Æåíäåðèéí àñóóäàë Ìîíãîë...

1

Æåíäåðèéí àñóóäàë Ìîíãîë óëñàä

Äýëõèéí Áàíê, Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíû õàìòàðñàí òàéëàí

Òºñºë

2004 îíû 3 äóãààð ñàð [email protected]

3

ÒÎÂ÷ 5

I. ÎÐØÈË 10

À. Ñóäàëãààíû çîðèëãî 10

Á. Ìîíãîë äàõü øèëæèëòèéí ¿åèéí òîéì 11 1. Ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàí ÿäóóðàë áèé áîëñîí íü 12 2. Àðä÷èëàë áà øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî 14

II. ЯДУУРАЛ БА ЖЕНДЕРИЙН АСУУДЛУУД 16

Монгол улс дахь ядуурал 16 Ядуурлыг хэмжихїй 16 Ядуурлын нєлєєллийн жендерийн ялгаа 18

Б. Ядуурлыг ойлгож, шийдвэрлэх 23 Мянганы хєгжлийн зорилтууд 23 Эдийн засгийн єсєлтийг дэмжиж, ядуурлыг бууруулах стратеги 27

III. ÒªÐÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÃ ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀÒÀÉ ÁÎËÃÎÕ ÁÀ 33

ÝÌÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÃ ×ÀÄÀÂÕÈÆÓÓËÀÕ 33

Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð 33

ÆÒÁ¯Õ-èéí õýðýãæèëò 35

Òºðèéí áîäëîãûã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõîä èðãýíèé íèéãìèéí îðóóëàõ õóâü íýìýð 37

Òºðèéí áîäëîãûã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõîä õàíäèâëàã÷äûí äýìæëýã 38 Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õºãæëèéí Ñàí (Í¯ÁÝÕÑ) 38 Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð (Í¯ÁÕÕ) 39 Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õ¿í Àìûí Ñàí (Í¯ÁÕÀÑ) 39 Äýëõèéí áàíê 39 Àçèéí õºãæëèéí áàíê 39 Ñîðîñûí Ñàí 39 Àçèéí Ñàí 40 Áóñàä õàíäèâëàã÷èä 40

Ä¿ãíýëò 40

IV. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ªÑªËÒ ÁÀ ¯Ð ØÈÌÈÉÍ ÒÝÃØ ÕÓÂÀÀÐÈËÀËÒ 41

À. Õóâü÷ëàë áà àæëûí áàéð 41 1. Àæèëã¿é÷¿¿ä, á¿ðýí áóñ õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéã òîäîðõîéëîëòîíä òîîöâîë çîõèõ æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ 41 2. Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäåðò ñóóðèëñàí ãàæóóäàë 42 3. Ãàçàð áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí õóâü÷ëàë 47

4

B. Àëáàí áóñ õýâøèë áèé áîëñîí íü 48 1. Àëáàí áóñ õýâøèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðóóëäàã õóâü õàíäèâ 48 2. Àëáàí áóñ õýâøëèéí ºñºëòºíä ÆÄ¯, æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëºº 50 3. Á¿ñ÷èëñýí áîëîí õºäººãèéí õºãæèë äýõ æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ 52

C. Ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ 53 1. Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ, àæëûí ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýëñýí òºëºâëºëò 53 2. Òºðèéí àëáàíû øèíý÷ëýë 54 3. Îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû øèíý÷ëýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî 54

V. Õ¯ÍÈÉ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆÈË 55

À. Áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éë 55 1. Æåíäýðèéí “урвуу” çºðºº áèé áîëñîí íü 56 3. Ñóðãóëòûí ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ 56

Á. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð äàõü æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éë 58 1. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí àæëûí ¿ð ä¿í 58 2. ¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ 61

Â. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý, íèéãìèéí õàìãààëàë äàõü æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ 63 1. Íèéãìèéí õàìãààëàë 63 2. Íèéãìèéí äààòãàë 65 3. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýý 66

VI. ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ÒÝÃØ ÁÀÉÄËÛÍ ÁÓÑÀÄ ÀÑÓÓÄÀË 67

À. Æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýë 67 1. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë 67 2. Áýëãèéí äîðîìæëîë 69 3. Áèåý ¿íýëýõ, õ¿÷ýýð àæèëëóóëàõ çîðèëãîîð õèë äàìæóóëàí õóäàëäààëàõ 70

Á. Ãàçðûí øèíý÷ëýë 72

Â. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ øàòíû îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ 72

Ã. Øèíýýð ¿¿ñýæ áóé áóñàä àñóóäàë 74 1. Ãóäàìæíû õ¿¿õýä 74 2. ªðõèéí á¿òýö 75

Ä¯ÃÍÝËÒ, ÇªÂËªÌÆ 76

À. Çàñãèéí ãàçàðò 76 1. ÌÕÇ 76 2. ÝÇªÄßÁÑ 76 3. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð 78

Á. Èðãýíèé íèéãýì 79

Â. Äîíîð 80

5

Òîâ÷

ßäóóðëûí ¿ð íºëºº ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ººð ººðººð òóñäàã ãýäãèéã äàÿàð÷ëàë óëàì îéëãóóëæ áàéãàà áà íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí îëîí ñàëáàðò áàéãàà æåíäåðèéí çºð¿¿ íü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã ñóëðóóëàõàä õ¿ðãýäýã áàéíà. Áîäëîãûí õýðýãæèëòèéí ¿ð íºëººí äýõ æåíäýðèéí çºð¿¿ã áàãàñãàñíààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã òºäèéã¿é ýðõ òýãø áàéõ çîðèëòûã õàíãàõàä èõýýõýí äºõºì áîëäîã áàéíà. Èéì ÷ ó÷ðààñ ÿäóóðëûí ýñðýã õ¿÷èí ÷àðìàéëò, õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéã ºíäºðæ¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð ÷ ò¿âøèíä áîäëîãî áîëîí õºòºëáºðèéí øèéäâýð ãàðãàõäàà ÿäóóðëûã æåíäýðèéí ºíöãººñ õàðæ îéëãîõ íü ÷óõàë þì. Ìîíãîëä ñ¿¿ëèéí ¿åä õèéãñýí ñóäàëãàà, ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêýýñ õàðâàë øèëæèëòèéí ¿åèéí ¿ð íºëºº ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ººð ººðººð òóññàí íü æåíäåðèéí çºð¿¿ã øèíæëýõèéí ÷óõëûã íîòîëæ áàéíà. Ýíý ¿åä óðüä ºìíº áàòàëãààòàé áàéñàí àæèë ¿ã¿é áîëñîí ó÷èð îëîí ãýð á¿ë ÿäóóðàëä íèðâýãäñýí. Ìºí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ýðñ õóìèãäàæ àæèëã¿éäëèéí ¿ð íºëººã ñààðóóëàõ ç¿éë áàðàã ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. Õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã òºðèéí ¿éë÷èëãýý áàãàññàíààñ ýìýãòýé÷¿¿ä íýìýëò à÷ààëàë ¿¿ðýõ áîëñîí áàéíà. Øèíýýð áèé áîëæ áóé õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð õºäºëìºð ýðõëýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîìæ ýðýãòýé÷¿¿äèéíõòýé õàðüöóóëàõàä õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí ó÷èð ýìýãòýé÷¿¿ä îðëîãî îëîõ ººð ¿éë àæèëëàãàà ýðýëõèéëæ, îðóóëñàí õºäºëìºðººñ íü õàðüöóóëàõàä áàãà îðëîãî ºãäºã ñàëáàðóóä ðóó îðñîí áàéíà. ªºð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí ýíý ¿åä ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí îëîí ñàëáàðò æåíäåðèéí çºð¿¿ áèé áîëæ áàéíà. Ñîöèàëèçìûí ¿åèéí àìæèëòàíä òóëãóóðëàí 2002 îíû Ìîíãîëûí Æåíäåð õºãæëèéí èíäåêñ (ÆÕÈ) íü Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñòýé (ÕÕÈ) èæèë áàéãàà áà ¿¿íèéã åðºíõèéäºº ýåðýã ¿ð ä¿í ãýæ ¿çäýã áàéëàà. Ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä òºðèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ èæèë òýãø õ¿ðòýæ, áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí ºíäºð, äóíäàæ íàñëàëò íýìýãäýæ, õºäºëìºð ýðõëýëòýíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéí æèí ºíäºð áàéëàà. Æåíäåðèéí ÷àäàâõèéí õýìæ¿¿ð (Æ×Õ) õàðèí ÆÕÈ-ýýñ äîîãóóð áàéãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí îðîëöîî õÿçãààðëàãäìàë áàéãààã èëýðõèéëæ, àìüäðàëä íü íºëººëäºã øèéäâýðèéã òýäíèé øóóä îðîëöîîã¿éãýýð ãàð÷ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ýíý áîë àðä÷èëàëä òîìîîõîí ñààä òîãòîð, ìºí Ìîíãîë Óëñûí ¿íäñýí õóóëèàð òîãòîîñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí çºð÷èë þì. Øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ÿìàð ÷ ñàëáàðò ñóë áàéãàà òóë ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ îëîí õºòºëáºðèéí ¿ð àøãèéã äîîøëóóëæ áàéíà. Øèëæèëòèéí ¿åèéí ÿäóóðëûí óðò õóãàöààíû ¿ð íºëººíººñ ¿¿äñýí æåíäåðèéí çºð¿¿ã ÆÕÈ ÷, Æ×Õ ÷ èëýðõèéëýõã¿é þì. ßäóóðëûí ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëººã ýðýãòýé÷¿¿äèéíõòýé õàðüöóóëàõäàà çºâõºí ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí (ªÒÝ) äóíäàõ ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã øèíæèëæ ¿çñýí áà åðäèéí ãýð á¿ë äýõ ÿäóó ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûí òàëààð ìýäýý, òîî áàðàã áàéõã¿é ó÷èð îðõèãäñîí áîëíî. ªÒÝ-èéí äóíä ÿäóóðëûí òîõèîëäîë ºíäºð áàéãàà íü ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí àëèâàà ñàëáàðò æåíäåðèéí òºðºë á¿ðèéí çºðºº áàéãààã çààæ áàéíà. Õºâã¿¿äèéí äóíä ñóðãóóëü çàâñàðäàëò èõ, îõèäûí áîëîâñðîë ºíäºð áàéäàã ÷ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí öàëèíä òîìîîõîí çºðºº áàéíà. ¯¿íèé íýã ó÷èð øàëòãààí íü òºðèéí ÷, õóâèéí ÷, õýâøèëä àæèëä àâàõ, àëáàí òóøààë äýâø¿¿ëýõäýý ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõäàã ó÷ðààñ öººí ýìýãòýé÷¿¿ä öàëèí ºíäºðòýé ìåíåæìåíò áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíãèéí àæèë õèéäýã íü ¿¿íèéã íîòîëíî. Íºãºº òàëààñ, öàëèí ºíäºðòýé, îäîîãîîð õóðäàöòàé ºñºæ áàéãàà ñàëáàðóóäàä (ìèíåðàë îëáîðëîëò, òýýâýð, õîëáîî çýðýã) ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ àæèëäàã áàéõàä öàëèí áàãàòàé, òýãýýä ÷ òºðèéí îðîëöîî ýðñ áàãàññàíààñ áîëæ áóóð÷ áàéãàà íèéãìèéí áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóääàà (áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã) ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëëàñààð áàéíà. ßìàð ÷ ñàëáàðûí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëëàõ íü

6

çîõèñã¿é, ìºí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òîõèðîõ àæèë ººð ººð áàéäàã ãýñýí íèéãìèéí ¿çýë õýâøìýë õýâýýð áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ àðàé ºíäºð áàéäàã. Ãýòýë àëáàí õýâøèëä õºäºëìºð ýðõëýõýý áîëüæ, ãýðèéí àæèë ýðõýëäýã èõýíõ ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéãºº àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîîíä îðóóëäàãã¿é òóë òýäíèéã àæèëëàõ õ¿÷èíä îðóóëæ òîîöäîãã¿é. Ýíý á¿ëãèéã àæèëã¿éäëèéí òîîöîîíä îðóóëäàã áàéñàí áîë ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäýë èë¿¿ ºíäºð áàéõ þì. Øèëæèëòèéí õýö¿¿ ¿åèéã äàâæ òóóëàõûí òóëä ýìýãòýé÷¿¿ä õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýëòýíä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ îëíîîð øèëæñýí çàðèì áàðèìò áàéíà. Ãýòýë áè÷èë àæ àõóéãàà ºñãºõ, ýñâýë îðëîãî îëîõ ººð àæèë (àëáàí áîëîí àëáàí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëò) ýðõëýõýä íü ýìýãòýé÷¿¿äýä îëîí ñààä òîòãîð òóëãàðäàã. Õàìãèéí òîì ñààä òîòãîð íü òýäíèé öàã þì. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû õ¿¿õäèéí áîëîí íàñòàí àñðàìæ çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý áàðàã ¿ã¿é áîëñíîîñ ýìýãòýé÷¿¿ä îðëîãî îëîõ àæëûíõàà çýðýãöýý ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä àñðàìæ, õàëàìæ òàâèõ àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéäýã áàéíà. 2000 îíîîñ õîéø ºðõèéí õ¿íñíèé õýðýãëýýíä ºðõèéí áîëîâñðóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâèéí æèí äóíäæààð 39%-èàð, õºäººä 57 %-èàð ºññºí. Íîãîî òàðèõ, ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºëñã¿é õºäºëìºð èõýññýíýýñ áîëæ îðëîãî îëîõîä çàðöóóëàõ òýäíèé öàã ýðñ áàãàññàí áàéíà. Áàðüöàà áîëîí áèçíåñèéí ýõëýëòèéí õºðºíãº áîëãîæ àøèãëàäàã ¿ë õºäëºõ õºðºíãº èõýíõäýý ºðõèéí ýðýãòýé ãèø¿¿íèé íýð äýýð á¿ðòãýãääýã. Ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí çýýë àâàõ áîëîìæèéã èõýýõýí õÿçãààðëàäàã. ¯¿íèé íîòîëãîî áîë ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæ õºðºíãº îðóóëàõûã øààðääàã òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî çýðýã ñàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéõàä æèæèã õóäàëäàà, õ¿íñ áîëîâñðóóëàõ, õóâèéí ¿éë÷èëãýý çýðýã ýõëýëòèéí õºðºíãº áàãà øààðääàã, ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëàìæëàëò äàäëàãà, òóðøëàãûã àøèãëàäàã, ãýõäýý îðóóëñàí õºäºëìºðººñºº áàãà îðëîãî ºãäºã ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿ä îëíîîð àæèëëàäàã ÿâäàë þì. Ãàçàð õóâü÷ëàëûí îäîîãèéí ¿å øàòàíä ýðýãòýé÷¿¿äèéí íýð äýýð ãàçàð íü á¿ðòãýãäýíý ãýæ ýìýãòýé÷¿¿ä ýìçýãëýæ áàéíà. Æåíäýðèéí çºð¿¿ ãàðàõààñ ñýðãèéëæ æåíäýðèéí øèíæèëãýý õèéõýä çàñãèéí ãàçàð çîðèã øèéäìýã áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áîëîâ÷ ºäèéí õ¿ðòýë ÿìàð íýãýí àëõàì õèéãäýýã¿é áàéíà. Íèéãìèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ÷ ìºí æåíäýðèéí çºð¿¿ áàéãààã èëýðõèéëæ áàéíà. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿äèéí á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò äîîãóóð, ÅÁÑ çàâñàðäàë ºíäºð, äýýä ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò äîîãóóð, ººðººð õýëâýë æåíäýðèéí ýñðýã çºð¿¿ áèé áîëñîí áàéíà. ¯¿íýýñ áîëæ çàëóó ýðýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäýë ºíäºð, óëìààð íàñ ÷àöóó ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí áîëîâñðîëûí ÿëãààíààñ ãýð á¿ë áîëîí íèéãìèéí àìüäðàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëíý ãýñýí ýìçýãëýë áèé áîëñîí áàéíà. ßäóó ºðõ¿¿äèéí ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýíýõ¿¿ ãàðöààã¿éäýë íèéãìèéí àìüäðàëààñ õºíäèéðºõ, àðõèäàëò, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë çýðýã ìóó ç¿éëä îðóóëæ áîëçîøã¿é þì. Áîëîâñðîë, àæëûí áàéð õî¸ðûí õîîðîíäûí çºð¿¿ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò àäèë òóëãàðäàã áýðõøýýë áºãººä áîëîâñðîëûí äýä á¿òýö çàäàð÷, ñóðãàëòûí åðºíõèé ÷àíàð áóóð÷ áàéãàà ýíý ¿åä ìºí ë òîîìîîõîí àñóóäàë áîëîõ þì. Íÿëõñûí ýíäýãäëèéí áóóðàëò, äóíäàæ íàñëàëòûí èõñýëò çýðýã ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò 1990 îíû äóíä ¿åýñ íèëýýí ñàéæèð÷ áàéãàà. Õàðèí ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõàä èë¿¿ òºâºãòýé áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ÿëàíãóÿà õºäººä ìóó áàéãàà áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä åðºíõèéäýý ñóë áàéãààòàé ¿¿íèéã õîëáîõ ¸ñòîéã çàðèì áàðèìò õàðóóëæ áàéíà. Õ¿íñ, òýæýýëèéí äóòàãäëààñ æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîí äºíãºæ òºðñºí ýõ÷¿¿äèéí äóíä öóñ áàãàäàëò íèëýýí ò¿ãýýìýë áàéãàà áºãººä ãýð á¿ëèéí àìüæèðãààãàà çàëãóóëàõ à÷ààëàëäàà ýð¿¿ë ìýíäýýð õîõèð÷ áàéíà. Ýõèéí ýíäýãäýë áîë ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò ìºí. Ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëò ýð¿¿ë ìýíäèéí áóñàä ¿ç¿¿ëýëòýýñ óäààí ñàéæèð÷ áàéãàà ÿâäàë áîë ÿäóóðàë ýìýãòýé÷¿¿äýä íèëýýí îëîí ÿíçààð íºëººëäãèéã õàðóóëæ áàéãàà þì.

7

Íèéãìèéí õàìãààëëûã ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí á¿ðýëäýõ¿¿ õýñýã áîëãîí çàñãèéí ãàçàð õýðýãëýæ áàéãàà òóë íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíä ã¿íçãèé øèíý÷ëýë õèéãäýæ áàéíà. Èéì õºòºëáºðèéã ¿ð àøèãòàé, îíîâ÷òîé áîëãîõûí òóëä àìüäðàëûí ÿâöàä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ººð ººð ýðñäýëòýé òóëãàðäàã ãýäãèéã ñàéòàð îéëãîõ ó÷èðòàé þì. Æèøýý íü, ýìýãòýé÷¿¿ä æèðýìñýí áàéõ ¿åäýý îðëîãî îëîõ áîëîìæîî àëääàã, ãýð á¿ëèéí ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñýý àñðàõ ãýæ àæëààñàà ãàðäàã, åðºíõéèäºº öàëèí íü äîîãóóð áàéäàã áºãººä ýíý íü òýòãýâýð, àæèëã¿éäëèéí äààòãàëä òýäíèé íýìýðëýõ ìºíãºíä íºëººëäºã. ßäóóðëûí øóãàìûí äîð îðæ, ýìçýã á¿ëýã áîëîõ áýðõøýýëèéí äàâàí òóóëàõ àðãà íü ÷ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéíõ ººð ººð áàéäàã òóë íèéãìèéí õàìãààëëûí àëèâàà àðãà õýìæýýíä ýäãýýð ÿëãààòàé õýðýãöýýã òîîöîõ ¸ñòîé áàéäàã. Çàñãèéí ãàçðûí íèéãìèéí õàìãààëëûí õºòºëáºðò õàìðàãäàãñäûã õ¿éñýýð ÿëãàñàí òîî áàðèìò áàéõã¿é òóë æåíäýðèéí çºð¿¿ã ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí íèéãìèéí õàìãààëàë, äààòãàëûí øèíý÷ëýëòèéí ¿ð øèì ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø õ¿ð÷ ÷àäààã¿éí øàëòãààí æåíäåðèéí äýýðõ ÿëãààã ã¿éöýò îéëãîîã¿éòýé õîëáîîòîé ãýäãèéã Åâðîïûí òóðøëàãà õàðóóëæ áàéíà. Àðä÷èëëûí ¿éë ïðîöåññ ìºí ë ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ÿíç ÿíçààð òóñ÷, æåíäåðèéí òîì çºð¿¿ áèé áîëãîñîí. Ïàðëàìåíòàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëºë 11 % áîëîí áóóð÷, àéìàã, ñóìûí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë, óëñ òºðèéí íàì, õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãàíä á¿¿ð ÷ äîîãóóð áàéíà. Æ×Õ ÆÕÈ-ýýñ äîîãóóð áàéãàà ÿâäàë áîë ýðýãòýé÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºìíººñ ÿðüäàã ãýñýí óëàìæëàëò ñýòãýë ç¿éã èëýðõèéëæ áàéíà. Æåíäýðèéí àñóóäàëä àíõààðàë ñàéí òàâüäàã áîë æåíäåðèéí çºð¿¿ã øèéäâýðëýæ áîëíî. Ãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿ä øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä áàéõã¿é òîõèîëäîëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëñàí õóóëü, òîãòîîìæ õýðýãæèõã¿é, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò õýâýýð áàéõ þì. Àðä÷èëëûí ¿éë ïðîöåññûí ýíýõ¿¿ ýñðýã íºëººëëèéã óëñ òºðèéí íàìóóä àíõààðëûíõàà òºâä òàâèõ ó÷èðòàé. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéí òºñëèéí ñàÿõàí ÿâàãäñàí ïàðëàìåíòûí õýëýëö¿¿ëãýýñ ¿çâýë ãýð á¿ë äýõ àñóóäëóóä òºðèéí áîäëîãî, õóóëèéí çîõèöóóëàëòàíä òîõèðîìæã¿é ãýæ ñîíãîãäñîí èõýíõ ãèø¿¿ä ¿çñýí õýâýýð áàéãààã, ººðººð õýëâýë òýä ýöãèéí ýðõýò ¸ñíû óëàìæëàëä áàðèãäàí, æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäëûã àìüäðàëûí ÿìàð ÷ õ¿ðýýíä àíõààðàõã¿éã õàðóóëæ áàéíà. Èðãýíèé íèéãýì Ìîíãîëä èäýâõòýé áºãººä ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí îðîëöîî õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí õýäèé ÷, òºðèéí ýðõ óëñ òºðèéí íàìóóäûí õîîðîíä òàéâíààð øèëæèõ ÿâäàëä ººðèéí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýðã¿¿ëñýí ÒÁÁ-óóä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí àñóóäëààð íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ªìíº íü íóóãäìàë áàéñàí ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí àñóóäëûã ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä íèéãìèéí òàâöàí äýýð ãàðãàí èðæ, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ áàéíà. Æåíäýðèéí õ¿÷èðõèéëëèéí áóñàä õýëáýð¿¿ä ãàð÷ èðæ áàéãàà áîëîâ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººíººñ òýäãýýðò íýã èõ àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áàéíà. Óëàì íýìýãäýæ (á¿ðòãýë ñàéæèðñàíû óëìààñ) áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéã õèë äàâóóëàí õóäàëäààëàõ, àæëûí áàéðàí äýýð õ¿éñýýð äýýðýëõýõ çýðýã íü øèíýýð ãàð÷ èðæ áàéãàà, çàñãèéí ãàçàð, èðãýíèé íèéãìèéí ç¿ãýýñ àíõààð÷ àæèëëàõ àñóóäëóóä þì. Áýýæèíãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ýìýãòýé÷¿¿äèéã õ¿÷èðõýãæ¿¿ëýõ òàëààð ñàíàà òàâüäàã áàéãóóëëàãóóäûí íºëººí äîð Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ÝÀÄ¯Õ) 1996 îíä áàòëàãäñàí. 2001 îíä Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé çºâëºë áàéãóóëàãäàæ ò¿¿íä òºðèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äèéã îðóóëàí ÝÀÄ¯Õ áîëîí 2002 îíä çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð áàòëàãäñàí Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí (ÆÒ¯Õ) õýðýãæèëòèéã óäèðäëàãààð õàíãàõ áîëæýý. ÆÒ¯Õ íü ãýð á¿ë, ãýð á¿ëèéí àæ áàéäàë äýýð ò¿øèãëýí æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ þì. Ãýð á¿ë, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà, õºäººãèéí õºãæèë, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèí áîëîí æåíäåðèéã çàñãèéí ãàçðûí àëèâàà àæèëëàãààíä íýâòð¿¿ëýõ çýðýã òàâàí ÷èãëýëýýð çîðèëòóóäàà òîäîðõîéëñîí áàéíà. ÆÒ¯Õ-èéí õýðýãæèëòèéã ÍÕÕß çîõèöóóëàõ

8

áºãººä ñàëáàðûí áóñàä ÿàìä ÷ ìºí àäèë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä, òýäãýýðèéí õóãàöààòàé óÿàëäñàí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé çîðèëòóóäûã õàðèóöàõ àæýý. Ãýõäýý ÆÒ¯Õ-ûí õýðýãæèëòèéã ñàíõ¿¿ãèéí íººöòýé õîëáîæ ºãººã¿é áºãººä ¯íäýñíèé çºâëºëèéã äýìæñýí çàðèì äîíîðûí ñàíõ¿¿æèëòýýñ ººð ÆÒ¯Õ-èéí çîðèëòûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí òóñãàé õºòºëáºð áàðàã ¿ã¿é, àõèö, àìæèëòûã òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëòýýð õÿíàõ òºëºâëºãºº áàéõã¿é áàéíà. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ çàñãèéí ãàçðûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ñàÿõàí íèëýýí öîãöîëáîð õàíäëàãàòàé áîëæ Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàæ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè ÝÇªÕßÁÑ áîëîí ãàðëàà. Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã ÆÒ¯Õ-èéí çîðèëòûã æåíäýðèéí òýãø áàéäàë ãýñýí æèæèã á¿ëýãò õàìàðñàí áîëîâ÷ áîäëîãûí ººð îëîí ÷èãëýëýýð ÆÒ¯Õ-èéí çîðèëòûã òóñãàæ áîëîõ áàéëàà. ÝÇªÕßÁÑ-èéí õî¸ðõîí ¿ç¿¿ëýëò íü æåíäýðèéí çºð¿¿ã àíõààð÷ áàéãààãèéí íýã íü ãàçàð õóâü÷ëàëòàé, íºãºº íü õºäººãèéí ºðõèéí ¿éëäâýðëýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæëûí öàãèéí õóâààðèëàëòûí àñóóäàë þì. ÑÝÇß-íû ßäóóðëûí ñóäàëãààíû íýãæ (ßÑÍ) íàðèéâ÷èëñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ áàéãàà áºãººä ÝÇªÕßÁÑ-èéí áîäëîãûí ÷èãëýë¿¿äýýð õèéõ õÿíàëò ¿íýëãýýíä æåíäåðèéí àñóóäëûã òóñãàõàä íü òîäîðõîé íººöèéã ßÑÍ-ä ãàðãàæ ºãñºí áàéíà. Çºâëºìæ Çàñãèéí ãàçàðò Çàñãèéí ãàçðûí ãîë ãîë áîäëîãûí ÷èãëýëýýð æåíäåðèéí àñóóäëûã òóñãàæ, øèéäâýð ãàðãàõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóó õîîëîéã òîîöîæ ¿çýõýä øààðäëàãàòàé çºâëºìæ¿¿äèéã ýíýõ¿¿ òàéëàíä îðóóëñàí áîëíî. Õàìãèéí îíîâ÷, ¿ð àøèãòàé àðãà áîë çàñãèéí ãàçðûí îäîîãèéí áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàëò ¿íýëãýý õèéõýä æåíäåðèéí àñóóäëûã ñèñòåìòýéãýýð òóóøòàé òóñãàõ íü ÿâäàë áîëíî. Äàðààõ ÷èãëýëèéã ýí òýðã¿¿íä ÷óõàë÷èëáàë çîõèíî ãýæ ¿çýâ. ¯¿íä:

ÌÕÇ: çºâõºí ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäâàðæóóëàõ çîðèëòîîñ ãàäíà áóñàä á¿õ çîðèëòûã õàíãàõàä æåíäåðèéí çºð¿¿ã áàãàñãàõ íü ìàø ÷óõàë ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ.

