí äîîðõ óñíû õÿíàëò-øèíæèëãýý, ìîíèòîðèíãèéí ñ¿ëæýý áàéãóóëàõ àæëûã ýõëýâ. Óñíû òîîëëîãûí ä¿íãýýð 2011 îíû áàéäëààð 6646 ãîë, ãîðõè, 3613 íóóð, òîéðîì, 10557 áóëàã, 265 ðàøààí òîîëîãäñîí áàéíà26. Îéí ñàí á¿õèé ãàçðûí õèëèéí çààãèéí ñîëáèöëûã 19 àéìãèéí 212 ñóì, Óëààíáààòàð õîòûí 6 ä¿¿ðãèéí 36036 õýñýã îéí òàëáàéä 2049306 öýãýýð òîãòîîâ. Ìºí 21 àéìãèéí 314 ñóìûí 89049,49 êâ.êì óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí ýíãèéí õàìãààëàëòûí á¿ñ òîãòîîí, õèëèéí çààãèéã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàæ, òóõàéí á¿ñýä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààã õîðèãëîâ. Ìºí ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí ýíãèéí õàìãààëàëòûí á¿ñòýé äàâõàöñàí 236 ëèöåíçèéã 2011 îíû 6 äóãààð ñàðààñ öóöëàõ øèéäâýðèéã Çàñãèéí ãàçàð ãàðãàâ.

Óñíû íººö, ºñºí íýìýãäýõ ¿éëäâýðëýë áîëîí õ¿í àìûí õýðýãöýýã õàíãàõ àñóóäàë Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä òîìîîõîí ñîðèëòûã áèé áîëãîæ áàéíà. Çºâõºí 2011 îíä ÿâóóëñàí óñíû òîîëëîãûí ä¿íãýýñ ¿çýõýä øèðãýñýí ãîë ãîðõè 551, íóóð, òîéðîì 483, áóëàã, øàíä 1587 áàéãààãèéí èõýíõ íü îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýä á¿ðòãýãäæýý. Ýíý íü õóóðàéøèëòûí õ¿ðýý óëàì á¿ð õîéø òýëæ, öºëæèëòºä ºðòºõ ìàãàäëàëòàé á¿ñ íóòãèéí òàëáàéã óëàì íýìýãä¿¿ëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Ä. Íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 16 õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàâ.

Ìîíãîë Óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 16,4% áóþó 26 ñàÿ ãà òàëáàéã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðóóëàâ. Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð íóòãèéí õýìæýý 2011 îíä 1990 îíûõîîñ 4,6 äàõèí ºññºí áàéíà (Õ¿ñíýãò 2.4.2.).

Õ¿ñíýãò 2.4.2. Òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð íóòãèéí ýçëýõ õýìæýý1990 2000 2005 2011 2015

ÒÕÃÍ, õóâü 3,6 13,1 13,3 16,4 30

Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºæ, ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õîìñäîëîîñ ñýðãèéëýõ îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðñºí àðãà þì. 2002 îíä Éîõàííåñáóðãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÷óóëãà óóëçàëòààð äýëõèé íèéòýýðýý õ¿ëýýí çºâøººðñºí “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñ íü áàéãàëü îð÷èí áàéõ” ¿çýë áàðèìòëàë, 2008 îíû 2 äóãààð ñàðä õóðàëäñàí Äýëõèéí äàðõàí ãàçðûí III Êîíãðåññîîð Øèì ìàíäëûí äàðõàí ãàçðûí Ìàäðèäûí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ò¿¿íèé ÒÕÃÍ-èéí ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëñîí øèì ìàíäëûí äàðõàí ãàçðûã îðîí íóòãèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí òîãòâîðòîé

26 Óñíû ãàçàð, Óñíû òîîëëîãûí ä¿í, Óëààíáààòàð, 2011 îí

42


õºãæëèéã õàíãàõ ïðàêòèê àæëûí ñóðãàëò, ñóäàëãàà, ñóðòàë÷èëãààíû òàëáàð áîëãîõ íü ç¿éòýé ãýñýí çºâëºìæ, 2010 îíä ßïîíû Íàãîÿ õîòîä áîëñîí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ êîíâåíöèéí Òàëóóäûí 10 äóãààð áàãà õóðëààð áàòàëñàí “Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí 2011-2020 îíû Ñòðàòåãèéí òºëºâëºãºº”–íä çààñàí “2020 îí ãýõýä õóóðàé ãàçðûí 17 õóâü, äàëàé òýíãèñ áîëîí ýðýã õàâèéí ãàçàð íóòãóóäûí 10 õóâü, ÿëàíãóÿà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë áîëîí ýêîñèñòåìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãàçàð íóòãóóäûã õàìãààëñàí áàéõ” çîðèëòóóä íü Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûí õ¿ðýýã òîäîðõîéëæ áàéíà.

Å. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõ òºð, çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîâ.

ÓÈÕ “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð” - èéã, Çàñãèéí ãàçàð óã õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã òóñ òóñ áàòëàâ. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò (ÓÀª)–èéí àñóóäëààð áàðèìòëàõ ýäãýýð áîäëîãî, ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ÓÀª–èéí òààã¿é íºëººëºë, ýðñäëèéã áóóðóóëàõ, äàñàí çîõèöîõ, õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð îëîí óëñûí ñàíõ¿¿æèëò, áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýð 5 òîìîîõîí òºñºë ýõë¿¿ëëýý. Ýäãýýðýýñ îëîí óëñûí äàñàí çîõèöîõ ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ áóé ÓÀª-ä äàñàí çîõèöîõ òºñºë íü õàìãèéí àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñ Àçèéí îðíóóäààñ øàëãàðàí Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ãàçàðòàé õàìòðàí 2011-2017 îíä óã òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëñîí áèëýý.

Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ò¿¿íèé õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áèîôèçèêèéí á¿ðäýë õýñýã áîëîõ ýêîñèñòåìèéí òîãòîëöîî áà ãàçðûí á¿ðõýâ÷, ìºíõ öýâäýã, ìºñòºëò, öàñàí á¿ðõ¿¿ë, óñíû íººö, öàã àãààðûí àþóëòàé áîëîí ãàìøèãò ¿çýãäýë, áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí çýðýã ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò íºëººëºõ íºëººëëèéã Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð, Í¯Á-ûí Îð÷íû õºòºëáºðèéí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëëàà. Ìºí ìàíàé îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààð 1992 îíîîñ õîéø õèéñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã íýãòãýæ “Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íýëãýýíèé òàéëàí èëòãýë-2009” àíãëè, ìîíãîë õýë äýýð ãàðãàâ. Ýêîëîãèéí ýìçýã òîãòîöòîé Ìîíãîë îðíû õóâüä äàÿí äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õàìãèéí òîì ñîðèëò áîëæ áàéíà. Ìîíãîë îðîíä äýëõèéí äóëààðëûí ¿éë ÿâö õàðüöàíã¿é ýð÷òýé ÿâàãäàæ áàéíà. Æèëèéí äóíäàæ àãààðûí õýì ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëä îëîí æèëèéí äóíäàæààñ 0,8-1,80 Ñ–ýýð äóëààí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 3 æèëä îçîí çàäëàã÷ áîäèñûí èìïîðòûã 9,6 äàõèí áóóðóóëæ 2.2 òí-ä õ¿ðãýëýý.

Æèëä îðîõ õóð òóíäàñíû õýìæýý îëîí æèëèéí äóíäæààñ áàãàñ÷ áàéíà. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ óëáààòàé áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàìæ, õýìæýý íýìýãäñýí áàéíà. 1996-1999 îíä ãàäàðãûí óñíû 17,2 - 30,2 õóâü øèðãýæ, ãàí ãà÷èãò íýðâýãäýæ áàéñàí ñóðãàìæèéã õàðãàëçàí, õàðüöàíãóé èõ õóð òóíäàñòàé, àõèó óñòàé æèë¿¿äýä ãîë ìºðíèé óðñöàä òîõèðóóëãà õèéõ, óñíû õóðèìòëàë áèé áîëãîí àøèãëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Óñíû ¿íýëýìæèéã

43


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

íýìýãä¿¿ëýõ, ¿éëäâýðëýëèéí óñûã ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ ýðãýëòèéí áèò¿¿ ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõ, îðîí íóòàãò óñ õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ñýëáýõ, õîìñäîë, áîõèðäîëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü ÷óõàë áîëîîä áàéíà.

Æ. Õºðñ õàìãààëàõ, öºëæèëòººñ ñýðãèéëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýâ.

Öºëæèëòòýé òýìöýõ, öºëæèëòèéã ñààðóóëàõàä øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, òåõíîëîãèéí äýâøëèéã àøèãëàõ ÷èãëýëýýð áîäëîãûí çîðèëòûã òîäîðõîéëæ “Öºëæèëòèé ñààðóóëàõ” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ìîíãîëä àíõ óäàà Öºëæèëòèéí ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààíû òºâèéã Áóëãàí àéìãèéí íóòàã Ýëñýí òàñàðõàéä áàéãóóëëàà.

Öºëæèëò ãàçðûí äîðîéòëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð ãîâü öºëèéí á¿ñ íóòàãò íóòãèéí óíàãàí óðãàìàë, çàãèéã ñýðãýýí óðãóóëàõ àæëûã ýõë¿¿ëýõ, óñíû óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí, îéí ñàí á¿õèé ãàçàð, ýâäýð÷ íºõºí ñýðãýýëã¿é îðõèãäñîí ãàçàðò òåõíèêèéí áîëîí áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéõ, óóë óóðõàéí õàéãóóë, àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷äèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çýðýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýâ.

Çóðàã 2.4.1. Ìîíãîë óëñûí öºëæèëòèéí çóðàã27

Ñ¿¿ëèéí 16 æèëä öºëæèëò õ¿÷òýé èëýðñýí íóòãèéí òàëáàé 11 äàõèí, ìàø õ¿÷òýé èëýðñýí íóòãèéí òàëáàé 7 äàõèí íýìýãäýæ, öºëæèëò èëýðñýí òàëáàéí õýìæýý íèéò íóòãèéí 78.228 õóâüä õ¿ðñýí òóõàé øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóä ìýäýýëæ áàéíà (Çóðàã 2.4.1). Öºëæèëòèéí ýñðýã òóóøòàé àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë 2050 îí ãýõýä Òóóë ãîëä òóëæ èðíý ãýäãèéã Ìîíãîë óëñûí 21 çóóíû

27 Mongolia: Assessment report on Climate Change 2009, Ulaanbaatar, 2009, p. 6428 Biological resources of Mongolia /National Report/ -Ulaanbaatar. 1998, pp. 17, Mandakh N. Dash D. Khaulenbek A.

Present Status of Desertifi cation in Mongolia- Geoecological Issues in Mongolia, Edited by J. Tsogtbaatar, UB., 2007, pp. 63-73.

44


òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð áîëãîîìæëóóëñàí áàéäàã29 áîëîâ÷ öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ àæëûã èõýýõýí öàëãàðäóóëæ áàéíà.

Ç. Àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ “Öýâýð àãààðûí ñàí” áàéãóóëàâ.

Àãààð ìàíäëûã õàìãààëàõ òóñãàé ñàíã Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ òóñàä íü áàéãóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæýý. ÓÈÕ “Àãààðûí òóõàé” õóóëèéã 2010 îíä áàòàëñíààð àãààðûí áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäýæ, “Öýâýð àãààðûí ñàí” - ã 2011 îíû 1 ñàðûí 1-íýýñ á¿ðä¿¿ëæ ýõëýâ. Óëààíáààòàð õîòûí õýìæýýíä “Àãààðûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ á¿ñ”-èéã ò¿¿õèé í¿¿ðñ õÿçãààðëàõ ¿íäñýí á¿ñ, äýä á¿ñ, á¿ðýí øàòàëòòàé çóóõ íýâòð¿¿ëýõ á¿ñ ãýñýí 3 á¿ñ áàéõààð òîãòîîæ, á¿ñ òóñ á¿ðò ÿëãàâàðòàé àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, 2011-2012 îíû õ¿éòíèé óëèðàëä Óëààíáààòàð õîòûí 11 ìÿíãàí ºðõèéã áîëîâñðóóëñàí ò¿ëøýýð, 70-80 ìÿíãàí ºðõèéã ò¿ëøíèé õýìíýëòòýé, óòàà áàãàòàé, ñàéæðóóëñàí çóóõààð õàíãàõ, õîòûí íîãîîí áàéãóóëàìæèéã 1,7 ìÿíãàí ãåêòàðààð íýìýãä¿¿ëýõ, Òóóë, Ñýëáý,Óëèàñòàé, äóíä ãîëûí äàãóó íîãîîí á¿ñ áàéãóóëæ, õîòûí òºâèéí æèæèã öýöýðëýã¿¿äèéã 2.3 ìÿíãàí ãåêòàðààð ºðãºæ¿¿ëýí ñàéæðóóëàõ, ãýð õîðîîëëûí 30 ìÿíãààñ äîîøã¿é ºðõºä õèéí ò¿ëøíèé õýðýãëýýã íýâòð¿¿ëýõ, àâòîòýýâðèéí õýðýãñëýýñ ¿¿äýëòýé áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, áàãà äóíä ÷àäëûí 60-ààñ äîîøã¿é óóðûí çóóõàíä òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéõ, èðãýäýä àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð ìýäëýã îëãîõ, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àðãà õýìæýýã àâàõààð òºëºâëººä áàéíà.

Ìºí îð÷íû áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, áîõèðäóóëàã÷ íü òºëáºð òºëºõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã òîäîðõîé áîëãîõ, öýâýð ¿éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 2009-2011 îíä îëîí óëñûí æèøèãò íèéöñýí 15 ñòàíäàðòûã øèíýýð, 6 ñòàíäàðòûã øèíý÷ëýí áàòàëæ, ìºðä¿¿ëæýý. Àâòî òýýâðèéí õýðýãñëýýñ ¿¿äýëòýé áîõèðäëûã áóóðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-ýýñ íèéòèéí òýýâðèéí òîì îâðûí àâòîáóñûã øèíãýð¿¿ëñýí õèé, äèçåëü ò¿ëøíèé õîñîëñîí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ, 1500 áàãà, äóíä îâðûí àâòî ìàøèíûã ôèëòåðæ¿¿ëýõ, øèíýýð Äóîáóñ ìàðêèéí òðîëëåéáóñ óãñðàõ, ãýð õîðîîëûí ¿íñ òýýâýðëýõ òóñãàé çîðèóëàëòûí àâòîìàøèí íèéë¿¿ëýõ çýðýã àæëûã çîõèîí áàéãóóëëàà.

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì 2012 îíûã “Àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, îð÷íû äîðîéòîëòîé òýìöýõ æèë” áîëãîí çàðëàæ, Õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýõ, Óñ áîõèðäóóëñíû òºëáºðèéí õóóëüòàé áîëîõ, óñ, õºðñèéã áîõèðäóóëàõ ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí ãýð õîðîîëëûí í¿õýí æîðëîíã ººð÷ëºõ, öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ çýðýã îëîí àñóóäëûã òºëºâëºæ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû õóâüä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé àþóëòàé ¿çýãäýë, ãàìøèãò ¿çýãäýë 2000 îíîîñ ºìíº æèëä äóíäæààð 20 îð÷èì àæèãëàãäàæ áàéñàí áîë 2000 îíîîñ õîéø ýíý òîî 2 äàõèí íýìýãäæýý. Íèéñëýëèéí àãààðûí áîõèðäîë ãàìøãèéí õýìæýýíä õ¿ð÷, ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí àõóéí õîã õàÿãäàë àãààð, óñ õºðñ áîõèðäóóëàí, õ¿íèé ýð¿¿ë îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã íîöòîé ãàæóóäóóëæ áàéíà. Áîõèð óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí õàíãàìæ, õ¿ðýëöýýã

29 Mongolian action programme for the 21st century, Ulaanbaatar, 1999, p.269.

45


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

ºðãºæ¿¿ëýõ, õèìèéí õîðò áîäèñûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ, õîã õàÿãäëûã äàõèí áîëîâñðóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí óñûã ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ òàëààð ñàíàà÷ëàí õèéñýí òîäîðõîé áîäèò àæèë áàéõã¿é áàéíà.

È. Òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëãîâ.

Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàð áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè äýâø¿¿ëñýí. Èéìýýñ Çàñãèéí ãàçàð àÿëàë, æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí õºãæèëä èë¿¿ èõ àíõààð÷ áàéíà. Ýíý ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõàä òºðººñ èðãýäèéíõýý áèçíåñ ýðõëýõ, õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ òààòàé îð÷èí íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ, ÿäóóðàë àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõàä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàð ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Èíãýñíýýð áàéãàëü, ýêîëîãèä ýýëòýé íîãîîí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ, òýðã¿¿ëýõ ñàëáàð áîëãîõ ó÷èðòàé þì. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ, õºðºíãº îðóóëàëòûí òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, òîìîîõîí öîãöîëáîðûã áàðüæ áàéãóóëàõ, ìàðêåòèíãèéí îíîâ÷òîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýã àðãà õýìæýýã òóñãàñàí “Àÿëàë æóóë÷ëàë” íýðòýé ¿íäýñíèé øèíý õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ áýëòãýë àæëûã ýð÷èìòýé õèéæ áàéíà. “13-ð çóóíû Õàðõîðèí” öîãöîëáîðûã áàéãóóëíà. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëàãûã îëîí óëñûí æèøèãò îéðòóóëàõ çîðèëãîîð Àìðàëò àÿëàë æóóë÷ëàëûí öîãöîëáîðûí ñòàíäàðòûã áàòëàâ. “Óëñûí ÷àíàðòàé òîìîîõîí àâòî çàìûí äàãóó ò¿ð àìðàõ öýã”-èéã 180-200 êì òóòàìä áàéõààð òîãòîîëëîî. Ìîíãîë óëñ Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãà (ÄÀÆÁ)–ûí á¿ðýí ýðõò ãèø¿¿í áîëæ, ÄÀÆÁ-ûí Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí “ßäóóðëûã áóóðóóëàõ õàðèóöëàãàòàé àÿëàë æóóë÷ëàë” ñàíãèéí òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿íýýð Àçèéã òºëººëºí ñîíãîãäîâ.

Ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëèéí áàéäëààð æóóë÷äûí òîî 11.0 õóâèàð, àÿëàë æóóë÷ëàëààñ îðñîí îðëîãî 32.5 õóâèàð òóñ òóñ ºñºâ (Õ¿ñíýãò 2.4.3). Ìîíãîë Óëñ çºâõºí 2011 îíä 460.0 îð÷èì ìÿíãàí æóóë÷èí õ¿ëýýí àâ÷, àÿëàë æóóë÷ëàë äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 4.0 îð÷èì õóâèéã ýçëýõ áîëîâ. Ýíý ñàëáàðò 25.0 ìÿíãà îð÷èì àæëûí áàéð áèé áîëîâ.

Õ¿ñíýãò 2.4.3. Àÿëàë, æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí õºãæèë (2009–2011 îí)2009 îí 2010 îí 2011

îíªñºëò, 2011\2009

õóâüÍèéò çîð÷èã÷ ãàäààäûí èðãýí, ìÿí. õ¿í 464.8 557.4 627,0 134,9

¯¿íýýñ: Æóóë÷èí, ìÿí. õ¿í 411.6 456.3 457.5 111,1Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí îðëîãî, ñàÿ

àì.äîëëàð213,3 222,4 282,7 132,5

Ýõ ¿¿ñâýð: ÁÎÀÆß-íû Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçðûí òàéëàí, 2011 îí

46


Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. ªñºí íýìýãäýæ áàéãàà öàõèëãààí, äóëààíû õýðýãëýýã íàéäâàðòàé õàíãàõààñ ãàäíà í¿¿ðñèéã ºíäºð àøèãòàé øàòààõ, õîðò õèéã áàãàñãàõ çîðèëãîîð í¿¿ðñýýð àæèëëàäàã Äàðõàí, Ýðäýíýò, ×îéáàëñàíãèéí Äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö (ÄÖÑ)–ûí òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷ëýýä áàéíà (Õ¿ñíýãò 2.4.4). Íèéñëýëèéí àãààðûí áîõèðäëûã áàãàñãàõ, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ æèëä 210000 òîíí õàãàñ êîêñîí øàõìàë ò¿ëø ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé öîãöîëáîð áàéãóóëàõ àæëûã ýõë¿¿ëýýä áàéíà. Öààøäàà í¿¿ðñèéã ã¿íçãèé áîëîâñðóóëàõ çàìààð îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººã íü áóóðóóëàõ òàëààð ýð÷èìòýé àæèëëàõ øààðäëàãàòàé þì.

Õ¿ñíýãò 2.4.4. Øèíý÷ëýëò õèéñýí ÄÖÑ-óóäûí ñóäàëãàà¯ç¿¿ëýëò Õýìæèõ

íýãæÄÖÑ-2 ÄÖÑ-3 ÄÖÑ-4 Äàðõàí Ýðäýíýò Äîðíîä

2000 2010 2000 2010 2000 2010 2000 2010 2000 2010 2000 2010ÆÒÕÇ ÖÝÕ ã/êÂò.öàã 574.3 588.4 484.1 357.3 388.9 314.2 451.9 438.0 340.8 328.7 837.2 706.3

ÄÝÕ êã/Ã.êàë 184.8 193.5 196.9 177.8 184.1 175.2 168.8 197.5 180.1 180.6 226.7 196.9Äîòîîä

õýðýãöýýíèé ÖÝÕ% 19.56 16.07 27.8 20.76 20.11 13.84 19.06 19.18 25.38 58 32.5 19.72

Ñóóðèëàãäñàí õ¿÷èí ÷àäàë

àøèãëàëò

%50 72 44 56 40 60 48 61 44 104.8 16 55

Öàõèëãààí ñòàíöààñ ò¿ãýýñýí

ÖÝÕ Ñàÿ êÂò.öàã 75.8 104.8 382.1 532.5 1525.6 2533.5 161.8 206.9 82.6 104.8 35.5 87

ÄÝÕ Ìÿí.Ãêàë 144.4 163.1 1240 1801.5 2523.1 3106.5 497.9 453.0 478.9 494.1 149.4 187.1

* ÝÕÇÃ-ûí “Ýð÷èì õ¿÷íèé ñòàòèñòèê ¿ç¿¿ëýëò 2010” -ûã àøèãëàí òîîöîâ.

Õ¿ñíýãò 2.4.4–ººñ ¿çýõýä òåõíèê, òåõíîëîãèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò õèéãäýýã¿é ÄÖÑ-2–îîñ áóñàä ÄÖÑ-ûí öàõèëãààí áîëîí äóëààíû ÆÒÕÇ 10.0–20.0 õóâèàð áóóð÷ýý. ªºðººð õýëáýë, ìàíàé ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäñýí ¿éëäâýðëýã÷èéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã äýýøèëñýí òºäèéã¿é áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëºë íü ÷ áàãàññàí áàéíà.

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé ñòðàòåãèéí çîðèëòóóäûã çàì, òýýâýð áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò îðîí ñóóö, íèéòèéí àæ àõóéí ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéäëûã Õ¿ñíýãò 2.4.5–ä õàðóóëàâ.

Çàì òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, íèéòèéí àæ àõóéí ñàëáàðûí ò¿âøèíä 2006 îíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé ñòðàòåãèéí íèéò 59 çîðèëòûí 14 àðãà õýìæýý õýðýãæèæ áàéñàí áîë 2012 îíû áàéäëààð íèéò 80 àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íýýñ 40 àðãà õýìæýý 2008-2012 îíû Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºðò, 23 àðãà õýìæýý Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä òóëãóóðëàñàí ¿íäýñíèé öîãö áîäëîãîä, 17 àðãà õýìæýý 2011 îíä Ìîíãîë Óëñûã õºãæ¿¿ëýõ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ÷èãëýëä òóñ òóñ òóñãàãäàí õýðýãæèæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, õ¿íèé àìüäðàëûí ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ õóóëü ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã ýðñ áóóðóóëàõ, õ¿í àìûí

47


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

Õ¿ñíýãò 2.4.5. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñòðàòåãèéí çîðèëòûí õýðýãæèëòÍèéãìèéí

õºãæèëÁàéãàëü îð÷èí

Ýäèéí çàñàã

Õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë Íèéò

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé ñòðàòåãèéí çîðèëòûí òîî 17 13 15 14 592006 îíû áàéäëààð ÒÕ-èéí ñòðàòåãèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí ¿ç¿¿ëýëò.

9 3 - 1 13

2012 îíû áàéäëààð òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà çîðèëò: 23 9 39 9 80

¯¿í

ýýñ:

Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºð, /2008-2012 îí/ 10 5 20 5 40

Ìîíãîë Óëñûí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä òóëãóóðëàñàí ¿íäýñíèé öîãö áîäëîãûí çîðèëòóóä

6 2 13 2 23

Ìîíãîë Óëñûã õºãæ¿¿ëýõ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ÷èãëýë /2011 îí/

7 2 6 2 17

íóòàãøèë ñóóðüøëûí çîõèñòîé õýâ çàãâàðûã á¿ðä¿¿ëýõ, õîò ñóóðèí ãàçðûí îð÷èí, íºõöëèéã ñàéæðóóëæ àãààð, õºðñ, óñíû áîõèðäëûã àðèëãàõ, õ¿í àìûã øààðäëàãà õàíãàñàí óñààð õàíãàõ, àðèóí öýâðèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð îíöãîé àíõààð÷ äàðààõü õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà (Õ¿ñíýãò 2.4.6).

Õ¿ñíýãò 2.4.6. Çàì òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ã¿éöýòãýë íü 2011 ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð)

¹ Õºòºëáºðèéí íýð Õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöàà ã¿éöýòãýë (õóâèàð)1 “Òðàíçèò Ìîíãîë” ¿íäýñíèé õºòºëáºð I ¿å øàò. 2008-2010 35.0 2 “Èðãýíèé íèñýõèéí àþóëã¿é áàéäëûí

¿íäýñíèé õºòºëáºð”Õóãàöààã¿é 88.9

3 “Ãàçàð õºäëºëòèéí ãàìøãèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”

I ¿å øàò: 2009-2014 II ¿å øàò 2015-2020

60.0

4 “Óñ” ¿íäýñíèé õºòºëáºðò “Àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéã ñàéæðóóëàõ, Õ¿í àìûã ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãàä íèéöñýí óíäíû óñààð õàíãàõ, õºòºëáºð¿¿äèéã íýãòãýñýí áîëíî.

I ¿å øàò: 2010-2015 II ¿å øàò: 2016-2021

25.0

5 “Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí îðîí ñóóöíû äýä õºòºëáºð”

I ¿å øàò 2008-2009 II ¿å øàò 2010-2015

91.0

6 “Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õºòºëáºð”

I ¿å øàò 2007-2008 II ¿å øàò 2009-2011

96.5

7 “Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöíû õîðîîëîë áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð”

I ¿å øàò 2008-2011 II ¿å øàò 2012-2015

92.5

8 “Øèíý á¿òýýí áàéãóóëàëò”äóíä õóãàöààíû çîðèëòîò õºòºëáºð

I ¿å øàò 2010-2012 II ¿å øàò 2013-2016 15.0%

9“Àãààðûí òýýâðèéã õÿëáàðøóóëàõ” õºòºëáºð Õóãàöààã¿é 92.6%

48


Äýä á¿òöèéí ñàëáàðò õýðýãæèæ áóé “Øèíý á¿òýýí áàéãóóëàëò” õºòºëáºð íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäñýí çàð÷ìûã á¿õýëä íü òóñãàæ, ñàëáàð õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàæ áàéãàà áºãººä áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, îðîí ñóóö, äýä á¿òöèéí àñóóäëûã öîãöîîð íü øèéäâýðëýõýýð òóñãàæýý. Òóõàéëáàë:

• Õîò áàéãóóëàëò, òºëºâëºëò;• Äýä á¿òöèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ò¿âøèíã ñàéæðóóëàõ;• Îðîí ñóóöíû õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ;• Àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëýõ, áîëîâñðîëûã äýìæèõ;• Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ;• Õºäººãèéí õºãæëèéã äýìæèõ;• ¯éëäâýðæèëòèéã äýìæèõ;• Øèëæèëò õºäºëãººíèéã ñààðóóëàõ çýðýã çîðèëòûã òóñãàñàí áàéíà.

Õ¿í àìûí íóòàãøèëò, õîò òºëºâëºëòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òºâëºðºë, øèëæèëò õºäºëãººíèéã ñààðóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäæýý. Ãýâ÷ 1996 îíä áîëîâñðóóëñàí Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûí ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã áîëîõ “Õ¿í àìûí íóòàãøèëò, ñóóðüøëûí õºãæëèéí åðºíõèé òºñºë” ºíºº õ¿ðòýë á¿ðýí õýìæýýãýýð áàòëàãäààã¿é áàéãàà æèøýý, õºäººãèéí òºâ, ñóóðèí ãàçðûí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð õºäººä õ¿í àæèëëàæ àìüäðàõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð ¿ð ä¿íòýé àæèë õèéãäýýã¿é áàéãàà, õîòûí òºâëºðºë íýìýãäýæ áàéãàëü îð÷íû äààöààñ õýòýð÷ áàéãàà çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàð àæèãëàãäàæ áàéíà

Ìîíãîë óëñàä ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèëä õîòæèõ ¿éë ÿâö óëàì á¿ð íýìýãäñýýð áàéíà. 2000 îíîîñ õîéø í¿¿ðýëñýí ãàí, çóä çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë ìàë÷äàä õ¿íäýýð òóñ÷, íèéñëýë áîëîí áóñàä òîìîîõîí õîò, ñóóðèí ãàçàð ðóó øèëæèõ õºäºëãººí íýìýãäæýý. Èðãýä ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí àõóéí ¿éë÷èëãýý, õàìãèéí ãîë íü àæëûí áàéðûã õîò, ñóóðèí ãàçðààñ õàéõ áîëñíîîð õîòæèõ ¿éë ÿâöûã óëàì á¿ð ºðãºæ¿¿ëñýýð áàéíà. Äýýðõ øàëòãààíû óëìààñ õîòûí õ¿í àì ýðñ ºñ÷, 2000 îíä íèéò õ¿í àìûí 57 õóâü áóþó 1345 ìÿíãàí õ¿í õîò, ñóóðèí ãàçàð àìüäàð÷ áàéñàí áîë 2010 îíä íèéò õ¿í àìûí 67.9 õóâü áóþó 1798.1 ìÿíãà íü àìüäàð÷ áàéíà30. Óëààíáààòàð õîò õ¿í àìûí íÿãòðàëààðàà õàìãèéí ºíäºð õýâýýð áàéíà. Íýã õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòð íóòàãò 2000 îíä 162 õ¿í íîãäîæ áàéñíàà 2010 îíä 246 áîëæ, 1.5 äàõèí ºñ÷ýý. Óëààíáààòàð õîò Ìîíãîë óëñûí á¿õ íóòàã äýâñãýðèéí äºíãºæ 0.3 õóâèéã ýçýëäýã àòëàà õ¿í àìûí 43.6 õóâü íü îðøèí ñóóæ, ýíý áàéäàë öààøèä ÷ íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà31.

Óëààíáààòàð õîòîîñ ãàäíà Îðõîí (íýã õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòðò 109 õ¿í), Äàðõàí-Óóë àéìãèéí (íýã õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòðò 28 õ¿í) õ¿í àìûí íÿãòðàë áóñàä àéìãààñ õàìãèéí ºíäºð áàéíà. Ìîíãîë Óëñàä 2000 îíä íýã õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòð íóòàãò 1.5 õ¿í íîãäîæ áàéñàí áîë ýíý ¿ç¿¿ëýëò 2010 îíä

30 Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû 2010 îíû óëñûí òîîëëîãî, Óëààíáààòàð, 2011 îí31 Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû 2010 îíû óëñûí òîîëëîãî, Óëààíáààòàð, 2011 îí

49


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

1.732 áîëæ ºññºí íü ¿íäýñíèé ò¿âøèíä õ¿í àìûí åðäèéí öýâýð ºñºëòèéí ¿ð ä¿í þì (Çóðàã 2.4.2). Àéìàã, íèéñëýëèéí õ¿í àìûí íÿãòðàëûí ººð÷ëºëòºä äýýð äóðäñàí õ¿÷èí ç¿éëýýñ ãàäíà ãàäààä, äîòîîä øèëæèõ õºäºëãººí èõýýõýí íºëººëñºí áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí õ¿í àìûí ºñºëò áóñàä õîòóóäààñ èõýýõýí èë¿¿ áàéãàà ó÷èð òîîëëîãûí õîîðîíä 349.2 ìÿíãàí õ¿íýýð (51.9 õóâü) íýìýãäýæ, 2010 îíû òîîëëîãûí ä¿íãýýð óëñûí íèéò õ¿í àìûí 43.2 õóâèéã ýçýëäýã áîëëîî.

Çóðàã 2.4.2. Õ¿í àìûí íÿãòðàë (2010 îíû áàéäëààð)

Óóë óóðõàéí ñòðàòåãèéí îðä ãàçðûã àøèãëàõ, øèíý á¿òýýí áàéãóóëàëòûí äàãóó òóõàéí á¿ñèéí íóòàãøèëò, õîò òºëºâëºëòèéã áîëîâñðóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Ãýâ÷ õîò áàéãóóëàëòûí õ¿ðýýíä õèéãäýõ ãîë ãîë àðãà õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëò íü 2012 îíû óëñûí òºñºâò ñóóãààã¿é áàéíà33. Ýíý íü çºâ çîõèñòîé òºëºâëºëòã¿é ñóóðèí áèé áîëæ õ¿íèé àìüäðàõ òààòàé îð÷èí á¿ðäýõã¿é áàéõ, òýð õýìæýýãýýð îð÷íû áîõèðäëûã èõýñãýõ, äýä á¿òöèéí ¿éë÷èëãýýíèé õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæ õ¿ðýëöýõã¿é áàéõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é þì.

Õ¿í àìûí óñàí õàíãàìæ àðèóí öýâðèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõàä àõèö ãàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ õºäººãèéí õ¿í àìûí óñíû ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ òîíîã òºõººðºìæèéí àøèãëàëò õàíãàëòã¿é áàéãààã îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí áèåëýëò õàðóóëæ áàéíà34. Öýâýð óñíû õîìñäîëîîñ ñýðãèéëýõèéí òóëä óñíû çîõèñòîé õýðýãëýýã äýìæñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, óñûã ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ, óíäíû öýâýð óñûã óóë óóðõàé, ¿éëäâýðèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõã¿é áàéõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

32 Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû 2010 îíû óëñûí òîîëëîãî, Óëààíáààòàð, 2011 îí33 Ìîíãîë Óëñûí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä òóëãóóðëàñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûí çîðèëòóóäûí

õýðýãæèëòèéí áèåëýëò, ÇÒÁÕÁß, 2011 îí,34 Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áèåëýëòèéí òàéëàí, ÁÎÀÆß, 2012 îíû 1-2 äóãààð ñàð.

50


2.5. Äүгíýëò

Ìîíãîë óëñ òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãîî øèíý÷èëæ áàéõ ¿¿ðãýý àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë:

• Óëñ îðíû õýòèéí õºãæëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã øèíý÷ëýõ, ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëàõ òàëààð èõýýõýí àìæèëò îëñîí áàéíà. ¯¿íä þóíû ºìíº ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèòëàë, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûã íýðëýæ áîëíî.

• Ò¿¿í÷ëýí, ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã øèíý÷ëýí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð ìàø ºðãºí õ¿ðýýòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæýý. Òóõàéëáàë, áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààð áàãö õóóëü, áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëæ ìºðäºæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë àëõàì áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé äàñàí çîõèöîõ, ñýðãèéëýõ, îé, óñ õàìãààëàõ, öºëæèëòòýé òýìöýõ çýðýã àñóóäëààð òºðèéí áîäëîãîî òîäîðõîéëæýý. Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õ¿í àðäàà õàíãàõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä èõýýõýí àõèö ãàðãàæýý. Õ¿í àìûí íóòàãøèëò, õîò òºëºâëºëòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òºâëºðºë, øèëæèëò õºäºëãººíèéã ñààðóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäæýý.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ àðãà õýðýãñýëèéã áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýëýýð ÷ èõýýõýí àõèö ãàðñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë:

• Òºâ Çàñãèéí ãàçàð áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû øèéäâýð ãàðãàõ, øèéäâýð õýðýãæ¿¿ëýõýä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ çîðèëãîîð äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí ìýðãýæëèéí õóðàë, çºâëºãººí, ñóðãàëò, ñåìèíàðûã òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëàí òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, áèçíåñèéí òºëººëºë, èðãýäèéã îðîëöóóëæ õýâøñýí áàéíà. Ýäãýýðèéí äîòîð Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí èðãýíèé òàíõèì õóóëü òîãòîîìæèéí òºñºë, íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëààð ñàíàë áîäëîî òîãòìîë ñîëèëöîæ áàéõ áîëîëöîîã èðãýäýä îëãîæýý.

• Áèîëîãèéí îíöëîõ òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ öîãö áîäëîãîòîé áîëæ, ¿íýëãýýã íýìýãä¿¿ëýõýä áîäèò ¿ð ä¿íä õ¿ðýâ. Ìîíãîë îðíû îéí ¿íäýñíèé áîäëîãî, ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëæ óñíû óðò õóãàöààíû áîäëîãîòîé áîëîâ. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõ òºð, çàñãèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîâ. Íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 16 õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàâ. Õºðñ õàìãààëàõ, öºëæèëòººñ ñýðãèéëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýâ.

• Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä çàðöóóëñàí õºðºíãº îðóóëàëò, óëñûí òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëò æèë èðýõ òóòàì ºñ÷, ¿ð ºãººæ íü óëàì ñàéæèð÷ áàéãàà ÷ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, áîõèðäîë, äîðîéòëûã áóóðóóëàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð õ¿ðýëöýõã¿é áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû äààòãàëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ, áàéãàëèéí ãýíýòèéí àþóë, õîõèðëûã àðèëãàõ, áàéãàëèéí íººöèéã

51


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÎÄ

ËÎ

ÃÛÃ

ØÈ

ÍÝ×

ËÝÕ

ÒÀË

ÀÀÐ

ÌÎ

ÍÃÎ

Ë Ó

ËÑÛ

Í Õ

¯ËÝÝ

ÑÝÍ

¯¯Ð

ÝÃ

íºõºí ñýðãýýõýä çàðöóóëàõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîãòîîõ, áàéãàëèéí íººö àøèãëàñíû òàòâàð, òºëáºðèéã á¿ñ íóòãààð ÿëãàâàðòàé òîãòîîæ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíã òýíöâýðæ¿¿ëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí àðãà, õºø¿¿ðãèéã àøèãëàõ íü ç¿éòýé þì.

• ¯íäýñíèé òîîöîîíû òîãòîëöîîã ýêîëîãèéí áîëîí íèéãìèéí àñóóäëûã òóñãàõàä ÷èãë¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëæ áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí á¿ðòãýëèéí èæ á¿ðýí òîãòîëöîîã òîãòâîðòîé õºãæëèéí àëèâàà øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, áàéãàëèéí á¿õ òºðëèéí íººö áàÿëãèéí õîìñäëûí õýìæýýã õàðãàëçàí òîîöîõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ õýðýãòýé áàéíà.

• Õºäººä õ¿í àæèëëàæ àìüäðàõ òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð õîòûí òºâëºðëèéã áàãàñãàæ õîòæèëòûã áàéãàëü îð÷íû äààöàä òîõèðóóëàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëíý.Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ, ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ, ñàëáàðûí áîäëîãûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ, îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí àõèö ãàðñàí áàéíà.

3ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙГ ХАНГАХ, ЯДУУРЛЫГ БУУРУУЛАХ НОГООН ЭДИЙН ЗАСАГ

54


3.1. Íîгîîí ýäèéí çàñгèéí òөðõ

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Í¯Á-ûí Áàéãàëü Îð÷íû Õºòºëáºðººñ “áàéãàëü îð÷íû àþóë, ýêîëîãèéí õîìñäëûã ìýäýãäýõ¿éö áóóðóóëäàã, õ¿íèé ñàéí ñàéõàí, íèéãìèéí øóäàðãà õóâààðèëàëòòàé”35 ãýæ òîäîðõîéëñîí íîãîîí ýäèéí çàñãèéã áèé áîëãîæ á¿òýýõ íü ÷óõàë áàéíà (Çóðàã 3.1.1).

Ýêîëîãèéí õîìñäëûã áàãàñãàõ

Õ¿íèé ñàéí ñàéõàí

àìüäðàë òýãø ýðõèéã õàíãàõ

Îð÷íû ýðñäëèéã çàéëóóëàõ

Íîãîîí ýäèéí çàñàã

Çóðàã 3.1.1. Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã

Íîãîîí ýäèéí çàñàã áîë Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäèò æèøýý þì.36 Ãýñýí õýäèé ÷, “íîãîîí ýäèéí çàñàã” õýìýýõ îéëãîëò íü òîãòâîðòîé õºãæëèéã îðëîõã¿é (Çóðàã 3.1.2). Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýäèéí çàñãèéã çºâ ãîëäèðîëä íü îðóóëñíààð òîãòâîðòîé õºãæëèéã áèé áîëãîæ áàéíà ãýñýí îéëãîëò äýëãýð÷ áàéíà37. ªºðººð õýëáýë Íîãîîí ýäèéí çàñãèéã “í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áàãàòàé, íººöèéã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàäàã, íèéãìèéã á¿õýëä íü õàìàðñàí” õºãæèë ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ìàíàé îðíû õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð íîãîîí ýäèéí çàñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí òàëààð òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæëèéí ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä, áèçíåñèéí áîëîí òºðèéí, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëëèéã õàìàðñàí õýëýëö¿¿ëýã, ìýòãýëöýýí çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà íü äýëõèé äàõèíû õºãæëèéí øèíý ¿å øàòíû ýíý àñóóäàëä îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõàä ÷óõàë ò¿ëõýö áîëæ áàéíà. ¯¿íä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì èäýâõè, ñàíàà÷ëàãàòàé îðîëöîæ, äýìæèæ áàéãààã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.

Èéìä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, àãààðûí áîõèðäëûã áàãàñãàäàã, ýð÷èì õ¿÷, íººöèéí àøèãëàëòûã ñàéæðóóëäàã, áèîëîãèéí îëîí ÿíç, ýêîñèñòåìèéã õàìãààëäàã òºðèéí áîëîí õóâèéí õºðºíãº îðóóëàëò íü ãàãöõ¿¿ íîãîîí ýäèéí çàñãèéí îðëîãî, àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã áàéíà38. Óóðõàéí àøèãëàëòûí ñèñòåì, óóëûí àæëûí òåõíîëîãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, äîðîéòñîí îð÷íû

35 UNEP. 2010. Green Economy Developing Countries Success Stories.36 Ïðîô. Áàëãàíæàâûí Õóëäîðæ: Íîãîîí ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýý òîãòîîõ ñóäàëãàà

(Ìîíãîë òàéëàíãèéí õóðààíãóé), 6/27/2011. 4 äýõ òàë.37 UNEP, Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication - A Synthesis for

Policy Makers, 2011, www.unep.org/greeneconomy38 Ïðîô. Áàëãàíæàâûí Õóëäîðæ: Íîãîîí ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýý òîãòîîõ ñóäàëãàà

(Ìîíãîë òàéëàíãèéí õóðààíãóé), 6/27/2011. 5 äàõü òàë.

55


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

Áàéãàëü îð÷èí

Íîãîîí ýäèéí çàñàã

Ýäèéí çàñàã Íèéãýì

Çóðàã 3.1.2. Òîãòâîðòîé õºãæèë, íîãîîí ýäèéí çàñãèéí óÿëäàà

íºõºí ñýðãýýëòèéã ñòàíäàðòûí äàãóó ã¿éöýòãýæ, ò¿¿íä èðãýäèéí îðîëöîî, õÿíàëò áèé áîëãîí, íººöèéã èæ á¿ðýí õàÿãäàëã¿é àøèãëàæ, ¿ð àøèãòàé õýìíýëòòýé õýðýãëýýã òºëºâø¿¿ëýõ, íàð, ñàëõè, óñíû ýð÷èì õ¿÷èéã ò¿ëõ¿¿ àøèãëàõ, í¿¿ðñýý ã¿í áîëîâñðóóëàõ, ýð÷èì õ¿÷íèé ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õîã õàÿãäëààñ ýð÷èì õ¿÷, ò¿¿õèé ýä ãàðãàõ òåõíîëîãè á¿õèé ¿éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëýõ, ãàçàð òàðèàëàíä õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëàõ òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ íü íîãîîí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ íýã íºõöºë áîëíî. Õ¿íèé õºãæèë, áàéãàëü îð÷íû óÿëäààã õàíãàõ íü òóëãàìäñàí àñóóäëûã àëñûí õàðààòàé øèéäâýðëýõ òóëãóóð íºõöºë ìºí.

Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä ýêîëîãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýäèéí çàñãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ, ýð÷èì õ¿÷íèé àëäàãäàëã¿é, äóëààí áàðèõ ÷àäâàð ñàéòàé “íîãîîí áàðèëãà”-ûí ñàëáàð áèé áîëãîõ, õàðèóöëàãàòàé óóë óóðõàéí çàð÷èì õýðýãæ¿¿ëæ, àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, îëáîðëîëòîä ýêîëîãèä ýýëòýé àðãà, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ò¿¿õèé ýä, íººöèéí çàðöóóëàëò áàãàòàé, áîõèðäîë, õàÿãäàëã¿é ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã äýìæèõ, îð÷èíä áîõèðäîë áàãà ãàðãàäàã ¿éëäâýðëýë, ýêîëîãèéí öýâýð áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýýã äýìæñýí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é ýêîëîãèéí öýâýð ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéí ñóäàëãàà, òóðøèëòûí òºâèéã øèíýýð áàéãóóëæ, øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû ñàíõ¿¿æèëòèéã íýìýãä¿¿ëñíýýð íîãîîí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ ñóóðü òàâèãäàíà ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Îäîî ìàíàé îðíû ãàçàð íóòãèéí 16.439 õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã ýçýëæ áàéíà. Ýíý íóòàãò òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõýä Ìîíãîëûí òºð çàñàã èõýýõýí àíõààð÷ áàéíà. Áàéãàëü îð÷èí, í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë, óëàìæëàëò ¸ñ çàíøèëä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí áàéãàëü õàìãààëàë áà íóòãèéí èðãýäýä àøèã òóñàà ºã÷, ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí õýëáýðèéã ýêî æóóë÷ëàë ãýæ Ýêî àÿëàëûí àñóóäëààð 2001 îíä áîëñîí ¿íäýñíèé çºâëºãººíººñ òîäîðõîéëæýý40. Ýêî æóóë÷ëàëûí á¿òöèéã äàðààõ çóðãààñ õàðæ áîëíî.