ÝÇªÕßÁÑ: ÝÇªÕßÁÑ áîë ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ãîë ÿàìäûí áîäëîãûí

çîðèëòóóäûí öîãö áèëýý. ×óõàë÷èëæ ¿çâýë çîõèõ äàðààõ ÷èãëýë áàéíà. ¯¿íä: - Àëèâàà õºòºëáºð òîäîðõîé çîðèëòîò á¿ëýãòýé, æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áàéõ

¸ñòîé áºãººä ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí õýðýãöýý òóñ òóñäàà îíöëîã áàéäãèéã ò¿¿íä õàðãàëçàí ¿çýõ

- ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÿäóóðëûí íýã ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã òýäíèé öàã àøèãëàëò - õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ æåíäåðèéí õîëáîîòîé ãàæóóäëóóä - àëáàí áóñ õýâøèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿òýýìæèéã ºñãºõ, æèæèã, äóíä

¿éëäâýðèéí ºñºëòºíä òýäíèé îðóóëàõ õóâü õàíäèâ - ýìýãòýé÷¿¿äèéí ººðñºääºº òóñëàõ áàéãóóëëàãóóäûã ¿¿ñãýí áèé áîëãîõ - áîëîâñðîëûí ñàëáàð äàõü æåíäåðèéí çºð¿¿ - ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã åðºíõèéä íü ñàéæðóóëàõ - íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé øèíý÷ëýëòèéã æåíäåðèéí ìýäðýìæòýéãýýð õèéõ - æåíäåð äýýð ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýë, çºâõºí ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä ÷ áèø,

îëîí íèéò áîëîí àæëûí áàéðàí äýýðõ áóñàä õýëáýð - æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ - Áîäëîãî, òºëºâëºëò, õýðýãæèëò, õÿíàëò ¿íýëãýýíèé àëèâàà õºòºëáºðò

ýìýãòýé÷¿¿äèéí õýðýãöýý, ñîíèðõëûã òóñãàõ ¿¿äíýýñ òýäýíòýé ÿðèëöëàãà, çºâëºëãººí õèéõ

- Òºðèéí àëáàíû øèíý÷ëýëòèéã æåíäåðèéí ìýäðýìæòýéãýýð õèéõ.

9

ÆÒ¯Õ –èéí õýðýãæèëòèéã îíîâ÷òîé áîëãîõîä òîäîðõîé íºõöºë øààðäëàãàòàé

áºãººä òýäãýýðèéã äóðüäâàë: - ¯íäýñíèé çºâëºëä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ - ÍÕÕß-íû ñàíõ¿¿æèëò, õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ - ÑÝÇß-íû ßÑÍ-òýé õÿíàëò, ¿íýëãýýíèé ÷èãëýëýýð õàìòðàí àæèëëàõ - Ä¿í øèíæèëãýý, õÿíàëò ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã ñàëáàðûí ÿàìäàä áèé

áîëãîõ - ÝÇªÕßÁÑ-èéí çîðèëòóóäòàé íèéö¿¿ëýõ - Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóäòàé õàìòðàõ.

Èðãýíèé íèéãýìä Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí àìüäðàë äàõü æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûã àíõààð÷, àðãà õýìæýý àâàõàä çàñãèéí ãàçðûí ñîíèðõîë, èòãýëèéã áèé áîëãîõîä ýìýéãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Íèéãìèéí õºãæëèéí ¿ð øèìèéã ýìýãòýé÷¿¿ä òýãø õ¿ðòäýã áîëãîõîä äàðààõ ç¿éëä àíõààðàõ õýðýãòýé þì. ¯¿íä:

ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé ïðàêòèê õàíäëàãûí ¿ëãýð çàãâàðûã çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí áèé áîëãîõ

õ¿íèé ýðõ äýýð ¿íäýñëýñýí õºãæëèéí õàíäëàãûã äýëãýð¿¿ëýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ ÒÁÁ-ûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ

Äîíîð áîëîí îëîí óëñûí ÒÁÁ-óóäàä ÆÒ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ, æåíäåðèéí õàíäëàãûã íýâòð¿¿ëýõ òàëààðõ çàñãèéí ãàçàð, ÒÁÁ-óóäûí ñàíàà÷ëàãûã îëîí äîíîð äýìæèí àæèëëàæ èðñýí. Ãýõäýý ýäãýýð õ¿÷èí ÷àðìàéëò íü çîõèöóóëàëò òààðóóõàí, õ¿ðýý íü õÿçãààðëàãäìàë õýâýýð áàéíà. Äàðààõ ÷èãëýëýýð àíõààðàõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:

Á¿õ õºòºëáºðòºº æåíäåðèéí õàíäëàãûã íýâòð¿¿ëýõ òàëààð òóóøòàé áàéõ Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã ñàéæðóóëàõ òàëààðõ òóðøëàãàà ñîëèëöîõ ÆÒ¯Õ-èéí õýðýãæ¿¿ëýõýä, ÿëàíãóÿà ÿäóóðëûã áóóðóóëàõòàé õîëáîîòîéãîîð,

¯íäýñíèé çºâëºë, ÍÕÕß-íä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ.

10

I. ÎÐØÈË

À. Ñóäàëãààíû çîðèëãî ßäóóðëûí ¿ð íºëºº ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ººð ººðººð òóñäàã ãýäãèéã äàÿàð÷ëàë óëàì îéëãóóëæ áàéãàà áà íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí îëîí ñàëáàðò áàéãàà æåíäåðèéí çºð¿¿ íü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã ñóëðóóëàõàä õ¿ðãýäýã áàéíà. Áîäëîãûí õýðýãæèëòèéí ¿ð íºëººíèé æåíäýðèéí çºð¿¿ã áàãàñãàñíààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã òºäèéã¿é ýðõ òýãø áàéõ çîðèëòûã õàíãàõàä èõýýõýí äºõºì áîëäîã áàéíà. Èéì ÷ ó÷ðààñ ÿäóóðëûí ýñðýã õ¿÷èí ÷àðìàéëò, õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéã ºíäºðæ¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð ÷ ò¿âøèíä áîäëîãî áîëîí õºòºëáºðèéí øèéäâýð ãàðãàõäàà ÿäóóðëûã æåíäýðèéí ºíöãººñ õàðæ îéëãîõ íü ÷óõàë þì.

Ìîíãîëä ñ¿¿ëèéí ¿åä õèéãñýí ñóäàëãàà, ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêýýñ õàðâàë øèëæèëòèéí ¿åèéí ¿ð íºëºº ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ººð ººðººð òóññàí íü æåíäåðèéí çºð¿¿ã øèíæëýõèéí ÷óõëûã íîòîëæ áàéíà. Ýíý ¿åä óðüä ºìíº áàòàëãààòàé áàéñàí àæèë ¿ã¿é áîëñîí ó÷èð îëîí ãýð á¿ë ÿäóóðàëä íèðâýãäñýí. Ìºí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ýðñ õóìèãäàæ àæèëã¿éäëèéí ¿ð íºëººã ñààðóóëàõ ç¿éë áàðàã ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. Õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã òºðèéí ¿éë÷èëãýý áàãàññàíààñ ýìýãòýé÷¿¿ä íýìýëò à÷ààëàë ¿¿ðýõ áîëñîí áàéíà. Øèíýýð áèé áîëæ áóé õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð õºäºëìºð ýðõëýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîìæ ýðýãòýé÷¿¿äèéíõòýé õàðüöóóëàõàä õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí ó÷èð ýìýãòýé÷¿¿ä îðëîãî îëîõ ººð ¿éë àæèëëàãàà ýðýëõèéëæ, îðóóëñàí õºäºëìºðººñ íü õàðüöóóëàõàä áàãà îðëîãî ºãäºã ñàëáàðóóä ðóó ò¿ëõñýí áàéíà. ªºð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí ýíý ¿å ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí îëîí ñàëáàðò æåíäåðèéí çºð¿¿ ûèé áîëãîæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ÿâöäàà àíõààðâàë çîõèõ ººð îëîí òýãø áóñ áàéäàë áàéãàà þì. Æèøýý íü: õîò, õºäººãèéí õ¿í àìûí õîîðîíäûí òýãø áóñ áàéäàë, õºäºëìºðèéí òàëáàð äýýð øèíýýð ãàð÷ èðæ áóé çàëóó÷óóä áîëîí çàõ çýýëèéí øèíý õ¿÷èí ç¿éëñýä çîõèöîõîä õ¿íäðýëòýé áîëæ, öººð÷ áàéãàà àõèìàã íàñíû àæèë÷äûí õîîðîíäûí òýãø áóñ áàéäàë çýðýã þì. Èéìýðõ¿¿ òýãø áóñ áàéäàë áàéãàà òîõèîëäîëä çàðèì õ¿ì¿¿ñ øèëæèëòèéí ¿åèéí õ¿íä à÷ààíààñ áóñäààñàà èë¿¿ã ¿¿ðýõ áîëäîã. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäàë, ¿¿ñýí áèé áîëæ áóé æåíäåðèéí ÿëãàâàðòàé áàéäàëä àíõààðàõûí à÷ õîëáîãäëûã õýäèéíý óõàìñàðëàñàí áèëýý. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ÆÒÁ¯Õ) õýìýýõ òîìîîõîí õºòºëáºð õýðýãæèæ ýõëýýä áàéãàà áºãººä Çàñãèéí ãàçàð áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãààíä æåíäýðèéí àñóóäëûã íýãòãýí îðóóëàõàä àíõààðàõààð øèéäýýä áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýð òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëæ, çîðèëòîî áîäèòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä õèéõ àæèë èõ ¿ëäýæ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã Ìîíãîë äàõü æåíäýðèéí àñóóäëûí ä¿ð çóðãèéã òîäîðõîéëîõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áóé á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóäàä æåíäýðèéí ÿëãàâàðòàé ÿäóóðëûí àñóóäëûã õºãæëèéí òóñëàëöààíû òºëºâëºëòºä õýðõýí òóñãàæ áîëîõ òàëààð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð Àçèéí õºãæëèéí áàíê (ÀÕÁ), Äýëõèé áàíêòàé õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí þì. Ýíýõ¿¿ Æåíäýðèéí óëñûí ¿íýëãýýíä îëîí áè÷èã áàðèìòóóäûã èø òàòñàí áºãººä òýäãýýð íü Ìîíãîë äàõü æåíäýð, æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäëûí îëîí ÷óõàë ÷èãëýë¿¿äýýð èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëýýð õàíãàæ ÷àäíà. Ýíý áàðèìò áè÷èã ºìíº õèéãäñýí àæëûã äàâòàõ çîðèëãî àãóóëààã¿é þì. Õàðèí ºìíº õèéãäñýí ýäãýýð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí, Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ÀÕÁ, Äýëõèéí áàíê íàð Ìîíãîëä çîðèóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºðòºº òóñãàñàí ÿäóóðëûã áóðóóëàõ áîäëîãûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéí ÷óõàì àëü íü æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, òýãø áóñ áàéäëûã áàãàñãàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé âý ãýäãèéã òîãòîîõ ÿâäàë þì. Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä çîðèóëñàí õºðºíãº îðóóëàëòàíäàà óäèðòãàë áîëãîæ áóé áîäëîãûí õºø¿¿ðã¿¿äèéã õÿíàõ çàìààð ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èã íü õºãæëèéí çîðèëòóóäûã àìæèëòòàé

11

áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ýäãýýð áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéí õýðýãæèëòýä íýãòãýí óÿëäóóëæ áîëîõ æåíäýðèéí àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëîõ þì. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð íü æåíäýðèéí àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãîä òóñãàõ òàëààð òóí áîëîâñðîíãóé ñèñòåìèéã àãóóëñàí áàéäàã áºãººä ýíýõ¿¿ áè÷èã áàðèìò íü òóñ õºòºëáºðèéí çîðèëòóóä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ÿäóóðëûí áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí áîäëîãûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äòýé õýð çýðýã íèéöýæ áàéãààã õàðüöóóëàõ çàìààð òóñ õî¸ð áîäëîãûí àðãà áàðèëûí íèéòëýã òàëóóäûã îëñíîîð Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã õóðäàñãàõ ñòðàòåãèéí ÷èãëýë¿¿äèéã áîëîâñðóóëñàí þì. Ýíý áàðèìò áè÷èãò õî¸ðäîã÷ ýõ ñóðâàëæèéí áàðèìò ìýäýýëýë áîëîí 2004 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîëä õèéñýí àæëûí àéë÷ëàëûí ÿâöàä õèéñýí óóëçàëò ÿðèëöëàãóóäûí ìýäýýëýë çîíõèëíî.

Á. Ìîíãîë äàõü øèëæèëòèéí ¿åèéí òîéì Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóä, Õ¿íèé Õºãæëèéí Èíäåêñ ãýõ ìýò ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ºíãºö ¿íýëæ ¿çýõýä õºãæèë äýâøëèéí ¿ð ä¿íãýýñ ýð÷¿¿ä áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿ðòýæ áóé õýìæýýíèé õîîðîíäûí ÿëãàà Ìîíãîëä òºäèéëºí èõ áèø áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. ßëàíãóÿà Äóíäàä Àçèéí óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä á¿ð èë¿¿ ìýäýãäýæ áàéíà. Æåíäýðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (ÆÕÈ) 2002 îíä 0,679 áóþó Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñòýé àäèë áàéñàí íü ªìíºä Àôðèê, Âüåòíàì çýðýã óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä õîë äàâóó áàéæýý.1

Õ¿ñíýãò 1. Æýíäýð áà õºãæëèéí èíäåêñ¿¿ä, 2002 ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Äóíäàæ íàñëàëò (æèëýýð) Ýðýãòýé÷¿¿ä Ýìýãòýé÷¿¿ä

60.8 66.5

Íàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí (15-ààñ äýýø íàñíûõàí) Ýðýãòýé÷¿¿ä Ýìýãòýé÷¿¿ä

98.0 97.5

Áàãà, äóíä, äýýä áîëîâñðîëä õàìðàãäàëòûí ò¿âøèí (%) Ýðýãòýé÷¿¿ä Ýìýãòýé÷¿¿ä

66.3 73.0

Íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ (PPP, àì. äîëëàð) Ýðýãòýé÷¿¿ä Ýìýãòýé÷¿¿ä

1,950.0 2,303.2

Äóíäàæ íàñëàëòûí òýãøèòãýñýí èíäåêñ 0.643 Áîëîâñðîëûí òýãøèòãýñýí èíäåêñ 0.884 Îðëîãûí òýãøèòãýñýí èíäåêñ 0.509 Æåíäýðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (ÆÕÈ) 0.679

Ýõ ñóðâàëæ: 2003 îíû ÌÕÕÈ-ä çîðèóëàí ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí õèéñýí òîîöîî Ýäãýýð áîëîí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ ¿çýõýä ýðýãòýé÷¿¿ä áîëîí ýìýãòýé÷¿¿ä óëñûí ¿éë÷èëãýýíä àäèë òýãø õàìðàãäàæ, áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí íü ºíäºð, äóíäàæ íàñëàëòûí õýìæýý íü àäèëõàí óðòñàæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ¯íäñýí õóóëèàð õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëñàí áºãººä õºäºëìºðèéí õ¿÷èí äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü ºíäºð áàéíà. Ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã õºäºëìºð ýðõëýëòýä á¿ðýí õàìðóóëàõûí òýðã¿¿ëýõ çîðèëò áîëãîäîã áàéñàí Çàñãèéí ãàçàð, òºâëºðñºí ýäèéí çàñàã óäààí õóãàöààíû òóðøèä íî¸ëæ áàéñàí îðíû õóâüä ýíý íü îéëãîìæòîé þì. 1 Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð, Õ¿íèé õºãæëèéí òàéëàí, 312-ð õóóäàñ

12

Ãýâ÷ øèëæèëòèéí ¿ð äàãàâðóóä á¿ðýí ìýäðýãäýõèéí õýðýýð çàðèì íýã ñýòãýë ò¿ãøýýñýí æåíäýðèéí àñóóäàë ãàð÷ áàéíà. Ìîíãîëûí ºíººãèéí øèíý íèéãýìä ÷ ñîöèàëèçìààñ ºìíºõ ¿åèéí íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëñ, õàíäëàãóóä õàäãàëàãäñààð áàéãàà áºãººä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðãèéí òàëààðõ òºñººëºëä íºëººëñººð áàéíà. Ýäãýýð õàíäëàãóóä íü ýìýãòýé÷¿¿ä õºãæëèéí ¿ð øèìýýñ ýðýãòýé÷¿¿äèéí íýãýí àäèë õ¿ðòýõýä ñààä áîëæ áàéãàà ìýò ñàíàãäàæ áàéíà. Æåíäýðèéí ÿëãàâàðòàé ÿäóóðëûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéð ñóóðü ñóëàð÷, ñîöèàëèçìûí ¿åä õ¿ðñýí îëîòóóä àëäàãäàæ áàéíà ãýñýí ñýòãýë ò¿ãøýýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ áàéíà. Æèøýýëáýë ÿäóóñûí äóíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü èë¿¿ ºíäºð, ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýð á¿ë ÿäóóðàëä ºðòºõ ýðñäýë ºíäºðòýéä òîîöîãäîæ áàéíà. Õºäºëìºðèéí çàõ çýë äýýðõ ºðººñãºë õàíäëàãà, ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äýä òîõèðîìæòîé çàðèì àæèë, àëáàí òóøààëûí õóâüä ÿâëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿çýë áàéãàà çýðãýýñ ¿¿äýí õºãæëèéí íººö áîëîëöîîã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ òàë äýð ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ÿëãàà ãàð÷ áàéãàà íü áàòëàãäñàí. Öààøèëáàë ñîöèàëèçìûí ¿åä ýëáýã õ¿ðòýýìæòýé áàéñàí, á¿õèé ë ñàëáàð äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí îëîëòîä õóâü íýìýðýý îðóóëæ áàéñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýí¿¿ä, ¿¿íèé äîòîð õ¿¿õäèéã àñðàõ ÿñëè, öýöýðëýã ãýõ ìýò ¿éë÷èëãýý ìóóäñàíû óëìààñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ îðîëöîî óëàì á¿ð õÿçãààðëàãäàæ áàéíà.

Íýãýí öàãò ìàãòàãäàæ áàéñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð äàõü îëîëòóóäûí îäîîãèéí õàíäëàãààñ ¿çýõýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ ìýíäèéí áàéäàë õàðüöàíãóé èë¿¿ ìóóäàæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Õ¿¿õýä, íÿëõñûí ýíäýãäëèéí õýìæýý áóóðñàí ÷ ýõèéí ýíäýãäëèéí õýìæýý ¿ç¿¿ëýëò çºâõºí áàãàõàí õýìæýýãýð áóóð÷ýý. Ýõèéí ýíäýãäëèéí ¿ç¿¿ëýëò íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí åðºíõèé ò¿âøèíã èëýðõèéëäýã ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò þì.

Ìîíãîë Óëñàä 1921-1990 îíä òºâëºðñºí ýäèéí çàñàãòàé ñîöèàëèñò ñèñòåì íî¸ðõîæ áàéñàí áºãººä õóó÷èí Çºâëºëò Õîëáîîò Óëñààñ èõ õýìæýýíèé òàòààñ, òóñëàëöàà àâäàã áàéñàí. Ìîíãîëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðò Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí òóñëàëöàõ íèéãýìëýãèéí (ÝÇÕÒÍ) ãèø¿¿í îðíóóäûí çàõ çýýë äýýð õàìãààëàãäñàí áàéñàí áºãººä íèéòèéã õàìàðñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õºòºëáºð¿¿äèéí çàðäëûã ÇÕÓ-ààñ îëãîäîã òóñëàìæààð ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã áàéñàí. Íèéãìèéí äàâõàðãóóäûí õîîðîíä òºäèéã¿é ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîðîíäûí ýðõ òýãø áàéäëûã äýýäýëñàí ñîöèàëèñò ¿çýë ñóðòàë Ìîíãîëûí óëàìæëàëò ôåîäàëûí õàðèëöààã õàëñàí. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºðèéã ãýð îðíû àæëààñ ÷ºëººëºõèéí òóëä õ¿¿õýä àñðàõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, æèðýìñíèé àìðàëò îëãîõ çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñ¿ëæýýã áàéãóóëñàí. Îõèä, õºâã¿¿äýä ºíäºð ò¿âøíèé áîëîâñðîë îëãîæ, õºäººãèéí õàìãèéí àëñëàãäñàí ãýð á¿ë¿¿äèéí õ¿¿õäèéã ñóðãóóëüä õàìðóóëàõ çîðèëãîîð äîòóóð áàéðòàé ñóðãóóëèóäûã áàðüæ áàéãóóëàõàä àñàð èõ õýìæýýíèé õºðºíãº îðóóëàëò õèéãäñýí. Ò¿¿í÷ëýí àëñëàãäñàí á¿ñ íóòãóóäûí òºâ¿¿äýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã áàéãóóëñàí. Èíãýñíýýð ýäãýýð óëñûí ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäûã õ¿ðýýëýí æèæèã ñóóðèí ãàçðóóä áóþó ñóìûí òºâ¿¿ä áèé áîëñîí.

Õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ îðîëäëîãóóä õèéãäýæ áàéñàí ÷ òýð ¿åèéí Êîìóíèñò íàìûí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøíèé äýýã¿¿ð àëáàí òóøààëä ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿ðýõ íü òóéëûí õîâîð áàéñàí áºãººä õàðèí îðîí íóòãèéí èðãýäèéã óäèðäàõ ò¿âøèíä èë¿¿ òîõèðîìæòîéä òîîöîãäîæ áàéæýý. Çàñãèéí ãàçàð òºâëºðñºí ýäèéí çàñãèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí øèéäâýð¿¿äýý ãàðãàäàã áàéñàí. Ýäãýýð íü íèéãìèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ýöñèéí çîðèëòóóäàä õ¿ðýõ áîäëîãóóäûã òîäîðõîéëîõîîñîî èë¿¿òýéãýýð òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéã õººöºëäñºí øèíæ ÷àíàðòàé òîãòîîëóóäààñ á¿ðääýã áàéæýý. Ýðõëýõ àæèë, ýçýìøèõ áîëîâñðîëûí òºðºë öººõºí áàéñàí ÷ òºð çàñàã á¿õ èðãýääýý òºðñíººñ íü ºòëºõ õ¿ðòýë íü “ñàíàà òàâèõ” ¸ñòîé ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë ìºðäºãäºã áàéæýý. Ýíý ¿çýë 1990 îíîîñ õîéø ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºõººñ ººð àðãàã¿é áîëñîí.

1. Ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàí ÿäóóðàë áèé áîëñîí íü

13

Ìîíãîëûí íèéãýì äýõ øèëæèëòèéí ¿å íü ýäèéí çàñãèéí äàðààëñàí õÿìðàëóóäààð ýõýëñýí áºãººä ýäãýýð íü õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí á¿õ õýñýãò àñàð èõ äàðàìòûã áèé áîëãîñîí. 1990 îíä ÇÕÓ çàäðàí óíàìàãö Ìîíãîë Óëñ ÄÍÁ-èéíõýý 30 õóâüòàé òýíöýæ áàéñàí òóñëàìæàà àëäàæ2, ãàçðûí òîñ áà áóñàä ò¿¿õèé ýäèéã õºíãºëºëòòýé íºõöëººð õóäàëäàí àâàõ áîëîìæ, çàõ çýýëýý àëäñàí. Õ¿í àìûí íÿãòðàë áàãàòàé, ò¿¿õèé ýäýä òóëãóóðëàñàí, äàëàéä ãàðöã¿é óëñ áîëîõ Ìîíãîë Óëñ ìàø áîãèíî õóãàöààíä îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð áîðëóóëàãäàõóéö ýä áàÿëãèéã ¿éëäâýðëýõ ¸ñòîé áîëñîí. Òóñ óëñ õºãæëèéí òóñëàìæèä óëàì á¿ð íàéäàõ áîëñîí íü óëñûí òºñâèéí çàðëàãûí äàðàìòûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð áóóðóóëñàí áîëîâ÷ Ìîíãîë Óëñ îäîî äýëõèéí óëñ îðíóóäûí äîòðîîñ ãàäààäûí òóñëàìæààñ õàìãèéí èõ õàìààð÷ áóé 10 îðíû òîîíä áàãòàõ áîëñîí.

Ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë áèé áîëæ, òºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä õààãäàñíû äýýð íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýý áàéõã¿é áîëæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ãîëëîí àæèëëàäàã áàéñàí ýäãýýð ñàëáàðûíõàí àæèëã¿é áîëñîí íü áàéäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëñýí. Íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãûí õýìæýý îãöîì áóóð÷, ìºíãºíèé õàíø àñàð õóðäàöòàé óíàñíû óëìààñ èõýíõ ãýð á¿ë¿¿äèéí õóâüä àìü çóóëãààð òàñðàõã¿é áàéõ íü àñàð èõ äàðàìò ¿¿ñãýõ áîëñîí. Ýíý ¿åä îãöîì áóóðñàí íèéãìèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä îäîî ë ñîöèàëèçìûí ¿åèéíõýý ò¿âøèíä ýðãýæ õ¿ðýõ ãýæ áàéíà.

1995 îí ãýõýä ýäèéí çàñãèéí ñýðãýëòèéí øèíæ òýìäã¿¿ä èëýð÷, ìºíãºíèé õàíøíû óíàëò õÿíàëòàíä îðæ, ÄÍÁ íýìýãäýõ áîëñîí. Ãýõäýý ýíý îëîòóóäûã ãóðâàí æèë äàðààëàí áîëñîí çóäûí ãàìøèã ¿ã¿éñãýñýí áºãººä ìàë àæ àõóéãààð àìüäðàëàà çàëãóóëæ áàéñàí Ìîíãîëûí ìÿíãà ìÿíãàí ìàë÷èí ºðõèéí ýìçýã áàéäëûã àíõààðëûí òºâä îðóóëñàí. 1990-ýýä îíû ýõýýð íýãäëèéí ìàë ñ¿ðãèéã õ¿í àìä õóâààæ ºãñíèé äàðàà îëîí òîîíû Ìîíãîë÷óóä ìàë ìàëëàõ óëàìæëàëò àìüäðàëûí õýâ ìàÿãòàà ýðãýí îðîõ ñîíãîëò õèéæ, õîòîîñ ãàäàãø í¿¿ñýí. Ãýâ÷ 1999, 2000, 2001 îíû çóäíààñ îëîí ñàÿ ìàë õîðãîäîæ, õºäººä øèíýýð ñóóðüøñàí ìàë÷äûí òóðøëàãà äóòìàã áàéãàà íü ýíýõ¿¿ õ¿íä íºõöºëä èëýðõèé áîëæ, íýëýýä íü àìüæèðãààíû ººð ýõ ñóðâàëæ õàéõààð õîò ñóóðèí ãàçàðò ýðãýí èðñýí.

Õ¿ñíýãò 2: Áîäèò ÄÍÁ áà õàíøíû óíàëòûí áàéäàë, 1989-2000

Îí ÄÍÁ-èé èíäåêñ

1989: 100

Íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãî 1993 îíû ¿íýýð (àì.

äîëëàð)

Ìºíãºíèé õàíø óíàëòûí ò¿âøèí õýðýãëýýíèé áàðàíû

¿íèéí èíäåêñ äýõ ººð÷ëºëòèéí %-èàð

1989 100.0 1643 0 1990 97.5 1245 0 1991 88.5 617 152.7 1992 80.1 478 325.5 1993 77.7 328 183.0 1994 79.5 334 66.3 1995 84.5 329 53.1 1996 86.5 445 44.6 1997 89.4 467 20.5 1998 92.5 426 6.0 1999 95.3 374 10.0 2000 96.3 - 8.1

Ýõ ñóðâàëæ: Í¯ÁÝÕÑ/Í¯ÁÕÕ 2002 Ìîíãîëûí õºäººãèéí ãàçðûí çóðãèéã æåíäýðèéí ëèíçýýð õàðàõàä: Áîäëîãîä àøèãëàõ òîî áàðèìò, ¯ÑÃ, Í¯ÁÕÕ-èéí òîî áàðèìò

2 Í¯ÁÝÕÑ 2001, Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä: øèëæèëòèéí ¿åèéí äýâøëèéã çóðàãëàõóé, Õóóäàñ 8

14

Ìîíãîë äàõü øèëæèëòèéí ¿åèéí õàìãèéí òîì ¿ð äàãàâàð áîë ÿäóóðëûí ò¿âøèí íýìýãäñýí ÿâäàë þì. Ýíý íü Çàñãèéí ãàçðûí õóâüä ºìíº òóëãàð÷ áàéãààã¿é øèíý àñóóäàë áºãººä äàí ãàíö ÿäóóðëûí ò¿âøèí áà øèíæ ÷àíàðò ¿íýëãýý õèéõýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ýðãýí èðýõýä ò¿¿íèé ¿ð àøãèéã Ìîíãîë÷óóä á¿ãäýýðýý èæèë òýãø õ¿ðòýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõóéö òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ íü íýëýýä áýðõøýýëòýé äààëãàâàð áîëîõ íü ìýäýãäýæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ç¿éä õýðõýí íºëººëñíººñ áîëæ ¿¿ññýí ãýð á¿ëèéí äîòîðõ õ¿÷èðõèéëýë, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýòð¿¿ëýí õýðýãëýõ ÿâäàë çýðýã ÿäóóðëûã äàãàëäñàí ãàð÷ áóé íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâðóóäûã àðèëãàõ áîäëîãî ìºí øààðäëàãàòàé áàéíà. Õºäºëìºð ýðõëýëò áîëîí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéí òàë äýýð ýðýãòýé÷¿¿ä áà ýìýãòýé÷¿¿ä, õîòûíõîí áà õºäººãèéíõºí, çàëóó÷óóä áà õºãø÷¿¿äèéí õîîðîíä ÿëãàà áàéñààð áàéíà. Ýäãýýð íü á¿ãä Ìîíãîëûí õóâüä øèíý ¿çýãäë¿¿ä þì.

2. Àðä÷èëàë áà øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî Îëîí ñóäàëãààû ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûã ¿ë õàðãàëçàí àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëáàðò ãàéõàìøèãòàé äýâøèëò ãàðãàñàí áàéíà. ßëàíãóÿà Äóíäàä Àçèéí óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä èõ îëîëòòîé áàéíà. Õóâü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã (ò¿¿íèé äîòîð æåíäýðèéí òýãø áàéäàë) áàòàëñàí ¯íäñýí õóóëü 1992 îíä áàòëàãäñàí áºãººä óëñ òºðèéí îëîí íàìóóä øèíýýð ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàæ, çàñãèéí ãàçðóóä ººð íàìûí çàñãèéí ãàçðààð òàñðàëòã¿é ñîëèãäñîí õýä õýäýí ñîíãóóëü ÿâàãäààä áàéíà. Õàðèí õàðüöàíãóé àìæèëò áàãàòàé áàéñàí, õîâîð äóðäàãääàã àðä÷èëëûí íýãýí øèíæ òýìäýã áîë óëñ òºðèéí áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ áóñàä ¿éë ÿâö äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî þì.

¯íäýñíèé õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëºë îãöîì áóóðñíû äýýð 1995 îíû Í¯Á-ûí Äàÿí äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí 4 äýõ ÷óóëãà óóëçàëòààñ äýâø¿¿ëñýí 30%-èéí çîðèëòîîñ õîë äîîãóóð áàéãàà þì. 1990 îíä ýìýãòýé÷¿¿ä íèéò ãèø¿¿äèéí 23%, 1992 îíä 3% áàéñàí áîë 1996 áîëîí 2000 îíû ñîíãóóëèàð 11% äýýð òîãòîîä áàéíà. 3-ð õ¿ñíýãò íü óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûí á¿õ øàòàíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëîöîî äîîãóóð áàéãààã ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Àæèëëàõ õ¿÷èí äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî ºíäºð áàéäãèéã õàðãàëçàí ¿çâýë ýíý íü õà÷èðõàëòàé ¿ç¿¿ëýëò áîëîâ÷ òºðèéí áîëîí õóâèéí ñåêòîðûí àëü àëèíä íü ýìýãòýé÷¿¿ä õàðèóöëàãàòàé àëáàí òóøààë õàøäàãã¿éã íîòîëæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3: Øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøíèé àëáàí òóøààë äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü Àëáàí òóøààë 1997 2001 Íèé

ò Ýìýãòýé÷¿¿ä

Íèéò

Ýìýãòýé÷¿¿ä

Åðºíõèéëºã÷ 1 0 1 0 Èõ õóðëûí äàðãà 1 0 1 0 Èõ õóðëûí Äýä äàðãà 1 0 1 0 Åðºíõèé ñàéä 1 0 1 0 Èõ õóðëûí ãèø¿¿í 76 8 76 9 Ñàéä 9 1 11 0 Á¿õ øàòíû Çàñàã äàðãà (àéìàã, ñóì, õîò, ä¿¿ðýã)

373 9 338 11

Ýë÷èí ñàéä 28 0 30 1 Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëûí äàðãà 22 0 22 0

Ýõ ñóðâàëæ: Í¯ÁÝÕÑ-ûí 2001 îíû Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ìýäýýëýë, ñóäàëãààíû òºâèéí 1997 îíû òîî áàðèìò, “Ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí îðîëöîî” ñóäàëãààíû 2001 îíû òîî áàðèìò, Çîõèñòîé õºãæèë æåíäýð òºâ, 2002

15

Æåíäýðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (ÆÝÌÕ) íü óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð äàõü ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ ìýäëèéã õàðüöóóëàí õýìæèõ çîðèëãîîð áîëîâñðóóëñàí õóâüñàã÷óóäûã àøèãëàäàã. 2002 îíä Ìîíãîëûí ÆÝÌÕ 0,4583 áàéñàí íü Æåíäýðèéí õºãæëèéí èíäåêñèéí ¿ç¿¿ëýëòýýñ äîîãóóð áàéãàà þì. Ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë äàõü îðîëîöîîíû õàðüöàíãóé ºíäºð ¿ç¿¿ëýëòèéã óëñ òºðèéí îðîëöîîíû äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õýðõýí äîîø òàòàæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.4 Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí îðîëöîî ãýäýã íü õ¿íèé àìüäðàëä íºëººëäºã øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàõàä èäýâõòýé îðîëöîõûã õýëíý. Ìîíãîëä îðîëöîîíû ò¿âøèí æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäàëòàé áàéãàà íü øèéäâýð ãàðãàõàä õ¿í àìûí áàðàã òýí õàãàñûí íºëºº áàéõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ýíý íü àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõýä íîöòîé áýðõøýýë áîëîõ áºãººä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ çºð÷èãäºæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì.

Ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí æåíäýðèéí õàðèëöààíä íºëººëäºã çàñàãëàëûí áóñàä ñàëáàðò ÷ äîãîëäîëòîé òàëóóä áàéíà. Ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë øèëæèëòèéí ¿åä òîìîîõîí ººð÷ëºëò¿¿äèéã òóóëàí ãàðñàí áîëîâ÷ øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö õýò òºâëºðñºí õýâýýð áàéãàà ó÷èð èë òîä áàéäàë, õàðèóöëàãûí àñóóäàë äóòàãäàæ áàéãàà íü ñàíàà çîâîîæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºðò òºâëºðºëèéã ñààðóóëàõ àñóóäàë òýðã¿¿ëýõ çîðèëò áàéñàí áîëîâ÷ øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäëèéã ìàø áàãà õýìæýýãýýð øèëæ¿¿ëñýí áºãººä çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí òºëºâëºëò õàìãèéí èõ õýðýãòýé áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýé çºâëºëäºõ òàë äýýð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà. Òºâëºðñºí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö íü ÿëàíãóÿà çàñãèéí ãàçðûí äýýä àëáàí òóøààëóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî öººí áàéãàà òîõèîëäîëä çºâøèëöººíèé øèíæ ÷àíàðã¿é, æåíäýðèéí áàðèìæààã¿é áàéõ áîëíî. Çàñãèéí ãàçðûí èõýíõ ÿàìäàä àëèâàà áîäëîãî, õºòºëáºðèéíõºº ¿ð øèìèéã ÿäóó÷óóäàä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ÷èãë¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé íèéãìèéí ä¿í øèíæèëãýýã õèéõ ÷àäàâõè õÿçãàðëàãäìàë áàéäàã. Çàñãèéí ãàçàð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã ÿäóó÷óóäàä õ¿ðòýýìæòýé áàéëãàõûã õ¿ñâýë õºòºëáºðèéã õ¿ëýýí àâàã÷äàä íü ÷èãë¿¿ëýõ àñóóäàë àìèí ÷óõàë. ¯¿íèé òóëä çºâëºëäºõ, ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéõ çàìààð ÿäóóðëûí ÿíç á¿ðèéí õýìæèãäýõ¿¿í¿¿ä áîëîí íèéò èðãýä, ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äýä ÿäóóðàë õýðõýí òóñ÷ áàéãààã ñàéòàð îéëãîõ øààðäëàãàòàé. Æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýý, æåíäýðèéí àñóóäëûã òîîöñîí òºñºâ áîëîí áóñàä àðãà õýìæýýí¿¿ä íü Çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ, õÿíàõàä òóñòàé õýðýãñë¿¿ä áîëäîã.

Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ìºí ë òîìîîõîí ººð÷ëºëò¿¿ä õèéãäñýí áºãººä Çàñãèéí ãàçàð õóóëü òîãòîîìæóóäûã õ¿íèé ýðõèéã èë¿¿ äýýäýëñýí áàéëãàõ, õóóëüò ¸ñ ¿éë÷ëýõ íºõöëèéã èë¿¿ á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð îëîí õóóëü òîãòîîìæèéã öààñàí äýýð øèíý÷èëñýí áèëýý. Õàðèí 1990 îíû ýõýí ¿åýñ ýõëýí õÿíàí øèíý÷èëñýí àñàð îëîí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð ãàðãàñàí àìæèëò õàðüöàíãóé ñóë áàéíà.5 Õóóëèéí îëîí ìýðãýæèëòí¿¿ä ýíýõ¿¿ øèíý÷ëýãäñýí ýðõ ç¿éí ñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õàðààõàí á¿ðýí òàíèëöàæ àìæààã¿é áàéãààãààñ ãàäíà èðãýä ººðñäèéí ýðõèéã ø¿¿õýýð õýðõýí õàìãààëàõàà ìýäýõã¿é áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ áàéíãà çºð÷èãäºæ áàéíà. Æèøýý íü àæëûí áàéðàí äýýðõ õóóëü áóñ ÿëãàâàðëàë, áýëãèéí õàðüöààíû øèíæòýé äàðàìò, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë èõ áàéíà. Øèíý õóóëèóäûã çîðèóëàëòààð íü õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë äýýð õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäâàõè õÿçãààðëàãäìàë áàéãàà íü ýìýãòýé÷¿¿ä õýö¿¿ áàéäëààñ ãàðàõ ýñâýë ººðñäèéí ýðõèéã õàìãààëóóëàõûí òóëä ø¿¿õýä õàíäàõ ìàãàäëàëûã áóóðóóëæ áàéãàà þì.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéã áàòëóóëàõ òýìöýë íü òóñ õóóëèéã çîðèóëàëòààð íü õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûí ýõëýë òºäèé áàéõ áîëíî. Èéìýðõ¿¿ òºñòýé õóóëü òîãòîîìæòîé áóñàä îðíû òóøðëàãààñ õàðàõàä õýðãèéí òàëààðõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëæ áóé 3 Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Í¯ÁÕÕ, 2004, Ìîíãîëûí Õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë, 2003 îí: Ìîíãîë äàõü õîò, õºäººãèéí ÿëãàà, 14-ð õóóäàñ 4 Ìîíãîëòîé îéðîëöîî ÆÕÈ-òýé ªìíºä Àôðèêò Ïàðëàìåíò äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâüä 30% áàéäàã òóë ÆÝÌÕ íü èæèë áèø áàéäàã. 5 ÀÕÁ, 2003, Çàñàãëàë: Ìîíãîë äàõü äýâøèë áà àñóóäëóóä, òºñºâ, 2003 îí

16

öàãäàà áîëîí ýì÷ íàð, ýñâýë ºìãººëºã÷, ø¿¿ã÷èä æåíäýðèéí íèéòëýã òºñººëëèéã òóñäàà õýðýã á¿ðèéí õóâüä õýðýãëýñýí õýâýýð áàéäàã íü àæèãëàãäñàí áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ õýðýãæýýä îëîí æèë áîëæ áàéãàà óëñ îðíóóäàä ÷ ýðýãòýé÷¿¿ä ãýð îðíûõîî íºõöºëä ýõíýð¿¿ääýý õýðõýí õàíääàã òàëààðõ òºñººëºë óäààí ººð÷ëºãääºã. Ø¿¿õ áàéãóóëëàãóóä, ò¿¿íèé ñàëáàðóóäàä õóóëèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëàõ íü ¯íäñýí õóóëèíä çààñàí ¸ñîîð ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîí ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõàä õóâü íýìýðýý îðóóëàõ ¸ñòîé.

Çàñãèéí ãàçðûí øèíý÷ëýë, àðä÷èëëûí õºãæëèéí ýäãýýð æèë¿¿äýä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä ÷ õºãæñºí. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñ, òóðøëàãûí òàëààðõ ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð èðãýíèé íèéãìèéã õîøóó÷ëàã÷äûí òîîíä ÿâæ áàéíà. Îëîí óëñûí Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä (ÎÓÒÁÁ) ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áóé ºíäºð íýð õ¿íäòýé õýä õýäýí ÒÁÁ-ûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä òóñàëñàí áèëýý.

Ãýâ÷ õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé ÒÁÁ-óóä òóí öººõºí áàéãàà áºãººä èõýíõ íü çºâõºí Óëààíáààòàð õîòîä ¿éë àæèëëàãàãàà ÿâóóëæ, íèéãìèéí õàìãèéí äîîðõ ò¿âøèí, øóóä õ¿ëýýí àâàã÷èäòàéãàà àæèëëàõäàà òààðóó áàéäàã. Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí áàéãóóëëàãà Ìîíãîëä õýâøèë áîëñîí ç¿éë áèø áºãººä øèëæèëòèéí ¿åèéí õ¿íä õýö¿¿ íºõöºë ýìýãòýé÷¿¿äýä óëñ òºðèéí èäýâõ ãàðãàí ýâëýëäýí íýãäýõ öàã õóãàöàà ºãººã¿é þì. Øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ ýðõ ìýäýë áàéõã¿é õ¿ì¿¿ñèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæ èðãýíèé íèéãýìä áàéäàã. Ãýõäýý ÒÁÁ-óóäûí ýíýõ¿¿ çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàð ñàéí õºãæººã¿é áàéíà. ÒÁÁ-óóä ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãààð æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ýñâýë æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð ÷àäâàð ñóëòàé áàéäàã.

II. ЯДУУРАЛ БА ЖЕНДЕРИЙН АСУУДЛУУД Монгол улс дахь ядуурал Монгол улсад ядуурлыг хэмжихэд засгийн газар олон хїндрэлїїдтэй тулгарсан билээ. Гэвч сїїлийн жилїїдэд шинжилгээ судалгааны аргачлалууд сайжирч ядуурлын хамралт, ядуурлын гїнзгийрэл болон ядуурлын ялгааг улсын болон бїс нутгийн хэмжээнд илїї бїрэн дїїрэн зураглах боломжтой болсон юм. Монгол улсад ядуурлын шинж чанарууд нь нэлээд євєрмєц тул ядууралтай холбоотой эмзэг байдал болон эрсдэлїїдийг ойлгоход илїї тєвєгтэй. Тухайлбал, орлогын ижил тївшинд буй орнуудтай харьцуулахад ядуу малчин єрхїїдийн калорийн хэрэглээ багасч байгаа хэдий ч тэд хоол тэжээлийн дутагдалд ороогїй, тїїнчлэн хєдєє орон нутагт хїртэл ядуучууд болон албан бус секторт ажиллагсад єндєр боловсролтой байдаг гэх зэрэг шинж чанаруудтай.

ßäóóðëûã õýìæèõ¿é 1. Ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí îðëîãî, õýðýãëýýíèé ÿäóóðàë

Монгол Улсад хамгийн тїгээмэл хэрэглэгдэж буй ядуурлын хэмжїїр бол орлого, хэрэглээний ядуурал юм. Тухайлбал, 2003 онд батлагдсан Эдийн засгийн єсєлтийг дэмжих, ядуурлыг бууруулах стратеги (ЭЗЄДЯБС)-д буй ядуурлын їзїїлэлтїїдийг 1998 онд явуулсан Амьжиргааны тївшний судалгаанаас авсан бєгєєд уг судалгаанд зарлагад суурилсан ядуурлын шугамыг ашиглажээ. Уг судалгааны їр дїнд ядуурлын тївшин урьд ємнє нь хїлээж байснаас хавьгїй єндєр гарчээ. Уг 1998 оны Амьжиргааны тївшний судалгаагаар нийт хїн амын 35,6% (їїний дотор хотын хїн амын 39,4%, хєдєє орон нутагт 32,6%) нь ядуу гэж тогтоогджээ. Гэтэл Їндэсний Статистикийн Газар (ЇСГ)-ын тооцоогоор ядуурлын тївшин 23 орчим хувьтай, нийгмийн халамжийн хєтєлбєрїїдийн тооцоогоор энэ їзїїлэлт 20 орчим хувьтай байна. Хуулиар 2000 онд тогтоогдсон амьжиргааны доод тївшин

17

(АДТ) нь 14700-19300 тєгрєгийн тївшинд тогтоогдсон бєгєєд єрхийн нэг хїнд ногдож буй орлого АДТ-ий 40% хувьд хїрэхгїй бол тухайн єрхийг нэн ядуу гэж їзнэ гэжээ. Энэ аргачлалаар тооцвол ядуу хїн амын хувь хэмжээ мєн л ялгаатай гарч байна. Улсын хэмжээний тоон їзїїлэлтээс авч їзэхэд ядуу эмэгтэйчїїдийн ядуу эрэгтэйчїїдтэй харьцуулсан тоог гаргах хїндрэлтэй байдаг. Сїїлийн їед хийгдсэн тоон єгєгдхїїнїїд нь хїйсээр ялгагдсан боловч ядуурлын шинжилгээний ололтууд нь хїйсийн ялгааг харуулахгїй байна. Жендерийн хєгжлийн индекс (ЖХИ) болон Жендерийн эрх мэдлийн хэмжїїр (ЖЭМХ) їзэхэд нэг хїнд ноогдох ДНБ (ам.доллараар) нь хїйсээр ялгаатай буюу эрэгтэй хїнийх 2303,20 ам.доллар байгаа бол эмэгтэй хїнийх 1950,70 ам.доллартай тэнцэж байна. Энэ їзїїлэлт нь орон нутаг тус бїрээр ихээхэн ялгаатай гарч байгаа6 бєгєєд їїнийг тооцоход орлогын дундаж тївшинг ажиллах хїч, удирдах албан тушаал зэрэгт буй эмэгтэйчїїдийн тоог эрэгтэйчїїдийн тоотой харьцуулсан їзїїлэлтээр тохируулан тооцдог. Эмэгтэйчїїдийн орлогын ядууралтай холбоотой хамгийн тїгээмэл хэрэглэгдэж буй їзїїлэлт нь эмэгтэй тэргїїлэгчдтэй єрхийн талаарх мэдээлэл юм. Їїнээс їзэхэд, ядуу бєгєєд эрэгтэй тэргїїлэгчдтэй єрхїїд дэх эмэгтэйчїїдийн нєхцєл байдлыг ойлгох, улсын хэмжээний їзїїлэлтїїдийг шинжилж бїрэн дїїрэн дїр зураг гаргахын тулд судалгаа хийх шаардлагатайг илтгэж байна. Олон судалгааны їр дїнд7 єрхийн гишїїдийн ядуурлын тївшин ижил байдаг гэсэн таамаглал їгїйсгэгдэж байгаа бєгєєд Монгол улсад тїївэр судалгааны шинэ аргачлалууд боловсруулагдаж буй энэ нєхцєлд эдгээр їзїїлэлтїїдийг авч їзэх хэрэгтэй. Ийм тодорхой тоон їзїїлэлт байхгїй нєхцєлд эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрхїїд дэх эмэгтэйчїїдийн нєхцєл нь эмэгтэйчїїдийн зарим нэг хєрєнгє, эдийн засгийн боломжууд болон тєрийн їйлчилгээг хїртэхэд тулгарч буй хїндрэлїїдийг харуулж байгаагаараа нийт эмэгтэйчїїдийн зарим шинж чанарыг орлуулсан їзїїлэлт болж болох юм. Амжиргааны тївшинг оролцооны аргаар їнэлэх (АТОАЇ) судалгаа 2000 онд хийгдсэн бєгєєд энэ болон бусад судалгаагаар, єрхєд орлого олдог буюу амьжиргаагаа залгуулах їйлдвэрлэлд насанд хїрсэн хоёр хїн хєдєлмєрлєх тухайн єрхийн ядуурлын тївшингээс дээгїїр орших гол нєхцєл гэж гарчээ. Єєрєєр хэлбэл ганц бие тэргїїлэгчтэй єрхїїд (эрэгтэй ч, эмэгтэй ч) ядууралд орох маш эмзэг байдалтай байдаг. Харин ганц бие эрэгтэй тэргїїлэгчтэй єрх нэлээд ховор байдаг ажээ. Нєгєє талаас эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрхїїдийн нийт єрхїїдэд эзлэх хувь хэмжээ нь 1995 онд 8,6% байсан бол 2000 онд 16,3%-д хїрч нэмэгджээ8. Эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрхїїдийн ядуурлын тївшин нь бусад єрхїїдтэй харьцуулахад нэлээд єндєр юм. ЭЗЄДЯБС-д, эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрхїїд нийт єрхїїдийн 12-13%-г эзэлдэг (1999 оны їзїїлэлтээр) бол тэд нэн ядуу єрхїїдийн 24,6%-ийг эзэлдэг гэжээ. Нєхцєл байдал хїндэрч, малчны хїнд хэцїї ажлыг дийлэгдэхгїй болмогц эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрхїїд аймгийн болон сумын тєвїїдэд шилжин суурьшиж тєвлєрєх хандлагатай байдаг9. Гэтэл эдгээр жижиг хотын тєвїїдэд ажил эрхлэх боломж их ховор байдаг. Хїснэгт 4-т, эрэгтэй болон эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрхїїдийн ядуурлын тївшинг хот болон орон нутгаар харуулав.

Хїснэгт 4: Ядуурлын тархалт, єрхийн толгойлогчийн хїйсээр болон байршлаар (%)

6 МУЗГ, НҮБХХ-ийн 2003 оны Хүний Хөгжлийн Илтгэлд ЖХИ, ЖЭМХ-г бүс нутгаар нарийвчлан харуулжээ. 7 Олон судалгаа хийгдсэнээс тухайлбал ДБ, 2002, Эрх, Нөөц, Дуу Хоолойгоор Жендерийн Тэгш БАйдлыг Хангах Замаар Хөгжлийг Жендержүүлэх. 8 НҮБЭС/ НҮБХХ 2002, хуудас 99, 1998 оны АТС, 2001 оны ҮСГ-г ишлэл болгосон байв 9 ҮСГ, ДБ, 2001 Монгол Улс, Амьжиргааны түвшинг оролцооны аргаар үнэлэх судалгаа 2000 (АТОАҮС) хуудас 13

18

Нийслэл Аймаг Сум Хєдєє Эрэгтэй 21.4 39.1 28.5 25.2 Эмэгтэй 43.8 53.2 51.7 23.6

Эх сурвалж: ишлэл, ЇСГ, 1998 оны АТС, Монгол Улсын 2003 оны Хїний Хєгжлийн Илтгэл Хэдийгээр 1993 оноос хойш ганц бие эмэгтэй тэргїїлэгчтэй, 16-аас доош насны хїїхэдтэй єрхїїдийн тоо бараг 2 дахин нэмэгдсэн боловч салалтын тївшин тогтмол хэвээр, харин салсан нєхрїїдээсээ буюу хїїхдийн эцгээс хїїхдийн тэтгэмж авч буй эмэгтэйчїїдийн тоо хоёр дахин багасчээ10. АТОАЇ судалгаанд, архичин, хїчирхийлэгч, эсвэл ажилгїй эрэгтэйчїїд єрхийн бусад гишїїддээ дарамт, ачаалал болдог тул зарим эмэгтэйчїїд дангаараа амьдарсан нь илїї гэж їздэг гэжээ. Тиймээс эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрхїїд эдийн засгийн хувьд харьцангуй баталгаа муутай боловч тэдний амьдралын чанарын бусад їзїїлэлтїїд илїї єндєр байж болох юм11.

2. Ядуурлыг хэмжих чадамжийн арга Ядуурлыг їнэлэх чадамжийн аргыг Монгол улсад зарим салбарууд (тухайлбал, боловсролын салбар, тїїнчлэн эрїїл мэнд зэрэг бусад чиглэлїїдэд чухал ач холбогдолтой)-ад хэрэглэх болсон юм. Энэ аргаар, бараа буюу орлогыг эцсийн зорилго биш, зєвхєн хїмїїсийн ажиллах, амжиргааны доод тївшинд ч болов хїрэх арга гэж їздэг12. 2000 оны АТОАЇС-ны ололтууд ядуурлын орлогоос бусад шинжїїдийг ойлгоход тус дєхєм болсон ба Монголчууд орлогын ядуурлаас гадна ядуурлын бусад, илїї єргєн хїрээтэй ойлголтууд байдгийг харуулжээ. Ялангуяа эмэгтэйчїїд архидалт, гэмт хэрэг болон гэр бїлийн хїчирхийллийн асуудлуудыг эдийн засгийн боломж хомс байх нєхцєлтэй эн зэрэгцїїлж, ядуурлын шинж тэмдэг болгон нэрлэсэн байна13. Тїїнчлэн уг судалгаагаар, эмэгтэйчїїд хїїхдээ сайн єсгєн хїмїїжїїлэх чадвар, эрїїл энх байх, хариуцлагатай нєхєртэй байх, нийгэмд эзлэх байр суурьтай, хїндлэгдэж байх зэргийг чинээлэг байдал гэж ойлгодог гэжээ. Гэтэл эрэгтэйчїїд материаллаг чинээлэг байдалд илїї ач холбогдол єгсєн ба їїнд машин тэрэг эзэмших, олон малтай байх, сайн ажилтай байх14 зэргээр ойлгодог нь харагджээ. Їїнээс їзэхэд эмэгтэйчїїд нєхрїїдтэйгээр харьцуулбал єрхийнхєє орлогын илїї єндєр хувийг эрїїл мэнд, єрхийнхєє нийгмийн сайн сайхан зэрэгт зориулдаг байна. Бусад орнуудад ч зарцуулалтын хэлбэр хїйсээр ялгаатай байдгийг олон судалгаа баталжээ.

Ядуурлын нєлєєллийн жендерийн ялгаа 1. Эмэгтэйчїїдийн цаг завын ядуурал

Тєрєл бїрийн эх сурвалжаас авсан мэдээлэл хоорондоо уялдаа муутай бєгєєд ядуурлын бїрэн дїїрэн зургийг харуулж чадахгїй байгаа ч, 1990-1996 онд нэмэгдсэн ядуучуудын тоо болон ядуурлын гїнзгийрэл тогтворжиж байгаа нь тодорхой. Эдийн засгийн єсєлт удаан байгаа нєхцєлд олон єрх, хїний амьжиргааны бусад эх їїсвэрийг олох шаардлагатай байна. Албан бус эдийн засаг, їйлчилгээний бартер болон хїмїїс хэд хэдэн эх їїсвэрээс орлого олох зэрэг нь єрхїїдийн орлогод ихээхэн хувь нэмэр оруулж байна. Доорхи зураг 1-ээс єрхийн їйлдвэрлэлээс авч хэрэглэсэн хїнсний бїтээгдэхїїнийг худалдаж авсан хїнсний бїтээгдэхїїнд харьцуулсан харьцааг харуулав. Єєрийгєє тэтгэх їйлдвэрлэлд тїшиглэх явдал ийнхїї нэмэгдсэн нь, эмэгтэйчїїдийн мал аж ахуйн бїтээгдэхїїн болон хїнсний ногоо боловсруулахад зарцуулж буй хєлсгїй хєдєлдмєр нэмэгдэж байна гэсэн їг. Эмэгтэйчїїдийн чєлєєт цаг илїї их хязгаарлагдмал болж байгаа нь ядуурлын бас нэг тєрєл буюу цаг завын

10 Эрүүл мэндийн яам, НҮБХАС, 2000, Монгол Улсад нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд, жендер болон эрх, хуудас 23 11 ҮСГ, ДБ, 2001 оны АТОАҮС, хуудас 13 12 АХБ, 2002, Эрүүл мэндийн салбарын хөгжлийн хоёрдугаар төсөл, PPTA 3750-MON, Нийгмийн нөлөөллийг үнэлсэн тайлан, хуудас 5 13 ҮСГ, ДБ, 2001 оны АТОАҮС, хуудас 40 14 ҮСГ, ДБ, 2001 оны АТОАҮС, хуудас 10

19

ядуурлыг илтгэж байна. Ингэснээр эмэгтэйчїїдийн орлого олох боломж, гэр бїлээ анхааран халамжлах, єєрийгєє хєгжїїлэх, амрах зэрэгт цаг зав гаргах боломжууд улам хязгаарлагдаж байна.

Зураг 1: Єрхийн їйлдвэрлэлээс авсан хїнсний бїтээгдэхїїний нийт хїнсний бїтээгдэхїїнд эзлэх зарлагын хувь хэмжээ, нэг сард

Эх

сурвалж: ЭЗЄДЯБС, 2002 оны єрхийн орлого зарлагын судалгаанаас авсан ишлэл

Хєдєєгийн эдийн засагт хийгдэж буй мєнгєн гїйлгээ багасч, зээл авах боломж хомс байна. ЭЗЄДЯБС-д, єрхїїд єєрийн їйлдвэрлэлээс авч хэрэглэсэн хїнсний хэрэглээ хотын єрхїїдэд 2001 оноос 2002 он 14,28 хувиар, хєдєєгийн єрхїїдэд 57,09 хувиар15 нэмэгдсэнийг дурьджээ. Тїїнчлэн єрхийн орлогод мєнгєн бус орлогын хувь хэмжээ нэмэгджээ. Тухайлбал, хєдєєгийн харьцангуй чинээлэг єрхїїд ядуу єрхїїдийн хїїхдийн хєдєлмєрийг тєлбєрийн болгон хэрэглэх тохиолдол сїїлийн жилїїдэд 51 хувиар16 нэмэгджээ. Эдгээр хєдєєгийн ядуу єрхїїд дэх ийм хєдєлмєр, ялангуяа тїїний хїйсийн ялгааны талаар илїї мэдээлэл авах шаардлагатай. Єєрийгєє тэтгэх їйлдвэрлэлд зориулагдсан хєлсгїй хєдєлмєрийн єгєєж бага байдаг бєгєєд хєдєлмєрийн бїтээмж, їр ашгийг нэмэгдїїлэх технологид хєрєнгє оруулалт маш бага хийгддэг. Ялангуяа хоол боловсруулах зэрэг эмэгтэйчїїдийн голдуу хийдэг ажлууд ийм шинж чанартай байдаг. Хєдєєгийн єрхїїдийн хєдєлмєрийн єгєєжийг нэмэгдїїлэх боломжийг сайжруулах нь ядуурлыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой юм. Мєн 2000 онд хийгдсэн АТОАЇ судалгаагаар, хамаатан садны хоорондох холбоос суларч байгаа ба хїмїїсийн нэг нэгэндээ туслах чадвар багасч байна гэжээ. Эмэгтэйчїїд эрэгтэйчїїдтэй харьцуулахад илїї олон цаг ажиллаж, гэрийн ажил илїї хийдэг тул бусдаас тусламж дэмжлэг багасч байгаа нь тэдэнд илїї хїндээр тусч байгаа бололтой. Баян хоосны ялгаа нэмэгдэж байгаа тул хамаатан садангийн харьцаа єєрчлєгдєж, эзэн/ їйлчлэгчийн харьцааны хэлбэрт орж байна. Єєрєєр хэлбэл, ядуу хамаатнууд илїї чинээлэг хамаатандаа єєрийн хєдєлмєрєє зориулж, оронд нь хїнс болон бусад бараа авах17 15 МУЗГ, ЭЗӨДЯБС, хуудас 22 16 МУЗГ, НҮБХХ, Хүний Хөгжлийн Илтгэл 2003, хуудас 12 17 ҮСГ, ДБ, 2001 оны АТОАҮС, хуудас 32

0.4 0.42.8

11.

16.

28.

0

5

10

15

20

25

30

2000 2001 2002 урьдчилсан

Сарын зарлагын хувь

хот хєдєє

20

хэлбэрт орж байна. Ийнхїї цаг завын ядуурал нэмэгдэж, хамаатан садангийн хоорондох холбоо сїлбээ суларч байгаа нь орлогын тївшинд нєлєєлєхгїй тул орлогын їзїїлэлт нь ядуурлын хэмжїїр болохын хувьд хязгаарлагдмал юм. Цаг завын ядуурал болон харьцаа холбооны ядуурал нь эмэгтэйчїїдэд илїї хїндээр тусдаг ядуурлын нэгэн чухал хэлбэр юм.

2. Нийгмийн хєгжлийн їзїїлэлтїїд доройтох Ядуурал бол эрїїл мэндийн болон боловсролын їйлчилгээг хїртэх боломжийг тодорхойлдог чухал хїчин зїйл бєгєєд энэ нєлєєлєл нь нэмэгдэж байна. Социализмын їетэй харьцуулахад нєхцєл байдал ихээхэн єєрчлєгджээ. Сурагчид дотуур байранд байрлах тєлбєр, хоолны тєлбєрийг тєлдєг болохоос гадна эрїїл мэндийн їйлчилгээг авахад хэрэглээний тєлбєр тогтоодог болжээ. Ялангуяа хєвгїїдийн дунд сургууль завсардалтын хувь хэмжээ нь ядууралтай улам их холбоотой болж байгаа бололтой. Учир нь єрхїїд мєнгєє хэмнэж, хїїхдээрээ орлого олуулахын тулд хїїхдїїдээ сургуулиас завсардуулж байна. Тїїнчлэн эрїїл мэндийн їйлчилгээ авах магадлал хамгийн багатай бїлэгт ядуучууд багтаж байна. Тєсвийн тогтвортой байдлыг хадгалахын тулд эдгээр салбаруудын зардлыг багасгах шаардлагатай байгаа єнєєгийн нєхцєлд тєрєєс санхїїжилт авдаг нийгмийн халамжийн їйлчилгээ нь эдгээр шинэ тєрлийн хїндрэлїїдэд тохирсон арга хэмжээ авч чадахгїй байна. Монгол улсад хоол тэжээлийн дутагдал хэзээ ч єндєр байгаагїй боловч нийт илчлэгийн хэрэглээний тївшин багасч, шилжилтийнхээс ємнєх їеийн тївшиндээ хїрээгїй байна. Дунджаар нэг хїний илчлэгийн хэрэглээ 1989 онд 2621 калори байсан бол 1993 онд 1963 калори, 1998 онд 2158 калори болжээ. Протеины болон илчлэгийн дутагдал нэлээд багасахаас гадны бичил тэжээлийн хэрэглээ нэлээд багасчээ18. Эдгээр їзїїлэлтїїд нь улсын дундаж їзїїлэлтїїд учраас хїнснийхээ наад захын хэрэгцээг хангахын тулд єєрийн хїнсээ ургуулах боломж муутай, ялангуяа хотын ядуу єрхїїдийн байдлыг харуулж чадахгїй байна. Жирэмсэн эхчїїдийн дунд цус багадалт нэлээд єндєр байдаг зэргээс їзэхэд ерєнхий ядуурал єндєр байгаа болон хїмїїс єєрийгєє тэжээх арга цєєнтэй байдгийг харуулж байна. Энэ нь Монгол улсын 2015 он гэхэд Мянганы Хєгжлийн Зорилтуудад хїрэх боломжийг бууруулж байна. Ерєнхийдєє їзїїлэлтїїдээс їзэхэд ядуурал нь дан ганц орлого хїрэлцэхгїй байхаас илїї єргєн хїрээтэй асуудлуудад нєлєєлж, ядуучуудад боломж, чадамж хомс байгаагаас їдэн бий болсон тэгш бус байдлыг илтгэж байна. Мєн эдгээр їзїїлэлтїїдээс їзэхэд ядуучуудын дунд буй эмэгтэйчїїд шилжилтийн їеийн гол ачааг їїрч байгааг харуулж байна. Доорхи 5 дугаар бїлэгт ядуурал хїний хєгжилд хїйсийн ялгаатайгаар нєлєєлєх талаар илїї дэлгэрэнгїй авч їзсэн билээ.

3. Шилжих хєдєлгєєн Ядуурлал нэмэгдсэний улмаас эрэгтэй, эмэгтэйчїїдийн байдал хэрхэн єєрчлєгдсєн нь орлогын ядуурлын їзїїлэлтээс харагдахгїй байна. Хєдєє орон нутагт эдийн засгийн боломжууд хязгаарлагдмал байгаагаас тїр зурын болон байнгын шилжих хєдєлгєєн явагдаж, энэ явцад эмэгтэйчїїд эрїїл мэнд, боловсрол зэрэг салбаруудад ажил хайхаар охин хїїхдїїдээ авч явахаар эхний алхамыг хийх нь тїгээмэл байдаг. Гэвч ажил эрхлэх боломж байхгїй тул энэ нь ялангуяа аймаг, сумдын тєвд буй эмэгтэйчїїд болон эмэгтэй тэргїїлэгчтэйгээр аж тєрж буй єрхїїдийн дунд ядуурал нэмэгдэхэд хїргэж байна. Хот, хєдєєд хїйсийн харьцаа ялгаатай байгаа нь (ялангуяа 15-34 насны бїлэгт) энэ хандлагыг баталж байна (Доорхи хїснэгт 5-аас їзнэ її). Засгийн газраас хєдєлмєр эрхлэлтийг нэмэгдїїлэхээр хєтєлбєр боловсруулахдаа хэнд хаана ямар ажил хэрэгтэйг тооцож їзэх шаардлагатай бєгєєд їїнд хїйсийн їзїїлэлтїїд нь гол їзїїлэлтїїд байх болно. Тїїний адилаар жижиг дунд їйлдвэрїїд, албан бус сектор дахь жижиг аж ахуйг хєгжїїлэх хєтєлбєрїїдийг 18 НҮБЭС 2001, хуудас 26

21

боловсруулахдаа хїйсээр ялгасан їзїїлэлтїїдийг авч їзэх шаардлагатай (Доорхи бїлэг 5-н С хэсгийн зєвлємжїїдээс їзнэ її).

Хїснэгт 5: Хїн амын хїйсийн харьцаа, насны бїлэг болон байршлаар, 2000 он

Насны бїлэг Нийт Хотын Хєдєєгийн Total 98.5 95.6 102.51-4 102 101 10315-19 102.5 94.7 114.730-34 96.9 91.8 105.445-49 95.8 97.3 93.550-54 92 95.4 86.965+ 71.6 69.8 73.6

Эх сурвалж: ишлэл, ЇСГ 2001, НЇБЭС 2002

Тїїнчлэн монголчууд гадаадад ажил хийхээр шилжин суурьших нь нэмэгдэж байгаа талаар яриа гарч байна. Улсаас гарах боомтуудад тоон їзїїлэлт цуглуулдаг тогтолцоо байдаггїй тул энэхїї тоог бодитойгоор тооцох боломжгїй юм. Эдгээрийн олонхи нь хууль бус шилжин суурьшигчид бєгєєд Ємнєд Солонгост буй хууль бус монгол ажилчид 20000 орчим хїрээд байна гэсэн яриа байдаг.

4. Хїн ам зїй болон єрхийн бїтэц Єрхїїдийн насны бїтэц нь ядууралд ихээхэн нєлєєлдєг хїчин зїйл юм. Тухайлбал бага ч болов тэтгэвэр авдаг настайчууд єрхєд байхад (эмэгтэйчїїд илїї удаан насалдаг тул настайчуудын дунд эмэгтэйчїїд дийлэнх нь байдаг) мєнгєн орлогод ихээхэн хувь нэмэр оруулах боломжтой байдаг. Ялангуяа амжиргаагаа дєнгєж залгуулан амьдардаг малчин єрхїїдийн хувьд тэтгэвэр авбол энэ нь нэлээд хувь нэмэр болдог. Харин хїїхдїїд эдийн засгийн хувьд дарамт учруулдаг. Ялангуяа сургуулийн насны хїїхдийн дотуур байрны тєлбєр, ном дэвтэр худалдаж авах гээд зардал их гардаг тул сургуулийн насны хїїхдэд энэ хамааралтай. Эцэг эхчїїд хїїхдїїдээ, ялангуяа хєвгїїдээ сургуулиас нь гаргаж гэрийн їйлдвэрлэлд оролцуулах, мєн хїїхдїїдээ бусад айлд мєнгєєр эсвэл мєнгєн бус тєлбєртэйгээр ажиллуулах тохиолдол байдаг19 (доор хєвгїїдийн боловсролын тївшин охидуудынхтай харьцуулахад багасч байгаа талаар дурьдсан билээ). Шилжилтийн їеийн эдийн засгийн цохилтод хїмїїсийн барьсан нэгэн хариу бол хїн амын єсєлтийн хувь хэмжээ ихээхэн буурсантай холбоотой. Нєхєн їржилтийн хувь 1989 онд 36,5 хувь байсан бол 2000 онд 20,4 хувьд хїрч, 44 хувиар буурчээ20. Нєхєн їржилт ийнхїї нялхсын эндэгдлийн багасалтаас илїїгээр буурчээ. Тєрєлтийн хувь хэмжээ ийнхїї буурсан нь, тєрєєс нєхєн їржихїйд їзїїлэх нийгмийн їйлчилгээ огцом багасч, эдийн засгийн нєєц бололцоо багассанаас эмэгтэйчїїдийн авсан арга хэмжээ гэж їздэг юм. Хїїхдээ сайн єсгєх нь эмэгтэйчїїдийн хувьд чинээлэг, сайхан амьдралын нэг чухал їзїїлэлт учраас хїїхэд цєєн тєрїїлэх буюу огт тєрїїлэхгїй байх нь тэд єнєєгийн нєхцєлд хїїхдээ сайн єсгєж чадахгїй байж магадгїй гэсэн болгоомжлолоос їїдсэн гэж ойлгож болох юм.

Зураг 2: Хїн амын жилийн дундаж єсєлтийн хувь

19 ҮСГ, ДБ, 2001 оны АТОАҮС, хуудас 11 20 НҮБЭС/ НҮБХХ 2002, хуудас 17

22

Эх сурвалж: Unifem 2002_д ишлэгдсэн ЇСГ-ын тоон мэдээлэл

5. Хот хєдєєгийн ялгаа Ядуурал болон тїїний нєлєєлєл нь хот, хєдєєд ялгаатай байгаа ба энэ нь єєр тєрлийн ялгаварлал бий болгож байна. Тухайлбал, хотын (2000 онд 0.712, 2002 онд 0.723) хєдєєгийн (2000 онд 0.631, 2002 онд 0.637) ЖХИ–н ялгаа бага зэрэг багассан боловч єндєр хэвээр байна. Тєрийн ємчит аж ахуйн нэгжїїд олноороо хаагдаж, нэгдлийн мал сїргийг хувьчилсны їр дїнд хєдєєгийн єрхїїдэд маш их дарамт, ачаалал їїсжээ. Хот, хєдєєгийн худалдааны нєхцєл туйлын тэнцвэргїй болсноор хєдєєгийн орлого, амьжиргааны чанар ихээхэн буурч, гадаадын бїтээгдэхїїний эрэлт багасч, барааны їнэ улам буурсаар ирлээ. Тєрийн ємчит нэгдэлїїд хаагдсанаас їйлдвэрлэлд ашиглагдаж буй газрын хэмжээ тав дахин багасчээ21. Нєгєєтэйгїїр хєдєє аж ахуйн салбарт ажиллагсдын тоо 1989 онд нийт ажиллах хїчний 32 хувьтай тэнцэж байсан бол 2000 онд 48,6 хувьд хїрч нэмэгдэн, харин хєдєє аж ахуйн салбарын бїтээгдэхїїний нийт ДНБ-д эзлэх хувь 1999 онд 40,3 хувьтай тэнцэж байснаа 2002 онд 20,7 хувьд хїрч огцом багасан, орлогын тївшин ихээхэн буурчээ. Ядуурал хотжиж эхэлсэн боловч хєдєєгийн ядуурлаас ялгаатай шинж чанартай байна. 1998 оны Амьжиргааны тївшний судалгаагаар нийт ядуучуудын 57 хувь нь хот суурин газарт, 26 хувь нь нийслэл хотод амьдарч байна гэсэн їр дїн гарчээ22. Хэдийгээр хєдєєгийн орхїїдийн ачаалал ихдэж, ялангуяа эмэгтэйчїїд олноороо жижиг хот суурин газарт шилжин суурьших болсон нь ядууралтай салшгїй холбоотой боловч дээрх судалгаанд олон жижиг, тєвєєс алслагдсан аймаг, сумдын тєвийг хот суурин газарт оруулан тооцжээ.