39 Ò. Íàâ÷àà, Ò. Ï¿ðýâñ¿ðýí, Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ýêî àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ íü (ãàðûí àâëàãà), Óëààíáààòàð, 2012, 6 äàõü òàë

40 Ìîíãîëûí ýêîòóðèçìûí ¿íäýñíèé çºâëºãººíèé ýìõýòãýë, Óëààíáààòàð, 2001

56


Òîãòâîðòîé àÿëàë

æóóë÷ëàë

Íóòãèéí èðãýäýä

ò¿øèãëýñýí àÿëàë

æóóë÷ëàë

ßäóóðëûí ýñðýã àÿëàë æóóë÷ëàë

Àãðî àÿëàë æóóë÷ëàë

Ýêî àÿëàë æóóë÷ëàë

Õàðèóöëàãàòàé àÿëàë

æóóë÷ëàë

Çóðàã 3.1.3 Ýêî æóóë÷ëàëûí òºðºë41

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë õºðºíãº îðóóëàëò, ò¿¿íèé õýðýãæèõ áîëîí àøãàà ºã÷ ýõëýõ õóãàöàà áóñàä ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíýýñ ¿ëýìæ óðò áàéäãààñ óëàì èõ “íîãîîí õºðºíãº îðóóëàëò” øààðäàíà. ÝÕÃ–ûí òîîöîîãîîð 300 ìÂò-ûí óñàí öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ áàéãóóëàõàä 430 ñàÿ àì.äîëëàðûí õºðºíãº îðóóëàëò øààðäàãäàíà. Ýíý íü ìàíàé óëñûí 2013 îíû ÄÍÁ - èé 3.5% áîëîõîîð áàéíà42. ¯¿íýýñ 30 äàõèí áàãà õ¿÷èí ÷àäàëòàé Òàéøèðûí ÓÖÑ 38.9 ñàÿ àì.äîëëàðûí òºñºâò ºðòãººð áàðèãäæýý. ªºðººð õýëáýë, òîì õ¿÷èí ÷àäëûí ÓÖÑ–ûí íýãæ õ¿÷èí ÷àäàëä íîãäîõ õºðºíãº îðóóëàëò 1430.0 àì äîëëàð áàéõàä áàãà õ¿÷èí ÷àäëûíõ 3540.0 àì äîëëàð áàéíà. Ýíý øàëòãààíààð Ìîíãîë óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý íèéãìèéí õýðýãöýýíýýñýý õîöðîãäîíãóé ÿâæ áàéíà.

Í¿¿ðñ íü Ìîíãîë Óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäñýí õýðýãëýýíèé ãîë ýõ ¿¿ñâýð õýâýýð áàéãàà áºãººä íèéò ¿íäñýí ýð÷èì õ¿÷íèé 59 õóâèéã ýçýëæ áàéíà (Çóðàã 3.1.4)43. Íýã àì.äîëëàðûí ÄÍÁ ¿éëäâýðëýõýä çàðöóóëàãäàõ CO2 ò¿âøèí òîãòâîðòîé áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ äýëõèéí òîìîîõîí 10 í¿¿ðñ îëáîðëîã÷èéí íýã áîëîõûíõîî õóâüä Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã êàðáîíû õýðýãëýý ºíäºðòýé õýâýýð áàéíà. Òóõàéëáàë, äýëõèéí í¿¿ðñ îëáîðëîã÷ 10 îðíû äîòðîîñ Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí í¿¿ðñòºðºã÷èéí ýð÷èì õàìãèéí ºíäºð íü áàéíà44. Èéìä ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàð íîãîîí ýäèéí çàñàãò íýí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéíà.

41 Ò. Íàâ÷àà, Ò. Ï¿ðýâñ¿ðýí, Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ýêî àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ íü (ãàðûí àâëàãà), Óëààíáààòàð, 2012, 19 äýõ òàëààñ ñýäýâëýâ.

42 Ïðîô. Áàëãàíæàâûí Õóëäîðæ: Íîãîîí ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýý òîãòîîõ ñóäàëãààã ¿íäýñëýí òîîöîâ.

43 Ìîíãîë Óëñ: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íýëãýýíèé ¿íäýñíèé òàéëàí, Óëààíáààòàð, 201044 Ìîíãîë óëñûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2011, Óëààíáààòàð, 37–38 äàõü òàë.

57


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

Àíõäàã÷ ýð÷èì õ¿÷íèé íèéò íèéë¿¿ëýëò3,463 òí òîñòîé òýíöýõ

Í¿¿ðñ 59%

Òîñ/ò¿ëø31%

Óñàí öàõèëãààí

ñòàíö 0,02%

Áèî ìàññ áîëîí

ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷

9%

ªºð òºðëèéí ýð÷èì

õ¿÷

Ýöñèéí õýðýãëýã÷




ªºð òºðëèéí ýð÷èì

õ¿÷

Çóðàã 3.1.4 Ìîíãîë Óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé á¿òýö

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Õîò òîñãîíû íîãîîí áàéãóóëàìæèéí òóõàé õóóëü áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëñíýýð íîãîîí õîò, ñóóðèí áèé áîëîõ ýðõ ç¿éí íºõöºë á¿ðäýõ þì. Äýä á¿òöèéí ñàëáàðò áàéãàëüä õàëã¿é òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, óñûã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ, óòààíû áîõèðäëûã áóóðóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð äàðààõü àæëûã õèéæ áàéíà.

Íèéòèéí àæ àõóéí ñàëáàðò. “Õîò ñóóðèíû óñ õàíãàìæ, àðèóòãàõ òàòóóðãûí àøèãëàëòûí òóõàé” õóóëüä ñààðàë óñ àøèãëàõ àñóóäëûã òóñãàñàí áºãººä ýíý òàëààð ä¿ðýì æóðàì áîëîâñðóóëàõ ñóäàëãààíû àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ìºí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà “Ýêî õîòõîí” òºñëººð áàðèëãûí äóëààíû àëäàãäëûã áàãàñãàõ, óñûã äàõèí àøèãëàõ øèíý äýâøèëòýò òåõíîëîãè, øèéäëèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä îðîí ñóóöàíä àìüäàðäàã 1 õ¿íèé óñíû õýðýãëýýã 25.0 õóâèàð õýìíýõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ìºí Çàñãèéí ãàçðààñ óñûã çîõèñòîé õýðýãëýæ, öýâýð óñíû õîìñäîëîîñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ¿å øàòòàé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä Óëààíáààòàð õîòûí Óñ ñóâãèéí óäèðäàõ ãàçðûí ãýðýýò õýðýãëýã÷äèéí 14.6 õóâü íü 1997 îíä óñíû òîîëóóðòàé áàéñàí áîë ºíººäºð á¿õ ãýðýýò õýðýãëýã÷äèéã òîîëóóðæóóëñàí áàéíà (Çóðàã 3.1.5). Õàðèí îðîí ñóóöíû àéë ºðõèéí 45.5 õóâü íü óñíû òîîëóóðòàé áîëæýý. Áóñàä õîò ñóóðèí ãàçðûí õýðýãëýã÷äèéã óñíû òîîëóóðòàé áîëãîõ àæèë ¿å øàòòàéãààð õèéãäýæ áàéíà.

14.5

0

50

100

150

1997 1998 1999 2000 2001 2002

Эзлэх хувь

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

23.2

51.5 54.267.9

75.4

88.2 9195 98.2 99.7 99.9 99.9 100.0

Çóðàã 3.1.5 Óëààíáààòàð õîòûí óñíû õýðýãëýýíèé òîîëóóðæóóëàëò

58


Óñíû õýðýãëýýã òîîëóóðæóóëàõ, èðãýäèéã õýðýãëýýíèé ñî¸ëä ñóðãàõ, òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâñíû ¿ð ä¿íä Óëààíáààòàð õîòûí îðîí ñóóöàíä àìüäàðäàã èðãýäèéí óñíû õýðýãëýý 2010 îíä 1997 îíûõîîñ 1.8 äàõèí áóóðñàí íààøòàé ¿ð ä¿í ãàð÷ýý (Çóðàã 3.1.6).

0

100

200

300

400

420

450430.7

402.7

318

268.8

319.9 309.4286 291.3 285.4

272.3261

230.8

500

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Нэг хүний хоногийн дундаж хэрэглээ

Çóðàã 3.1.6 Óëààíáààòàð õîòûí îðîí ñóóöàíä îðøèí ñóóã÷ èðãýíèé õîíîãèéí óñíû õýðýãëýý (ëèòðýýð)45

Äóëààíû àëäàãäëûã áàãàñãàæ, ýð÷èì õ¿÷ õýìíýõýä Óëààíáààòàð õîòûí õ¿í àìûí 20.0 õóâèàñ èë¿¿ íü àìüäàðäàã óãñàðìàë îðîí ñóóöàíä äóëààí òåõíèêèéí øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Óëààíáààòàð õîòûí 1591 àéëûí óãñàðìàë îðîí ñóóöíû äóëààíû áîäèò õýðýãëýý äóíäæààð 345 êÂòö/æèë/ì² áàéãàà áºãººä äóëàààí òåõíèêèéí øèíý÷ëýë õèéñíýýð äóëààíû õýðýãëýý 160 êÂòö/æèë/ì² íýãæýýð, ýð÷èì õ¿÷ æèëä 15,467ò ò¿ëø (øàòààãààã¿é í¿¿ðñ) õýìíýæ, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã 23,201 ò áàãàñãàõ òîîöîî ãàð÷ áàéíà46.

Òýýâðèéí ñàëáàðò. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé òîãòâîðòîé òýýâðèéí ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. “Àâòîòýýâðèéí òóõàé” õóóëüä õîò äîòîðõ áîëîí õîò îð÷ìûí íèéòèéí çîð÷èã÷ òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýíä áàéãàëèéí øàòäàã õèé, öàõèëãààí ýõ ¿¿ñâýðýýð àæèëëàäàã òýýâðèéí õýðýãñýë àøèãëàõààð çààñàí áàéíà. Öààøèä àâòîòýýâðèéí õýðýãñëýýñ ¿¿äýëòýé àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ ýêî òýýâðèéã áèé áîëãîõ àæëûí õ¿ðýýíä:• õèéí ò¿ëøýýð àæèëëàäàã íèéòèéí òýýâðèéí òîì îâðûí àâòîáóñ, àâòîìàøèíûã

öýíýãëýõ ñòàíöûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ,• íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñýëèéã äèçåëü ò¿ëø, øèíãýð¿¿ëñýí õèé õîñîëñîí

õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ,• øèíýýð äóîáóñ óãñàð÷ ¿éë÷èëãýýíä ãàðãàõ,• øèíãýð¿¿ëñýí ò¿ëøýýð àæèëëàäàã òýýâðèéí õýðýãñëèéã òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ,

äèçåëü ò¿ëøýýð àæèëëàäàã òîì îâðûí àâòîìàøèíä ºíäºð òàòâàð íîîãäóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.

45 Áàðèëãà íèéòèéí àæ àõóé ñýòã¿¿ë, 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàð46 Äóëààí Òåõíèêèéí Øèíý÷ëýë ÒÝÇ¯ I øàòíû òàéëàí, 2011 îí

59


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. ÁÎÀÆß-íààñ õèéñýí “Íîãîîí ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýý òîãòîîõ ñóäàëãàà” íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõàä íü ýðõ áàðèã÷ íàðò òóñëàõ ãóðâàí ¿íäýñëýë ãàðãàæ ºã÷ýý47. ¯¿íä:

1. Íýãä¿ãýýðò, Ìîíãîë óëñàä íîãîîí õºãæëèéã õàíãàõàä ãîë ¿¿ðýãòýé ñàëáàðûã ýõíèé ýýëæèíä íîãîîí áîëãîõîä òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã õýðõýí ÷èãë¿¿ëýõ åðºíõèé ÷èãëýëèéã òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Æèøýýëýõýä, íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ ÿâöàä ¿¿ñýõ àæèëã¿é èðãýäýä õýðõýí íîãîîí àæëûí áàéð áèé áîëãîõ àñóóäëûã øèéäýõ ó÷èðòàé.

2. Õî¸ðäóãààðò, íîãîîí ýäèéí çàñàã íü ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé, òýýâýð, îéí àæ àõóé, óñàí õàíãàìæ, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò ÿäóóðëûã õýðõýí áóóðóóëàõ, õºðñíèé ¿ðæèë øèì, óñíû íººöèéã õýðõýí õàäãàëæ ¿ëäýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ øààðäëàãàòàé.

3. Ãóðàâäóãààðò, ýíý øèëæèëòèéã õèéõýä áàéãàëü îð÷èíäñºðºã íºëººòýé òàòààñûã áóóðóóëàõ, óëìààð óñòãàõ, ãàäíû íºëººãººð çàõ çýýëèéí ñàíàà÷ëàãûã áóóðóóëàõ àëèâàà îðîëäëîãûí ýñðýã çîõèöóóëàõ ìåõàíèçìûã õýðýãæ¿¿ëýõ, òºðèéí íîãîîí ñîëèëöîî, õºðºíãº îðóóëàëòûã äýìæèõ áîäëîãûí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé þì.

ÁÎÀÆß, Ì¯ÕÀ¯Ò-ààñ “Íîãîîí ýäèéí çàñãèéã äýìæèõ äýä õºòºëáºð” ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëæ, Çàñãèéí ãàçàðò ºðãºí áàðèàä áàéíà. Õºòºëáºðèéí ¿íäñýí çîðèëãûã äàðààõü òàâàí õîðèîð òîäîðõîéëæ, 2020 îí äóóñòàë õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõýýð òóñãàæýý48. ¯¿íä:• ýð÷èì õ¿÷íèé ¿ð àøãèéã 20 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõ, • ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéí ñóóðèëàãäñàí ÷àäëûã 20 õóâüä

õ¿ðãýõ,• õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðëûã 20 õóâèàð áóóðóóëàõ, • áàéãàëüä îðóóëàõ õºðºíãº îðóóëàëòûã 20 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõ,• “Íîãîîí õóäàëäàí àâàëò”-ûã Çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí òºñâèéí íèéò

õóäàëäàí àâàëòûí 20 õóâüä õ¿ðãýõýä ÷èãë¿¿ëýõ.

2011 îíû áàéäëààð Ìîíãîë óëñàä õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (ÕÕÈ) 0.653, îëîí õýìæýýñò ÿäóóðëûí èíäåêñ 15.8% áàéãàà áîëîâ÷ õ¿í àìûí, ÿëàíãóÿà õºäººãèéí õ¿í àìûí äóíä îðëîãûí ÿäóóðàë ºíäºð áàéíà (Õ¿ñíýãò 3.1.1).49

47 Ïðîô. Áàëãàíæàâûí Õóëäîðæ: Íîãîîí ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýý òîãòîîõ ñóäàëãàà (Ìîíãîë òàéëàíãèéí õóðààíãóé), 6/24/2011. Õóóäàñ 8.

48 Õºãæëèéí øèíý õàäëàãà“Íîãîîí ýäèéí çàñàã” http://edec.blog.gogo.mn/read/entry292568(2012.02.03)49 Ìîíãîë óëñûí Õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2011. Óëààíáààòàð, 72 äàõü òàë.

60


Õ¿ñíýãò 3.1.1. Ìîíãîë óëñûí ÿäóóðëûí ò¿âøèí (ñóóðüøëààð)49

ßäóóðëûí ò¿âøèí, % ªºð÷ëºëò: 2002\2003 %

2002-2003 2007-2008 2009 2010 2007-2008 2009 2010 Óëñûí äóíäàæ 36.1 35.2 38.7 39.2 -0.9 2.6 3.1 Õîò 30.3 26.9 30.6 32.2 -3.4 0.3 1.9 Õºäºº 43.4 46.6 49.6 47.8 3.2 6.2 4.4 Óëààíáààòàð 27.3 21.9 26.7 29.8 -5.4 -0.6 2.5 Àéìãèéí òºâ 33.9 34.9 37 36.2 1 3.1 2.3 Ñóìûí òºâ 44.5 42 42.6 38.8 -2.5 -1.9 -5.7 Õºäºº 42.7 49.7 53.2 54.2 7 10.5 11.5

Õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä 2010 îíû áàéäëààð ÿäóóðëûí ò¿âøèí 2002-2003 îíû äóíäæààñ ¿íäýñíèé õýìæýýíä 3.1 ï¿íêòýýð, õºäººä 4.4 ï¿íêòýýð òóñ òóñ íýìýãäýæ, ¿íäýñíèé õýìæýýíä 39.2 õóâü áîëñîí íü 2015 îíä ÿäóóðëûí ò¿âøèíã 18 õóâüä õ¿ðãýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûã ¿íäñýíäýý õàíãàõ áîëîìæã¿é áîëæ áàéíà. Ñóóðüøëààð íü àâ÷ ¿çâýë ÿäóóðëûí ò¿âøèí õºäººä õàìãèéí èõ áóþó 54.2 %, ñóìûí òºâä 38.8 %, àéìãèéí òºâä 36.2 %, Óëààíáààòàð õîòîä 29.2% áàéíà. Îäîî Ñòàòèñòèêèéí ¿íäýñíèé õîðîî ÿäóóðëûí ò¿âøèíã ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àðãààð ýäèéí çàñãèéí á¿ñ, óëñûí äóíäæààð òîäîðõîéëæ áàéíà. Ãýâ÷ ÿìàð àéìàã, ñóì õè÷íýýí ÿäóó, íýí ÿäóó ºðõòýéã ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéãàà ó÷ðààñ ÿäóóðëûã áóóðëóóëàõ àðãà õýìæýýã òààìãààð õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿ð÷ áàéíà. Ýíý íü 1999-2002, 2009-2010 îíû çóäàíä îëîí ñàÿ ìàë õîðîãäîæ, 20.0 ãàðóé ìÿíãàí ìàë÷èí ºðõ îãò ìàëã¿é áîëñîí, ãàçàðã¿é, àæèëã¿é ìàë÷èä õîò ñóóðèíä øèëæèí èðæ õîòûí ÿäóóðëûí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëñýíòýé ÷ õîëáîîòîé þì.

Õºäººä ÿäóóðëûí ò¿âøèí ºíäºð áàéãààã ìàë÷äàä ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àñóóäàëòàé õîëáîí ¿çýõ ¿íäýñòýé þì. Ìàë÷èí ºðõèéí ãèø¿¿í á¿ð ãýð á¿ëèéíõýý õýðýãöýýíä íýã óäàà ãàçàð ¿íýã¿é õóâü÷ëàí àâàõ ýðõòýé áîëîâ÷ çºâõºí àéìãèéí òºâä (0.350 ãà), ýñâýë ñóìûí òºâä (0.5 ãà) ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõýýð õóóëü÷èëñàí ó÷ðààñ ìàë÷èä ºâºëæºº, õàâàðæààí äýýðýý ãàçàð ºì÷ëºõ áîëîìæã¿é áàéãàà þì. Èíãýñíýýð ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí “îðøèí ñóóõ ãàçðàà ÷ºëººòýé ñîíãîõ ýðõ”-ýý ìàë÷èä ýäýëæ ÷àäàõã¿é, àæèëëàæ áàéãàà îðîí íóòàãòàà àæ àìüäðàëàà òºâõí¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé áîëæ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû óðãàìëàí íºìðºãò óóð àìüñãàëûí õóóðàéøèëò, õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãàà íü ãàçðûí äîðîéòëûí íýã ãîë õ¿÷èí ç¿éë þì. Ñ¿¿ëèéí 20 æèëä ìàíàé îðíû õºðñíèé á¿ðõ¿¿ëä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã Çóðàã 3.1.7, Çóðàã 3.1.8, Çóðàã 3.1.9,–ñ õàðüöóóëàí ¿çýæ áîëíî50.

50 Mongolia: Assessment Report on Climate change 2009. Ulaanbaatar, 2009, pp. 163-164.

61


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

Çóðàã 3.1.7 Ìîíãîë îðíû 1992 îíû õºðñºí á¿ðõýâ÷èéí áàéäàë



62


ªºðººð õýëáýë, öºëæèëò óìàðò ç¿ã ð¿¿ èõýýõýí ò¿ðæ, îéí ñàí õóìèãäàæ áàéãààã õàðæ áîëíî. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ýëýãäýëä îðñîí áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýæ ñàéæðóóëàõ, ÌÀÀ, ãàçàð òàðèàëàíä áàéãàëüä ýýëòýé òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, àæ àõóé ýðõëýõ àðãà àæèëëàãààãàà áîëîâñðîíãóé áîëãîæ á¿òýýìæ, ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.

3.2. Àðгà õýðýгñýë,òуðøëàгà

Ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæñýíýýð: a) íîãîîí ýäèéí çàñàã íü çºâõºí áàÿëãèéí ¿éëäâýðëýë, ÿëàíãóÿà ýêîëîãèéí áîëîí áàéãàëèéí êàïèòàëûã ýð÷èìæ¿¿ëýýä çîãñîõã¿é, ýõíèé 6 æèëèéí äàðàà ÄÍÁ-èé ºíäºð ºñºëòèéã õàíãàíà; á) áàéãàëèéí áàÿëàãààñ ÿäóóñò øóóä õ¿ðòýýñíýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ýêîëîãèéã óíàãàí òºðõººð íü õàäãàëàõ çîðèëòóóä õîîðîíäîî íÿãò óÿëäààòàé áîëíî; â) íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõýä øèíýýð áèé áîëîõ àæëûí áàéð íü öàãèéí ÿâöàä àëäàãäñàí “áîð ýäèéí çàñãèéí” àæëûí áàéðíààñ äàâæ ãàðíà51.

Í¯Á-ûí Îð÷íû Õºòºëáºðèéí ñóäàëãààãààð ÕÀÀ, áàðèëãà, ýð÷èì õ¿÷, îéí àæ àõóé, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë, àÿëàë æóóë÷ëàë, óñíû ìåíåæìåíò çýðýã ãîë ñàëáàðò ÄÍÁ-íèé 2.0 õóâèéã 2050 îí õ¿ðòýë çàðöóóëæ ÷àäâàë íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ çîðèëò ìºðººäºë áèø áîëíî ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ýíý íü Ìîíãîë óëñûí ºíººãèéí ÄÍÁ–íèé õýìæýýãýýð52 òîîöâîë 134.2 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàð áîëîõîîð áàéíà. Ìîíãîë óëñ ýíý õýìæýýíèé õºðºíãèéã æèë á¿ð õºíãºëòòýé çýýë, áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí õýëáýðýýð õàíäèâëàã÷ îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ àâäàã áàéëàà53.

Íîãîîí ýäèéí çàñãèéã á¿òýýí áàéãóóëàõûí òóëä, ýõíèé ýýëæèíä, Ìîíãîë óëñ íîãîîí ýäèéí çàñãèéí ¿çýë áàðèìòëàë, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñëýý òîäîðõîéëæ, ñàëáàðóóäûí ýðýìáèéã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàâàë çîõèíî. Ñàëáàðûí òýðã¿¿ëýõ ýðýìáý íü ñàëáàð òóñ á¿ðèéí áîäëîãûí õýðýãæèëò, çîðèëãî, çîðèëò, õîîðîíäûí óÿëäàà, õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý, ýõ ¿¿ñâýð, õàðèóöàõ ýçíèéã íýã á¿ð÷ëýí òîäîðõîéëñîí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã ìºí àãóóëíà. Îëîí óëñûí ò¿âøèíä õèéñýí ñóäàëãàà, äýëõèé äàõèíû òóðøëàãàä òóëãóóðëàñàí èéì öîãö áàðèìò áè÷ãèéã ýõíèé ýýëæèíä áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ øààðäëàãàòàé þì.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë õèéõäýý óëñûí õºãæëèéí áîäëîãî òºëºâëºëòºä “ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ýêîëîãèéí ¿ð àøèã àäèë, òýíö¿¿ áàéõ” çàð÷ìààð “áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, íººöèéí õîìñäîëûã ¿íýëæ, æèíõýíý ÄÍÁ-èéã òîîöîõ”, “áàéãàëü îð÷íû ñàëáàð äóíäûí óäèðäëàãûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõýýð çîõèîí áàéãóóëàëòûã øèíý÷ëýõ”, “àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí îðîëöîî, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ” àðãà çàìûã ñîíãîîä áàéíà.

51 UNEP, 2011, Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication - A Synthesis for Policy Makers,, www.unep.org/greeneconomy

52 Ìîíãîë óëñûí ÄÍÁ 2010 îíû áàéäëààð 8,255 èõ íàÿä ¥ áàéíà, www.nso.mn53 Á. Õóëäîðæ, Ìîíãîë óëñàä çýýë, òóñëàìæèéí òîãòîëöîî á¿ðýëäñýí íü, Óëààíáààòàð, 2011, 68–71 äýõ òàë.

63


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

Õ¿íèé àìüäðàõ îð÷íû ÷àíàðûã ñàéæðóóëñíààð õ¿íèé õºãæëèéã õàíãàõ íºõöºë á¿ðäýõ þì ãýæ ¿çýæ, íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéã èðãýäýä ¿ð àøèãòàé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëò–ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîñíîîð õ¿í àìûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õ¿íèé õºãæëèéã õàíãàõ çîðèëò õàíãàãäàíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. ×àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷èí, ýðõ ç¿éí íýãäìýë îð÷èí, óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí îíîâ÷òîé òîãòîëöîî á¿õèé “Áàéãàëü îð÷íû ñàéí çàñàãëàë”-ûã õàíãàõ íü òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ãîë ìåõàíèçì ìºí.

Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õàðèëöààíû øèíý÷ëýëèéí ºíººãèéí ò¿âøèíä óëñ ¿íäýñòíèéõýý òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãòàé, õàðèóöëàãàòàé, áàéãàëü îð÷èíäîî çîõèñòîé õºãæëèéã äýýäëýõ ¿¿äíýýñ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, áàéãàëü îð÷íû àóäèòûã îëîí óëñûí òóðøëàãûí äàãóó íýâòð¿¿ëýõ, “áîõèðäóóëàã÷ íü õîõèðëûã íºõºí òºëºõ”, “íóòãèéí èðãýä íü áàéãàëèà õàìãààëàõ”, “áàéãàëèéí íººö, áàÿëãèéí ¿íýëýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ”, “áàéãàëü õàìãààëàõ àæëûí õºðºíãèéí òîãòâîðòîé ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõ”, “íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò òºëºâø¿¿ëýõ” çýðýã ¿çýë áàðèìòëàëûã òóóøòàé ìºðäºõèéã çîðüæ áàéãàà áîëíî.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýð àãààð ìàíäàëä ãàðãàæ áàéãàà óòàà, òîîñíû õýìæýý, íýãæ ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõýä çàðöóóëàõ ò¿ëøíèé çàðöóóëàëò, äîòîîä õýðýãëýý, øóãàìûí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ, ¿íñýý àøèãëàõ, òåõíèêèéí óñàà á¿ðýí áóöààæ õýðýãëýõ çýðãýýð ýð÷èì õ¿÷íèé ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõ çîðèëãîîð ýð÷èì õ¿÷íèé á¿õ ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé àæëûí ¿íýëãýýíä äýýðõ òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã òóñãàæ ä¿ãíýäýã æóðìûã ìºðäºæ áàéíà. Ýíý ñàëáàðûí àæèëëàãñàäûí àæëûí ¿ð ä¿íã ¿¿íòýé óÿëäóóëàí ä¿ãíýæ, óðàìøóóëàõ áîëîâ. ÒÝÕÑ-èéí 2010 îíû ¿ç¿¿ëýëòýýñ ¿çýõýä àãààðò 6638.2 òîíí CO2 ÿëãàðóóëæ, ãàçàðò 663,8 ìÿíãàí òîíí ¿íñ áóëøèëæ áàéíà.

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Õîò áàéãóóëàëòûí ÷èãëýëýýð: Õ¿í àìûí äîòîîäûí øèëæèëò õºäºëãººíèéã áîäëîãîîð çîõèöóóëæ, á¿ñ áîëîí á¿ñèéí òóëãóóð òºâ, äàãóóë õîòûí òºëºâëºëò, óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàí, äýä á¿òöèéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëæ, õîò, õºäººãèéí õºãæëèéí ò¿âøíèé ÿëãààã áàãàñãàõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä:• Ìîíãîë Óëñûí Çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí õóâààðèéí

“Á¿ëýã ñóóðèíãèéí òîãòîëöîî”, “Õ¿í àìûí íóòàãøèëò, ñóóðüøëûí õºãæëèéí åðºíõèé òºñºë”, Íèéñëýëèéí äàãóóë õîò áîëîõ Áàãàíóóð, Íàëàéõ, Áàãàõàíãàéã õºãæ¿¿ëýõ, òýäãýýðò çîõèñòîé òºâëºðëèéã áèé áîëãîõ,

• “100 ìÿíãàí àéëûí îðîí ñóóö” òºñëèéí õ¿ðýýíä Áàãàíóóð, Íàëàéõ, Áàãàõàíãàéä 2010-2015 îíä øèíýýð 3.8 ìÿíãàí àéëûí îðîí ñóóöíû õîðîîëîë áàðèõ,

• Áàãàõàíãàé ä¿¿ðãèéã çàì, òýýâðèéí çàíãèëàà, íèéñëýëèéí äàãóóë õîò áîëãîõ,• Óëààíáààòàð õîòûí õ¿í àìûí íÿãòðàëûã áóóðóóëæ, õÿçãààðëàõ çîðèëãîîð

64


ýäãýýð äàãóóë õîò, òîñãîäîä ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðûã øèíýýð áàéãóóëàõ, Óëààíáààòàð õîòîîñ í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëæ áàéðøóóëàõ òºñºë õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.

Õ¿í àìûí íóòàãøèëò, ñóóðüøëûí çîõèñòîé òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ “Õîòóóä” ¿íäýñíèé õºòºëáºðò õîòûí äîòîðõ àâòî çàìûí ñ¿ëæýýã çºâ çîõèñòîé òºëºâëºõ, ãàçàð àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýý òóñ÷ýý. Õîò ñóóðèí ãàçðûí ãýð õîðîîëëûí äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëàõûí çýðýãöýý îðøèí ñóóã÷äûí îðîëöîîòîéãîîð îðîí ñóóöíû õîðîîëîë áîëãîí õºãæ¿¿ëñýíýýð õ¿í àìûí àÿ òóõòàé àìüäðàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý. Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä øèíýýð áàðèõ õîðîîëëûí íèéò òàëáàéí 20.0 õóâèàñ äîîøã¿é õýñãèéã íîãîîí áàéãóóëàìæòàé áîëãîõ, ãýð õîðîîëëûí íèéòèéí ýçýìøëèéí òàëáàéã ç¿ëýãæ¿¿ëýí íýã õ¿íä íîãäîõ öýöðëýãæñýí òàëáàéí õýìæýýã õîò òºëºâëºëòèéí ñòàíäàðòàä õ¿ðãýõ àðãà õýìæýýã “Øèíý á¿òýýí áàéãóóëàëò” õºòºëáºðò òóñãàñàí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí áàðèëãûí ñàëáàðààñ ÿëãàð÷ áóé õ¿ëýìæèéí õèéí æèëèéí ºñºëòèéí õýìæýýã áóóðóóëàõ, ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéã áàðèõ øèíý ñèñòåì, òåõíèê òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ, ñàíõ¿¿ãèéí ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ íü òýðã¿¿í çîðèëò áîëæ áàéíà. Ýíý ÷èãëýëýýð Í¯ÁÕÕ-èéí õ¿ðýýíä õýðýãæñýí Äóëààíû õýìíýëòòýé õóâèéí îðîí ñóóöûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ òºñºë (2003-2007) òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìûã óëñûí õºãæëèéí áîäëîãî õºòºëáºðò òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõýä òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëñàí áàéíà54. Òóõàéëáàë, òºñºëä õàìðàãäñàí ºðõèéí ò¿ëøíèé çàðöóóëàëò 2.0-2.5 äàõèí áóóðñíààð æèë á¿ð íèéòäýý 2,830 òîíí í¿¿ðñ õýìíýæ, í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí äàâõàð èñëèéã 3,980 òîííîîð áóóðóóëæýý.

Í¯ÁÕÕ, ÇÒÁÕÁß õàìòðàí áàðèëãûí ñàëáàðûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã õýìíýõ, ýíý ñàëáàðààñ ÿëãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîòîé Áàðèëãûí ýð÷èì õ¿÷ õýìíýëòèéí òºñëèéã 2009 îíîîñ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áºãººä ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé õîëáîîòîé áàðèëãûí íîðìàòèâ áè÷èã áàðèìòûã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ, ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé òåõíèê, òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëàõ, íýâòð¿¿ëýõ, áàòàëãààæóóëàõ, îëîí íèéòýä ìýäýýëëýõ, áàðèëãûí ñàëáàðûí îðîëöîã÷ òàëóóäàä ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, øààðäëàãàòàé òåõíèêèéí òóñëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàðèëãà, îðîí ñóóöûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ìåõàíèçìûã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëæ áàéíà. Èíãýñíýýð 20 æèëèéí õóãàöààíä CO2-èéí õýìæýýã 63.000 òîííîîð áóóðóóëàõ þì.

Áàðèëãûí äóëààí àëäàãäëûã áàãàñãàõ çîðèëãîîð ýõ îðíû õîíèíû íîîñíû íººöèéí 10%-èéã ºíäºð òåõíîëîãè àøèãëàí áàðèëãà, ñàíòåõíèêèéí äóëààëãûí ìàòåðèàë ¿éëäâýðëýõ ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéíà.

Çàì òýýâðèéí òàëààð: “Àãààðûí òóõàé” õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà, “Àãààðûí áîõèðäîëûí òºëáºðèéí òóõàé” õóóëèéí òºñºë, òýäãýýðòýé õîëáîãäóóëàí 54 Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòýíä 2002-2007 îíä õýðýãæ¿¿ëñýí áàéãàëü îð÷íû òºñë¿¿äèéí

îðóóëñàí õóâü íýìýð òàéëàí, 2008

65


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

“Îíöãîé àëáàí òàòâàð òóõàé” õóóëèíä õèéí áîëîí öàõèëãààíààð àæèëëàäàã àâòîìàøèíûã îíöãîé àëáàí òàòâàðààñ, õèéãýýð àæèëëàäàã õºäºëã¿¿ðèéí öèëèíäðèéí áàãòààìæ íü 1500 ñì3 õ¿ðòýëõ, ¿éëäâýðëýñíýýñ õîéø 5 õ¿ðòýë æèëèéí äîòîðõè ñóóäëûí àâòîìàøèíûã íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàðààñ òóñ òóñ ÷ºëººëºõ çààëòûã íýìæ òóñãàæýý. Õºäºëã¿¿ðèéí áàãòààìæ ºíäºðòýé (3500 ñì3 äýýø) áîëîí 10 - ààñ äýýø æèë àøèãëàñàí àâòîìàøèíä íîãäóóëàõ òàòâàðûí õýìæýýã 2011 îíîîñ íýìýãä¿¿ëñýí. Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí àøèãò ìàëòìàëûã òýýâýðëýõ ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõ, õºðñíèé ýëäýãäýë, òîîñæèëòîîñ õàìãààëàõ àæèë ¿å øàòòàé õèéãäýæ áàéíà. Àøèãò ìàëòìàëûí îðä ãàçðûã õèëèéí áîîìò áîëîí äýä á¿òýöòýé õîëáîñîí àâòî çàìûã îëáîðëîã÷, òýýâýðëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí ººðèéí õºðºíãººð áàðèóëàõ àñóóäëûã ÇÒÁÕÁ-ûí ñàéäûí òóøààëààð øèéäâýðëýæýý. Àéìãèéí òºâ¿¿äèéã Óëààíáààòàð õîòòîé õàòóó õó÷èëòòàé àâòî çàìààð õîëáîõ ýðýìáèéã òîãòîîí òóõàéí æèëèéí õºðºíãº îðóóëàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàí àæèëëàæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûã ãàçðûí õàðèëöàà òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë èõýýõýí îíöëîã, õî¸ðäìîë øèíæòýé. Òóõàéëáàë, çàñãèéí ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã íü õýðýãæ¿¿ëæ áóé ÕÀÀ-í ýäýëáýð ãàçàð äýýð, òºðèéí ºì÷èéí áàéãàëèéí íººöºä òóëãóóðëàí ìàë÷èä, òàðèà÷èä õóâèéí ¿éëäâýðëýëýý ÿâóóëæ áàéäàã. Ýíý õî¸ð òàëûí õºðºíãº îðóóëàëòûã òºð-õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéí ãýðýýíèé õ¿ðýýíä õèéæ, ãàçðûí ÷àíàð áàéäëûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ñàéæðóóëàõ òàëààð õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýæ õàìòðàí àæèëëàõ íü ¿ð ä¿íòýé áîëíî. Èéìä ÕÀÀ-í ýäýëáýð ãàçðûí õàðèëöàà, õºðºíãº îðóóëàëòûí òàëààð øèíý çîõèöóóëàëò õèéõ õýðýãòýé áàéíà. ¯¿íä:

1. Áýë÷ýýðèéí õóóëèéã ýöýñëýí áàòëàõ áóþó ãàçðûí õóóëèíä òîäîòãîë õèéõ çàìààð ìàë÷èí ºðõºä áýë÷ýýðèéã ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ õàðèëöààã øèíý÷ëýí õóóëü÷ëàõ: ìàë÷äàä ºâºëæºº, õàâàðæààíû ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé ãàçðûã õóâü÷ëàí ºãºõ,

2. Ãàçðûí äîðîéòëûí ò¿âøèíã àéìàã, ñóì á¿ðýýð òîãòîîæ íºõºí ñýðãýýõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã òºëºâëºõ,

3. ÕÀÀ-í ñàëáàðò òºð-õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéí ãýðýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë á¿ðä¿¿ëýõ.

Áýë÷ýýð òàëõëàãäàæ äîðîéòîõ, îéí ò¿éìýð, õîðòîí øàâüæ òàðõàõ, ìîäûã çàìáàðààã¿é àøèãëàõ, óóë óóðõàéí çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãàà, ãåîëîãè õàéãóóë, õèìèéí áîõèðäîë çýðýã îëîí õýëáýðýýð ãàçðûí äîðîéòîë ¿¿ñ÷ áàéíà. 2006-2009 îíû õîîðîíä æèë á¿ð 110000 îð÷èì õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòð ãàçàð íóòàã áóþó íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 7.0 îð÷èì õóâü íü äîðîéòîëä îðñîí áàéíà. Äîðîéòñîí ãàçàð íóòãèéí õýìæýý 2007 îíä õàìãèéí ºíäºð áàéñíàà õàðüöàíãóé áàãàñ÷, õî¸ð æèëèéí ºìíºõòýé ä¿éöýõ õýìæýýíä õ¿ðýýä áàéíà (Çóðàã 3.2.1)55. Äîðîéòîëä îðñîí ãàçðûí íèëýýä õýñãèéã áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë ýçýëæ áàéíà.

55 Ìîíãîë óëñûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2011 Óëààíáààòàð, 2011 îí, 48 äàõü òàë

66


2005

Хохирол учирсан нийт газар Ойн сан бүхий газарБэлчээр ба бусад өвслөг ургамалт газар

Тариалангийн газарУсны сан бүхий газар

Ухагдаж эвдэрсэн газар

Хот, тосгон бусад суурингийн газар

16000

14000

12000

10000

8000

6000

4000

2000

0

2006 2007 2008 2009 2010

Талбайн хэм

жээ

мян

. га

Çóðàã 3.2.1. Ãàçðûí äîðîéòëûí õàíäëàãà (2005-2010 îí)

Ýõ ñóðâàëæ: ¯ÑÕ, 2009, 2011. Ìîíãîë Óëñûí Ñòàòèñòèêèéí Ýìõòãýë 2008, 2010 îí.

Óëñûí õýìæýýíä, 2010 îíû áàéäëààð 7359.5 ìÿíãàí ãà ãàçàðò ýêîëîãèéí õîõèðîë ó÷èðñàí áàéíà. ¯¿íýýñ 6.8 ñàÿ ãà áýë÷ýýð (õîõèðîë ó÷èðñàí íèéò ãàçðûí 92.1 %), 184.5 ìÿí. ãà òàðèàëàíãèéí ãàçàð (2.5 %), 8543.9 ãà õîò, òîñãîí, áóñàä ñóóðèíû ãàçàð (0.1 %), 375.7 ìÿíãàí ãà îéí ñàí á¿õèé ãàçàð (5.1 %), 935,9 ãà óñíû ñàí á¿õèé ãàçàð (0.01 %), 19419 ãà ãàçàð óõàãäàæ ýâäýðñýí (0.3 %) çýðýã øàëãààíû óëìààñ õîõèðîëä îðæýý56. ¯¿íèé çýðýãöýý áýë÷ýýðèéí 70 ãàðóé õóâü íü òàëõëàãäñàí57 áàéíà.

3.3 Ýäèéí çàñгèéí õөгæèë íөөöèéí áàéäàëä íөëөөëөõ íü

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. “Íîãîîí õºãæèë”, “Íîãîîí ýäèéí çàñàã”-èéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, ýêîëîãèéí áîëîí äîòîîäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ, ¿¿íòýé óÿëäóóëàí õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, ýõ îðîí, óíàãàí áàéãàëèà àâðàõ íü òîãòâîðòîé õºãæèëä îðóóëëàõ èðãýí õ¿íèé õóâü íýìýð áîëíî. Áàéãàëü îð÷íû áîäëîãîä õèéõ ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò íü äýëõèé íèéòýýðýý õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí øèíý àðãà, õýëáýð áîëîõ îé, óñ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ýêîñèñòåìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýëýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, ýêîëîãèéí òàòâàð áèé áîëãîõ çàìààð áàéãàëü õàìãààëëûí áèå

56 Çàì, òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ÿàìíû õàðúÿà Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, ãåîäåçè, çóðàã ç¿éí ãàçàð: “Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí 2010 îíû óëñûí íýãäñýí òàéëàí”. Óëààíáààòàð õîò, 2011 îí. Õóóäàñ 61-68

57 Ä. Òýðáèøäàãâà, “Áýë÷ýýðèéí óäèðäëàãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë”. Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäëóóä. Óëààíáààòàð, 2006, 5 äàõü òàë.

67


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

äààñàí ñàíõ¿¿æèëòèéã á¿ðä¿¿ëýõ, íºõºí ñýðãýýëòýä ä¿éö¿¿ëýí õàìãààëàõ àðãà íýâòð¿¿ëýõ çàìààð óóë óóðõàéí õºãæèëä ñóóðèëñàí ýð÷èìòýé õºãæëººñ óðüäàí áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõýä îðøèæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ìîíãîëûí ýð÷èì õ¿÷íèé óëàìæëàëò ýõ ¿¿ñâýð îð÷èíä èõýýõýí ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, çºâõºí ÄÖÑ-óóäàä 2010 îíû ñòàòèñòèêààð 5063,1 ìÿíãàí òîíí í¿¿ðñ, 3171.8 òîíí ìàçóò õýðýãëýñýí áàéíà. Ýíý õýìæýýíèé í¿¿ðñíýýñ 7600 ìÿíãà òîíí CO2 àãààðò õàÿãäæýý.

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Îðîí ñóóö, íèéòèéí àæ àõóé: Õ¿í àìûí îðîí ñóóöíû õàíãàìæ ñàéæèð÷ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí îðîí ñóóöíû ôîíä 2008 îíä 8483.2 ì2 áàéñàí áîë 2010 îíä 9543.9 ì2 áîëæ 1.12 äàõèí íýìýãäæýý. Óëñûí õýìæýýíä 2008 îíä 5416, 2009 îíä 6338, 2010 îíä 9899, 2011 îíû ýõíèé 3 óëèðàëä 7874 àéëûí îðîí ñóóö àøèãëàëòàä îðæýý (Çóðàã 3.3.1).

2008

Ашиглалтад оруулсан орон сууцны тоо

Орон сууцны фонд мян.м2 (2012 оны I улиралд гарна)

Ашиглалтад оруулсан орон сууцны нийт талбай мян.м2

2009 2010 2011-III

8483.2 89139543.9

7874

461.6722.4722.4

9543.9

6338

512.2

5416

444.8

12000

10000

8000

6000

4000

2000

0

Çóðàã 3.3.1. Àøèãëàëòàä îðñîí îðîí ñóóöíû òîî, òàëáàé

¯íäýñíèé ñòàòèñòèê ñóäàëãààãààð õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àìûí ñàéæðóóëñàí óíäíû óñíû ýõ ¿¿ñâýðò õàìðàãäàõ ò¿âøèí 2005 îíä 30.5 % áàéñàí áîë 2009 îíä 38.5 %, õºäººä 2005 îíä 8.7 %-èàñ 2009 îíä 9.3 % áîëæ òóñ òóñ ºññºí ä¿íòýé ÷ íèéò õ¿í àìûí òýí õàãàñ íü ñàéæðóóëñàí óñ õàíãàìæã¿é áàéíà. Õîò ñóóðèí ãàçàðò ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéã àøèãëàõ ò¿âøèí 2005 îíä 21.3 %-èàñ 2009 îíä 24.7 % áîëæ áàãà çýðýã íýìýãäñýí áàéõàä õºäººä àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí õàìðàõ õ¿ðýý 5.3 %-èéí ò¿âøèíä õýâýýð áàéñààð áàéíà. Áàòàëãààò óíäíû óñíû õàíãàìæã¿é, ñàéæðóóëñàí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèä õàìðàãäààã¿é õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéã áóóðóóëàõ 2015 îíû çîðèëò 2010 îíû áàéäëààð õàðèëöàí 77.0 õóâü, àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí ¿ç¿¿ëýëò 69.0 õóâèéí áèåëýëòòýé áàéíà.

Àâòî çàì: 2005 îíû áàéäëààð óëñûí ÷àíàðòàé õàòóó õó÷èëòòàé àâòî çàìûí óðò 1503.5 êì áàéñàí áîë 2010 îíä 2442.6 êì áîëæ, 1.6 äàõèí ºñ÷ýý (Çóðàã 3.3.2).

68


2010200520001995

1,180.2 1,282.81,282.8

1,503.5

2,442.6

3,000.0

3,000.0

1,000.0

0.0

2,500.0

1,500.0

500.0

Çóðàã 3.3.2. Õàòóó õó÷èëòòàé çàìûí óðò

ªíãºðñºí 5 æèëèéí õóãàöààíä àâòî çàìûí ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëò ¿ëýìæ íýìýãäñýí áàéíà (Çóðàã 3.3.3). Òóõàéëáàë 2005 îíû õºðºíãº îðóóëàëò 2010 îíä 5.0 äàõèí ºñ÷ýý. Àâòî çàì ñàëáàðò óëñûí òºñºâ, çàìûí ñàí, ãàäààäûí çýýë, òóñëàìæ, òºð–õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëýýñ õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ áàéíà.

2010200520001995

7,005.7

74,584.486,936.7

435,490.4

0.0

500,000.0

400,000.0

300,000.0

100,000.0

200,000.0

Çóðàã 3.3.3. Àâòî çàìûí ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëò

Òºìºð çàìààð òýýâýðëýæ áàéãàà à÷ààíû õýìæýý òîãòâîðòîé ºñ÷ áàéíà (Õ¿ñíýãò 3.3.1). Ìàíàé îðîí ºíººãèéí áàéäëààð 1810.6 êì òºìºð çàìûí ñ¿ëæýýòýé áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3.3.1. Òºìºð çàìûí òýýâýðëýëò¯ç¿¿ëýëò Õýìæèõ

íýãæÎí

2006 2007 2008 2009 2010À÷àà òýýâýðëýëò ìÿí.òí 14793.2 14072.6 14646.9 14164.5 16804.0Îðîí íóòãèéí òýýâýðëýëò

ìÿí.òí 7347.6 7512.6 8016.2 7670.6 8304.4

À÷àà ýðãýëò ñàÿ òí.êì 9218.5 8360.6 8261.4 7817 10286.7Çîð÷èã÷ òýýâýðëýëò ìÿí.õ¿í 4329.9 4482.4 4358.8 2548.5 3516.3Çîð÷èã÷ ýðãýëò ñàÿ õ¿í.êì 1288.5 1406.4 1400.5 1003.1 1220.0

Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õóðäàöòàé õºãæèë, ºñºí íýìýãäýæ áóé à÷àà òýýâðèéí õýðýãöýý øààðäëàãà, òóõàéëáàë õºãæëèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëæ áóé óóë óóðõàé, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëýýñ áîëæ áóé à÷àà òýýâðèéã ¿ð

69


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

àøèãòàé, íàéäâàðòàé òýýâðèéí ñ¿ëæýýãýýð õàíãàõ, ãóðàâäàã÷ çàõ çýýëä õ¿ðãýõýä ÷èãëýãäñýí “Òºìºð çàìûí òýýâðèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã”-èéí ÓÈÕ 2010 îíä áàòàëñàí.

Àãààðûí òýýâýð íü äàëàéä ãàðöã¿é ìàíàé óëñûí ãàäààä, äîòîîä òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä õ¿ðãýõ ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ñàëáàð þì.