6. Хувьчлагдсан хєрєнгийн хїртээмж Газрын шинэчлэл нь, 1990-ээд оноос хойш хийгдсэн хєрєнгийн хуваарилалтуудын адилаар жендерийн ялгаа бий болгож болзошгїй байна. Улмаар эрэгтэйчїїд єрхийн тэргїїн болохынхоо хувьд газрын зєвшєєрєл болон мал, тээврийн хэрэгсэл г.м. хєрєнгийг єєрийн нэр дээр бїртгїлэх байдал їїсч болзошгїй. Ингэснээр эмэгтэйчїїдийн эрэгтэйчїїдтэй харьцуулахад хєрєнгийг барьцаа хэлбэрээр ашиглах, эсвэл єєрийн хяналтанд бїтээмжит 21 МУЗГ, НҮБХХ, Хүний Хөгжлийн Илтгэл 2003, хуудас 25 22 МУЗГ, НҮБХХ, Хүний Хөгжлийн Илтгэл 2003, хуудас 26-д ишлэгдэв

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

193 194 195 196 196 197 198 200

Жил

ийн ду

ндаж

23

хєрєнгє болгон ашиглах боломж харьцангуй хомс байдаг. Газрын хувьчлалын шинэ хєдєлгєєний їеэр газрын зєвшєєрлийг эхнэр нєхрийн аль алиных нь нэрээр бїртгэх зэрэг асуудалд онцгой анхаарал тавихгїй бол жендерийн ялгавартай байдал дахин давтагдах болно. Хэрэв газрыг хамтарсан хєрєнгє болгож бїртгэвэл эмэгтэйчїїд газрыг барьцаа хєрєнгє мэтээр ашиглах, эсвэл гэр бїлийн маргаан гарсан тохиолдолд газрынхаа єєрийн хувийг нэхэмжлэх боломжтой болох юм. (Энэ асуудлыг доорхи 4-р бїлэгт дэлгэрэнгїй авч їзнэ). Б. Ядуурлыг ойлгож, шийдвэрлэх Тєрєєс ядуурлыг янз бїрийн талаас ойлгох, урьдчилан харах чадвар хомс байна. Энэхїї чадвар нь социализмын їед сайнгїй байсан бєгєєд шилжилтийн эхэн їед ихээхэн хїндрэл гарч, улмаар хоорондоо сайн зохицуулалтгїй ядуурлыг бууруулах хєтєлбєрїїд хэрэгжих болсон юм. Эдгээр хєтєлбєрїїд нь ядуурлын єсєлт болон тїїний хїн амын янз бїрийн бїлэгт нєлєєлєх нєлєєллийг хязгаарлахад нэг их хувь нэмэр оруулж чадсангїй. Сїїлийн їед ядуурлын тухай ойлголтыг сайжруулж, тїїнийг ядуурлыг бууруулах илїї тохиромжтой бєгєєд зохицуулалттай бодлого, хєтєлбєрїїдтэй уялдуулах арга хэмжээ авах боллоо. Шилжилтийн їе нь эмэгтэйчїїд, тэдний эрэгтэйчїїдтэй харьцуулсан байр сууринд хэрхэн сєргєєр нєлєєлснийг ойлгох нь чухал тєдийгїй, ядуурал нь эмэгтэйчїїд болон эрэгтэйчїїдэд ялгаатайгаар, магадгїй урьдаар тооцож байгаагїйгээр нєлєєлсєн нєлєєг шийдвэрлэхэд ядуурлыг бууруулах хєтєлбєрїїдийг тохируулах, эсвэл бїр мєсєн єєрчлєх нь чухал юм. Монголын эдийн засаг, нийгмийн амьдралд хїйсийн ялгаа шинээр гарч ирж байгаа нь, тєрийн бодлого иргэддээ їр шимээ тэгш хуваарилж чадаагїйг илтгэж байна. Энэ дутагдлыг шийдвэрлэн, бодлого, хєтєлбєрїїдийг илїї їр дїнтэй болгосноор эдийн засгийн єсєлтийг тїргэтгэж, ядуурлыг бууруулахад тодорхой хувь нэмэр болох болно. Хєдєлмєрийн зах зээл дэх гажуудлууд їр ашиггїй байдал їїсгэж байна. Єєрєєр хэлбэл, эмэгтэйчїїд боловсролоо бїрэн дїїрэн ашиглаж чадахгїй, нийгмийн їйлчилгээнээс гадуур хоцорч байгаа ба улмаар тэд бїтээлтэй їйл ажиллагаанд оролцох боломжоо ашиглаж чадахгїй байна гэсэн їг. Эдгээр асуудлуудыг ЭЗЄДЯБС-д тодорхойлсноор ядуурлыг бууруулах хєтєлбєрийг хэрэгжїїлэх замаар шийдвэрлэж болно. Энэхїї боломжийг ашигласнаар эдийн засгийн єсєлтєд бїхий л талаараа жинтэй хувь нэмэр оруулж болох юм.

Мянганы хєгжлийн зорилтууд Монгол Улсын Засгийн газар, 190 улсын засгийн газруудын адилаар 2000 оны 9 дїгээр сард Мянганы Тунхаглалыг баталсан билээ. Уг тунхаглалд ємнєх арван жилийн хугацаанд тогтоосон олон улсын хєгжлийн олон зорилтуудыг тусгажээ. Мянганы Тунхаглалд 1990 оноос 2015 оныг хїртэлх 25 жилийн хугацаанд хїний хєгжлийг хянах найман тодорхой зорилт буюу тус тусын їзїїлэлт бїхий Мянганы Хєгжлийн Зорилтуудыг тогтоосон бєгєєд энэ нь єсєлт хєгжлийг їндэсний хэмжээнд хэмжих нэгдмэл бїтэц бий болгожээ. Єнєєдєр Ерєнхий Сайдын дор МХЗ-уудын їзїїлэлтїїдийг хянаж, ахицын талаар байнга тайлагнах їїрэг бїхий Ажлын Хэсгийг хэд хэдэн хандивлагч байгууллагын тусламжтайгаар байгуулаад байна23. Тїїнчлэн МХЗ-ууд нь ядуурлыг бууруулахад гарч буй єнєєгийн бэрхшээлїїдийг ойлгоход дєхємтэй бєгєєд, ЭЗЄДЯБС, бусад холбогдох бодлого, хєтєлбєрїїдийг хэрэгжїїлснээр хїрэх ерєнхий їр дїн юм. Жендерийн харьцаа, ялгаа нь эмэгтэйчїїдийг чадваржуулах (3 дугаар зорилт) зорилтоос гадна олон зорилтуудад хїрэх явцад нєлєєлєх юм. МХЗ-ууд нь Монголд ядуурлыг бууруулах бїх хєтєлбєрїїдийн эцсийн зорилтeуд учраас эдгээр

23 МХЗ-уудын тайлангийн төслийг нэлээд тархаасан боловч тус 2003 оны тайланг гаргахад нэлээд их удааширсан юм.

24

зорилтуудад хїрэх явц хэрхэн байгааг шинжлэхдээ жендерийн асуудлыг тусгах нь чухал юм.

Зорилт 1: Туйлын ядуурал, єлсгєлєнг багасгах Ємнєх хэсгїїдэд дурьдсанаар шинээр бий болж буй жендерийн ялгаа нь Монголд ядуурлыг бууруулахад саад болж болзошгїй. МХЗ-уудын тайлангийн тєсєлд ядуурлын байдал, єєрчлєлт хандлагыг шинжилсэн байдлаас їзэхэд жендерийн ялгааны ач холбогдлыг сайтар авч їзээгїй, гагцхїї эмэгтэй тэргїїлэгчтэй єрх зэрэг эмзэг бїлгїїдэд ядуурал хэрхэн ялгаатайгаар нєлєєлснийг авч їзжээ. Уг шинжилгээнд эдийн засгийн боломжуудыг ашиглах (тухайлбал, хєдєлмєрийн зах зээлийн гажуудалтай нєхцєл дэх ажил эрхлэлт, салбаруудын хоорондох ажил эрхлэлтийн хуваарилалт, ихэнх єрхїїдийн бїтээмжит хєрєнгийг єрхийн эрэгтэй тэргїїлэгчийн нэрээр бїртгэсэн буй байдал, цалингийн тївшин г.м.), тєрийн їйлчилгээг хїртэхэд (тухайлбал, эмэгтэйчїїдэд гэр бїлийн нэмэлт їїргээ гїйцэтгэхэд шаардлагатай хїїхдийн асрамж, эрїїл мэндийн їйлчилгээ багассаны улмаас орлого олох їйл ажиллагаанд оролцох цаг зав нь багассан) гарч буй жендерийн ялгааны ач холбогдлыг авч їзээгїй байна. Тїїнчлэн эмэгтэйчїїд, єлсгєлєнд нэрвэгдэгсдийн хувь хэмжээг хоёр дахин бууруулах тухай 2 дугаар дэд зорилтод хїрэхэд чухал їїрэг гїйцэтгэх учиртай. Хоол тэжээлийн дутагдлын шалтгаан нь хоол хїнс хангалттай хэрэглэхээс гадна бусад хїчин зїйлстэй холбоотой гэж МХЗ-дын тайлангийн тєсєлд дурьдсан байна. Гэтэл эмэгтэйчїїд хоол бэлдэх, бусад халамж зэрэг їйл ажиллагаанд зориулах цаг завд шилжилтийн їе хэрхэн нєлєєлснийг дурьдалгїй орхижээ. Уг тайланд, эмэгтэйчїїдийн цаг зав маш их дутагдаж буйг дурьдсан байна. Ялангуяа орлого бага байх тусам єрхийн хэрэглээнд зориулж эмэгтэйчїїдийн зарцуулсан цаг зав нь хїнсний нэгэн чухал эх їїсвэр болдог. Эмэгтэйчїїдийн цаг зав хїрэлцэхгїй байгаа байдал нь тэжээлийн практик, хэрэгцээнд хэрхэн нєлєєлж буйг илїї тодорхой ойлгон, 2 дугаар дэд зорилтын їзїїлэлтїїдийн шинжилгээ, мониторингт оруулах шаардлагатай юм. Тїїнчлэн жирэмсэн эхчїїдийн дунд цус багадалт тїгээмэл байдаг тухай дурьдаагїй байгаа ба энэ нь хоол тэжээлийн дутагдал, эхчїїдийн эндэгдэл, эмэгтэйчїїдийн эрїїл мэндийн ерєнхий байдалд нєлєєлдєг.

Зорилт 2: Бїх нийтийн анхан шатны боловсролыг хангах Жендерийн ялгаатай хамгийн нягт холбоотой МХЗ бол хоёрдугаар зорилт буюу бїх нийтээр анхан шатны боловсролтой болох зорилт юм. Монгол Улсын хувьд ихээхэн анхаарал татдаг зїйл бол боловсролд хамрагдалт нь жендерийн “урвуу” ялгаатай буюу ялангуяа дунд сургуулийн тївшинд эрэгтэй хїїхдїїд сургууль завсардалт єндєр байгаа явдал юм. Гэвч энэ урвуу хїйсийн ялгаа нь эмэгтэйчїїдийг чадваржуулж, эрэгтэйчїїдийг хохироож байгаагийн шинж мєн гэж їзэж болохгїй. Эмэгтэйчїїд хєдєлмєрийн зах зээл дээрх ялгаварлалтай тулгарч, илїї єндєр боловсролтой хэдий ч эрэгтэйчїїдтэй харьцуулахад цєєн тооны эмэгтэйчїїд удирдах албан тушаал эзэлдэг бєгєєд тєрийн ч, хувийн ч хэвшилд шийдвэр гаргах дээд тївшинд хїрэх нь туйлын цєєн байдаг. Мєн бїх салбаруудад цалингийн ялгаа байсаар байна. Эмэгтэй, эрэгтэйчїїдийн аль алиных нь хувьд боловсролын тївшин нь эрхэлж буй ажилтай нь таарахгїй элбэг тохиолдож байна. Энэ нь, илїї олон жил боловсрол эзэмшсэнээр тєгсєгчид ажлын байранд тохирсон чадварыг эзэмшиж чадахгїй байгаа бєгєєд хувийн хэвшлийн бїх салбаруудад зохих хэмжээний ур чадвартай ажилтнууд дутагдаж байна. Єєрєєр хэлбэл, эмэгтэйчїїд дээд боловсрол эзэмшсэнийхээ давуу талыг эдийн засгийн їр шим, эсвэл чадваржуулалт болгож чадахгїй байна. МХЗ-уудын тайлангийн тєсєлд, гуравдугаар дэд зорилтод хїрэхийн тулд эрэгтэй хїїхдїїдийн сургууль завсардалтыг арилгах зорилготойгоор боловсролын їйлчилгээний

25

чанар, хїргэх аргыг сайжруулах шаардлагатай байна гэжээ. Бусад орнуудад боловсролд жендерийн “урвуу” харьцаа бий болсноос (тухайлбал, Ямайк) єргєн хїрээний нийгэм, эдийн засгийн хїндрэлїїд їїсчээ. Їїнд эрэгтэйчїїд єєртєє итгэх илтгэл доогуур болох, хїчирхийлэл нэмэгдэх, мєн залуу эрэгтэйчїїд орон нутгийнхаа болон гэр бїлийнхээ амьдралаас холдох зэрэг хїндрэлїїд гарч байжээ. Боловсролын чанар, хїргэлтийг сайжруулж, ялангуяа сурагч оюутнуудыг хєдєлмєрийн шинэ зах зээлд бэлтгэхэд чиглїїлбэл сургуульд суралцагч охидууд ч їр шимийг нь хїртэх учиртай.

Зорилт 3: Хїйсийн эрх тэгш байдлыг хєгжїїлэн эмэгтэйчїїдийг чадваржуулах Гуравдугаар зорилт нь анхан шатны болон дунд сургуульд жендерийн ялгааг їгїй болгох дэд зорилттой холбоотой боловч, жендерийн ялгаа байгаа єєр хэд хэдэн чиглэлд эмэгтэйчїїдийн байр суурь, єєрчлєлтийн хандлагатай ч холбоотой. Ємнє нь дурьдсанчлан, Монголд ЖХИ нь хїний хєгжлийн индекстэй адил байна. Гэвч МХЗ-уудын тайлангийн тєсєлд, жендерийн олон ялгаа нь шилжилтийн їеийн хїндрэлїїдийг даван туулах гэсэн эмэгтэйчїїдийн оролдлогыг їгїй болгож байна. Энэхїї МХЗ-д хїрэхийн тулд хэд хэдэн асуудлыг шийдвэрлэх ёстой байна. Їїнд, тєрийн бодлого, судалгаа, шинжилгээнд жендерийн шинжилгээг системтэйгээр тусгах, хєвгїїдийн сургуульд хамрагдалтын тївшин доогуур байгааг засах, хєдєлмєрийн зах зээл нь эмэгтэйчїїдэд ялгавартай хандаж, эмэгтэйчїїдийн эдийн засгийн хєгжилд саад бэрхшээл байгаа байдлыг засах, гэр бїлийн хїчирхийллийн асуудлыг илїї єргєн хїрээнд мэдїїлж, шийдвэрлэх, эмэгтэйчїїдийн нєхєн їржихїйн эрхийг дэмжих, эмэгтэйчїїд болон эмэгтэйчїїдийн байгууллагуудын улс тєрийн орчинг дэмжин тэдний улс тєрийн оролцоог дэмжих. Эдгээр сорилтууд нь Жендерийн тэгш байдлын їндэсний хєтєлбєрт (ЖТБЇХ) тусгасан нэн тэргїїний зорилтуудтай тохирч байна. Гэвч 2003 оны 2 дугаар сард гарсан энэ тайланд эмэгтэйчїїдийн чадваржуулалт, Мянганы Хєгжлийн бусад зорилтуудын хооронд холбоог гаргаж єгєєгїй байна. ЖХИ, ЖЭМХ индекс хоёрын хоорондох зєрїїг Монгол Улсын Засгийн газар, НЇБХХ-ийн хамтарсан 2003 оны Монголын Хїний Хєгжлийн Илтгэлд нэлээд дэлгэрэнгїй авч їзсэн боловч дээрх тайланд дурьдагдаагїй байна.

Зорилт 4: Хїїхдийн эндэгдлийг багасгах Сїїлийн їед энэ чиглэлээр гарсан томоохон ахицыг авч їзэхэд хїїхдийн эндэгдлийг бууруулах дэд зорилтод хїрэх боломжтой юм. Гэвч ядуу єрхїїдийн шинэ ээж нар орлого олох шаардлагатай байгаагаас хїїхдээ хєхєєр хооллох, хєхнєєс гаргах сайн зуршлууд доройтоход хїрч байна. Ядуурал єргєнєєр тархсан бєгєєд эмэгтэйчїїдийн цаг зав хїрэлцэхгїй байгаа нєхцєлд хїїхдийн эндэгдлийг буурулахад гол їїрэг гїйцэтгэдэг хооллолтыг сайн байлгах хэцїї байдаг. Єєрийн хийсэн хоолыг илїїтэй хэрэглэдэг болсноор эмэгтэйчїїдийн цаг зав багасч, улмар хоол тэжээлийн сайн практикт шаардлагатай цаг зав багасна. Мєн сургуулийн ємнєх насны хїїхдийн эрїїл мэндийн болон бусад їйлчилгээ багассанаар эмэгтэйчїїд гэр бїлээ халамжлахад илїї их ачаалал їїрэх шаардлагатай гэсэн їг. Эмэгтэйчїїд гадуур ажиллахын тулд бага насны хїїхдээ аюултай нєхцєлд їлдээхэд хїрч байгаа тухай яриа гарч байна. Тєрєєс сургуулийн ємнєх насны хїїхдэд зориулсан зарим їйлчилгээг сэргээх їїрэг хїлээсэн бєгєєд эрїїл мэндийн салбарын бодлого нь анхан шатны эрїїл мэндийн їйлчилгээнд тїлхїї чиглэснээр эмэгтэйчїїдэд энэ талаар тус дєхєм болох боломжтой юм. Ядуурал нэмэгдэж, эрїїл мэндийн їйлчилгээний чанар, хїртээмж багасч байгаа хэдий ч эмэгтэйчїїд хїїхдїїдээ амьд явуулахын тулд хичнээн их золиос єгч буйг24 хїїхдийн эндэгдлийг бууруулахад гарсан ахиц харуулж байна. Хїїхдийн эндэгдлийн

24 Дэлхийн хэмжээнд олон судалгаагаар эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдтэй харьцуулахад орлогынхоо илүү өндөр хувийг гэр бүлдээ зарцуулдаг нь тодорхой болсон бөгөөд үүнийг АТОАҮС-ны ололтууд, эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдтэй харьцуулахад гэр бүлийнхээ эрүүл мэндийг илүү өндрөөр үнэлдэг зэрэг ололтуудтай хослуулахад Монголын хувьд ч үнэн зөв байж болох юм.

26

тївшинд нєлєєлж буй хїчин зїйлсийн шинжилгээнд эдгээр асуудлуудыг илїї тодорхой тусгах шаардлагатай.

Зорилт 5: Эхчїїдийн эрїїл мэндийг сайжруулах Эхчїїдийн эрїїл мэндийг сайжруулах 5 дугаар зорилтод хїрэх ахиц 4 дїгээр зорилтынхтой адилгїй, бага байгаа бєгєєд эхчїїдийн эндэгдлийн тївшин маш єндєр байна. Їїнд нєлєє їзїїлж буй хїчин зїйлс эрїїл мэндийн їйлчилгээний чанар муу, хоол тэжээл муу байгаатай холбоотой. Улмаар жирэмсэн эхчїїд болон тєрсєн эхчїїдийн дунд цус багадалт болон бусад патологи єндєр байна. Магадгїй эхчїїд єєрийн эрїїл мэндээ їл тоомсорлон, хїїхдийнхээ эрїїл мэндэд анхаарах болсноор энэ нєхцєл улам даамжирч байна. Эмэгтэйчїїдийн эрїїл мэндийн байдалд жендерийн тэнцвэргїй харьцааны їзїїлж буй нєлєє, мєн эхчїїдийн эндэгдлийн тївшин нь нийт эмэгтэйчїїдийн эрїїл мэндийн байдлыг илтгэж буй чухал їзїїлэлт болохыг МХЗ-уудын тайлангийн тєсєлт тусгаагїй байна. Їїнд, эмэгтэйчїїд эдийн засгийн бїтээмжит їйл ажиллагаанд илїї их цаг зарцуулж, єрхийн хэрэглээний їйлдвэрлэлд хєлсгїй хєдєлмєрєє илїї ихээр зарцуулах болсон нь гэр бїлийн эрїїл аж тєрєх практикийг доройтуулж, дан ганц эхчїїдийн эндэгдлийн тївшингээс гадна хїїхдийн эрїїл мэндийн їзїїлэлтїїд болон магадгїй урт наслалтад ч сєрєг нєлєє їзїїлж байна.

Зорилт 6: ДОХ, маляри болон бусад євчинтэй тэмцэх МХЗ-удын тайлангийн тєсєлд дурьдсанчлан, Монгол Улсад бїртгэлтэй ДОХ-ын тохиолдол маш цєєн байгаа боловч тус євчнєєр халдварлах эрсдэлийн хїчин зїйлс их олон байна. Энэ шинжилгээнд тусгагдаагїй эдгээр эрсдэлтэй хїчин зїйлсэд мєн л жендерийн асуудал чухал. Тухайлбал, эмэгтэй биеэ їнэлэгч нарын тоо нэмэгдэж буй нєхцєлд тэднийг єндєр эрсдэлтэй бїлэгт хялбархан хамруулчихаж болох боловч єндєр эрсдэлтэй эрэгтэйчїїд болох цэргийн болон гадаадад шилжин ажиллагсдын эхнэрїїдийг авч їзэх нь ховор байдаг. Эдгээр эмэгтэйчїїд болон тэдгээрийн хамтран амьдрагчдад чиглїїлсэн урьдчилан сэргийлэх хєтєлбєрїїдийг хэрэгжїїлэх шаардлагатай бєгєєд олон нийтийн мэдээлэл сурталчилгааны кампанит ажил явуулж ийм харьцангуй хараанд бага єртєгдєх нэрвэгдэгсдийн эсрэг олны гадуурхах хандлагыг багасгах зорилготойгоор явуулах ёстой. Тїїнчлэн сїрьеэ зэрэг бусад халдварт євчнїїдийн жендерийн нєлєєллийг авч їзээгїй байна. Хэдийгээр сїрьеэгээр євчлєх магадлал нь эрэгтэй, эмэгтэйчїїдийн хувьд нэг их ялгаагїй боловч євчтєнїїдийг халамжлах ачаалал нь харьцангуйгаар эмэгтэйчїїдэд тусдаг. IEC кампанит ажлууд нь євчтєнїїдийг халамжилж буй хїмїїсийн асуудлуудыг тусгах ёстой бєгєєд энэ нь DOT хєтєлбєрїїдийг гэртээ хэрэгжїїлэх, урьдчилан сэргийлэлтийг илїї їр дїнтэй хийх боломжийг олгоно.

Зорилт 7: Байгаль орчны тогтвортой байдлыг хангах Байгаль орчны тогтвортой байдалтай холбоотой асуудлуудыг шийдвэрлэхэд шаардлагатай хєтєлбєрїїдийн нэн тэргїїний зорилтудыг хангаж, тэдгээрийг урт хугацаанд, тогтвортой хэрэгжїїлэхийн тулд орон нутгийн бїх гишїїдийн оролцоо шаардлагатай. Орон нутагт чиглэсэн арга хэрэгслїїдийг їр дїнтэй болгохын тулд эмэгтэйчїїд байгалийн нєєцийг ашиглахад ижил эрхтэй тїнш, мєн эрчим хїчний хэрэглэгчид болохын хувьд тэдний оролцоог хангах тодорхой арга хэмжээ авах шаардлагатай байж болзошгїй. Арав дугаар дэд зорилтод, ундны усны найдвартай эх їїсвэргїй хїмїїсийн хувь хэмжээг хоёр дахин багасгана гэсэн бєгєєд энэ нь ундны усыг єрхийн хэрэгцээнд зохицуулдаг їїргийг хїлээдэг эмэгтэйчїїдийн хувьд нэн тэргїїний шаардлага юм. Эмэгтэйчїїдийг усны нєєцийн тогтвортой хєгжилд оролцуулах нь туйлын чухал юм. Усны хэрэглээний хэв маяг, їйлчилгээний цэгїїдийн байршил, шинэ дэд бїтцийг зохицуулан авч явахад орон нутгийг оролцуулах зэрэг нь эмэгтэйчїїдтэй шууд холбоотой. Гэвч тодорхой арга хэмжээ авахгїйгээр эмэгтэйчїїд шинэ тєсєлтэй холбоотой орон нутгийн шийдвэр гаргах явцад оролцох боломж сайтай гэж бодож болохгїй.

27

Тїїнчлэн орон сууцны бус нєхцєлд амьдрагсдын амьдралыг сайжруулах 11 дїгээр дэд зорилтод эмэгтэй ч, эрэгтэй ч хїмїїсийн хэрэгцээг анхаарах шаардлагатай. Аймаг, сумдын тєвїїдийн гэр хороололд амьдарч буй ядуучуудын дунд эмэгтэй тэргїїлэгчтэй аж тєрж буй єрхїїд єндєр хувийг эзэлдэг. Эдгээр єрхїїд нь нэн ядуу болох магадлал, тїїнчлэн тэдгээрийн хїїхдїїд гэрээсээ гарч нийслэлд шилжин суурьшиж, магадгїй орон гэргїй болох магадлал єндєртэй. Єрхїїдийг муу орон сууцанд амьдрах, эсвэл орон гэргїй болоход нь нєлєєлж буй хїчин зїйлсийн шинжилгээг сууцны бус байранд амьдрагсдын орон гэрийн асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд холбогдох хєтєлбєрїїдийн тєлєвлєлтєд тусгах шаардлагатай.

Зорилт 8: Хєгжлийн тєлєєх дэлхий нийтийн тїншлэл бий болгох Монгол улсын МХЗ-д энэ зорилтын хїрээнд худалдаа, санхїїгийн системийг сайжруулан хєгжїїлэх, далайд гарцгїй улсынхаа тусгай хэрэгцээг хангах, гадаад єрийн асуудлыг шийдвэрлэх, мєн залуучуудыг сайн бєгєєд бїтээмж єндєртэй ажлаар хангах стратегиудыг хєгжїїлэх зэрэг дэд зорилтуудыг тогтоожээ. Санхїїгийн їйлчилгээний хувьд ялангуяа жижиг дунд їйлдвэрїїд болон албан бус секторын зээлийн хїртээмжийг нэмэгдїїлэх нь нэн тэргїїний зорилтуудын нэг юм. Эмэгтэйчїїдэд зээл авахад тулгардаг тодорхой хїндрэл бэрхшээлїїдийг шийдвэрлэснээр эмэгтэйчїїдийн бїтээмжийг нэмэгдїїлж, ядуурлыг багасгахад хувь нэмэр оруулна. Хоёрдугаарт, залуучуудын ажил эрхлэлтийн хєтєлбєрїїдийг боловсруулахдаа залуу эмэгтэй, эрэгтэйчїїдэд тулгардаг ялгаатай хїндрэл бэрхшээлїїдийг авч їзэх хэрэгтэй.

МХЗ-уудын мониторинг МХЗ-ууд болон ЭЗЄДЯБС-ийн їзїїлэлтїїдийг хянахад шаардлагатай ЇСГ болон чиглэлийн яамдын цуглуулдаг тоон мэдээллїїд хоорондоо уялдаа муутай байна. МХЗ-уудын талаар тайлагнахад шаардагдах тоон їзїїлэлтїїдийн чанар, найдвартай байдлыг хангахад ЇСГ болон чиглэлийн яамдууд туслалцаа авч байгаа. Гэвч тоон їзїїлэлтїїд, ялангуяа хїйсийн ялгаатай холбоотой їзїїлэлтїїдийн ач холбогдлыг шинжлэх, нєлєєлєл болон єєрчлєлтийн талаарх энэхїї мэдээллийг эргээд тєсєвлєлт болон хєтєлбєр, тєлєвлєлтийг хийдэг чиглэлийн яамдын шийдвэр гаргагчидтай холбох нь чухал юм (Дор жендерийн мэдрэмжтэй тєсєв болон тєрийн тєсвийн менежментийг сайжруулах талаар їзнэ її). Жендерийн тэгш байдлын їндэсний хороо (Їндэсний хороо) нь Мянганы Хєгжлийн бїх зорилтуудын хувьд жендерийн асуудлын шинжилгээг сайжруулахын ач холбогдлыг ойлгуулан, тїгээхэд манлайлах їїргийг илїїтэй гїйцэтгэж болох юм. Їїнийг ЖТБЇХ -ийн хэрэгжїїлэлтийг хангахад эмэгтэйчїїдийн чадваржуулалт буюу гуравдугаар зорилтын мониторингтой холбоотой анхааралд їндэслэвэл зохино. НЇБ-ын Эмэгтэйчїїдийн Сангаас тэргїїлдэг хандивлагчдын Жендерийн бїлэг ч, жендерийн шинжилгээг МХЗ-уудын тайлангуудад байнга тусган, хандивлагчид жендерийн ялгааг тусламж дэмжлэг їзїїлбэл зохих чиглэл болгож тодорхойлоход тодорхой їїрэг гїйцэтгэвэл зохино.

Эдийн засгийн єсєлтийг дэмжиж, ядуурлыг бууруулах стратеги ЭЗЄДЯБС-ийг Ядуурлыг бууруулах завсрын баримт бичиг хэлбэрээр боловруулж, засгийн газраас 2003 оны зун баталсан билээ. Уг баримт бичиг нь 1994 оноос эхлэн 6 жилийн хугацаанд хэрэгжїїлж ирсэн Ядуурлыг бууруулах їндэсний хєтєлбєрт їндэслэгджээ. Тїїнчлэн энэ баримт бичиг нь холбогдох бїх чиглэлийн яамдын бодлогын нэн тэргїїний ач холбогдлуудыг хамтруулж, улмаар эдийн засгийн єсєлтийг хангаж, ядуурлыг бууруулах їйл ажиллагааг тєрийн бїхий л їйл ажиллагаанд тусган чиглїїлэх ерєнхий зорилго, зорилтуудын цогц юм. Уг баримт бичигт 2005 он гэхэд нэн ядуу хїмїїсийн хувь хэмжээг 25

28

хувиар, 2015 он гэхэд 50 хувиар тус тус бууруулахаар зорилт болгожээ (МХЗ-уудтай уялдаатайгаар). Эдгээр зорилтуудад хїрэхийн тулд уг баримт бичигт ДНБ-ийг жилд 5,5-6 хувиар нэмэгдїїлэх стратегийг тусгажээ. ЭЗЄДЯБС-н баримталж буй хандлага нь, єсєлтийн тэгш хуваарилалтын стратегитэй хослуулж байгаагийн хувьд ядуурлыг бууруулах стратеги мєн бєгєєд энэ нь тєрєєс хувьчлалыг хэрэгжїїлэх, хувийн хэвшлийг хєгжїїлэх амлалтад їндэслэгдсэн юм. Хєтєлбєрїїдийг хэрэгжїїлэх нэн тэргїїний зорилтуудыг дараах чиглэлд тогтоожээ. Їїнд: • Ядуучууд болон ядуурлын шугамд ойр буй хїмїїсийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдїїлэх

(ялангуяа боловсруулах салбар, уул уурхай, аялал жуулчлал, мэдээллийн технологи болон дэд бїтцийн салбаруудад); зах зээлийн хїртээмжийг сайжруулах;

• Эдийн засгийн бїтцийн єєрчлєлт болон тєрийн секторын шинэчлэлийг хэрэгжїїлэх; • Хїний тогтвортой хєгжлийг хангах.

ЭЗЄДЯБС-н жендерийн шинжилгээ Уг баримт бичигт ядуурлын тєрєл бїрийн шинжїїдийг нэлээд сайн шинжилсэн боловч орлогын ядууралд голлон анхаарсан байна. Шинжилгээний гол хэсэгт жендерийн ялгаанд маш хангалтгїй анхаарал хандуулсан байгаагаас гадна ядуучуудыг ерєнхийдєє хоорондоо ижил тєстэй бїлэг хїмїїс мэтээр авч їзсэн байна. Жендерийн тэгш байдлын їндэсний хєтєлбєр (ЖТБЇХ)-єєс авсан бие даасан хэсэг тус баримт бичигт орсон бєгєєд Жендерийн тэгш байдлын їндэсний хорооноос баримт бичгийн бэлтгэл ажилд оролцож ажиллажээ. Энэ хэсэгт эдийн засгийн боломж, тєрийн їйлчилгээг хїртэх болон ядуурлын эмзэг байдалтай холбоотойгоор жендерийн асуудлуудыг авч тусгасан байна. Гэвч эдгээр асуудлуудыг дахин авч їзээгїй, мєн бичиг баримтын бусад хэсэгт буй ерєнхий шинжилгээнд эдгээрийг тусгаагїй нь харамсалтай. Тухайлбал, жендерийн тэгш байдлын талаарх хэсгийн дараа нийгмийн болон биеийн эмзэг байдал, їїний дунд гэр бїлийн хїчирхийлэл, гэр бїл салалт зэргийн тухай дурьдсан боловч эдгээр эмзэг байдлууд нь эрэгтэй, эмэгтэй хїмїїст хэрхэн ялгаатайгаар нєлєєлдєг, ядуурлыг бууруулах оролдлогуудад хэрхэн нєлєєлєх тухай дурьдаагїй байна. Эдийн засгийн єсєлтєд їндэслэгдсэн хєгжлийн зорилтууд болон нэн тэргїїний ач холбогдолтой бодлогуудыг тодорхойлохдоо хєтєлбєрїїдийн жендерийн асуудлыг ганц нэг дурьдаж орхижээ. Тухайлбал, бїс нутгийн болон хєдєєгийн хєгжлийн дэд хэсэгт, мал аж ахуйн салбарыг интенсив хэлбэрт шилжїїлэхэд эмэгтэйчїїдийн хєлсгїй хєдєлмєрийн хэрэгцээ улам нэмэгдэнэ гэж дурьдсан байна. Энэ нэмэгдэл хэрэгцээг шийдвэрлэхэд янз бїрийн шийдлїїдийг санал болгоогїй, дан ганц холбогдох байгууллага болон иргэний нийгэм нь “эрэгтэй, эмэгтэйчїїдэд ижил боломж, їр ашгийг бий болгож, аливаа нийгмийн болон эдийн засгийн эрсдлїїдийг багасгах шаардлагатай”25 гэж дурьдсан байна. Тус бичиг баримтын гол дутагдал буюу богино болон урт хугацааны олон зорилт тусгагдсан боловч эдгээр зорилтуудыг хэрхэн хєтєлбєрїїдэд тусгах талаар бодитой чиглэл єгєєгїй байгааг энэ жишээ харуулж байна. Эдгээр хувилбаруудыг шаардлагатай хєтєлбєрїїдийн тєлєвлєлт, тєсєвлєлтийн хэмжээнд хїргэхийн тулд маш их ажил хийх шаардлагатай байна. Энэ баримт бичгийн їлдэх хэсэгт нэн тэргїїний бодлогын чиглэлийг шинжилж, жендерийн ялгааг хаана нь авч їзэх шаардлагатай, тїїнийг яаж шийдвэрлэхийг шинжилж їзэх болно. 25 МУЗГ, ЭЗӨДЯБС 2003, хуудас 126

29

Жендерийн асуудлыг тусгах шаардлагатай чиглэлїїд Монголын жендерийн їнэлгээний энэ баримт бичгийн їлдэх хэсэгт бодлогын нэн тэргїїний ач холбогдолтой чиглэлийг нарийвчлан шинжилж, жендерийн асуудлыг тусгах, ядуурлыг бууруулах хєтєлбєрїїдийн їр дїн нь жендерийн ялгааг багасгахын тулд тодорхой зєвлємжїїдийг санал болгох юм. Хїснэгт 6-д эдгээр зєвлємжїїдийг нэгтгэж харуулав.

30

Хїснэгт 6: ЭЗЄДЯБС-ын бодлого, хєтєлбєрийн чиглэл бїрээр авч їзэх асуудлууд Ядуучууд болон ядууралд орох эмзэг бїлгїїдийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдїїлэх

• Хєдєлмєрийн зах зээлийн жендерийн гажуудлыг судлах, їїний тулд нэмэлт судалгаа, жендерийн шинжилгээ хийх

• Хєдєлмєрийн зах зээл дээр ялгавартай хандах хандлагыг багасгах, їїний тулд одоогийн хууль тогтоомжийг хэрэгжїїлэн, хуулийн арга хэмжээг авахад шаардлагатай хїртээмжтэй механизмуудыг нэвтрїїлэх

• Эмэгтэйчїїдийн эсрэг ялгаварлал болон ажлын байран дахь бэлгийн єнгєлзлєгийн талаарх мэдлэг мэдээллийг тїгээх

• Ажил эрхлэлтийн хєтєлбєрїїдийг эзэнд нь хїргэхийн тулд ажилгїйчїїдийг тодруулах, ажилгїйдлийн жендерийн асуудлыг судлах шаардлагтай. Эмэгтэйчїїд Їндэсний тооцооны системд багтдаг болон багтдаггїй ажлуудад гурван аргаар хувь нэмэр оруулдаг бєгєєд эдийн засгийн идэвхтэй хїн амд ямар бїлэг багтаж байгаагаас хамаараад энэ нь ажилгїйдлийн тївшинд нєлєєлдєг.

• Эмэгтэйчїїд гэр бїлийнхээ їїргээ бїтээмжит їйл ажиллагаатай хослуулах хэрэгцээг сургалт, ажил эрхлэлтийн хєтєлбєрїїдэд тусгах ёстой

• Эдийн засгийн єсєлтийг бїрдїїлэх салбаруудад эмэгтэйчїїдэд боломж олгох явдлыг хангах. Їїний тулд магадгїй эмэгтэйчїїдийг уламжлалт бус ур чадварт сургах

• Нийгмийн їйлчилгээний хєтєлбєрїїд болон ажил эрхлэлтийн єєрчлєлт хандлагын хооронд уялдаа холбоо тогтоож, улмаар эмэгтэйчїїдийн албан ёсны ажиллах хїчинд орж ажиллах хєшїїрэг, сонирхлыг нэмэгдїїлэх. Тухайлбал, євчтэй хїїхдїїд болон насанд хїрэгсдийг асрах богино хугацаанд олгох ажилгїйдлийн тэтгэмж г.м.

• Гадаадын шууд хєрєнгє оруулалт бїхий салбаруудын цєєнгїй ажил олгогч нар эмэгтэй ажилтнуудыг ашиглаж болох, хямд ажиллах хїч гэж їздэг тул эдгээр салбаруудад хєдєлмєрийн стандартын хамгаалалтыг сайжруулах

Хувийн хэвшлийн хєгжил: • Бїтцийн єєрчлєлт; • Албан бус сектор

болон ЖДЇ-їїд; • Зах зээлд хїрэх

боломж

• Эмэгтэйчїїд бїхий л салбараар, ялангуяа албан бус болон жижиг аж ахуйн нэгжїїд бїхий салбараар дамжуулан эдийн засгийн єсєлтєд хувь нэмэр оруулж буйг хїлээн зєвшєєрєх

• Албан бус салбар дахь эмэгтэйчїїдийн хєдєлмєрийн єгєєжийг сайжруулах, їїний тулд шинэ технологид хєрєнгє оруулах

• Бизнесийн хєгжлийн їйлчилгээг эмэгтэйчїїдэд чиглїїлэх, ялангуяа бусад їйлчилгээг їзїїлж чадах бїлэг, холбоодоор дамжуулах замаар

• Эмэгтэйчїїд идэвхтэй байдаг салбаруудад эмэгтэйчїїд зохих сургалтанд оролцож, бизнесийн ур чадвараа сайжруулахад нь туслах

• Жендерийн мэдрэмжтэй хууль тогтоомж болон журмуудыг хэрэгжїїлэх (хамтын ємчлєлд буй газрын хувь хэмжээ) замаар газар болон хувьчлагдсан бусад нєєцийн хїртээмжийг ижил тэгш болгох

31

Бїс нутгийн болон хєдєєгийн хєгжил: • Бїс нутгийн хєгжлийн

хєтєлбєрийг боловсруулах

• Хєдєє аж ахуйн салбарын бїтээмжийг дээшлїїлэх

• ХАА-н бус ажил эрхлэлтийг нэмэгдїїлэх

• Эрсдлийн менежмент болон байгалийн гамшигт бэлэн байх

• Хєдєєгийн дэд бїтцийг сайжруулах

• Єрхєд буй эрэгтэй, эмэгтэйчїїдийн эрхэлдэг ялгаатай хєдєлмєр нь хєдєєгийн єрхийн аж ахуйд хэрхэн нєлєєлєхийг ойлгохын тулд цаг ашиглалтын судалгаануудыг явуулах

• Эмэгтэйчїїдийн хєдєєгийн эдийн засагт оруулж буй хувь нэмэрийг хїлээн зєвшєєрєх

• Эмэгтэйчїїдэд хєдєє аж ахуйн бус їйл ажиллагаанд оролцох ажил эрхлэлтийн боломжуудыг бий болгох

• Технологийн шинэчлэл, сургалт зэргээр дамжуулан эмэгтэйчїїдийн боловсруулах салбарт оруулах хувь нэмэрийн нэмїї єртгийг нэмэгдїїлэх

• Байгаль орчны болон байгалийн баялгийн менежментийг тєлєвлєх, хэрэгжїїлэхэд орон нутгийн бїх гишїїдийн оролцоог хангах

Эдийн засаг, санхїїгийн тогтвортой байдал: • Тєсєв санхїї • Тєрийн албаны

шинэчлэл • Орон нутгийн

засаглалын шинэчлэл

• Бїх тївшинд жендерийн мэдрэмжтэй бодлого, хєтєлбєрїїдийн нєлєєллийн шинжилгээг хэрэгжїїлэх

• Жендерийн мэдрэмжтэй тєсвийг бїх тївшинд хэрэгжїїлэх • Ажил эрхлэлтийн тэгш байдал болон бэлгийн єнгєлзлєгийн

асуудлуудыг шинэчлэлийн явцад нэвтрїїлэх. Тєр ажил олгогч болохын хувьд энэ чиглэлд тэргїїлэн, эмэгтэйчїїдийн эрхийг хїндлэн, хамгаалах ёстой.

• Эмэгтэйчїїд орон нутгийн засаг захиргааны шийдвэр гаргалтад оролцох

• Жендерийн шинжилгээ болон жендерийн мэдрэмжтэй тєсвийг боловсруулах мэргэжлийн чадавхийг нэмэгдїїлэх, їїний тулд нэмэлт хєрєнгийн эх їїсвэр зарцуулах

• Жендерийн асуудлыг тусгасан орон нутгийн засаг захиргааны шинэчлэлийг хэрэгжїїлэх заавар боловсруулах

Хїний хєгжил: • Боловсрол • Эрїїл мэнд • Нийгмийн їйлчилгээ

ба нийгмийн халамж

Боловсрол • Олон нийтийн мэдээлэл сурталчилгааны ажлаар

дамжуулан эрэгтэй, эмэгтэй хїїхдїїдийн боловсрол эзэмших эрх, эмэгтэйчїїдийн ерєнхий эрхийг хамгаалах, хангах

• Боловсролын хєтєлбєрт тогтсон жендерийн гажуудалтай їзэл бодлыг єєрчлєх

• Эрэгтэй, эмэгтэй хїїхдїїдийн боловсролын чанар, хїртээмжийг нэмэгдїїлэх

• Сургууль тєгсєгч болон нас тогтсон ажилгїйчїїдэд тохирсон техник мэргэжлийн сургалт боловсруулж, явуулах

• Ажилгїйдэл болон хєдєлмєрийн зах зээлийн жендерийн асуудлыг техник мэргэжлийн сургалтын хєтєлбєрїїдийг боловсруулахад тусгах

• Багш нарын ажиллах орчинг сайжруулах ажилд жендерийн асуудлыг тусгах

Эрїїл мэнд • Жендерийн мэдрэмжтэй судалгаа хийх замаар

эмэгтэйчїїдийн эрїїл мэндийн єргєн хїрээтэй эрсдлїїдийг

32

илїїтэй ойлгох • Жендерийн мэдрэмжтэй тоон мэдээлэл болон анхан шатны

эрїїл мэндийн їйлчилгээнтэй холбоотой мэдээллийн боломж, хэрэглээг нэмэгдїїлэн, бодлого, хєтєлбєрїїдийг боловсруулахад хэрэглэж, улмаар эмэгтэйчїїдэд чанартай бєгєєд тохиромжтой їйлчилгээ хїртэх боломжийг нэмэгдїїлэх

• БЗХЄ (ДОХ зэрэг)-ийг халдах магадлал єндєртэй эмэгтэйчїїд болон тэдгээрийн нєхрїїдэд чиглэсэн їйл ажиллагаа явуулах

• Эмнэлгийн мэргэжилтнїїдэд гэр бїлийн хїчирхийлэл болон бэлгийн дарамттай холбоотой жендерийн мэдрэмжтэй сургалт явуулах

Нийгмийн їйлчилгээ • Эмэгтэй, эрэгтэй хїмїїсийн єєрийнхєє нєхцєл байдалтай

тэмцэх арга хэрэгслїїдийг илїї сайн ойлгоход чиглэсэн судалгаа шинжилгээ хийх, їїний їндсэн дээр нийгмийн їйлчилгээний хєтєлбєрїїдэд єєрєє єєртєє туслах зарчмыг нэвтрїїлэх

• Нийгмийн їйлчилгээний мэргэжилтнїїдийн ур чадварыг нэмэгдїїлж, нийгмийн ажил болон зєвлєлгєє єгєх чиглэлд эмэгтэйчїїдийн тусгай хэрэгцээг хангах

• Ажил эрхлэлтийн албаны ажилтнуудад жендерийн мэдрэмжтэй сургалт явуулах

• Олон нийтийн ажил эрхлэлт бий болгох хєтєлбєрїїдээр эмэгтэйчїїдэд ижил тэгш боломж олгох

ЭЗЄДЯБС-н жендерийн мэдрэмжтэй мониторинг

ЭЗЄДЯБС-н хэрэгжилтийн мониторингийг Санхїї эдийн засгийн яам хариуцдаг. НЇБХХ-єєс, ЭЗЄДЯБС-н чиглэл бїрээр мониторингийн систем бий болгох їїрэг бїхий Ядуурлын судалгааны нэгж (ЯСН)-ийг байгуулан, сургахад дэмжлэг їзїїлж иржээ. 2003 онд батлагдсан баримт бичигт орсон зарим анхан шатны їзїїлэлтїїдэд їндэслэн тодорхой механизмууд боловсруулагджээ. Эдгээр механизмуудыг 2004 онд батлагдасны дараа илїї нарийн, дэлгэрэнгїй їзїїлэлтїїдийг тодорхойлох юм. ЯСН-д жендерийн мэргэжилтэн байсан боловч саявтар СЭЗЯ-нд єєр албан тушаалд орсон бєгєєд орных нь хїнийг авах шаардлагатай байгаа юм. Нарийн їзїїлэлтїїдийг боловсруулах явцад жендерийн тэгш байдлын асуудлуудыг тусгахад хїндрэлтэй байх болов уу гэж ЯСН болон СЭЗЯ їзэж байна26. Яам тус бїрийн мониторинг, їнэлгээний газрууд холбогдох мэдээ мэдээллийг ЯСН-д єгєх їїрэгтэй болж байна. Мэдээллийн хэрэглэгчийн хороо байгуулагдаж, їзїїлэлтїїдийг хїйсээр салгах талаар тохиролцжээ. Гэвч одоогийн байдлаар ийм мэдээллийг авах боломжгїй байна. Тухайлбал, нийгмийн даатгалын шимтгэлийг хэдэн эмэгтэй, хэдэн эрэгтэй хїн тєлдєгийг мэдэх боломжгїй байна. Компьютерийн мэдээллийн програмд даатгал тєлєгч тус бїрийн нэр, насыг оруулсан боловч хїйсийн тухай мэдээллийг оруулаагїй байна. Энэ нєхцєлд хїйсээр ялгасан мэдээллийг цуглуулах їїргийг хэрэгжїїлэх хїндрэлтэй байх болно. ЯСН-ийн жендерийн мэргэжилтэн маш идэвхтэй ажиллаж, тоон мэдээллийг цуглуулах, жендерийн ялгааг тодорхойлох шинжилгээг хийхэд мэргэжлийн туслалцаа їзїїлж ажиллах шаардлагатай байх болно. 26 2004 онд явуулсан ярилцлагуудын үр дүнд

33

Мониторингийн їр дїнгїїдийн хоорондох холбоог тєсвийн талаарх шийдвэр гаргагчдад мэдээлэхгїй, эсвэл тэд ашиглахгїй байж болзошгїй юм. Тїїнчлэн одоогоор ЖТБЇХ-ийн їзїїлэлтїїд болон ЭЗЄДЯБС-д хамааралтай їзїїлэлтїїдийн хоорондох уялдааг тогтоогоогїй байна. Їзїїлэлтїїд ижил байвал ЯСН-ийн цуглуулах тоо, хийх шинжилгээг ЖТБЇХ-ийн хэрэгжилтэд ч хэрэглэх боломжтой болох тул їзїїлэлтїїдийг уялдуулахад чухал ач холбогдол єгєх ёстой юм.

Дїгнэлт ЭЗЄДЯБС нь жендерийн асуудлыг тусгах шаардлагуудыг хангахгїй байна гэж дїгнэж болох юм27. Їїнд, уг баримт бичигт i) жендерийн ялгааг тууштайгаар тодорхойлж, шинжлээгїй, гэвч ганц хоёр газар тодорхой хєтєлбєр, бодлогуудын сєрєг нєлєєний талаар дурьдсан байна; ii) жендерийн тэгш байдал, ЖТБЇХ-тэй холбоотой нэг хэсгээс бусад газар жендерийн ялгааг шийдвэрлэх стратегийг тусгаагїй бєгєєд уг хэсэг нь ЭЗЄДЯБС-ийн бусад хэсгїїдээс ургаж гараагїй бєгєєд шинжилгээний элемент агуулаагїй; iii) газрын хувьчлал болон боловсролын хэсгээс бусад хэсэгт жендерийн ялгааг хянахад хэрэглэгдэх тодорхой зорилт тогтоогдоогїй; iv) жендерийн ялгааг багасгах, жендерийн асуудлыг тєрийн бодлогод сайн тусгахад тодорхой хєрєнгийн эх їїсвэр хуваарилах талаар тусгаагїй байна. Жендэрийн тэгш байдлыг сонирхогч байгууллагуудын оролцоог Їндэсний Хороогоор хангахыг оролдсон бєгєєд уг хороонд тєрийн олон иргэний нийгмийн тєлєєлєгч нар оролцсон байна. Гэвч мониторинг, хэрэгжилтийн явцад тэдний оролцоог тєдийлєн тодорхой заагаагїй байна. ЭЗЄДЯБС нь шинэ баримт бичиг бєгєєд Монгол Улсын засгийн газрын хувьд тєлєвлєлтийн шинэ арга барилын илэрхийлэл юм. Чиглэлийн яамд ирэх хэдэн жилийнхээ нэн тэргїїний ач холбогдолтой бодлогоо тодорхойлох явцад энэхїї бичиг баримтыг бодлогын їндсэн баримт болгож ашиглах эсэх нь тодорхойгїй байна. Гэхдээ ЭЗЄДЯБС-д тєрєєс ядуурлыг бууруулахад баримтлах нэн тэргїїний бодлогыг зангидаж тусгасан байна. Энэ утгаараа эхлэлийн алхамуудыг тодорхойлох, оролцогч талууд стратегийн арга хэмжээ авахдаа їндэслэх нэгдсэн суурийг бий болгож байгаагийнхаа хувьд жендерийг тєрийн бодлогод тусгахад хувь нэмэр болж болох юм.

III. ÒªÐÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÃ ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀÒÀÉ ÁÎËÃÎÕ ÁÀ ÝÌÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÃ ×ÀÄÀÂÕÈÆÓÓËÀÕ

Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã 1996-2002

(ÝÀÁÑ¯Õ) íü Í¯Á-ûí Äàÿí äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí IV ÷óóëãà óóëçàëòûí Áýýæèíãèéí ¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð áîëîâñðóóëñàí þì. 10 òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë òîäîðõîéëîãäñîí íü áîäëîãûí çîðèëòóóäààñ ãàäíà ¿éë àæèëëàãààíóóäûã áàãòààñàí áºãººä ÝÀÁÑ¯Õ-ä òóñãàëàà îëñîí þì. Ýíý õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóäûí òåõíèêèéí ÷àäàâõè áîëîí õºòºëáºðò çîðèóëàí ãàðãàñàí ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð òóí õÿçãààðëàãäìàë áàéñíû óëìààñ õýðýãæèëò òààðóó áàéñàí. 1999 îíä Í¯ÁÝÕÑ Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàðòàé Õàðèëöàí îéëãîëöëûí Ñàíàìæ áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðæ, ÝÀÁÑ¯Õ -èéí õýðýãæèëòýä òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí. Ìîíãîëûí

27 Цукерман, 2002, ЯДС баримт бичгүүд болон жендер хэмээх ном, мөн ЭЗӨДЯБС- яз бүрийн хэсэгт жендерийг оруулсан байдлыг үнэлсэн үнэлгээнд үндэслэв.

34

ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûí òóõàé äýëãýðýíã¿é èëòãýë áîëîõ “Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä: øèëæèëòèéí ¿åèéí äýâøëèéã çóðàãëàõóé” õýâëýãäñýí áºãººä ýíý íü ÝÀÁÑ¯Õ -èéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí á¿õ ò¿âøèíä áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõýä èë¿¿ àíõààðàë òàâèõ ä¿í øèíæèëãýýíèé ¿íäýñ ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéñàí þì.

2001 îíä Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¯íäýñíèé çºâëºë áàéãóóëàãäñàí. Òóñ çºâëºë íü èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöóóëñàí ºðãºí õ¿ðýýíèé õîëáîãäîõ òàëóóäòàé çºâøèëöººíä õ¿ðýõ, çºâëºëäºõ áîëîí ÝÀÁÑ¯Õ-èéí õýðýãæèëòèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ çîðèëîãîòîé áàéñàí þì. 2002 îíû 12 äóãààð ñàðä Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Åðºíõèé ñàéäûí 274 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ÆÒÁ¯Õ) áàòëàãäàñàí áºãººä ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü Áýýæèíãèéí ¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã øèíý÷ëýí, æåíäýð áîëîí õºãæëèéí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëñîí þì. Õºòºëáºðèéí çîðèëòóóäûã Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäòàé óÿëäóóëàí 2015 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä äîîðõ 5 çîðèëò, ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü 2015 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ãàðãàõ äýâøëèéí øàëãóóð áîëîõ þì: (i) Ãýð á¿ëèéí ñàéí ñàéõàí áà õºãæèë äýõ æåíäýðèéí òýãø áàéäàë íü àéë ºðõ, ãýð

á¿ëèéí íýãæ äîòîðõ æåíäýðèéí õàðèëöààíä àíõààðàõ áºãººä ýä õºðºíãº ýçýìøèõ ýðõèéã ýí òýãø áîëãîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, øèéäâýð ãàðãàõ ýí òýãø áàéäëûã äýìæèõ, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ çýðýã àñóóäëûã õàìàðíà.

(ii) Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààí äàõü æåíäýðèéí òýãø áàéäàë íü ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí á¿õ ñàëáàðûã õàìðàõ áºãººä æåíäýðèéí àñóóäëûã òºñºâò òóñãàõ, õºäºëìºðèéí çàõ çýë äýýðõ æåíäýðèéí õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ çýðýã àñóóäëûã äýìæèíý.

(iii) Õºäººãèéí õºãæèë äýõ æåíäýðèéí òýãø áàéäàë íü õºäººãèéí ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí ýðýãòýé÷¿¿äýä áîëîñâðîë, õºäºëìºð ýðõëýëò, ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ, áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý çýðýã ñàëáàðò òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëíý.

(iv) Øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö äàõü æåíäýðèéí òýãø áàéäàë íü ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ, ñóðãàëò ÿâóóëàõ, îëîí íèéòèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ, îëîí íèéòèéí ç¿ãýýñ øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ çýðýã çàìààð óëñ òºð, çàñãèéí ãàçàð, ýäèéí çàñãèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä äàõü øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö äàõü òýãø áàéäëûã õàíãàõàä àíõààðíà.

(v) Çàñãèéí ãàçàð áîëîí èðãýíèé íèéãýì äýõ æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã äýìæèõ ¿íäýñíèé ìåõàíèçìóóäûã áýõæ¿¿ëýõ

Ýäãýýð çîðèëòóóäûã Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóä, ÒÁÁ-óóä áîëîí áóñàä

õîëáîãäîõ òàëóóäòàé çºâëºëäºñíèé ¿íäñýí äýýð áîëîâñðóóëñàí þì. 2003 îíû 12 äóãààð ñàðûí 23-íä ÆÒÁ¯Õ-èéí õýðýãæèëòèéí ¿éë àæèëëàãààíû á¿òöèéí òàëààðõ Çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëàõ çºâëºìæ¿¿äèéã õÿíàí õýëýëöýõ çºâëºëäºõ óóëçàëòûã ÿâóóëñàí. Ýäãýýð çºâëºìæ¿¿ä íü òºðèéí áîëîí îëîí íèéòèéí õîëáîãäîõ òàëóóäûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëñîí þì. Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì (ÍÕÕß) íü õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã ¿íäýñíèé ò¿âøèíä çîõèöóóëàõ áºãººä ¿¿íä åðºíõèé òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûí ÿàìä, àéìàã, íèéñëýëèéí õýðýãæ¿¿ëæ áóé àæëûã õÿíàõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð õýðýãæèæ áóé áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ, ¯íäýñíèé çºâëºëä æèëä õî¸ð óäàà òºñëèéí õýðýãæèëòèéí àõèöûí òàëààð òàéëàãíàõ çýðýã ¿¿ðã¿¿ä áàãòàíà. Áóñàä ÿàìä ÍÕÕß-ûã ìýäýýëëýýð õàíãàõààñ ãàäíà ººðñäèéí àæèë ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä õàìðàãäàæ áóé ÆÒÁ¯Õ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã õàðèóöàí àæèëëàíà. ÒÁÁ-óóä ÆÒÁ¯Õ-èéí õýðýãæèëòýä õóâü íýìýð îðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû óäèðäàìæ õ¿ëýýí àâñàí. Õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûã ìºí àäèë õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä õàìòðàí îðîëöóóëàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà áºãººä æåíäýðèéí àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãîä òóñãàõ ÷èãëýëýýð õàíäèâëàã÷äûí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ Óäèðäàõ çºâëºëèéã áàéãóóëàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéãàà. Àéìàã,

35

íèéñëýë äýä õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàí øàëãàëò, ¿íýëãýýíèé ñèñòåì áîëîí ÆÒÁ¯Õ -èéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òàëààð åðºíõèé àñóóäëóóäûã ñàíàë áîëãîæ áàéãàà þì.

ÆÒÁ¯Õ-èéí õýðýãæèëò ÆÒÁ¯Õ íü Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí òºëºâëºãººí äýõ á¿õ àñóóäëóóäûã õàìàðñàí

ìàø ºðãºí õ¿ðýýíèé áàðèìò áè÷èã þì. Òóñ õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð 2003 îíû 12 ñàðä òîëèëóóëñàí áàðèìò áè÷èãò òîìîîõîí õîëáîãäîõ òàëóóäûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëîõîä òóñëàõ åðºíõèé á¿òöèéã òàíèëöóóëñàí. Ãýõäýý èéìýðõ¿¿ åðºíõèé àìëàëòààñ õýðõýí áîäèò áîäèò õºðºíãº ñàíõ¿¿æèëò, òåõíèêèéí íººö áîëîëöîî îëîõ, òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàíóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ àëõìûã õèéõ íü òîäîðõîéã¿é õýâýýð áàéíà. ßàì òóñ á¿ð ººðñäèéí ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä òîäîðõîé òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, óëìààð òºñºë, õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ, òºñâèéã íü ãàðãàæ, ñàíõ¿¿æèëò îëîõ (èõýíõ òîõèîëäîëä ãàäíû ýõ ¿¿ñâýðýýñ) ÷èãëýëýýð èë¿¿ íàðèéâ÷èëñàí àæèë õèéõ øààðäëàãàòàé. Òºñâèéí õîìñäîë, ñàíõ¿¿æèëòã¿éí óëìààñ õ¿ëýýãäýæ áóé áóñàä òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéí óðò æàãñààëò ãýõ ìýò øèíýýð ñýòãýí áîäîõ óðàì çîðèãèéã ìîõîîæ áîëçîøã¿é íºõöºëä ýäãýýð àëõìûã õýãýæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëíî.

2003 îíû 12 äóãààð ñàðä áîëñîí çºâëºëäºõ óóëçàëòàä îðîëöñîí ÿàìäàä ñàíàë àñóóëãûí õóóäàñ òàðààæ, òýäíèé îäîîãèéí õýðýãæ¿¿ëæ áóé ÿìàð õºòºëáºð¿¿ä ÆÒÁ¯Õ -èéí ¿ð ä¿íä õóâü íýìýðýý îðóóëæ áîëîõûã òîäîðõîéëîõûã óóëçàëòàä îðîëöîã÷äîîñ õ¿¿ñýí. Æåíäýðèéí àñóóäëûã îäîî õýðýãæèæ áóé õºòºëáºð¿¿äýä á¿ðýí ä¿¿ðýí íýãòãýõ, öóãëóóëñàí òîî áàðèìòóóäûã ÆÒÁ¯Õ-èéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé íèéö¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð ÷èãëýëýýð ñóðãàëò ÿâóóëàõ áîëîí ÷àäàâõè áýõæ¿¿ëýõ áóñàä àðãà õýìæýý àâ÷ áîëîõûã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë àíõíû àëõàì áîëîõ þì. Ãýõäýý ¿¿íèéã òàñðàëòã¿é õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áîë, ìàãàäã¿é ÿàì òóñ á¿ðèéí æåíäýðèéí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòíóóäûí ÷àäàâõèéã öààøèä óëàì áýõæ¿¿ëýõã¿é áîë ýíýõ¿¿ àíõíû àëõìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷ õýö¿¿ áàéõ áîëíî.

ÆÒÁ¯Õ -èéí õýðýãæèëòýä ãàðàõ òîìîîõîí áýðõøýýë íü ¯íäýñíèé Çºâëºë, ÿëàíãóÿà ÍÕÕß-íä èéì ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä õàíãàëòòàé ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí ÷àäàâõè áàéõã¿é áàéãàà ÿâäàë þì. Í¯ÁÝÕÑ-ààñ ¯íäýñíèé Çºâëºëä íýã çºâëºõèéã á¿òýí öàãààð öàëèíæóóëàí àæèëëóóëæ áàéãàà õýäèé ÷ Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçàðò íîîãääîã ººð áóñàä ¿¿ðýã õàðèóöëàãóóäûí à÷ààëëààñ áîëæ ýíý àæëààñàà õºíäèéðºõ íü ýëáýã òîõèîëääîã. Çºâëºõèéí ãýðýý 2004 îíû äóíäóóð äóóñàõ þì. ¯íäýñíèé çºâëºëä ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä íü çîðèóëñàí ººð òºñºâ áàéõã¿é.28 Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí äýä äàðãà á¿òýí öàãààð àæèëëóóëàõ õî¸ð îðîí òîî ãàðãóóëàõûã õ¿ñýõ ãýæ áàéãàà (ãýâ÷ Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóäàä øèíýýð àëáàí òóøààë ãàðãàõàä åðºíõèéäºº õÿçãààðëàëò òàâüæ áóé îäîîãèéí íºõöºëä ýíý íü áèåëýõýä õýö¿¿ áàéõ áîëíî) áºãººä æåíäýðèéí íºëººëëèéã áîäëîãî áîëâñðóóëàõàä õàðãàëçàæ ¿çýõ àñóóäëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä áîäëîãûí ¿íýëãýý õèéõ áîëîí õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä íü õÿíàõ àæèëä èë¿¿ èäýâõòýé îðîëöîõûã õ¿ñ÷ áàéíà.

ÍÕÕß-íû Õ¿í àì, íèéãìèéí õàìãààëëûí ãàçàðò æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã íýã ìýðãýæèëòýí õàðèóöàí àæèëëàäàã áîëîâ÷ ýíý äàí ãàíö ýíý àñóóäëûã õàðèöóàí àæèëëàäàã¿é òóë òóõàéí ìýðãýæèëýí á¿õ öàãàà çîðèóëàí àæèëëàõ áîëîìæã¿é. Ýíý õî¸ð ãîë àæèëòíóóäàä ñóðãàëò ÿâóóëñàí áîëîâ÷ òýä àæëûí öàã õóãàöààãàà ººð àñóóäàëä çàðöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã òóë ñóðñíàà õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéõ áîëîâ óó ãýñýí áîëãîîìæëîë òºðæ áàéíàà þì.

28 Áóñàä òîäîðõîé àñóóäëààð, òóõàéëáàë àâèëãàëûí àñóóäëààð, áàéãóóëàãäñàí õýä õýäýí ¿íäýñíèé õîðîîäûí õóâüä áàéäàë ìºí ë èéì áàéíà. Åðºíõèé ñàéä ýñâýë Åðºíõèéëºã÷èéí ç¿ãýýñ ñàíõ¿¿æèëò, àíõààðàë áàéõã¿é áîë ¯íäýñíèé çºâëºë Çàñãèéí ãàçðûí áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ õàíãàëòòàé èòãýë õ¿ëýýæ ÷àäàõã¿é.

36

ÆÒÁ¯Õ íü ãýð á¿ëä ãîë÷ëîí ÷èãëýæ àæèëëàõ áºãººä æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã ñàéæðóóëàõ çàìààð ýíýõ¿¿ íýãæèéã áýõæ¿¿ëýõýä àíõààðíà. Áóñàä ÿàìä ÷ ÆÒÁ¯Õ-èéí òàëààð èéì îéëãîëòòîé áàéãàà. Õýðýâ ãýð á¿ëèéã áýõæ¿¿ëæ ÷àäâàë, ºðõèéí îðëîãî íýìýãäýæ, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ãýõ ìýò ÿäóóðëûí íèéãìèéí ¿ð äàãàâðóóäûã øèéäýõ áîëîìæòîé áîëíî. Èõ õóðëûí Íèéãìèéí áîäëîãûí áàéíãûí õîðîî áîëîí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿ëýã ýíýõ¿¿ õàíäëàãûã äýìæèæ áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðõèéã íü õàìãààëàõ ¸ñòîé õ¿ì¿¿ñ ãýæ îéëãîõîîñîî èë¿¿ òýäíèéã ãýð á¿ëèéí õýìæýýíä ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã íü áýõæ¿¿ëýõ ¸ñòîé, ãýð á¿ëèéí ýðõ á¿õèé ãèø¿¿ä ãýæ îéëãîâîë çîõèíî.

Ãýð á¿ëèéí äîòîðõ æåíäýðèéí õàðèëöààíä àíõààðàõ ýíýõ¿¿ õàíäëàãààñ ¿¿äýí ãýð á¿ëèéí äîòîðõ õ¿÷èðõèéëëèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áàòëàõ òàëààð Èõ õóðàëä ãàð÷ áàéñàí ñàÿõíû ìàðãààíû ¿åýð çàðèì íýã ¿ë àâöàëäàõ áàéäëóóä ãàð÷ èðñýí. Èðãýíèé íèéãýì áîëîí Èõ õóðëûí ãèø¿¿äèéí ç¿ãýýñ îëîí æèëèéí òóðøèä õèéñýí äýìæëýã, ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä Èõ õóðëààð õýëýëö¿¿ëýãäýõýýð îðñîí äýýðõ õóóëèéí òºñëèéã õýëýëöýõ ÿâöàä ýðýãòýé ãèø¿¿äèéí áàðàã òàâü îð÷èì õóâü íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë áîë ãýð á¿ëèéí äîòîîä àñóóäàë, ãýð á¿ë äîòîð þó áîëæ áàéãàà íü áîäëîãî áîëîí õóóëü òîãòîîìæèä îãò õàìààðàëã¿é àñóóäàë õýìýýí ìàðãàæ áàéñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí òóñ õóóëèéã Ìîíãîëûí ñî¸ë, çàí çàíøèëä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëàãäààã¿é, õýòýðõèé “áàðóóíû” ºíãº àÿñòàé áàéíà õýìýýí òýä ìàðãàæ áàéñàí. Õýðýâ ãýð á¿ë áèå äààñàí íýãæ áîëîõûíõîî õóâüä òºðèéí áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýýíýýñ ãàäóóð áàéäàã áàéñàí áîë æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã ãýð á¿ëèéí äîòðîîñ äýìæèã÷äèéí áàéð ñóóðèéã ýíýõ¿¿ ¿çýë íü ñóëðóóëæ áàéãàà þì øèã ñàíàãäàæ áîëîõ þì.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òóõàé õóóëüä á¿ð ìºñºí òàòãàëçñàí õàðèó ºãººã¿é, õàðèí ò¿¿íèéã õÿíàí çàñâàðëàæ, äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýð îðóóëíà. Ýíýõ¿¿ õóóëü òîãòîîìæèéã äýìæèæ áàéñàí îëîí õ¿íèé õóâüä ýíý íü ñýòãýë ãîíñîéëãîñîí ìýäýý áîëîâ÷ îëîí íèéòèéí ýäãýýð ìàðãàëäààíóóäûí òóõàé õýâëýë ìýäýýëëýýð ìýäýýëæ áàéõ íü ÷óõàë. Íàìóóä áîëîí Çàñãèéí ãàçðûí õóâüä æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäàë íü åðºíõèéäºº ÷óõàë àñóóäàëä òîîöîãääîãã¿é ó÷èð ñàÿõíû ìàðãààíóóä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëýýñ ãàäíà æåíäýðèéí áóñàä àñóóäëóóäûí òàëààð ÿðèëöàõ áîëîìæèéã îëãîñîí þì. Åðºíõèé õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åä æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäëûã ãàðãàæ òàâèõ ¿åä áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé õóâüä ýìýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéãàà ãýõ ìýò ýðýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîãäîëòîé æåíäýðèéí “ñºðºã” àñóóäëóóäûã ãàðãàí òàâüæ, ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèä õîõèðäîã æåíäýðèéí îëîí õàðèëöààíóóäûã á¿ðõýãä¿¿ëýõ áàéäàë ãàð÷ áàéñàí.

¯íäýñíèé çºâëºëèéí íýð õ¿íä äîîãóóð áàéãàà áºãººä ñàíõ¿¿æèëòã¿éí óëìààñ ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéãàà òàëààð ÒÁÁ-óóä áîëîí áóñàä õîëáîãäîã÷ òàëóóä ñýòãýë çîâæ áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé çîðèëòóóä Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí äîòîð áàãòàí îðñíîîð æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäëûã èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä ãàðãàæ èðýõ áîëîìæ îëãîñîí íü à÷ õîëáîãäîëòîé õýäèé ÷ Çàñãèéí ãàçàð ýäãýýð àñóóäëûã ººðèéí ìºðèéí õºòºëáºðò òóñãààã¿é òîõèîëäîëä ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã äýìæèõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààðõ ÒÁÁ-óóäûí äàäëàãûã ÆÒÁ¯Õ-èéã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàõ òàë äýýð ñàíàà çîâîîñîí àñóóäëóóä áàéíà. ¯íäýñíèé çºâëºëä çºâõºí õî¸ð ÒÁÁ-ûí òºëººëºë áàéãàà. Õýäèéãýýð Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ÒÁÁ-óóäûí õîîðîíäûí õàðüöàà ñàéí áàéãàà ÷ æåíäýðèéí ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ òåõíèêèéí òóñëàëöàà èë¿¿ àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë ÆÒÁ¯Õ-èéí õÿíàëò øàëãàëòàä ÒÁÁ-óóäûã àæèëëóóëæ áîëîõ þì. ÒÁÁ-óóäûí ÷àäâàðûã èéíõ¿¿ äóòóó ¿íýëæ áàéãàà íü Çàñãèéí ãàçàð ÆÒÁ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý òýäýíòýé çààâàë õàìòðàõ àëáàã¿é ãýæ ¿çýæ áàéãààãèéí èëðýë þì. Õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí æåíäýðèéí àñóóäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð¿¿ääýý ÒÁÁ-óóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ çàìààð ýíý õàðèëöààã áýõæ¿¿ëýõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áîëîõ þì. ßëàíãóÿà, Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ, ÿäóóðëûã

37

áóóðóóëàõ ñòðàòåãèòàé õîëáîîòîé òºñë¿¿äýä îðîëöóóëæ áîëîõ þì. Ýíý àðãà áàðèëûã öààøèä õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ áóñàä ñàëáàðò ºðãºæ¿¿ëýí àøãëàæ áîëîõ þì.

Òºðèéí áîäëîãыг жåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõîä èðãýíèé íèéãìèéí îðóóëàõ õóâü íýìýð

Ìîíãîëûí èðãýíèé íèéãýì èäýâõòýé ÒÁÁ-óóäààð òîäîðõîéëîãääîã. Îäîîãèéí áàéäëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ, ñóðãàëò, ¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé 1700 ãàðóé ÒÁÁ á¿ðòãýãäýýä áàéíà. 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åýñ æåíäýðèéí àñóóäàë äàõü èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîî èäýâõæèæ ýõýëñýí áºãººä ¿¿íèé íýã áàòàëãàà íü 2001 îíä 78 ÒÁÁ øèíýýð á¿ðòã¿¿ëñýí ÿâäàë þì. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä íü àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñ, òóðøëàãûã äýëãýð¿¿ëýõ, ñóðòàë÷ëàõ ¿éë àæèëëàãààãààðàà èðãýíèé íèéãìèéí àíõäàã÷äûí äóíä áàéãàà þì. Àçèéí ñàí, Ñîðîñûí ñàí ãýõ ìýò îëîí óëñûí ÒÁÁ-óóä íü àðä÷èëëûí õºäºëãººí, æåíäýðèéí àñóóäëûã òóñãàñàí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûã äýìæèõ çýðýã ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã äîòîîäûí ÒÁÁ-óóäûí ãîë äýìæèã÷ þì.