Çîð÷èã÷ òýýâýðëýëò (ìÿíãàí õ¿í)

À÷àà òýýâýðëýëò (ìÿíãàí õ¿í)

2005

2,734.0

3,500.0

2,961.5

3,921.8

670.8536.9606.2608.5555.3

478.6

2,289.0

2,344.0

2006 2007 2008 2009 2010

Çóðàã 3.3.4. Àãààðûí òýýâðèéí ºñºëò

80000

70000

60000

50000

40000

30000

20000

10000

0

2005 2006 2007 2008 2009 2010

4710954537

6124565643

6077867936

Çóðàã 3.3.5. Äàìæèí ºíãºðºõ íèñëýã

Åâðîï, Õîéä Àìåðèêèéã Ç¿¿í áà Ç¿¿í ªìíºä Àçèòàé õîëáîñîí 10 àãààðûí çàìààð ìàíàé óëñûí íóòàã äýâñãýðýýð æèëä 70 ìÿíãà îð÷èì íèñëýã äàìæèí ºíãºð÷ áàéíà (Çóðàã 3.3.6).

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. Áýë÷ýýðèéí óðãàìàë õàìãààëëûí àðãà õýìæýýã æèë á¿ð óëñûí òºâëºðñºí òºñºâò ñóóëãàí õýðýãæ¿¿ëäýã áîëæýý. Òóõàéëáàë, 2009 îíä 9 àéìãèéí 61 ñóìàíä ¿ëèéí öàãààí îãîòíîòîé òýìöýõ àæëûã 405,0 ìÿíãàí ãà-ä, öàðöààòàé òýìöýõ àæëûã 60,6 ìÿíãàí ãà–ä òóñ òóñ ã¿éöýòãýæ, óëñûí òºñâººñ íèéò 1,3 òýðáóì òºãðºãèéã çàðöóóëæýý. Ãýâ÷ ãàçðûí äîðîéòîëòîé òýìöýõ àæëûí äàëàéö áàãà áàéãàà ó÷ðààñ áàéãàëèéí íºõºí ñýðãýýëòýíä ìýäýõ¿éö íºëººëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Èéì ó÷ðààñ áýë÷ýýðèéí äààö, ìàëûí òîîã àéìàã, ñóì á¿ðýýð õàðüöóóëàí ñóäàëæ áýë÷ýýðèéí äààöàä íü íèéö¿¿ëýí çîõèöóóëàëò õèéõ õýðýãòýé þì. Ìàëûí òîî òîëãîé ºñ÷ áýë÷ýýðèéí äààö õýòýðñýí íü áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûí ¿íäñýí øàëòãààí áîëñîí ãýõ òàéëáàð áèé. Òóõàéëáàë, 1990–2009 îíû õîîðîíä ìàëûí òîî ýðñ ºññíèé äîòîð 5.0 ñàÿ õ¿ðýõã¿é áàéñàí ÿìààíû òîî 20.0 ñàÿ áîëòëîî äºðºâ äàõèí ºññºíèéã æèøýý áîëãîæ àâàõ íü ýëáýã áàéäàã.

70


3.4. Үéë àæèëëàгààíû ÷èгëýë

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò, çîõèöóóëàëò àìüäðàëûí á¿õ ò¿âøèíä õýðýãæèæ, õºãæëèéí á¿õèé ë ñàíàà÷ëàãà áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿íäñýí çàð÷èìä òóëãóóðëàíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä äýëõèéí ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäàë õàäãàëàãäàæ, ÿëàíãóÿà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, àìüäðàëûã òýòãýõ áàéãàëèéí ç¿é òîãòîë ýìçýã áàéäëààñ òîãòâîðòîé òºëºâ áàéäàëä á¿ðýí øèëæèíý.

Ìîíãîë Óëñûí èðýýä¿éí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ òóëãóóð õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí íîãîîí òåõíîëîãè, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë çýðýã ºíäºð òåõíîëîãèéí ¿éëâýðëýë, ¿éë÷èëãýý á¿õ ñàëáàðò íýâòýðíý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä õºäºº àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, áàéãàëèéí áàÿëàãèéí íººö, áîëîìæèä òóëãóóðëàñàí áàéãàëèéí ãàðàëòàé îðãàíèê á¿òýýãäýõ¿¿í óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõ áîëîìæ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý ãýæ òºñººëæ áàéíà. Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä ýçëýõ íîãîîí ýäèéí çàñãèéí îðîëöîî, õóâü õýìæýý çîíõèëæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóëãóóð ñóóðü òàâèãäàõ áîëíî.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººã áàãàñãàõûí òóëä íýãýíò ¿éëäâýðëýñýí ýð÷èì õ¿÷íèé àëäàãäëûã áóóðóóëàõàä àíõààð÷ áàéíà (Çóðàã 3.4.1). Ýð÷èì õ¿÷íèé àëäàãäëûã áóóðóóëàõàä ÄÖÑ-óóäûí òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã Çóðàã 3.4.1 õàðóóëæ áàéíà. Òåõíèêèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò õèéãäýýã¿é ÄÖÑ–2–ûí À¯Ê òàñðàëòã¿é áóóðñààð áàéõàä 2000 îíîîñ òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëä íü òºðººñ àíõààð÷ áàéãàà áóñàä ÄÖÑ–óóäûí À¯Ê òóóøòàé ºñ÷ èðæýý. Íýí ÿëàíãóÿà, Äîðíîä, ÄÖÑ 2, Äàðõàíû ÄÖÑ–ûí À¯Ê–ã ÄÖÑ 4, Ýðäýíýòèéí ÄÖÑ–ûí ò¿âøèíä õ¿ðãýõ ÷èãëýëä àæèëëàõ íººö áîëîëöîî áàéíà. Èéìä òºðººñ îäîî àæèëëàæ áàéãàà áîëîí øèíýýð áàðèõ äóëààí, öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñâýðèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéí áàéäàë, õºðºíãº îðóóëàëòûí íºõöºëä ¿íýëýëò ºã÷ áàéõûí ÷óõëûã õàðóóëæ áàéíà. Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ, óõààí, òåõíèêèéí îëîëòîä òóëãóóðëàí ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ äîòîîä íººö áîëîëöîî ÷ áàéíà (Øèãòãýý 3.4.1).

¯¿íèé çýðýãöýý “Öàõèëãààí øóãàì ñ¿ëæýýíèé àëäàãäëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéã 2007-2010 îíä Óëààíáààòàð õîò, Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàé, ªìíºãîâü, Äîðíîä, Õºâñãºë, Ñ¿õáààòàð, Áàÿí-ªëãèé, Õîâä, Óâñ çýðýã àéìàãò õýðýãæ¿¿ëæýý. Òºñºëä õàìðàãäñàí ò¿ãýýõ ñ¿ëæýýíèé àëäàãäëûã 2004 îíòîé õàðüöóóëæ ¿çýõýä íèéò àëäàãäàë ÓÁÖÒÑ ÕÊ õóâüä 8.3%, Áàÿíõîíãîðò 30.0%, Ãîâü-Àëòàéä 28.1%, ªìíºãîâüä 7.66%, Äîðíîäîä 12.69%, Õºâñãºëä 20.1%, Ñ¿õáààòàðò 10.43% òóñ òóñ áóóðñàí áà ãàðñàí ¿ð àøãèéã òîîöîí ¿çýõýä íèéò 7703.7 ñàÿ òºãðºãèéí õýìíýëò ãàðñàí áàéíà (Çóðàã 3.4.2). Óâñûí öàõèëãààí ò¿ãýýõ ñ¿ëæýý óëñûí õýìæýýíä õàìãèéí ºíäºð áóþó 60 îð÷èì õóâèéí öàõèëãààíû àëäàãäàëòàé áàéñàí.

71


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

Øèгòгýý 3.4.1. Áàéгàëü îð÷èíä ýýëòýé Óõàà õуäгèéí Äуëààíû öàõèëгààí ñòàíö (ÄÖÑ)

Óõàà õóäãèéí ÄÖÑ íü 18 ìÂò ÷àäàëòàé ìîíãîë èíæåíåðèéí îþóí óõààíû õ¿÷ýýð á¿òýýãäñýí. Íàì òåìïåðàòóðûí ýðãýëòòýé áóöëàìòãàé äàâõàðãûí øàòàëò á¿õèé çóóõòàé, íàéäâàðòàé àæèëëàãààòàé, ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ¿ð àøèãòàé, áàéãàëü îð÷èíä õîðò õèé áàãà ÿëãàðóóëäàã äýëõèéí áàðèìæààíû øèíý òåõíîëîãèòîé. Òóõàéëáàë:• Í¿¿ðñíèé øàòàëòààñ ¿¿ñýõ àçîòûí èñëèéí õýìæýý äîòîîäûí ÄÖÑ-ûíõààñ 2-4 äàõèí

áàãà, ÀÍÓ, ÎÕÓ, ÌÓ-ûí çºâøººðºãäºõ äýýä õÿçãààðààñ 2,2 - 2,22 äàõèí áàãà;• Àãààðûí õºðãºëòòýé êîíäåíñàòîð, õóóðàéãààð ¿íñ ÿëãàõ, çàéëóóëàõ ñèñòåìòýé

òóë óñíû “0” çàðöóóëàëòòàé, áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé, ÿëàíãóÿà ãîâü íóòàãò îíöãîé òîõèðîìæòîé;

• ¯íñíèé öàõèëãààí ø¿¿ëò¿¿ðèéí À¯Ê íü 99,5 õóâü;• ÄÖÑ-ûí õàÿãäàë óñààð óóðõàéí çàìûí òîîñûã äàðàõ, îð÷íûã ÷èéãø¿¿ëýõ, òàëáàéí

ç¿ëýã ìîäûã óñëàõààð øèéäñýí;• Í¿¿ðñíèé òîîñûã ñàëõèíààñ õàìãààëñàí, àãààð áîõèðäóóëàõã¿é øèéäýëòýé;• ÄÖÑ-ûí íèéò òàëáàéí 20 õóâèéã íîãîîí áàéãóóëàìæ ýçýëæ áàéíà.

1995

45

35

25

15

5

40

30

20

10

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ДЦС-2 28.9 27.9 28.4 28.0 32.6 28.4 28.9 28.9 29.0 29.1 27.2 26.1 23.3 21.4 21.0 21.0 21.2

ДЦС-3 22.3 19.2 20.4 21.7 23.9 27.7 26.8 25.6 28.1 28.2 29.8 33.9 34.2 37.2 38.6 37.9 37.8

ДЦС-4 29.5 28.3 29.7 30.4 31.0 31.6 32.3 31.6 33.9 34.3 35.7 36.7 39.3 40.3 40.1 39.2 40.3

Дар-ДЦС 27.5 29.1 28.0 26.3 29.3 29.4 29.5 29.4 29.5 29.6 29.7 29.8 28.1 28.0 28.5 28.1 28.0

Эрд-ДЦС 30.6 30.7 29.1 32.1 29.5 33.5 32.9 33.2 33.1 33.9 34.0 39.0 41.9 40.3 40.8 43.3 40.5

Дор-ДЦС 18.4 16.2 14.9 14.7 14.5 14.6 16.3 16.3 15.5 17.7 17.0 17.3 18.1 18.6 19.4 18.3 20.2

Çóðàã 3.4.1. Ìîíãîë óëñûí ÄÖÑ–ûí À¯Ê–ûí äèíàìèê (1995–2010 îí)

Хувь

1997

323028

18

26

16

24

14

22

12

20

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ДЦС-2 17.79 18.54 17.89 19.56 18.68 18.34 18.22 17.76 17.01 17.15 16.40 16.21 16.35 16.07 15.31

ДЦС-3 31.62 31.62 28.15 27.83 25.60 25.40 26.60 25.57 23.74 22.75 21.03 20.68 20.54 20.76 21.13

ДЦС-4 20.25 19.91 19.48 20.11 20.71 19.89 18.27 17.17 16.40 15.78 14.80 14.44 14.09 13.84 13.24

Дар-ДЦС 19.55 19.55 20.22 19.06 17.67 17.75 18.78 18.79 18.39 18.65 18.50 18.89 19.47 19.18 18.66

Эрд-ДЦС 28.04 28.30 27.33 25.38 25.62 25.84 25.86 23.82 22.98 22.93 22.80 21.37 21.59 21.57 21.24

ТЭХС 22.00 22.00 21.00 22.00 22.00 21.00 19.08 19.08 18.13 17.50 16.47 16.11 15.87 15.62 15.14

Çóðàã 3.4.2. ÒÝÕÑ–èéí ÄÖÑ–ûí äîòîîä õýðýãöýýíèé öàõèëãààí çàðöóóëàëò

72


Алдагдлын хувь

0

10

20

30

40

50

60

70

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 ÁÁÝÕÑ (äàìæ.àëä) 12.9 13.5 12.8 12.8 12.2 11.5 10.1 12.0 12.4 11.8 10.8 Áàÿí-ªëãèéí ÖØÑÃ 30.0 23.8 28.0 30.6 32.4 28.0 29.1 29.9 30.4 30.5 19.8 19.8 "Óâñ ÖÒÑ"ÕÕÊ 39.3 46.6 51.4 51.1 53.6 57.8 51.8 42.5 41.2 31.4 20.3 18.8 "Õîâä ÖÒÑ" ÕÕÊ 43.2 45.1 41.7 39.2 36.8 40.6 40.5 37.2 34.3 26.1 21.9 19.5

Çóðàã 3.4.3. Áàðóóí á¿ñèéí öàõèëãààí ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë

“Áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåì” ÒªÕÊ-èéí öàõèëãààí äàìæóóëàëò, ò¿ãýýëòèéí àëäàãäëûí õóâü õýìæýý 27.2 õóâü áîëæ áóóð÷ýý (Çóðàã 3.4.3).

Алдагдлын хувь

1997

18.7

20.921.1

23.023.6 23.0

21.9

20.319.8

18.417.4 16.8

17.7 17.316.6

28

18

26

16

24

14

22

10

12

20

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Çóðàã 3.4.4. Òºâèéí á¿ñèéí öàõèëãààí ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ óðò õóãàöààíû õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Õîò áàéãóóëàëòûí ÷èãëýëýýð: Õ¿í àìûí íóòàãøèëò, ñóóðüøèë, íóòàã äýâñãýð çîõèîí áàéãóóëàëòûí çîõèñòîé á¿òýö á¿ðä¿¿ëýõ, õîò, òîñãîäûã óëñûí áîëîí á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýõ òîäîðõîé ¿¿ðýãòýéãýýð õàðèëöàí óÿëäààòàé õºãæ¿¿ëæ, õ¿í àìûí ýð¿¿ë, àþóëã¿é àæèëëàæ àìüäðàõ òààëàìæòàé îð÷èíã áèé áîëãîíî. Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, õ¿í àìûí íóòàãøèëò ñóóðüøëûí íýãäñýí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, õºãæëèéí öîãö áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëíý. Óëààíáààòàð õîòûã äýëõèéí õºãæèëòýé îðíóóäûí íèéñëýë õîòóóäûí ò¿âøèíä õ¿ðãýíý. Ýíý çîðèëòûã 2 ¿å øàòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ þì. Ýõíèé ¿å øàò áóþó 2012–2016 îíä Óëààíáààòàð õîòûí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, çàäëàõ, àãààðûí áîëîí õºðñíèé áîõèðäëûã áóóðóóëàõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ, õîòûí èíæåíåðèéí äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëíà. Äàðààãèéí ¿å øàò áóþó 2016–2021 îíä Óëààíáààòàð õîòûã íèéñëýëèéí ¿íäñýí õýâ øèíæèéã á¿ðä¿¿ëñýí ¿íý öýíýòýé õîò áîëãîõîîð õºãæëèéí ñòðàòåãèä òóñãàæýý.

Áàðèëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàë, îðîí ñóóö, íèéòèéí àæ àõóéí ÷èãëýëýýð: Áàðèëãûí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéã îëîí óëñûí æèøèãò õ¿ðãýæ óëìààð 2031 îí ãýõýä áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëä íàíî òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëæ, áàðèëãûí ìàòåðèàë á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäààäàä ýêñïîðòîëäîã áîëíî. Õ¿í àìûã ÷àíàðûí áàòàëãààò óñààð õàíãàæ 2031 îí ãýõýä õîò ñóóðèíû óñ äóëààí õàíãàìæ, àðèóòãàõ òàòóóðãûí ñèñòåìèéã

73


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

ºðãºòãºí øèíý÷èëæ õÿíàëò óäèðäëàãûí êîìïüþòðæñýí ñèñòåìä øèëæñýí áàéíà. “Îðîí ñóóö” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ õ¿í àìûí 60 õóâèéã, “Íýã ºðõ íýã îðîí ñóóö” õºòºëáºðèéã òóñ òóñ õýðýãæ¿¿ëñíýýð îðîí ñóóöíû àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

Çàì òýýâðèéí ÷èãëýëýýð: Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà, õýðýãöýý, øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí àâòî çàì, òºìºð çàìûí íýãäñýí ñ¿ëæýýã áàðüæ äóóñãàíà. Äóíä õóãàöààíä:• Óëñûí ÷àíàðòàé õàòóó õó÷èëòòàé àâòî çàìûí ñ¿ëæýýíèé óðòûã 8000 êì áîëãîíî.• Àâòîçàìûí ñ¿ëæýýíèé çàñâàð, àð÷ëàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ àøèãëàëòûí õýâèéí

íºõöëèéã õàíãàíà.• Óëààíáààòàð õîòûí àâòî çàìûí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºí õºãæ¿¿ëíý.• Óóë óóðõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í òýýâýðëýõ çîðèóëàëò á¿õèé àâòî çàìûí ñ¿ëæýýã áàðüæ

áàéãóóëíà• Àçè òèâ áîëîí á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí áîäëîãî, ÷èãëýëä íèéöñýí îð÷èí ¿åèéí çàì

òýýâýð, ìýäýýëýë, õîëáîî, ýð÷èì õ¿÷íèé äýä á¿òöèéã áèé áîëãîíî.

Áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàãäñàíààð ýõíèé øàòàíä 1100 îð÷èì êì, õî¸ð äàõü øàòàíä 900 îð÷èì êì, ãóðàâ äàõü øàòàíä 3600 îð÷èì êì òºìºð çàìûã áàðüæ ýõëýí ìàíàé óëñûí òºìºð çàìûí ñ¿ëæýý 5600 îð÷èì êì-ýýð ºðãºæèõ þì.

Àãààðûí òýýâýð: Àãààðûí òýýâðèéí øèíý÷ëýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëæ, îëîí óëñûí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé, õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîî äàâàìãàéëñàí ñàëáàð áîëãîí õºãæ¿¿ëñýí áàéíà. Îëîí óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí íèñýõ áóóäëóóäûí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëæ, àãààðûí òýýâðèéí ïàðêèéã øèíý÷ëýí, íèñýõ áóóäëûí ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëíý.

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí ñàëáàðûã èðýõ 20 æèëä õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí çîðèëòûí õ¿ðýýíä “íîãîîí ýäèéí çàñàã”–èéí çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí ýð÷èì õ¿÷, óñ, äóëààíû õýìíýëòòýé, áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé äýâøèëòýò òåõíîëãè íýâòð¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, øèíýëýã øèéäýë á¿õèé òºñëèéã áîäëîãîîð äýìæèæ õ¿íèé íººö, òºð õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãìèéí õàìòûí àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëñíýýð ¿ð ä¿íä õ¿ðíý ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. Õºäººä íîãîîí ýäèéí çàñãèéã äýìæèæ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõûí òóëä ìàë÷èä, õºäººãèéí õ¿í àìûí ãàçàð ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ õýðýãòýé áàéíà.1. Ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíä çºâøººðºãäñºí õýìæýýíèé ãàçðûã ìàë÷èä ººðèéí

ºâºëæºº, ýñâýë õàâàðæààí äýýðýý õóâü÷èëæ àâàõ ýðõòýé áàéõààð õîëáîãäîõ õóóëèíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ,

2. Ìàë÷èä ºâºëæºº õàâàðæààíûõàà îð÷íû áýë÷ýýðò õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ õàøààëæ õàìãààëñàí, ñàéæðóóëñàí ãàçðûã òýäýíä óäààí õóãàöààíä ãýðýýãýýð ýçýìøèõ ýðõèéã ãàçðûí õóóëèíä áàòàëãààæóóëæ ºãºõ,

3. ÕÀÀ-í ýäýëáýð ãàçðûã ìàë÷èä, òàðèàëàí÷äàä òºð-õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéí ãýðýýãýýð óäààí õóãàöààãààð îëãîæ, òýäýíä íîãîîí ýäèéí çàñãèéí øààðäëàãûí äàãóó ãàçðûí ÷àíàð, õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã õàìãààëàõ, ñàéæðóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýäýã áîëîõ õýðýãòýé áàéíà.

74


Õºäººä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àñóóäëûã áýë÷ýýðèéí ìàë÷èí ºðõ, õîò îð÷ìûí ôåðìåð, ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áóé èðãýä, àæ àõóéí íýãæ áîëîí ñóìûí òºâèéí ò¿âøèíä ÿëãààòàé àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé þì. Òóõàéëáàë:

1. Ìàë÷èí ºðõºä, íýãä¿ãýýðò, áýë÷ýýðèéã óëèðëûí õóâààðüòàé, ºäºð ºäðèéí ñýëãýýòýé àøèãëàæ, äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ, óðãàìàë íºõºí òºëæèæ, óðãàö íü íýìýãäýõ áîëîìæòîéãîîð àøèãëàõ áîëîìæèéã îëãîõ, ¿¿íèé òóëä ìàë÷èä ìîðèî óíàæ ýäýëäýã, òýìýýãýý à÷ëàãà, í¿¿äýëä àøèãëàäàã óëàìæëàëàà ñýðãýýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ þì. ¯¿íèé çýðýãöýý ºâºëæºº, õàâàðæààí äýýðýý 3-5 ãà ãàçðûã õàøèí õàìãààëàõ, ìîä, æèìñíèé áóò ñóóëãàæ ñàëõèíû õààëò áîñãîõ, ñàéæðóóëñàí õàäëàíãèéí áîëîí íîãîîíû òàëáàé áèé áîëãîõ, ìàëûí äóëààí õàøàà áàéð áàðèõàä õºðºíãº îðóóëæ, ÌÀÀ-í ýðñäëýý áóóðóóëàõ, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëàà õàíãàõ, ºðõèéí îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ ñàíàà÷èëãûã õºõè¿ëýí äýìæèõ õýðýãòýé áàéíà.

2. Õîò îð÷ìûí ýð÷èìæñýí ÌÀÀ-í ôåðìèéí ìàëûí ÷àíàð, ýð¿¿ë ìýíä, àøèã øèìèéã äýýøë¿¿ëýí, àðâèí óðãàöòàé òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ, òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õîò ñóóðèíãèéí õ¿í àìä íèéë¿¿ëýõýä àíõààðâàë çîõèíî.

3. Òàðèàëàí÷äûí õóâüä õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñýðãýýí ñàéæðóóëàõ, áàéãàëüä ýýëòýé òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, òóõàéí îðîí íóòàãò çîõèöñîí ºíäºð óðãàöòàé òàðèìëûã àøèãòàé ñýëãýýíä òàðèàëæ óñàëãàà, àð÷èëãààã çîõèñòîé õèéõ, õàÿãäàëã¿é õóðààõ çàìààð á¿òýýìæ, ¿ð àøãàà äýýøë¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.

4. ÕÀÀ-í ãàðàëòàé áàðàà, ò¿¿õèé ýäèéí áèðæèéí õóóëü 2012 îíû 6 äóãààð ñàðààñ õýðýãæèæ ýõýëíý. Ìàë÷èä, òàðèàëàí÷èä, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéã ýíý ¿éë àæèëëàãààíä ñóðãàæ ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõýä íü òóñàëíà.

5. Ñóì, àéìãèéí òºâèéí ÿäóó, ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäèéí áè÷èë, æèæèã ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð áèçíåñèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ÿâóóëæ, õºíãºëºëòòýé çýýëýíä õàìðóóëàí ÷àäàâõèæóóëáàë çîõèíî.

Í¯ÁÕÕ–òýé õàìòðàí Íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýã ÷àíàðòàé, òýãø õ¿ðòýýõ, íèéãìèéí õàìãààëëûí òîãòâîðòîé òîãòîëöîî áèé áîëãîõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë58 áîëîí Òºðººñ ìàë÷äûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:• Õºäººãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ

òàëààð òóñãàéëñàí òºñºë, õºòºëáºðèéã á¿ñ íóòãèéí îíöëîã áàéäëûã õàðãàëçàí áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ59

• Ìàë÷äûã ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿çëýãò òîãòìîë, á¿ðýí õàìðóóëæ, çàðäëûã òºðººñ õàðèóöàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ, ñóì, áàãèéí ýìíýëãèéã áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ60

• Ìàë÷äûã íèéãìèéí äààòãàëä õàìðóóëàõ òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ, íèéãìèéí õàìãààëëûã íü ñàéæðóóëàõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ61 çýðýã àðãà õýìæýýã öàã àëäàëã¿é õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà.

58 Í¯Á-ûí Òóñëàìæèéí õ¿ðýý 2012-201659 Ìàë÷äûí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî, 2011, 3.3.5 äóãààð çààëò60 Ìºí òýíä, 3.3.6 äóãààð çààëò61 Ìºí òýíä, 3.1.6 äóãààð çààëò

75


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Ã ÕÀ

ÍÃÀ

Õ,

ßÄÓÓ

ÐËÛ

Ã ÁÓ

ÓÐÓÓ

ËÀÕ

Í

ÎÃÎ

ÎÍ

ÝÄ

ÈÉ

Í Ç

ÀÑÀÃ

3.5 Äүгíýëò

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ¿ð ä¿íä íîãîîí õºãæëèéí òóõàé îéëãîëò, ýäèéí çàñãèéã óëàì á¿ð íîãîîí áîëãîõ õýðýãöýý øààðäëàãà, õºãæëèéí øèíý õàíäëàãûí ¿íäñýí ä¿ð òºðõ îëîí íèéòèéí äîòîð áèé áîëæ áàéíà. Ýíý àñóóäëààð õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð îëîí íèéòèéã õàìàðñàí òºðºë á¿ðèéí õýëýëö¿¿ëýã, ìýòãýëöýýí, ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëæ íèéãìèéí á¿õèé ë äàâõðàãûã õàìàð÷ áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä:

• Ìîíãîë óëñûí íîãîîí ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýý òîãòîîõ ñóäàëãààã Í¯Á–ûí Îð÷íû õºòºëáºðèéí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëñàí áàéíà;

• Ñàëáàðûã íîãîîí õºãæëèéí õ¿ðýýíä ýí òýðã¿¿íä øèéäâýðëýõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ òàëààð òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ñóäëàà÷èä àæèëëàæ çàðèì ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ýý:

- íîãîîí àÿëàë, æóóë÷ëàëûã àéìàã, á¿ñ íóòãààð ÿëãàâàðòàé õºãæ¿¿ëýõ

- èðãýäèéí óíäíû öýâýð óñíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, íîãîîí õîò áàéãóóëàëòûí ¿íäñýí àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ

- õ¿í àìûã ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàõ, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ¿¿íèé òóëä ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé, òýýâýð, îéí àæ àõóé, óñàí õàíãàìæ, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò ÿäóóðëûã õýðõýí áóóðóóëàõ, õºðñíèé ¿ðæèë øèì, óñíû íººöèéã õýðõýí õàäãàëæ ¿ëäýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ

- ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí îð÷íû ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõ, ñóóðèëàãäñàí õ¿÷èí ÷àäëûã àëäàãäëûã áóóðóóëàõ

- íîãîîí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ ñàëáàð, øèéäâýðëýõ àñóóäëûí ýðýìáèéã òîãòîîõ, ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõ òàëààð ÿàìä, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä àæèëëàæ áàéíà.

Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõàä äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõýä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ îíöãîéëîí àíõààð÷, àâòî çàì, òºìºð çàì, àãààðûí òýýâðèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõîä îð÷èí ¿åèéí.øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí îëîëòûã àøèãëàõ òàëààð òîäîðõîé àëõàì õèéæ ýõëýýä áàéíà.

4ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БАЙГУУЛЛАГЫН СҮЛЖЭЭ

78


Ìîíãîë óëñàä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí ñ¿ëæýýíèé ¿íäýñ Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð 1994 îíä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¯íäýñíèé çºâëºëèéã áàéãóóëñíààð òàâèãäæýý. Óëìààð 1996 îíä á¿õ àéìàã íèéñëýë õîòîä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí îðîí íóòãèéí çºâëºõ¿¿äèéã òîìèëæ, íèéñëýë, àéìãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí äýðãýä Íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû çºâëºëèéã áàéãóóëæýý. ¯íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí çºâëºë¿¿äèéí äýðãýä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áèçíåñèéí çºâëºë áàéãóóëñíû äýýð çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä çàñàã çàõèðãàà, îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, çàëóó÷óóä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëëèéã îðîëöóóëñàí þì. Ýíýõ¿¿ ¿íäýñíèé çºâëºë 2002 îí õ¿ðòýë òîãòìîë õóðàëäàæ Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò, òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã õýëýëöýæ òîãòîîë ãàðãàæ áàéñàí áàéíà. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí õóãàöààíä õóðàëäñàí áîëîí õýëýëöñýí àñóóäëûí òàëààð ìýäýýëýë áàéõã¿é áàéíà. Íèéñëýë àéìãèéí Íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãàà ¿íäñýíäýý çîãññîí áîëîõûã 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä áîëñîí çºâëºãººíä62 îðîëîãñîä ìýäýýëëýý. Àéìãóóäûí òàéëàí, çºâëºãººíä îðîëöîãñîäûí ñàíàë, ä¿ãíýëòýýñ ¿çýõýä àéìãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àðãà õýìæýý òýð á¿ð òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí çààëòòàé óÿëääàãã¿é, ºìíº áàòàëñàí õºòºëáºðèéã äàðààãèéí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, òºðèéí àëáàí õààã÷èä ñóäàëäàãã¿é, ºâëºæ õýðýãæ¿¿ëäýãã¿éãýýñ áîäëîãûí çàëãàìæ ÷àíàð àëäàãäàæ áàéãààã öààøèä àíõààðàõ íü ç¿éòýé þì.

Ìîíãîë óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã öîãö áàéäëààð óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ çîõèöóóëäàã ¿íäñýí ÿàì áàéõã¿é áàéñààð áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðãèéã îðîí òîîíû íýã ÷ àæèëòàíã¿éãýýð Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû Òîãòâîðòîé õºãæèë, ñòðàòåãèéí òºëºâëºëòèéí ãàçðûí äàðãà õàâñðàí ã¿éöýòãýæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã ýðõýëæ áàéãàà áîëîâ÷, ò¿¿íèé òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é áàéãàà þì. ßàì, àãåíòëàã, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà ÷ ººð ººðèéí õàðèóöñàí ñàëáàð, íóòàã îðíû õýìæýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðò òóññàí çîðèëò, àðãà õýìæýýã õàâñðàí ýðõýëæ áàéíà. Èéìä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí çîðèëò, àðãà õýìæýýíèé õºðºíãº îðóóëàëò, ñàíõ¿¿æèëòèéã ÿàì, àãåíòëàã, àéìàã, íèéñëýëèéí æèë æèëèéí òºëºâëºãººíä òóñ òóñäàà òóñãàí Ñàíãèéí ÿàìààð õÿíóóëæ Óëñûí òºñºâò ñóóëãàæ áàéíà. Ýäãýýð íü íýãäñýí óÿëäààã¿éãýýð ñàëáàð ñàëáàðòàà ñàëàíãàä õýëáýðýýð õýðýãæèæ áàéíà. Åðºíõèé ñàéäûí ýðõëýõ àæëûí õ¿ðýýíä ¯íäýñíèé õºãæèë, øèíýòãýëèéí õîðîîã øèíýýð áàéãóóëñàí ÷ òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õàðèóöàí çîõèöóóëàõ ýðõ ¿¿ðýã õóóëèàð õ¿ëýýëãýýã¿é þì áàéíà.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áàéãàëü îð÷íû çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä áèçíåñèéí áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, èðãýíèé íèéãýì,


79


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÀÉ

ÃÓÓË

ËÀÃ

ÛÍ

Ñ¯Ë

ÆÝÝ

ÿëàíãóÿà íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî íýí ÷óõàë áàéíà. Èéìýýñ Çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí çàõèðãàà, õóâèéí õýâøëèéíõýí, èðãýä, õºðºíãº îðóóëàã÷äûí õàìòûí àæèëëàãàà, õàðèëöàí ò¿íøëýëèéã ºðãºæ¿¿ëýõ, ýíý àæèëä îëîí òàëûí õàìòûí îðîëöîî, õàðèëöàí ò¿íøëýëèéã ºðí¿¿ëýõ ýðõ ç¿é, çîõèîí áàéãóóëàëòûí îíîâ÷òîé ìåõàíèçìûã òîãòîîõ íü þó þóíààñ ýðõýì çîðèëãî áîëîîä áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ 2008 îíûã “Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèõ æèë” áîëãîí çàðëàæ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí óëñûí çºâëºëãººíèéã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîí Áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëèéí á¿õ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã íýãòãýñýí èðãýíèé íèéãìèéí çºâëºëèéã áàéãóóëàõ àæèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñíýýð Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä òºð, èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã øèíý øàòàíä ãàðñàí.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí áîäëîãûã áàðüæ áàéãàà ÝÁÝÕß-ä òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ àæëûã äàãíàí õàðèóöñàí àëáà õýëòýñ, ìýðãýæèëòýí áàéõã¿é áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàéëàíã ÁÎÀÆß-íä ãàðãàæ ºãñíººð àæèë õÿçãààðëàãäàæ áàéíà. Ãýõäýý ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ õºòºëáºðºº õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä, íýí ÿëàíãóÿà ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé àñóóäëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð óðüä áàéñàí çàðèì òîãòîëöîîãîî ººð÷èëæ Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã–Ýð÷èì õ¿÷íèé ãàçàð, Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäýñíèé òºâèéã òóñ òóñ áàéãóóëæýý.

4.1 Òîгòâîðòîé õөгæëèéí үíäýñíèé çөâëөë (ÒÕҮÇ)

Ìîíãîë óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé çºâëºë íü Ðèî–ãèéí òóíõàãëàëûí äàãóó Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñýä áèé áîëñîí õî¸ðäàõü áàéãóóëëàãà þì. ÒÕ¯Ç–èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä 2001 îíîîñ õîéø ººð÷ëºëò îðóóëñàí òóõàé ìýäýýëýë, áàðèìò áàéõã¿é áàéãàà òóë 2000 îíû 8 äóãààð ñàðûí ÒÕ¯Ç–èéí òîãòîîëûí äàãóó àâ÷ ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí ÒÕ¯Ç õýä õýäýí îíöëîãòîé áàéâ. ¯¿íä:

• ¯íäýñíèé çºâëºëèéã Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä òýðã¿¿ëýõýýð ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã íü òîãòîîâ.

• ÒÕ¯Ç–èéí íýã îðëîã÷ íü ÓÈÕ–ûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà (Ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí àñóóäàë ýðõýëñýí áàéíãûí õîðîîäûí äàðãà íàð ýýëæýýð), íºãºº îðëîã÷ íü Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í (Ñàíãèéí, Áàéãàëü îð÷íû, ¯éëäâýð õóäàëäààíû ñàéä íàð ýýëæýýð) àæèëëàæ áàéâ.

• ÒÕ¯Ç–èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä 4 ñàéä, 2 äýä ñàéä, 4 àéìãèéí çàñàã äàðãà, 4 ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, 2 ÿàìíû ãàçðûí äàðãà, 5 ÒÁÁ–ûí òºëººëºë, áèçíåñèéí çºâëºëèéí äàðãà íàð íèéò 24 ãèø¿¿íòýé áàéëàà (Çóðàã 4.1.1). ÒÁÁ–ûí òºëººëëèéã õýëýëöýæ áàéãàà àñóóäàëòàé óÿëäóóëàí ñîíãîäîã áàéñàí þì.

• ÒÕ¯Ç õýëýëöýæ áàéãàà àñóóäëààðàà òîãòîîë, òýìäýãëýë ãàðãàäàã áàéñàí áºãººä ò¿¿íèéã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéí ò¿âøèíä õýðýãæ¿¿ëäýã áàéëàà.

80


• Òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëààð Í¯Á, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä ÒÕ¯Ç ýõ îðíîî òºëººëºõ ýðõòýé áàéâ.

ÒÕ¯Ç - èéí äàðãà, Åðºíõèé ñàéä

ÒÕ¯Ç - èéí äýä äàðãà, ÓÈÕ - ûí Ýäèéí çàñàã\Íèéãìèéí áîäëîãî\Áàéãàëü îð÷íû áàéíãûí õîðîîíû äàðãà

ÒÕ¯Ç - èéí ãèø¿¿ä-Çàñãèéí ãàçðûí 4 ñàéä

ÒÕ¯Ç - èéí ãèø¿¿í - 4

ÿàìíû òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí

äàðãà

ÒÕ¯Ç èéí ãèø¿¿í 4 àéìãèéí

çàñàã äàðãà

ÒÕ¯Ç - èéí ãèø¿¿í - 2 ÿàìíû

ãàçðûí äàðãà

ÒÕ¯Ç - èéí ãèø¿¿í - 2 äýä

ñàéä

ÒÕ¯Ç - èéí ãèø¿¿í - ÓÁ õîòûí çàõèðàã÷,

Áèçíåñèéí çºâëºëèéí äàðãà

ÒÕ¯Ç -èéí äýä äàðãà, ¯éëäâýð õóäàëäàà\

Áàéãàëü îð÷èí\Ñàíãèéí ñàéä

ÒÕ¯Ç - èéí íàðèéí áè÷ãèéí

äàðãà\ÌÕ -21 òºñëèéí çîõèöóóëàã÷

ÒÕ¯Ç - èéí ãèø¿¿í - 5 ÒÁÁ - ûí òºëººëºã÷

Çóðàã 4.1.1. Ìîíãîë óëñûí Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé çºâëºëèéí á¿òýö63

Ýíý ¿éë àæèëëàãààã 2004 îí õ¿ðòýë òîãòìîë ÿâóóëæ èðñýí áîëîâ÷ óëìààð ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðã¿éí óëìààñ Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí àëáà ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîñîíòîé õîëáîãäóóëàí ÒÕ¯Ç-èéí ¿éë àæèëëàãàà ÷ òîãòìîë áèø áîëæ çîãñîíãè áàéäàëä îðîîä áàéíà. Ýíý àëáà òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñòðàòåãè, õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýä àðãà ç¿éí áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí çîõèõ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýí, äîòîîä, ãàäààä ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàí, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ÿâóóëæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ íîì, ñóðàõ áè÷ã¿¿äèéã õýâëýí ãàðãàâ.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Öºëæèëòººñ õàìãààëàõ, æèæèã ¿éëäâýðëýë, áèçíåñèéã äýìæèõ, ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäýä ìýðãýæèë îëãîõ, àæëûí áàéðààð õàíãàõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ îðîí íóòàãò òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñàíã áàéãóóëæ áàéñàí íü èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýý áîëæ áàéëàà. 1998 îíîîñ àéìàã, íèéñëýë õîò á¿ð ººðèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàí ÈÒÕ-ààðàà õýëýëöýí áàòàëæ, àéìàã, íèéñëýëèéí çàñàã äàðãà íàðûí ìºðèéí õºòºëáºð, áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí. Ç¿¿í, áàðóóí, òºâèéí á¿ñ, çàðèì òîìîîõîí ñóìä òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðºº áàòàëæ, àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ çîðèëãîîð áàéãóóëëàãûí á¿òýöýä ººð÷ëºëò îðóóëààã¿é ÷ õºòºëáºðèéí çîðèëòóóä ñàëáàðûí á¿õèé ë áîäëîãî, òºëºâëºëòºíä òóñãàãäàí

63 B. Khuldorj, Mongolian NCSD: experience and lessons, Asia Pacifi c Forum for Environment and Development, Bangkok, January 10–13, 2002

81


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÀÉ

ÃÓÓË

ËÀÃ

ÛÍ

Ñ¯Ë

ÆÝÝ

õýðýãæèæ èðñýí áàéíà. Ãýõäýý ñàëáàðûí õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, øèíýýð áàòëàãäñàí òºñºë õºòºëáºðèéã ò¿¿íòýé ¿ð àøèãòàéãààð óÿëäóóëàõòàé õîëáîîòîé äàðààõü øèíý á¿òýö áèé áîëñîí áàéíà. ¯¿íä:• Áàãà äóíä îðëîãîòîé èðãýäèéã îðîí ñóóöààð õàíãàõ çîðèëãîîð “Îðîí ñóóöíû

ñàíõ¿¿æèëòèéí êîðïîðàöè”–èéã áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý êîðïîðàöè íü Çàñãèéí ãàçðûí 60.0 òýðáóì òºãðºãèéí áîíäûí ñàíõ¿¿æèëòýýð îðîí ñóóö áàðüæ èðãýäýä óðò õóãàöààíû çýýëýýð îëãîõ þì.

• Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûã îðîí ñóóöààð õàíãàõ, îðîí ñóóöíû ñàíõ¿¿æèëòèéí óðò õóãàöààò çýýëèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ “Ìîíãîëûí èïîòåêèéí êîðïîðàöè” ÕÕÊ-èéã Ìîíãîëáàíê àðèëæààíû 10 áàíêòàé õàìòðàí áàéãóóëàâ.

• 2007 îíä Õóäàëäàà, òýýâðèéã õºíãºâ÷ëºõ ¿íäýñíèé õîðîîã áàéãóóëæýý.

¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî, Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí çîðèëò, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò, Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºð, Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿íý òàðèôûí ìåõàíèçìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõûí òóëä ñàëáàðûí çîõèöóóëàõ çºâëºëèéã áàéãóóëààä áàéíà

4.1.1. Үíäýñíèé үéë àæèëëàгàà

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà 2005 îíîîñ õîéø Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé çºâëºëèéí îðîí òîîíû áóñ íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí àæëûí àëáàíû ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ, øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð òºâ, îðîí íóòãèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûã õàíãàõ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä ¿íäýñíèé òàéëàí, öàã ¿åèéí ìýäýýëëèéã áýëòãýæ õ¿ðã¿¿ëýõ àæëûã ã¿éöýòãýæ èðæýý. Ò¿¿í÷ëýí Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã ãàðãàí øààðäëàãàòàé ¿åä Çàñãèéí ãàçàðò òàéëàãíàæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì, Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí Ìîíãîë äàõü Ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðûí àæëûí àëáàòàé õàìòðàí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò, ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí àëèâàà àñóóäëûã çîõèöóóëàí çîõèîí áàéãóóëæ èðëýý. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ÿàì, àãåíòëàãóóä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòí¿¿ä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îëîí íèéòèéí òºëººëëèéã îðîëöóóëñàí àæëûí õýñýã áàéãóóëàõ, áîãèíî õóãàöààíû òºñºë çàðëàõ õýëáýðýýð ñóäàëãààíû áàã á¿ðä¿¿ëæ áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõ, ñàíàëûí òºñëèéã õýëýëöýõ óóëçàëò, ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëæ îëîí íèéòèéí ñàíàë, áîäëûã òóñãàõ çýðãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà çîõèöóóëæ áàéíà64.


82


4.1.2. Îëîí уëñûí õàìòûí àæèëëàгàà

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò îëîí óëñûí 10 ãàðóé áàéãóóëëàãà èäýâõòýé õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà áºãººä òýäãýýðèéí äîòðîîñ Í¯Á-ûí Àçè, Íîìõîí äàëàéí Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí êîìèññ (ESCAP), Îð÷íû õºòºëáºð (UNEP), Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí õºòºëáºð (UNDP), Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà (FAO)-òàé õèéæ áàéãàà õàìòûí àæèëëàãààíä èõýýõýí àõèö ãàð÷ áàéíà.

Í¯Á-ûí Îð÷íû õºòºëáºðèéí Àçè Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí Àëáàòàé õàìòûí àæèëëàãàà àìæèëòòàé ýõýëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, ¿íýëãýý õèéõ, áàéãàëü îð÷íû õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëò, øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà çýðãèéã õèéõ, Áèîàþóëã¿é áàéäëûí áîëîí îëîí óëñûí óñàí îð÷èíã õàìãààëàõ, á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéíà. Í¯Á-ûí õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòàð÷ ”Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àãíóóðûí àìüòàä” òºñëèéí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëààä áàéíà.

Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí “Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñºë”, “Öºëæèëòòýé òýìöýõ, ãàçðûí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò”, “Øàð øîðîîí øóóðãàíû ýõ ¿¿ñâýðòýé òýìöýõ ñóäàëãàà”, “Öºëæèëòèéí ñóäàëãàà”, “Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò”, “Íîãîîí õýðýì òºñºë”, “Áàéãàëèéí íººöèéí õàìòûí ìåíåæìåíòýä õàðèëöàí ñóðàëöàõ”, “Ìîíãîë Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýã áýõæ¿¿ëýõ” “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýã áýõæ¿¿ëýõ”, “Ìîíãîë Óëñàä ïîëèõëîðò áèôåíèëèéã (ÏÕÁ) áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé àðãààð óñòãàõ ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ” çýðýã òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ìîíãîë óëñ 2009 îíîîñ îëîí óëñûí ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé àññèîñàöèòàé õàìòðàí àæèëëàæ ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé íººöºº ºðãºí àøèãëàæ ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõýýð Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí ñòðàòåãè, Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí íýã áîëãîí òóñãààä áàéíà. Ìîíãîë óëñ “Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé çºâëºë”, Åâðîïûí “Ýð÷èì õ¿÷íèé õàðòè”-ä ãèø¿¿íýýð ýëññýí. Í¯Á-ûí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí êîíâåíöèéí õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäñàí áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé Öýâýð õºãæëèéí ìåõàíèçì (ÖÕÌ)–ûí Ã¿éöýòãýõ Çºâëºëä Ìîíãîë Óëñààñ 3 òºñºë á¿ðòãýãäñýíèé õî¸ð íü ýð÷èì õ¿÷íèé áóþó Äºðãºí, Òàéøèðûí ÓÖÑ-ûí òºñë¿¿ä áàéíà.

Ìîíãîë óëñ Êèîòîãèéí ïðîòîêîëä íýãäñýí ãèø¿¿í îðîí áîëñíîîð Äºðãºí, Òàøèðûí óñàí öàõèëãààí ñòàíöóóäûí õ¿ëýìæèéí õèéí áóóðàëòûã òîîöîæ áàéíà. Ýð÷èì õ¿÷íèé ãàçðûí òîîöîîãîîð ýäãýýð ÓÖÑ àøèãëàëòàíä îðñíîîð áóþó 2008 îíîîñ 2011 îíû 8 äóãààð ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä íèéòäýý 70 îð÷èì ìÿíãàí òîíí õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëààä áàéíà. ßïîí óëñ Äºðãºí Òàéøèðûí ÓÖÑ-ûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä áóóð÷ áàéãàà ÑÎ2-ûã õóäàëäàí àâ÷ ýõëýýä áàéíà. Ýäãýýð ñòàíö íü îäîî á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààðàà àæèëëàæ Áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéíà.

83


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÀÉ

ÃÓÓË

ËÀÃ

ÛÍ

Ñ¯Ë

ÆÝÝ

Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Çàì, òýýâðèéí ÷èãëýëýýð: Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ õºðø îðíóóäòàé çàì, òýýâðèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí àíõààð÷ ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ çýðýã 8 óëñûí Çàñãèéí ãàçàðòàé îëîí óëñûí àâòî òýýâðèéí õàðèëöààíû òóõàé áîëîí äàìæèí ºíãºðºõ òýýâðèéí òóõàé õýëýëöýýð áàéãóóëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîë Óëñ 2002 îíä “Îëîí óëñûí à÷àà òýýâðèéí ÒÈÐ êîíâåíöè”-ä íýãäýí îðæ èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëñíýýð Îëîí óëñûí òýýâýð, ëîãèñòèêèéí íýãäñýí ñ¿ëæýýíèé ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëëîî.

Àçè, Åâðîïûí çàì, õàðèëöààíû ñ¿ëæýýíä íýãäýí îðæ ìàíàé îðíîîð äàìæèí ºíãºðºõ çîð÷èã÷, à÷ààíû õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñ 2004 îíä Àçèéí àâòî çàìûí ñ¿ëæýýíä ÀÍ-3, ÀÍ-4, ÀÍ-32 ãýñýí ¿íäñýí 3 ÷èãëýëýýð õîëáîãäñîí áèëýý. Ìºí ò¿¿í÷ëýí Åâðîï-Àçèéã õîëáîñîí òºìºð çàìûí Òðàíñàçèéí ñ¿ëæýýíèé òóõàé îëîí óëñûí õýëýëöýýðò 2008 îíä íýãäýí îðæýý. Ìîíãîë Óëñààñ Ìîíãîë-Çºâëºëòèéí «Óëààíáààòàð òºìºð çàì» õóâü íèéë¿¿ëñýí íèéãýìëýã («ÓÁÒÇ» ÕÍÍ) íü 2011 îíä Îëîí óëñûí òºìºð çàìóóäûí õîëáîî (ÎÓÒÇÕ)-ä ãèø¿¿íýýð ýëññýí áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÕÕÀÀ-í òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëààð îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, õàíäèâëàã÷ îðíîîñ äýìæëýã òóñëàëöàà àâ÷, 2001 îíîîñ õîéø ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, Ãåðìàí, Ýíýòõýã çýðýã äýëõèéí 14 óëñ îðîí, Äýëõèéí áàíê, ÀÍÓ-ûí Ìÿíãàíû ñîðèëûí êîðïîðàöè çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õî¸ð òàëûí 31 ãýðýý õýëöýë áàéãóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Í¯Á-ûí ÕÕÀÀÁ-òàé 2012–2016 îíä õàìòðàí àæèëëàõ õºòºëáºðèéí òºñºëä äàðààõ 6 òýðã¿¿ëýõ çîðèëòûã òóñãààä áàéíà. ¯¿íä:

1. Ìàëûí ÷àíàð, ýð¿¿ë ìýíä, àøèã øèì, áýë÷ýýð, òýæýýë, óñíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ çàìààð ÌÀÀ-í òîãòâîðòîé õºãæëèéã äýìæèõ,

2. Ãàçàð òàðèàëàíä áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé òåõíèê, òåõíîëîãè, óñàëãàà, îíîâ÷òîé ñýëãýý íýâòð¿¿ëýõ çàìààð á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýí, òàðèìëûí íýð òºðëèéã îëøðóóëæ õ¿íñíèé áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõ,

3. Áàéãàëèéí íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã õºãæ¿¿ëýõ,

4. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõ, áàéãàëèéí ãàìøãèéã äàâàí òóóëàõ, óäèðäàõ,

5. Íýì¿¿ ºðòãèéí ñ¿ëæýýã õºãæ¿¿ëýõ, õ¿íñíèé ÷àíàð àþóëã¿é áàéäëûí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äèéã äýìæèæ, çàõ çýýëèéí õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ,

6. Õºäººãèéí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿íäýñíèé áîäëîãî, õºðºíãº îðóóëàëòûí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëíî.

Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò ÕÕÀÀÁ, ÕÀÀÕÎÓÑ, ÀÕÁ, ÄÁ, Í¯ÁÕÕ, ßïîí, Åâðîïûí õîëáîî, Øâåéöàðèéí Çàñãèéí ãàçàð çýðýã õàíäèâëàã÷èä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí áóöàëòã¿é òóñëàìæ, òåõíèêèéí òóñëàëöàà, õºíãºëºëòòýé

84


çýýëèéí ñàíõ¿¿æèëò á¿õèé 20 ãàðóé òºñëèéã ÌÀÀ, ãàçàð òàðèàëàí, õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð õýðýãæèæ ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæèëä çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà.

4.2. Òîгòâîðòîé õөгæëèéí îðîí íуòгèéí áàéгууëëàгууä

4.2.1. Àéìàг, íèéñëýëèéí òîгòâîðòîé õөгæëèéí çөâëөë

Àéìàã, íèéñëýëèéí Íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû çºâëºë 2002 îíîîñ õîéø ¿íäñýíäýý ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîñîí áàéíà. Àéìãóóäûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàí áàòëóóëæ, àéìàãò õýðýãæ¿¿ëñýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóðøèëòûí òºñºë, òîãòâîðòîé õºæëèéí àéìãèéí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà çîãññîíîîð îðîí íóòãèéí ñ¿ëæýý ¿ã¿é áîëñîí áàéíà65.

Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä äîîðîîñ íü äýýø íü òºëºâëºõ õàíäëàãààð, îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé áîëîâñðóóëñàí îðîí íóòãèéí îíöëîã áîëîí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àñóóäëûã òóñãàñàí ñàéí õºòºëáºð áîëæ ºíººäðèéã õ¿ðòýë 4 Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºðººð äàìæèí õýðýãæñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðººð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çîðèëòûí õ¿ðýýíä äýä á¿òöèéí ÷èãëýëýýð îðîí íóòàãò õ¿í àìûí óíäíû óñíû õàíãàìæ áîëîí àðèóí öýâðèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ, àâòî çàìûã ñàéæðóóëàõ, õîã õàÿãäëûã äàõèí áîëîâñðóóëàõ àæëóóä òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí òºñâººð õèéãäñýí áàéíà66.

Òóñ õºòºëáºð óðò õóãàöààíä õýðýãæèæ áàéãàà ÷ õýðýãæèëòèéí ÿâöàä ¿íýëãýý õèéõ, áèåëýëòèéã íü õÿíàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áàéõã¿é ãýõ øàëòãààíààð õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ òîãòâîðòîé, ¿å øàòòàé àæèë õèéãäýýã¿é áàéíà. ¯¿íèéã 18 àéìãààñ èðñýí òºëººëºëòýé òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò áèåëýëòèéí òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõ óóëçàëòûí ¿åýð àâñàí àñóóëãûí ä¿í õàðóóëæ áàéíà (Õ¿ñíýãò 4.1.1).

Õ¿ñíýãò 4.1.1. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð ºíººãèéí õºãæëèéí ÿâöòàé íèéöýæ áàéãàà íü

Àñóóëò: Òèéì ¯ã¿é

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã øèíý÷èëýí ñàéæðóóëäàã óó? 10 8Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàëòòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà óó ? - 18

Õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë õàíãàëòòàé áàéíà óó? 3 15

Àñóóëãàä îðîëöñîí àéìãèéí ýíý àñóóäëûã õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíèé 70.0–100.0 íü õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñëèéã õàíãàëòã¿é 65 “Îðîí íóòàãò Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéäàë”

ñýäýâò õýëýëö¿¿ëýã, ÁÎÀÆß, 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1666 “Îðîí íóòàãò Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéäàë”

ñýäýâò õýëýëö¿¿ëýã, ÁÎÀÆß, 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 16

85


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÀÉ

ÃÓÓË

ËÀÃ

ÛÍ

Ñ¯Ë

ÆÝÝ

ãýæ ¿çæýý. Ýíý õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýä ¿íýëýëò ºã÷ ä¿ãíýëò ãàðãàâàë ¿ëýìæ ñóðãàìæ àâàõ áîëîëöîîòîé ãýäýã íü ¿¿íýýñ õàðàãäàæ áàéíà.

4.2.2. Òîгòâîðòîé õөгæëèéí òөðèéí áуñ áàéгууëëàгууä

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, ýêîñèñòåì, òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë. Ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèëä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí óëñûí çºâëºëãººíèéã 2 óäàà çîõèîí áàéãóóëæýý. ÒÁÁ-óóäûí 71.0–88.0 õóâèéã õàìàðñàí ýäãýýð çºâëºãººíººñ Ìîíãîëûí áàéãàëü îð÷íû èðãýíèé çºâëºë (ÌÁÎÈÇ), ò¿¿íèé îðîí íóòãèéí ñàëáàðûã áàéãóóëñàí àæýý. Ìîíãîëûí áàéãàëü îð÷íû èðãýíèé çºâëºë íü 11 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé óäèðäàõ çºâëºë, áàéíãûí àæèëëàãààòàé àæëûí àëáàòàé, 8 àéìàãò ñàëáàð çºâëºëòýé áîëñîí áàéíà. Ìîíãîë óëñàä 2010 îíû áàéäëààð áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé 549 Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéíà. Ýäãýýðèéí 329 íü Óëààíáààòàðò, 220 íü õºäºº îðîí íóòàãò áàéíà. Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì ÌÁÎÈÇ-òýé õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýýòýé àæèëëàæ áàéíà.

Ìºí “Ìîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷íû Ïàðëàìåíò”-èéã 5 õîðîîòîéãîîð çîõèîí áàéãóóëæ èðãýíèé íèéãìèéí äóó õîîëîéã øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä õ¿ðãýõ áîëîâ. Áàéãàëü îð÷íû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ “Áàéãàëü-ýõ äýëõèé”, “Íîãîîí ìýäýý”, “Íîãîîí àâðàë”, “Áàéãàëü îð÷èí-àìüäðàë”, “Íîãîîí øóóäàí”, “Íîãîîí ýðýë” çýðýã ñîíèí õýâëýë ýðõëýí ãàðãàæ, ýêîëîãèéí ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé ýð÷èì õ¿÷. Ìîíãîë óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé ýð¿¿ë, ¿ð àøèãòàé ñàëáàð áîëãîõ çîðèëãîòîéãîîð 2009 îíä Ì¯ÕÀ¯Ò–ûí äýðãýä “Ýð÷èì õ¿÷íèé òîãòâîðòîé õºãæëèéí çºâëºë” áàéãóóëæýý. Òóñ çºâëºë íü:

• Ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ• Ýð÷èì õ¿÷íèé øèíý òåõíèê, òåõíîëîãèéã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõýä äýìæëýã

¿ç¿¿ëýõ• Ñàëáàðûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äàä çºâëºìæ ñàíàë äýâø¿¿ëýõ• Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ñóäàëãàà õèéæ ìýäýýëýõ• Ýð÷èì õ¿÷íèé êîìïàíèóäûã øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð õàíãàõ, çºâëºãºº ºãºõ,

òýäíèé äóó õîîëîéã Çàñãèéí ãàçàð áîëîí òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àãåíòëàãóóäàä õ¿ðãýõ çýðýã ¿íäñýí ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéíà.

“Ìîíãîëûí ýð÷èì õ¿÷íèé àññîöèàöè“ ÒÁÁ íü Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé çºâëºëèéí ãèø¿¿í áºãººä óëàìæëàëò áîëîí ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé õî¸ð ñåêòîðòýéãýýð àæèëëàæ áàéíà. Àññîöèàöèéí ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ñåêòîð íü Ìîíãîë óëñàä óñ, íàð, ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷íèé ¿¿ñâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð èäýâõ ñàíàà÷èëãàòàé àæèëëàæ áàéíà. “Äîðíîä á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéí øèíý÷ëýë, ºðãºòãºëèéí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà”–ã õèéæýý.

86


Äýä á¿òýö, õîò áàéãóóëàëòûí õºãæèë. Äýä á¿òöèéí ñàëáàðûí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà èäýâõèòýé îðîëöîæ áàéíà. Õîò áàéãóóëàëòûí ÷èãëýëýýð 10 Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà (ÒÁÁ), Áàðèëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð 12 ÒÁÁ, îðîí ñóóö, íèéòèéí àæ àõóéí ÷èãëýëýýð 13 ÒÁÁ, çàì òýýâðèéí ÷èãëýëýýð íèéò 27 ÒÁÁ òóñ òóñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òýäãýýðýýñ 2003 îíä áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîëûí õîòóóäûí õîëáîî ãèøvví õîòûíõîî õºãæèëä äýìæëýã vçvvëýõ, òýð äóíäàà õºãæëèéã íü òvðãýòãýõ àðãà çàìûã õàéõ, îëîí óëñûí õºãæëèéí õºòºëáºðòýé õîëáîõ, íýãýíò òîãòñîí õàðèëöààã áýõævvëýõýä àíõààðàí àæèëëàäàã (Çóðàã 4.2.1). ¯¿íèé òóëä Õîò áàéãóóëàëòûí ìýäýýëýë ñóäàëãààíû òºâèéã áàéãóóëæýý (Øèãòãýý 4.2.1). Õîòóóäûí õîëáîîíîîñ 2006 îíä “Ýêîëîãèéí àñóóäàë-õîòûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí víäýñ”, 2007 îíä “Óñíû íººö, öºëæèëò”, 2008 îíä “Õîòûí íîãîîí áàéãóóëàìæ, ãàçðûí íºõºí ñýðãýýëò”, 2009 îíä “Ãîâü, õýýðèéí ávñèéí õîòóóäûã íîãîîðóóëàõ íü” ñýäâýýð ãèø¿¿í õîòóóääàà òóðøëàãà ñóäëàõ óóëçàëò, ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæýý.

Çóðàã 4.2.1. Èðãýäèéí îðîëöîîòîé õºãæëèéã áèé áîëãîõ á¿ëãèéí áàéðøèë

Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷ îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé õºãæèë - õóðèìòëàëûí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ, 2008 îíä îðîí äàÿàð ºðí¿¿ëýõ çàðëèã ãàðãàñàí áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóé. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã óäèðäëàãà áîëãîí àæèëëàäàã ÒÁÁ áîë Ìîíãîëûí Õºäºº Àæ Àõóéí Õîðøîîëîã÷äûí ¯íäýñíèé Õîëáîî. Óã õîëáîî 21 àéìàãò ñàëáàðòàéãààñ ãàäíà, 8 äóíäûí õîðøîî, ñóìäàä 400 ãàðóé àíõàí øàòíû ãèø¿¿í õîðøîîòîé. Òóñ õîëáîîíû 100 ãàðóé ìÿíãàí ãèø¿¿í áîëîí 300 ãàðóé ìÿíãàí õ¿í õàìòûí àæ àõóéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýæ, îëîí ìÿíãàí õ¿í àæëûí áàéðààð õàíãàãäàæ áàéíà. Ìîíãîëûí õºäººã øèíý÷ëýõèéí òºëºº ôåðìåð¿¿äèéí õîëáîî, ×àöàðãàíà

87


ÒÎÃÒ

ÂÎÐÒ

ÎÉ

Õª

ÃÆË

ÈÉ

Í

ÁÀÉ

ÃÓÓË

ËÀÃ

ÛÍ

Ñ¯Ë

ÆÝÝ

òàðèàëàã÷èä, ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿íäýñíèé õîëáîî çýðýã õºäººãèéí õºãæëèéã ÷àäàâõèæóóëàõ, ãàçàð òàðèàëàí, æèìñ æèìñãýíèé ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ çîðèëãîòîé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ÕÀÀ-ã íîãîîðóóëàõàä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà. Ìîíãîëûí ÷àöàðãàíà òàðèàëàã÷, ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿íäýñíèé õîëáîî çºâõºí 2010-2011 îíä 2000 ãàðóé õ¿íä ÷àöàðãàíà òàðèàëàõ ñóðãàëò ÿâóóëæ, 3310 ãà òàëáàéä ÷àöàðãàíà òàðèàëóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæýý. 2011 îíä “×àöàðãàíà” õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 809.4 ìÿíãàí øèðõýã ÷àöàðãàíû ñóóëãàöûã äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äýýñ õóäàëäàí àâ÷, ÷àöàðãàíà òàðèàëàõ ñîíèðõîëòîé 600 èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä 5 æèëèéí õóãàöààòàéãààð çýýëýýð îëãîæýý. Ìºí “×àöàðãàíûí ñóóëãàö Òåõíèêèéí øààðäëàãà” MNS 6250; “¯õðèéí í¿äíèé ñóóëãàö Òåõíèêèéí øààðäëàãà” MNS 6251:2011; “×àöàðãàíà æèìñ Òåõíèêèéí øààðäëàãà” MNS 0196:2011 ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàí áàòëóóëæýý.

Øèгòгýý 4.2.1: Õîò áàéгууëàëòûí ìýäýýëýë ñуäàëгààíû òөâ (ÕÁÌÑÒ)

ÕÁÌÑÒ íü õîò ñóóðèí ãàçðûí òîãòâîðòîé õºãæëèéã äýìæèí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõûí òºëºº õàìòðàí àæèëëàõ, ãýð õîðîîëëûí èðãýäýä íàéäâàðòàé, òîõüòîé, àþóëã¿é àìüäðàõ îð÷íûã áèé áîëãîõûí òóëä äàðààõü ¿íäñýí õî¸ð ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ¯¿íä:• Îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé õºãæëèéã áèé áîëãîõ: (à) õîò ñóóðèí ãàçðûí ÿäóó èðãýäèéã

èäýâõèæ¿¿ëýõ, õóðèìòëàëûí á¿ëã¿¿ä áàéãóóëàõ; (á) àéë ºðõèéã àíõàí øàòíû äýä á¿òöýýð õàíãàõ, àìüäðàõ îð÷íûã íü ñàéæðóóëàõ; (â) ãýð õîðîîëëûí îëîí íèéòèéã õºãæ¿¿ëýõ ñàí áàéãóóëàõ.

• Ìýäýýëýë ñîëèëöîæ, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ: (à) îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé õîò òºëºâëºõ, îðîí ñóóö áàðèõ, áè÷èë çýýë îëãîõ, äýä á¿òýö õºãæ¿¿ëýõ ìýäýýëëèéí áààç áèé áîëãîõ; (á) çºâëºãºº ºãºõ, ñóðãàëò, ñóäàëãàà ÿâóóëàõ áîëîí (â) ìýäýýëëýýð õàíãàõ.

ªíººäðèéí áàéäëààð Óëààíáààòàð õîò áîëîí 20 ñóì ñóóðèí ãàçàðò íèéò 3500 ãàðóé ºðõèéã õàìàðñàí 170 ãàðóé õóðèìòëàëûí á¿ëýã áàéãóóëæýý. Ýäãýýð á¿ëýã íü íèéò 45.9 ñàÿ òºãðºãèéí õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, 36.8 ñàÿ òºãðºãèéí áè÷èë çýýë îëãîæýý.

Òóñ Òºâ íü èðãýäèéí àìüäðàõ îð÷èí, íèéãìèéí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéãàà ÒÁÁ, òºñºë õºòºëáºð, òºðèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòûí àæèëëàãààíû ñ¿ëæýý ¿¿ñãýñýí áàéíà. Ýíý ñ¿ëæýý íü ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, òóðøëàãà ñîëèëöîõ, ãýð õîðîîëëûí èðãýäèéí òºëººõ ¿éë àæèëëàãààã øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä íºëººëºõ ¿éë àæèëëàãààã õèéõýýð óëèðàë òóòàì óóëçàëò, ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

88


4.3 Äүгíýëò

Ìîíãîë óëñ Òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ áàéãóóëëàãûí ñ¿ëæýýã áèé áîëãîæ àæèëëóóëàõ òàëààð èõýýõýí òóðøëàãà õóðèìòëóóëæ, á¿ñ íóòãèéí õ¿ðýýíä òóðøëàãà, ñóðãàìæàà õóâààëöñààð èðæýý. Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã óëñ, îðîí íóòàã, äîòîîäûí á¿ñ íóòàã (áàðóóí á¿ñ, òºâèéí á¿ñ, ç¿¿í á¿ñ)–èéí õýìæýýíä áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã Ìîíãîë óëñûí Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñíèé çºâëºë çîõèîí áàéãóóëæýý. Ýíý ¿éë àæèëëàãààã 2004 îí õ¿ðòýë òîãòìîë ÿâóóëæ èðñýí áîëîâ÷ óëìààð ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðã¿éí óëìààñ Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí àëáà ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîñîíòîé õîëáîãäóóëàí ÒÕ¯Ç-èéí ¿éë àæèëëàãàà ÷ òîãòìîë áèø áîëæ çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí áàéíà. Óëìààð îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàí áàòëóóëæ, õýðýãæ¿¿ëñýí àéìàã, íèéñëýëèéí Íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû çºâëºë 2002 îíîîñ õîéø ÿìàð íýãýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é áàéíà. Èíãýñíýýð îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóðøèëòûí òºñºë, òîãòâîðòîé õºæëèéí àéìãèéí ñàí õàðèóöàõ ýçýíã¿é áîëñíîîð Ìîíãîë óëñ îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñ¿ëæýýã¿é áîëæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã äýìæèã÷ çàðèì òºðèéí áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õè÷ýýë ç¿òãýëýýð ç¿¿í, áàðóóí, òºâèéí á¿ñ, çàðèì òîìîîõîí ñóìä òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðºº áàòàëæýý.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí òîìîîõîí ¿ð ä¿íãèéí íýã íü ìàíàé îðîíä áèé áîëñîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî þì. Ìîíãîë óëñàä 2010 îíû áàéäëààð áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð 549, ¿¿íýýñ Óëààíáààòàðò 329, õºäºº îðîí íóòàãò 220, õîò áàéãóóëàëòûí ÷èãëýëýýð 10, áàðèëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð 12, îðîí ñóóö, íèéòèéí àæ àõóéí ÷èãëýëýýð 13, çàì òýýâðèéí ÷èãëýëýýð 27 òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã óäèðäëàãà áîëãîí àæèëëàäàã, 21 àéìàãò ñàëáàðòàé, íèéò 100 ãàðóé ìÿíãàí ãèø¿¿í ýãíýýíäýý íýãòãýñýí Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí õîðøîîëîã÷äûí ¿íäýñíèé õîëáîî, Ì¯ÕÀ¯Ò–ûí äýðãýäýõ “Ýð÷èì õ¿÷íèé òîãòâîðòîé õºãæëèéí çºâëºë”, Äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé çºâëºëèéí ãèø¿¿í “Ìîíãîëûí ýð÷èì õ¿÷íèé àññîöèàöè“ çýðýã íýð õ¿íä á¿õèé áàéãóóëëàãà èäýâõèòýé àæèëëàæ áàéíà.

Ýäãýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ñ¿ëæýý íü ºðãºí îëîí ò¿ìíèé îðîëöîîòîéãîîð íîãîîí õºãæëèéã öîãöëîí áàéãóóëàõ ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîëíî. Ýíýõ¿¿ áîëîìæèéã õýðõýí àøèãëàõ íü òºðººñ õóâèéí õýâøëèéã èðãýíèé íèéãìèéí ýíý ýð÷ õ¿÷òýé õýðõýí óÿëäóóëæ ÷àäàõààñ èõýýõýí øàëòãààëíà.

89


ÇªÂË

ªÌ

Æ

5. ÇӨÂËӨÌÆ

Èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íä òóëãóóðëàí äàðààõ çºâëºìæèéã ãàðãàæ áàéíà. ¯¿íä:

• Ìîíãîë óëñûí íîãîîí ýäèéí çàñãèéí ¿çýë áàðèìòëàë, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñëýý òîäîðõîéëæ, ñàëáàðóóäûí ýðýìáèéã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàõ. Ñàëáàðóóäûí òýðã¿¿ëýõ ýðýìáý íü ñàëáàð òóñ á¿ðèéí áîäëîãûí õýðýãæèëò, çîðèëãî, çîðèëò, õîîðîíäûí óÿëäàà, õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý, ýõ ¿¿ñâýð, õàðèóöàõ ýçýí, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã àãóóëñàí áàéâàë çîõèíî. Ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàë, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë íü îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîéãîîð, äîîðîîñ íü äýýø íü òºëºâëºõ çàð÷ìààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéæ ºìíºõ ¿åèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãòýé óÿëäàõûí çýðýãöýý îðîí íóòàãò “õºðñºí äýýðýý” õÿëáàð áóóõ áîëíî. Áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é ýêîëîãèéí öýâýð ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéí ñóäàëãàà, òóðøèëòûí òºâèéã øèíýýð áàéãóóëæ, øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû ñàíõ¿¿æèëòèéã íýìýãä¿¿ëñíýýð íîãîîí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ ñóóðü òàâèãäàíà ãýæ ¿çýæ áàéíà.

• Íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ ÒÕ¯Ç ìàÿãèéí, áàéíãûí àæèëëàãààòàé, îðîí òîîíû áèå äààñàí áàéãóóëëàãûí ñ¿ëæýýã Çàñãèéí ãàçðûí á¿òöýä áèé áîëãîõ. Ýíýõ¿¿ ñ¿ëæýý íü çºâõºí îðîí íóòàãò òºäèéã¿é ñàëáàðûí ÿàìäàä õàðèóöñàí íýãæòýé áàéõ íü ç¿éòýé. Çàñãèéí ãàçðûí á¿òöèéí äîòîîä óÿëäàà, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãàä òóëãóóðëàí áèé áîëãîõ íü ç¿éòýé. Çàñãèéí ãàçðûí ôóíêöèîíàëü øèíý ÷àíàðòàé ýíý áàéãóóëëàãà óëñ îðíû õºãæëèéí àñóóäëûã óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, öºëæèëò, ÿäóóðàë, îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààã õàðèóöäàã áàéâàë çîõèìæòîé ìýò. ¯¿íèé òóëä ºíººãèéí ÒÕ¯Ç–èéí ¿éë àæèëëàãààíààñ àâàõ ãîë ñóðãàìæ íü:

- Çàñãèéí ãàçðûí á¿òöýä îðîîã¿éãýýñ á¿òýö íü í¿ñýð áàéñàí;

- Îðîí òîîíû áóñ áàéñíààñ ñàíõ¿¿æèëòûí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷, óëìààð ¿éë àæèëëàãàà íü çîãññîí;

- Îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã îëîí ÿàìäàä òàðàìäóóëñíààñ çîõèöóóëàõ ìåõàíèçì àëäàãäàæ ¿ð ºãººæèä íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí.

- Ýíý á¿õ áàéäàë íü õ¿íèé íººöèéí áîëîí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéí çàëãàìæ ÷àíàð àëäàãäàõàä õ¿ðãýæýý.

• Õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿é, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ìåõàíèçìûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ. Èíãýñíýýð áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí àñóóäëûã õàðèëöàí óÿëäààòàéãààð øèéäâýðëýõ íºõöºë á¿ðäýõèéí çýðýãöýý íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ öîãö ìåõàíèçìûã

90


áèé áîëãîõîä ÷óõàë àëõàì áîëíî. Ýíýõ¿¿ ìåõàíèçì íü äàðààõ àñóóäëûã ýí òýðã¿¿íä òóñãàñàí áàéâàë çîõèíî. Òóõàéëáàë:

- Áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä èäýâõèòýé îðîëöäîã èðãýäèéã àæëûí ¿ð ä¿íãýýð íü ¿íýëýõ, ýäèéí çàñãèéí òàëààð óðàìøóóëàõ, áàéãàëü îð÷èíä ó÷ðóóëæ áóé ñºðºã ¿éë àæèëëàãààòàé ýâëýðýãñýäòýé (èðãýä, áàéãóóëëàãà, îðîí íóòãèéí çàõèðãàà çýðýã) õàðèóöëàãà òîîöîõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ;

- Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, áîõèðäîë, äîðîéòëûã áàãàñãàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõ, áàéãàëèéí íººö àøèãëàñíû òàòâàð, òºëáºðèéã á¿ñ íóòãààð ÿëãàâàðòàé òîãòîîæ, ¯íäýñíèé òîîöîîíû òîãòîëöîîíä ýêîëîãèéí áîëîí íèéãìèéí àñóóäëûã òóñãàäàã áîëîõ, ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí á¿ðòãýëèéí èæ á¿ðýí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ;

- Áàéãàëèéí ãýíýòèéí àþóë, õîõèðëûí äààòãàëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ;

- ÕÀÀ-í ñàëáàðò òºð-õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéí ãýðýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã á¿ðä¿¿ëýõäýý áýë÷ýýðèéí õóóëèéã ýöýñëýí áàòëàõ áóþó ãàçðûí õóóëèíä òîäîòãîë õèéõ çàìààð ìàë÷èí ºðõºä áýë÷ýýðèéã ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ õàðèëöààã øèíý÷ëýí õóóëü÷ëàõ: ìàë÷äàä ºâºëæºº, õàâàðæààíû ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé ãàçðûã õóâü÷ëàí ºãºõ;

- Ãàçðûí äîðîéòëûí ò¿âøèíã àéìàã, ñóì á¿ðýýð òîãòîîæ íºõºí ñýðãýýõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã øèéäýõ;

- Òºðèéí Ñàéä, àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà íàð, íèéòèéí àëáàí õààã÷äûí àæëûã ¿íýëæ, õàðèóöëàãà òîîöîõäîî òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãî, çàð÷ìûã ñàëáàðòàà, àéìàã, îðîí íóòàãòàà õýðõýí õýðýãæ¿¿ëñýí ¿ð ä¿íã íü õàðãàëçàí ¿çäýã áàéõ òîãòîëöîîíä øèëæèõ.

• Áàéãàëèéí íººöèéí áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ìåíåæìåíòèéã íîãîîí ýäèéí çàñãèéí àñóóäàëòàé íÿãò óÿëäààòàéãààð á¿õ ñàëáàðûí ò¿âøèíä ñàéæðóóëàõ, ò¿¿íèé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãæèéã òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà á¿ðò áèé áîëãîõ. Èíãýõäýý ñàëáàðûí àëèâàà àñóóäëûã ýíýõ¿¿ íýãæèéí îðîëöîîã¿éãýýð øèéäâýðëýõã¿é áàéõ æóðìûã òºð, çàõèðãààíû ò¿âøèíä íýã ìºð áîëãîõ íü ç¿éòýé. Îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà ÷ ¿¿íèéã íýãýí àäèë ìºðäºõ øààðäëàãàòàé þì.

91

ÀØÈ

ÃËÀÑ

ÀÍ Ì

ÀÒÅÐ

ÈÀË

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÌÀÒÅÐÈÀË

• Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí õºãæëèéí äóíä õóãàöààíû çîðèëò/2011-2015 îí/, Óëààíáààòàð, 2011

• Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàí 2010,2011

• “Áàéãàëü îð÷èí” õºòºëáºðèéí ýìõýòãýë, Óëààíáààòàð,2005

• “Áàéãàëü îð÷èí” ÷óóëãà óóëçàëò 2002. YI.11-14, Óëààíáààòàð, 2002.

• Áàéãàëü îð÷íû àæèëòíû îðîí íóòãèéí çºâëºëãººí/èëòãýë¿¿ä/, Óëààíáààòàð, 2010

• Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí 2004-2005 îíû òàéëàí, Óëààíáààòàð, 2006

• Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí 2006-2007, Óëààíáààòàð 2008

• Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí 2008-2010, Óëààíáààòàð, 2011

• Áàéãàëü îð÷íû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí óëñûí àíõäóãààð çºâëºëãººí, Óëààíáààòàð, 2009

• Áàéãàëü îð÷íû ÿàì 20 æèë, Óëààíáààòàð, 2007

• Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí îðîëöîî. Ýðäýì øèíæèëãýý, ïðàêòèêèéí áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿ä, ãàðûí àâëàãà ìàòåðèàëóóä, Óëààíáààòàð, 2008

• Ö. Áàíçðàã÷, Áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäàë, Áàéãàëü îð÷íû àæèëòíû óëñûí çºâëºëãººíä òàâüñàí èëòãýë, Òºðèéí îðäîí, 2012.01.15

• Biological resources of Mongolia (National Report). Ulaanbaatar. 1998,

• Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäëóóä, Óëààíáààòàð, 2006

• Ë.Ãàíñ¿õ, Òîãòâîðòîé õºãæèë, áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëóóä: ñîðèëò, áîëîìæ, øèéäýë. Áàéãàëü îð÷íû àæèëòíû óëñûí çºâëºëãººíä òàâüñàí èëòãýë, Òºðèéí îðäîí, 2012.01.15

• Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò. ¯íäýñíèé ñåìèíàðûí ýìõýòãýë, Óëààíáààòàð, 2003.09.24-25

• Äîðíîä ìîíãîëûí ýêîñèñòåì, äîðíîä ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë òºñëèéí õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áóé ñóäàëãààíû òºñë¿¿äèéí ÿâö, ¿ð ä¿íãèéí ýìõýòãýë, Óëààíáààòàð, 2001

• Äóëààí Òåõíèêèéí Øèíý÷ëýë ÒÝÇ¯ I øàòíû òàéëàí, 2011 îí

• Çàì, òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ñàéäûí áàãöàä ãàäààäûí çýýë, áóöàëòã¿é òóñëàìæààð õýðýãæèæ áàéãàà òºñë¿¿äèéí ìýäýýëýë, ÇÒÁÕÁß, 2011 îí

• Çàì, òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ÿàìíû õàðúÿà Ãàçðûí õàðèëöàà, áàðèëãà, ãåîäåçè, çóðàã ç¿éí ãàçàð: “Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí 2010 îíû óëñûí íýãäñýí òàéëàí”. Óëààíáààòàð õîò, 2011 îí.

• B. Khuldorj, Mongolian NCSD: experience and lessons, Asia Pacifi c Forum for Environment and Development, Bangkok, January 10–13, 2002

• Ìàë÷äûí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî, Óëààíáààòàð, 2011

• Mandakh N. Dash D. Khaulenbek A. “Present Status of Desertifi cation in Mongolia” in Geoecological Issues in Mongolia edited by J. Tsogtbaatar, Ulaanbaatar, 2007

• Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íû ºíººãèéí áàéäëûí òîéì (Ëàâëàãàà, ìýäýýëýë, ä¿ãíýëò, ñàíàë), Óëààíáààòàð, 2006

• Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íû òîéì-II, Óëààíáààòàð, 2009

• Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí, 2004-2005 îí, 2006-2007 îí, 2008-2010 îí

• Ìîíãîë óëñ: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íýëãýýíèé èëòãýë 2009, Óëààíáààòàð, 2010

• Ìîíãîë Óëñûí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä òóëãóóðëàñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãûí

92


çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòèéí áèåëýëò, ÇÒÁÕÁß, 2011 îí

• Ìîíãîë óëñûí äàðõàëñàí ãàçàð íóòãóóä, Óëààíáààòàð, 2007

• Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷èãëýëýýð òàâüñàí çîðèëòûí õýðýãæèëò /2011 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí áàéäëààð/, Óëààíáààòàð, 2011

• Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, Óëààíáààòàð, 2008.

• “Ìîíãîë óëñûí íýãäñýí ñèñòåì“ øèíý÷èëñýí õºòºëáºð, 2007 îí

• Ìîíãîë óëñûí Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë, 1990-2010, Óëààíáààòàð õîò, 2011

• Ìîíãîë Óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí ¿íýëãýýíèé òàéëàí, Óëààíáààòàð, 2008 îí

• Ìîíãîë óëñûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë 2011, Óëààíáààòàð, 2011

• Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèë 2009 îíä, Óëààíáààòàð, 2010

• Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã 2011 îíä õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíèé áèåëýëò, ÇÒÁÕÁß, 2011 îí

• Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí òîéì, Óëààíáààòàð, 2011

• Mongolia: Assessment Report on Climate change 2009. Ulaanbaatar, 2009,

• Ìîíãîëûí ýêîòóðèçìûí ¿íäýñíèé çºâëºãººíèé ýìõýòãýë, Óëààíáààòàð, 2001

• Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õ¿ðýýíä îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ íü “Õºäººãèéí õ¿í àìûí óñàí õàíãàìæ, àðèóí öýâðèéí íºõöºë”, Í¯ÁÁÕÕ, 2010 îí

• Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýðýãæèëò, ¯íäýñíèé õî¸ð äàõü èëòãýë, Óëààíáààòàð, 2007

• Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýðýãæèëò, ¯íäýñíèé ãóðàâ äàõü èëòãýë, Óëààíáàòàð, 2009

• Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòýíä 2002-2007 îíä õýðýãæ¿¿ëñýí áàéãàëü îð÷íû òºñë¿¿äèéí îðóóëñàí õóâü íýìýð òàéëàí, 2008

• Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòýíä Í¯ÁÕÕ-ººñ 2002-2007 îíä õýðýãæ¿¿ëñýí áàéãàëü îð÷íû òºñë¿¿äèéí îðóóëñàí õóâü íýìýð, ¯íýëãýýíèé òàéëàí, Óëààíáààòàð, 2008 îí

• Íýí õîâîð, õîâîð àìüòäûã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð: Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí 2011-2020 îíû ñòðàòåãè òºëºâëºãºº, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àéìãèéí çîðèëòóóä, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òóõàé êîíâåíöè, Óëààíáààòàð, 2011

• Í¯Á-ûí áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áàéãàà “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã ñààðóóëàõàä øààðäëàãàòàé òåõíîëîãèéí õýðýãöýýã ¿íýëýõ“ òºñëèéí óðüä÷èëñàí òàéëàí 2012 îí

• Îéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû 2010 îí, 2011 îíû òàéëàí

• “Îðîí íóòàãò Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéäàë” ñýäýâò õýëýëö¿¿ëýã, ÁÎÀÆß, 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 16

• Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäýñíèé õºòºëáºð, 2005 îí

• Third National Report: The Millennium Development Goals Implementation, Ulaanbaatar, 2009

• Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò åêî àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ íü /Ãàðûí àâëàãà/, Óëààíáààòàð, 2012, îí

• Ä. Òýðáèøäàãâà, “Áýë÷ýýðèéí óäèðäëàãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë”. Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäëóóä. Óëààíáààòàð, 2006,

• Óëààíáààòàð õîò, 21 àéìãèéí “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð”-èéí 2011 îíû òàéëàí

• “Óëààíáààòàð Õîòûí Óãñàðìàë Îðîí Ñóóöíóóäûí Äóëààí Òåõíèêèéí Øèíý÷ëýë” òºñºë, 2011 îí

93

ÀØÈ

ÃËÀÑ

ÀÍ Ì

ÀÒÅÐ

ÈÀË


• UNEP. 2010. Green Economy Developing Countries Success Stories

• UNEP, Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication - A Synthesis for Policy Makers, 2011, www.unep.org/greeneconomy

• Óñíû ãàçàð, Óñíû òîîëëîãûí ä¿í, Óëààíáààòàð, 2011 îí

• “Õîò áàéãóóëàëò, òºëºâëºëòèéí 2031 îí õ¿ðòýëõè ñòðàòåãè”, ÇÒÁÕÁß, 2011 îí

• Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëü, Óëààíáààòàð, 2008

• “Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ æèë”-èéí õ¿ðýýíä çîõèîí áàéãóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ìýäýýëýë”, ÇÒÁÕÁß, 2010 îí

• Õºäºº àæ àõóéí àæèëòíû ëàâëàõ (ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë) Óëààíáààòàð õîò, 2004 îí

• Á. Õóëäîðæ, Íîãîîí ýäèéí çàñàã, òîãòâîðòîé õýðýãëýý, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýý òîãòîîõ ñóäàëãàà, ÁÎÀÆß, 2011 îí

• Á. Õóëäîðæ, Ìîíãîë óëñàä çýýë, òóñëàìæèéí òîãòîëöîî á¿ðýëäñýí íü, Óëààíáààòàð, 2011

• Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû 2010 îíû óëñûí òîîëëîãî, Óëààíáààòàð, 2011 îí

• Ýêîëîãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä ýðäýìòäèéí îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõ íü, Èëòãýëèéí õóðààíãóé, Óëààíáààòàð, 2006

• Ö. Ýëáýãäîðæ, ªìíºõ ¿ã, Ìîíãîë óëñûí 21 ä¿ãýýð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáàð, õóðààíãóé, Óëààíáààòàð, 1998.

• Ýð÷èì õ¿÷íèé ñòàòèñòèê ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ÝÕÇÃ, 2010 îí,

ÓÈÕ-ûí òîãòîîëóóä:

• “Òºðººñ ÕÕÀÀ-í òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî” áàòëàõ òóõàé 2003 îíû 29–ð òîãòîîë

• “Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî” 2008 îíû 12-ð òîãòîîë

• “Ìàë÷äûí òàëààð òºðººñ áàðèìòàëõ áîäëîãî” áàòëàõ òóõàé 2009 îíû 39–ð òîãòîîë

• “Ìîíãîë ìàë ¿íäýñíèé õºòºëáºð” áàòëàõ òóõàé 2010 ìîíû 23–ð òîãòîîë

• “Õºäºº àæ àõóéí ãàðàëòàé áàðàà, ò¿¿õèé ýäèéí áèðæèéí òóõàé õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé” 2011 îíû 29-ð òîãòîîë

Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëóóä:

• Õ¿íñíèé áàòàëãààò áàéäàë ¿íäýñíèé õºòºëáºð áàòëàõ òóõàé 2009 îíû 32–ð òîãòîîë

• Õ¿íñíèé àþëã¿é áàéäàë õºòºëáºð áàòëàõ òóõàé 2011 îíû 144–ð òîãòîîë

• “Àòðûí ãóðàâ äàõü àÿí”-òàðèàëàíãèéí õºãæëèéí ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéã áàòëàõ òóõàé 2008 îíû 70-ð òîãòîîë

• Õîíèíû íîîñ, òýìýýíèé íîîñ áýëòãýæ ¿íäýñíèé ¿éëäâýðò òóøààñàí õîðøîîíû ãèø¿¿í ìàë÷èí, ìàë á¿õèé ýòãýýäýä ìºíãºí óðàìøóóëàë îëãîõ òóõàé æóðàì” 2011 îíû 221

• “Ñóì õºãæ¿¿ëýõ ñàíãèéí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, çàðöóóëàõ, õÿíàëò òàâèõ æóðàì” 2011 îíû 134-ð òîãòîîë

• “Ñóìäàä ìàë ýìíýëýã, ¿ðæëèéí íýãæ áàéãóóëàõ òóõàé” 2010 îíû 223-ð òîãòîîë

94

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õàâñðàëò 1. Õºäºº îðîí íóòàãò áàðüñàí ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé öàõèëãààí ñòàíö¹ Íýð Áàéðøèë Ñóóðèëàãäñàí

õ¿÷èí ÷àäàëÀøèãëàëòàíä îðñîí îãíîî

À. Óñàí öàõèëãààí ñòàíö3 Ìºíõõàéðõàíû ÓÖÑ Õîâä àéìàã, Ìºíõõàéðõàí ñóì 150 êÂò 2003-075 Ìàíõàíû ÓÖÑ Õîâä àéìàã, Ìàíõàí ñóì 150 êÂò 1998-096 Ãóóëèíãèéí ÓÖÑ Ãîâü-Àëòàé àéìàã, Äýëãýð ñóì 400 êÂò 1999-087 Èäýðèéí ÓÖÑ Çàâõàí àéìàã, Òîñîíöýíãýë ñóì 375 êÂò 2006-078 Ýðäýíýáóëãàíû ÓÖÑ Õºâñãºë àéìàã, Ýðäýíýáóëãàí

ñóì200 êÂò 2006-10

9 ¯åí÷èéí ÓÖÑ Õîâä àéìàã, ¯åí÷ ñóì 960 êÂò 2006-1110 Äºðãºíèé ÓÖÑ Õîâä àéìàã, Äºðãºí ñóì 12 ìÂò 2008-0611 Òàéøèðûí ÓÖÑ Ãîâü-Àëòàé àéìàã, Òàéøèð ñóì 11 ìÂò 201012 Õ¿íã¿éí ãîëûí ÓÖÑ Çàâõàí àéìàã, Çàâõàíìàíäàë

ñóì115 êÂò 2010-05

13 Ãàëóóòàéí ÓÖÑ Çàâõàí àéìàã, Öýöýí-Óóë ñóì 150 êÂò 2010-06

Á. Ñàëõèí öàõèëãààí ñòàíö

14 Áàÿí-ªíäºðèéí ÑÖÑ Áàÿíõîíãîð àéìàã, Áàÿí-ªíäºð ñóì

1.5 êÂò 1999-08

15 Ýðäýíýöàãààíû ÑÖÑ Ñ¿õáààòàð àéìàã, Ýðäýíýöàãààí ñóì

100 êÂò 2004-12

16 Ìàíäàõûí ÑÖÑ Äîðíîãîâü àéìàã, Ìàíäàõ ñóì 80 êÂò 2007-1117 Ñýâðýéí ÑÖÑ ªìíºãîâü àéìàã, Ñýâðýé ñóì 80 êÂò 2007-1218 Áîãäûí ÑÖÑ ªâºðõàíãàé àéìàã, Áîãä ñóì 80 êÂò 2007-1219 Õàòàíáóëàãèéí ÑÖÑ Äîðíîãîâü àéìàã, Õàòàíáóëàã

ñóì150 êÂò 2007-12

Â. Íàðíû öàõèëãààí ñòàíö (ÍÖÑ)20 Áîãäûí ÍÖÑ Áàÿíõîíãîð àéìàã, Áîãä ñóì 1 êÂò 1999-0721 Íî¸íãèéí ÍÖÑ ªìíºãîâü àéìàã, Íî¸í ñóì 200 êÂò 2003-0922 Äàäëûí ÍÖÑ Õýíòèé àéìàã, Äàäàë ñóì 6.8 êÂò 2006-0623 Ýìíýëã¿¿äèéí ÍÖÑ 97 ñóìûí õ¿í ýìíýëýã 9.7 êÂò 2006-1024 Öýöýãèéí ÍÖÑ /

äèçåëü/Õîâä àéìàã, Öýöýã ñóì 100 êÂò 2007-12

25 Áóãàòûí ÍÖÑ Ãîâü-Àëòàé àéìàã Áóãàò ñóì 140 êÂò 2010-0326 Äºðâºëæèíãèéí ÍÖÑ Çàâõàí àéìàã Äºðâºëæèí ñóì 150 êÂò 2010-0627 Óðãàìëûí ÍÖÑ Çàâõàí àéìàã, Óðãàìàë ñóì 150 êÂò 2010-0628 Àëòàéí ÍÖÑ Ãîâü-Àëòàé àéìàã, Àëòàé ñóì 200 êÂò 2010-0629 Öîãòûí ÍÖÑ Ãîâü-Àëòàé àéìàã, Öîãò ñóì 100 êÂò 2010-0630 Ìàíäàõûí ÍÖÑ Äîðíîãîâü àéìàã, Ìàíäàõ ñóì 120 êÂò 2010-1031 Àëòàéí ÍÖÑ Áàÿí-ªëãèé àéìàã, Àëòàé ñóì 10 êÂò 2010-1132 Öýíãýëèéí ÍÖÑ Áàÿí-ªëãèé àéìàã, Öýíãýë ñóì 10 êÂò 2010-1133 Áóÿíòûí ÍÖÑ Áàÿí-ªëãèé àéìàã, Áóÿíò ñóì 10 êÂò 2010-11

Ã. Íàð ñàëõèíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð õîñîëñîí ñòàíö (ÍÑÑ)35 Áàÿí-ªíäºðèéí ÍÑÑ ªâºðõàíãàé àéìàã, Áàÿí-ªíäºð

ñóì5 êÂò 2000-08

95

ÕÀÂÑ

ÐÀË

Ò

ÕÀÂÑÐÀËÒ

36 Àäààöàãèéí ÍÑÑ Äóíäãîâü àéìàã, Àäààöàã ñóì 5 êÂò 2000-0837 Òàðèàòûí ÍÑÑ Àðõàíãàé àéìàã, òàðèàò ñóì 5 êÂò 2000-0838 Öàãààí÷óëóóòûí ÍÑÑ Çàâõàí àéìàã, Öàãààí÷óëóóò

ñóì6.1 êÂò 2001-11

39 Íàðàíãèéí ÍÑÑ Ñ¿õáààòàð àéìàã, Íàðàí ñóì 8 êÂò 2003-1040 Öýýëèéí ÍÑÑ Ãîâü -Àëòàé àéìàã, Öýýë ñóì 150 êÂò 2007-1241 Ìàíëàéí ÍÑÑ ªìíºãîâü àéìàã, Ìàíëàé ñóì 150 êÂò 2007-1242 Áàÿíöàãààíû ÍÑÑ Áàÿíõîíãîð àéìàã, Áàÿíöàãààí

ñóì150 êÂò 2008-01

43 Áàÿí-ªíäºðèéí ÍÑÑ Áàÿíõîíãîð àéìàã, Áàÿí-ªíäºð ñóì

150 êÂò 2008-06

44 Øèíýæèíñòèéí ÍÑÑ Áàÿíõîíãîð àéìàã, Øèíæèíñò ñóì

150 êÂò 2008-06

45 Ìàòàäûí ÍÑÑ Äîðíîä àéìàã, Ìàòàä ñóì 142.5 êÂò 2008-03

ÒÝÌÄÝÃËÝË

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ · Ìîíãîë óëñûí...

Documents