1992 îíä áàéãóóëàãäñàí àíõíû ÒÁÁ-óóäûí òîîíä áàãòàæ áàéñàí Ëèáåðàë ýìýãòýé÷¿¿äèéí îþóíû ñàí (ËÝÎÑ), Íèéãìèéí äýâøèë ýìýãòýé÷¿¿ä õºäºëãººí (ÍÄÝÕ) çýðýã ÒÁÁ-óóä íü ººðñäéèí ¿éë àæèëëàãààã ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ñîíãóóëü äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, èðãýäýä ººðñäèéíõ íü ýðõ, Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéí òàëààð òàíèëöóóëàõàä ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàæ èðñýí. ÝÍÕÒ áàéãóóëëàãà çàëóó ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí èðãýíèé èäýâõèéã äýìæèõ çîðèëãîòîé çàëóó÷óóäûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Òóñ óëñ äàõü ÒÁÁ-óóäûí àíõíû áàéíãûí ¸ñíû ýâñýë áîëîõ Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ òóõàé Í¯Á-ûí êîíâåíöèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ ¯íäýñíèé ñ¿ëæýý (CEDAW Watch) íü 1997 îíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí 7 ÒÁÁ-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëàãäñàí. Òýäíèé çîðèëãî íü CEDAW êîíâåíöèéí (Ìîíãîë Óëñ 1981 îíä íýãäýí îðñîí) õýðýãæèëòèéã õÿíàõàä îðøèæ áàéñàí áºãººä òóñ ýâñýë 2001 îíä CEDAW-èéí òàëààðõ Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí 3 äàõü áà 4 äýõ òàéëàíä Ñ¿¿äðèéí èëòãýë áè÷ñýí þì. Îëîí ÒÁÁ-óóä îëîí íèéòèéí îðîëöîî, õ¿íèé ýðõ, áîëîâñðîë áîëîí æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí àñóóäàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, áýõæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëèéí ÷èãëýëýýð èäýâõ ç¿òãýëòýé àæèëëàäàã. Òýäãýýðèéí íýã íü õºäºº îðîí íóòàãò øèíýëýã õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâðóóëæ, ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéãàà Õºäººãèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæëèéí ñàí þì.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð áà ò¿¿íèé äàðàà ãàð÷

èðñýí ÆÒÁ¯Õ çýðãèéã áîëîâñðóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä èäýâõòýé îðîëöîñíû äýýð ¯íäýñíèé çºâëºëòýé õàìòûí àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð áàéíà. Äýýð äóðäñàí÷ëàí, ýíýõ¿¿ õàìòûí àæèëëàãàà íü ÆÒÁ¯Õ-èéã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýðã¿¿ëýõ àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä øèéäâýðëýõ õóâü íýìýð îðóóëæ ÷àäàõóéö çàñãèéí ãàçðûí ÿàìä, òýäãýýðèéí äîòðîîñ ÍÕÕß-òàé ò¿øëýë, õàìòûí àæèëëàãààíû õàðèëöàà òîãòîîõ õ¿ðòýë õºãæèæ ÷àäààã¿é. Ýíý íü èõýíõ ÒÁÁ-óóä îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ òóðøëàãàãã¿é áàéäàãòàé òîäîðõîé õýìæýýãýýð õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí èõýíõ ÒÁÁ-óóä áîäëîãî ñóðòàë÷ëàõ, ñóäàëãàà õèéõ, ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿ð àøãàà õ¿ðãýõ òºñë¿¿äýä çóó÷ëàã÷äààð äàìæóóëàí îðîëöîõ çýðýã àæëûã õèéäýã.29 Õàíäèâëàã÷èä ÒÁÁ-óóäààð äàìæóóëàí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí ýíý ¿åä ýíýõ¿¿ áàéäàë ººð÷ëºãäºæ áàéãàà áîëîâ÷ òºñëèéí ìåíåæìåíò, ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ áîëîí áóñàä ÷èãëýëýýð ÒÁÁ-óóäûí ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Áóñàä ÒÁÁ-óóä ººðñäéèí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàä æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ òàë äýýð òóðøëàãà ìóóòàé áàéäàã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä ñóðãàëò ÿâóóëàõ, àæëûí òóðøëàãà ñîëèëöîõ çàìààð ººð ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã ÒÁÁ-óóäòàé òóðøëàãààñàà

29 Äýëõèéí áàíê, 2003, Ìîíãîë Óëñûí æåíäýðèéí áàéäëûí ¿íýëãýý, òºñºë, 4-ð õóóäàñ

38

õóâààëöàæ áîëîõ þì. Æèøýýëáýë ÎÓÒÁÁ áîëîí äîòîîäûí ÒÁÁ-óóäûí ãóäàìæíû õ¿¿õä¿¿äýä òóñëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàõ ñîíèðõîë íýìýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ æåíäýðèéí àñóóäàëä òºäèéëºí àíõààðàõã¿é áàéíà. Ýäãýýð õºòºëáºð¿¿äýä îõèäóóäûí àñóóäëûã õºâã¿¿äèéí àñóóäàëòàé íýãýí àäèë àâ÷ ¿çýõ íºõöëèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä æåíäýðèéí ÷èãëýëýýð ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áîëîõ þì.

Æåíäýðèéí àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãîä òóñãàõäàà õàìãèéí äîîä ò¿âøíèé ýíãèéí èðãýä - ýìýãòýé÷¿¿äòýé ºðãºí õýìæýýíèé çºâëºëäºõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, òýäíèé ýðýëò õýðýãöýý, àñóóäëóóäûã òºðèéí áîäëîãûí øéèäâýð ãàðãàõ õàìãèéí äîîä ò¿âøíýýñ ýõëýí ¿íäýñíèé ò¿âøíèé áîäëîãî õºòºëáºðò òóñãàõàä àíõààðàõ ¸ñòîé. Á¿õ ò¿âøíèé Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóä îëîí íèéòòýé çºâëºäºõ òàë äýýð òóðøëàãà áàãàòàé ýñâýë îãò òóðøëàãàã¿é áàéäàã. ßëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóó õîîëîé, ¿çýë áîäëûã ñîíñîõûí òóëä õýðýãëýõ øààðäëàãàòàé áîëîõ òóñãàé àðãà áàðèëóóäûã ìýääýãã¿é. Õàðèí ÒÁÁ-óóä îëîí íèéòòýé çºâëºëäºõ òàëààð ÷àäâàðëàã áîëîâ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã õàíãàõûí òóëä øèíý àðãà áàðèëóóäûã ýçýìøèõ øààðäëàãàòàé. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä îëîí íèéòòýé çºâëºëäºõ, çºâëºëäººíèé ¿åä îëæ àâñàí ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ÷èãëýëýýð æåíäýðèéí áàðèìæààòàé ñóðãàëòûã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã óäèðäàí ÿâóóëæ áîëîõ þì. Òºðèéí áîäëîãыг жåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõîä õàíäèâëàã÷äûí äýìæëýã

Çàñãèéí ãàçàð, ÒÁÁ-óóäûí íººö áîëîëöîîíû õÿçãààðëàãäìàë áàéäëûí óëìààñ

æåíäýðèéí àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãîä òóñãàõ ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàìæèä íýëýýä íàéäàõ øààðäëàãà ãàðñàí.

Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õºãæëèéí Ñàí (Í¯ÁÝÕÑ) 1999 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Í¯ÁÝÕÑ

Ìîíãîëûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òóõàé Õàðèëöàí îéëãîëöëûí Ñàíàìæ áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí. Áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõàä øààðäëàãàòàé ¿íäñýí ìýäýý, áàðèìòûã öóãëóóëæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ çîðèëãîòîé õî¸ð ÷óõàë ñóäàëãàà õèéãäýñíèé íýã íü íü 2001 îíä õèéãäñýí “Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä: øèëæèëòèéí ¿åèéí äýâøëèéã çóðàãëàõóé” áàéñàí. Õî¸ð äàõü íü Í¯ÁÕÕ-òýé õàìòðàí, àíõàí øàòíû íýìýëò ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëñàí “Ìîíãîëûí õºäººãèéí ñåêòîð: Æåíäýðèéí áàðèìæààòàé, ÿäóóðàëä ÷èãëýñýí õýòèéí òºëºâèéí àñóóäëóóä áà õóâèëáàðóóä” õýìýýõ íýëýýí äýýã¿¿ð çîðèëò äýâø¿¿ëñýí á¿òýýë þì. Ýäãýýð òàéëàíãóóäûã îëîí õºãæëèéí òºëºâëºã÷, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ºðãºí àøèãëàæ èðñýí áºãººä ãîë òóëãóóð áàðèìò áè÷èã õýâýýð áàéñààð áàéíà.

¯íäýñíèé çºâëºëä òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ "Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõ" òºñëèéã ìºí õýðýãæ¿¿ëæ íýã àæèëòíûã ò¿ð õóãàöààãààð àæèëëóóëæ, Æåíäýð áà Õºãæëèéí ¯íäýñíèé ÷óóëãûã çîõèîí áàéãóóëñàí. 2003 îíû 12 äóãààð ñàðä á¿õ ÿàìäûã îðîëöóóëñàí ÆÒÁ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààðõ çºâëºìæ¿¿äèéã òàíèëöóóëñàí çºâëºãººíèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. Ýäãýýð çºâëºìæ¿¿äèéí òàëààð À õýñýãò äóðäñàí. Í¯ÁÝÕÑ äàðààõ øèíý ñàíàà÷ëàãóóääàà ñàíõ¿¿æèëò õàéæ áàéíà: 1) Çàñãèéí ãàçðààñ íýìýëò ñàíõ¿¿æèëò ãàðãàæ ºãºõã¿é õýâýýð áàéñààð áàéãàà òóë ¯íäýñíèé çºâëºë áîëîí ñàëáàðûí ÿàìä, îðîí íóòãèéí çàõèðãààí äàõü æåíäýðèéí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòíóóäûí ÆÒÁ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã äýýøë¿¿ëýõ ãýõ ìýò çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàðóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã òóñãàõ; 2) íîîëóóð, õ¿íñíèé íîãîî áîëîâñðóóëàõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàðóóäàä îðëîãî îëîõ àæëóóäûã òóðøèí õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýäèéí çàñãèéí õóâüä ÷àäàâõèæóóëàõ; 3) CEDAW-ã õýðýãæ¿¿ëýõ, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã áàãàñãàõ çàìààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ýðõèéã äýìæèõ.

39

Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð (Í¯ÁÕÕ) Í¯ÁÕÕ-ººñ ñàíàà÷èëñàí “Æåíäýðèéí áàðèìæààòàé òºñºâ áîëîâñðóóëàõ ÷àäàâõèéã

áýõæ¿¿ëýõ” òºñºë íü Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ÿàìíû ßäóóðëûí ñóäàëãààíû íýãæ äýýð áàéðëàäàã áºãººä óã òºñëèéí çîðèëãî íü æåíäýðèéí áàéð ñóóðèíààñ óëñûí òºñâèéã øèíæëýõ, áîëîâñðóóëàõ çàñãèéí ãàçðûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä îðøèíî. Ýíý òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð óëñûí òºñâèéí õóâààðèëàëò, çàðöóóëàëòûí á¿òöýä æåíäýðèéí àñóóäàë õýð òóñãàãäàñíûã ä¿ãíýõ, òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ, ñàëáàðûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ áîëîìæ ãàðíà. ¯íäýñíèé áîëîí àéìãóóäûí ò¿âøèíä àíõàí øàòíû ñóðãàëòûí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý çýðýã õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ãîë ñàëáàðóóäàä ñóäàëãàà ÿâóóëæ, îäîî ìºðäºãäºæ áóé òºñâèéí õóâààðèëàëòûí ìåõàíèçìûã æåíäýðèéí áàéð ñóóðèíààñ ä¿ãíýñýí. Ýäãýýð ñóäàëãààíóóäûã íü áóñàä òýðã¿¿ëýõ ñàëáàðóóä äàõü áîäëîãûí òºëºâëºëòºä ¿ëãýð æèøýý áîëîí àøèãëàæ áîëîõ þì. Æåíäýðèéí áàðèìæààòàé òºñâèéí òàëààð õàíäèâëàã÷èä áàñ íýãýí ñóäàëãàà õèéñýí áºãººä ýíý íü 2004 îíû ñ¿¿ëýýð ãàðíà. Ýíý òàëààð ¿ðãýëæë¿¿ëñýí ñóäëàãàà, ÷àäàâõè áýõæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ìºí òºëºâëºãäººä áàéíà.

Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õ¿í Àìûí Ñàí (Í¯ÁÕÀÑ) Í¯ÁÕÀÑ íü Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàðò õ¿í àì, õºãæëèéí çîðèëòóóäàà õýðýãæ¿¿ëýõýä

íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã. Îäîîãèéí áàéäëààð òóñ Í¯ÁÕÀÑ Ìîíãîëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ 3 äàõü øàòíû õºòºëáºðºº õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òóñ õºòºëáºðèéí çîðèëãî íü: (1) íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ çàìààð Ìîíãîëûí õ¿í àìûí àìüäðàëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõýä òóñëàõ, (2) õ¿í àì áîëîí õºãæëèéí àñóóäëûí õîîðîíäûí õàðèëöààã óÿëäàà õîëáîî ñàéòàé õºãæ¿¿ëýõ, (3) æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ çýðýã30 þì. Òóñëàìæèéí õ¿ðýýíä ãýð á¿ë òºëºâëºëò, ýõ÷¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ õàëàìæ, áýëãèéí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷èí áîëîí ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ¿ð õºíäºëò, ò¿¿íýýñ ¿¿ñýõ óðøãèéã áóóðóóëàõ, ºñâºð ¿åèéíõíèé íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, õ¿í àì áîëîí æåíäýðèéí àñóóäëààð áàðèìò ìýäýý öóãëóóëàõ äîòîîäûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ çýðýã ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð Í¯ÁÕÀÑ “Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, õ¿í àì, õºãæëèéí àñóóäëûã õºãæ¿¿ëýõýä Èõ õóðëûí ãèø¿¿äèéí ÷àäàâõèéã á¿ðä¿¿ëýõ” õýìýýõ òºñºëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áºãººä Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéí òºñëèéã ìàø ýð÷èìòýé äýìæèæ áàéãàà þì. Í¯ÁÕÀÑ-ãèéí òóñëàìæòàéãààð Óäèðäëàãûí Àêàäåìèéí Õ¿í àì, ñóðãàëòûí ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíãèéí õ¿í àì, õºãæëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò æåíäýðèéí àñóóäëûã òóñãàñàí.

Äýëõèéí áàíê Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèä èðãýíèé íèéãìèéí

îðîëöîîã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, æåíäýðèéí àñóóäëûã òóñãàõ òàëààð Äýëõèéí áàíê íýëýýä õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàí àæèëëàñàí. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¯íäýñíèé çºâëºëòýé õàìòðàí Äýëõèéí áàíê æåíäýðèéí àñóóäëûã ñàëáàðûí áîäëîãîä òóñãàõ ÷èãëýëýýð òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñíèé äýýð Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéí ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû àÿíûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí.

Àçèéí õºãæëèéí áàíê Æåíäýðèéí àñóóäàëä òóñãàéëàí ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýýã¿é õýäèé ÷

íèéãìèéí õºãæëèéí áîëîí áóñàä ÷èãëýëèéí õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõäàà æåíäýðèéí àñóóäëûã òóñãàõ îðîëäëîãóóäûã õèéñýí.

Ñîðîñûí Ñàí Ñîðîñûí Ñàíãààñ Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Òóñ õºòºëáºð íü

ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, ýðõ òýãø áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàéí

30 Í¯ÁÕÀÑ-ãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñºë, õºòºëáºð¿¿ä, 2002 îí

40

ñàéõàí áàéäëûã äýìæèõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã. Ò¿¿í÷ëýí æåíäýðèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã áóóðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã äýìæäýã.

Àçèéí Ñàí Àçèéí Ñàí íü Ìîíãîëä øèíýýð áèé áîëæ áóé õ¿íèéã õèë äàâóóëàí õóäàëäààëàõ

àñóóäëûí ýðõ ç¿éí áîëîí áîäëîãûí øèíæèëãýýíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áºãººä ýíý àñóóäëûí îäîîãèéí áàéäëûí òàëààð òóñ Ñàíãààñ ãàðãàñàí òàéëàí 2004 îíä áàãòàí ãàðíà. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð Àçèéí Ñàíãààñ ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ºíººãèéí áàéäëûí òàëààðõ ñóäëàãààíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áºãººä Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéã Èõ õóðëààð áàòëóóëàõàä ÷èãëýñýí ÒÁÁ-óóäûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòàä òóñàëñàí.

Áóñàä õàíäèâëàã÷èä Àâñòðàëèéí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã (AUSAID), Ãåðìàí Ìîíãîëûí òåõíèêèéí

õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà (GTZ), Êàíàäûí ñàí áîëîí áóñàä îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóä æåíäýðèéí àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãîä òóñãàõ ÷èãëýëýýðõ ¿éë àæèëëàãààíóóäàä áàãà õýìæýýíèé ÷ áîëîâ äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí.

Ä¿ãíýëò ÆÒÁ¯Õ-èéã õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òºñë¿¿ä, áóñàä

ñàíàà÷ëàãóóäûã áîëîâñðóóëàõûí òóëä ¯íäýñíèé çºâëºë, ÍÕÕß áîëîí ÒÁÁ-óóäûí ç¿ãýýñ èë¿¿ ýð÷èìòýé õ¿÷èí ÷àðìàéëò øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯íäýñíèé çºâëºëä òºñâèéí õºðºíãººñ íýìýëò ñàíõ¿¿æèëò ãàðãàõ òàëààð Çàñãèéí ãàçàð ÿìàð ÷ øèíæ òýìäýã áàéõã¿é áàéãàà òóë îäîî õýðýãæèæ áóé õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, òºëºâëºõ àðãà áàðèëûã èë¿¿ æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áºãººä ÆÒÁ¯Õ-èéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð õèéãäýæ áóé àõèö äýâøëèéã èëýðõèéëýõ ÷àäâàðòàé áîëãîí ººð÷ëºõ õýðýãòýé. ¯¿íèé òóëä ñàëáàðûí ÿàìäààñ äýìæëýã àâàõ ÷èãëýëýýð èë¿¿ ñòðàòåãèòàé õàíäàõûã øààðäàíà. Æåíäýðèéí àñóóäëûã áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿ääýý òóñãàõûã ñàëáàðûí ÿàìäààñ óðèàëàõàä õàíäèâëàã÷èä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé. Ãàäààäûí òóñëàìæààð õýðýãæèõ á¿õ òºñë¿¿äýä æåíäýðèéí àñóóäëûã òóñãàõ áîëçîë òàâèõ íü õºø¿¿ðýã áîëæ áîëîõ áºãººä öààøèä ¿ëãýð äóóðàéë áîëæ áîëîõ þì.

ÆÒÁ¯Õ áîëîí Ýäèéí Çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí çîðèëòóóäûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. ÑÝÇß äýýð ßäóóðëûí ñóäàëãààíû íýãæ áàéãóóëàõ áîëîí ò¿¿íèéã æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé ÷àäàâõèòàé áîëãîõîä áàãàã¿é õýìæýýíèé õºðºíãº îðóóëàëò õèéãäýæ áàéíà. Ñàëáàðûí ÿàì òóñ á¿ðýýñ ÝÇªÄßÁÑ-èéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òàëààð òàéëàãíàõ õÿíàëòûí ìýäýýëýë òóñ íýãæèä èðýõ áºãººä òýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýëýýä íü ÆÒÁ¯Õ-èéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé èæèë áàéäàã. Ýäãýýð èæèë áàðèìò ìýäýýëýë, òýäãýýðèéí ä¿í øèíæèëãýý íü ÆÒÁ¯Õ-èéí õýðýãæèëòýä ãàð÷ áóé äýâøëèéí òàëààð òàéëàí ãàðãàõàä àøèãëàãäàæ áîëîõ áºãººä èíãýñíýýð ¯íäýñíèé çºâëºëèéí õÿçãààðëàãäìàë íººö áîëîëöîîã ßÑÍ-èéí ñóäàëãààíä õàìðàãäààã¿é ñàëáàðóóäàä ÷èãë¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîíî. Æèøýý íü ÆÒÁ¯Õ-èéí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäýñíèé ìåõàíèçì, èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîî çýðýã àñóóäàëòàé õîëáîîòîé òîî áàðèìòóóä þì. Çàðèì íýã îðõèãäñîí àñóóäëóóä áîëîí øèíýýð áèé áîëæ áóé àñóóäëóóäûã õàìðóóëàõûí òóëä õî¸ðäîã÷ ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ÆÒÁ¯Õ-èéí îäîîãîîð òîäîðõîéëîãäîîä áàéãàà 25 ¿ç¿¿ëýëò äýýð íýìæ ãàðãàæ èðýõýä íýìýëò àæèë øààðäëàãàòàé.

Æåíäýðèéí àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãîä òóñãàõ òàëààðõ àæëûã óäèðäàí òýðã¿¿ëýõ ¯íäýñíèé çºâëºëèéí ¿¿ðãèéã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð Çºâëºëä øóóä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé. ÆÒÁ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýãæèëòèéã õÿíàõ ¿¿ðãèéã ÍÕÕß-íä õàðúàëàãääàã òóë ¯íäýñíèé çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä çàõèðãààíû øèíý íýãæ áàéãóóëàõ îðîëäëîãûã íÿöààõ

41

õýðýãòýé. Íºãºº òàëààñ ÍÕÕß-íû òóñ õºòºëáºðèéã õàðèóöñàí íýãæèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òîäîðõîé àðãà õýìæýýã àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

IV. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ªÑЄËÒ ÁÀ ¯Ð ØÈÌÈÉÍ ÒÝÃØ ÕÓÂÀÀÐÈËÀËÒ

“Õóâèéí õýâøèë õºãæèæ àæëûí áàéð áèé áîëæ óëìààð ºñºëò áèé áîëñíîîñ” ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õàìààðíà ãýæ ÌÕÇ-ûí òàéëàíä äóðäæýý31. Õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã õàíãàõ õóóëü ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî áóðýëäñýí áàéãàà. 1990 îíîîñ õîéø òºðèéí ºì÷èéã õóâü÷èëæ, ¯ÍÁ-èéí 80 %-èéí îäîî õóâèéí õýâøèë ¿éëäâýðëýæ áàéíà. Ãýòýë ÷ºëººò çàõ çýýë, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººñ àøèã õ¿ðòýõ áîëîìæ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ºðãºí áîëñîíã¿é. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð íºëºº, ò¿¿íèé áèé áîëãîäîã øèíý áîëîìæ çýðýã íü æåíäåðèéí ¿ç¿¿ëýëòòýé, æåíäåðèéí çºðººòýé áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéã äàðààõ á¿ëã¿¿äýä øèíæëýí ¿çýâ.

À. Õóâü÷ëàë áà àæëûí áàéð

1. Àæèëã¿é÷¿¿ä, á¿ðýí áóñ õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéã òîäîðõîéëîëòîíä òîîöâîë

çîõèõ æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ Øèëæèëòèéí ¿åèéí íýã ãîë øèíæ áîë àæèëã¿éäëèéí ýðñ ºñºëò þì. 1991-1994 îíä àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ýðñ ºñ÷, äàðàà íü 1995 îíä 45701 áîëòëîî áóóð÷, 1997 îíä 63690 áîëòëîî ºñºõ çýðãýýð èõýýõýí õýëáýëçýëòòýé áàéæ èðñýí. 2002 îíä 30900 á¿ðòãýëòýé àæèëã¿é÷¿¿ä áàéãààãèéí 16800 áóþó 54.3% íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà. Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä 3.8% áàéãàà íü ¿íäýñíèé äóíäæààñ 12.0%-èàð, ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ 22%-èàð òóñ òóñ ºíäºð áàéíà (¯ÑÃ-ûí 2002 îíû æèëèéí ñòàòèñòèê ìýäýý). Ãýõäýý àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí õýðýãëýñýí àðãààñ õàìààðàí ººð ººð áàéíà. Çàãñèéí ãàçðûí õýðýãëýæ áàéãàà ò¿âøèí áîë ãóðâàí ñàð òóòàìä îðîí íóòãèéíõàà õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àëáàíä î÷èæ á¿ðòã¿¿ëñýí áàðèìòàíä òóëãóóðëàäàã. Èíãýæ òîîöîîëñîí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 4.6% (2000 îíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä 5.0%, ýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä 4.1%). 1992 îíîîñ õîéø ýìýãòýé÷¿¿äèéí ò¿âøèí òîãòìîë ºíäºð áàéñàí áºãººä õàìãèéí òîì çºð¿¿ 1994 îíä ýìýãòýé÷¿¿äèéíõ 10%, ýðýãòýé÷¿¿äèéíõ 7.6% áàéñàí áàéíà. Õàðèí 2000 îíû õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãîîð ºìíºõ äîëîî õîíîãò äîð õàÿàä íýã öàãèéí àæèë ýðõëýýã¿é, àæèë õàéæ áàéãàà ãýñýí õ¿ì¿¿ñèéã àæèëã¿éä òîîöñîí. Èíãýæ òîîöîîõîä àæèëã¿éäëèéí äóíäàæ ò¿âøèí 17.5% (ýðýãòýé÷¿¿äèéíõ 18.2%, ýìýãòýé÷¿¿äèéíõ 16.6%) áîëñîí. ¯¿íèéã àðàé çºâ òîî ãýæ çàðèì õ¿í ¿çýæ áàéíà. Ýíý ¿åä àëáàí õýâøèë äýõ õºäºëìºðèéí íàñíû (15 áà ò¿¿íýýñ äýýø) õ¿í àìûí õóâü åðºíõèéäºº áóóð÷, ãýõäýý ýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâü àðàé õóðäàí áóóð÷ æåíäåðèéí çºð¿¿ áàãàññàí õýäèé ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëò íýìýãäñýí áóñ õàðèí àæèëã¿éäýë íýìýãäýæ áàéæýý. Àëáàí ñàëáàðò àæèëëàãñàä àæèëã¿é áîëîõ, ýñâýë á¿ðýí áóñ õºäºëìºð ýðõëýã÷ áîëìîãö ººðñäèéãºº àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîîíä îðñíîîð ¿çäýã áîë àëáàí áóñ ñàëáàðò àæèëëàãñàä ººðñäèéãºº òýð áîëãîí àæèëã¿é ãýæ ¿çäýãã¿é áàéíà. 1993 îíîîñ õîéø õ¿í àìûí òîîëëîãî ÷, ñòàòèñòèê ÷ ¯ÍÁ-èéí (öàëèíòàé õºäºëìºðººñ áèé áîëñîí ¿éëäâýðëýë, ìºí õóâèéí õýðýãëýý õî¸ðûã îðóóëäàã) òîî áàðèìò äýýð ¿íäýñëýäýã. ªðõèéí õýðýãëýýíä çîðèóëñàí ºðõèéí ¿éëäâýðëýëä çàðöóóëæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºëñã¿é õºäºëìºðèéã ¯íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìä îäîî îðóóëàí òîîöäîã áîëñîí. Ãýòýë

31 НЇБХХ, МХЗ-ын тйалан, Монгол, тєсєл, хууд.4

42

òýäíèé ãýð îðíîî îâ÷ ÿâàõ, íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí õîëáîãäîëòîé õºäºëìºðèéã ¿¿íä îðóóëæ òîîöäîãã¿é. ¯¿íèéã õîîðîíä íü ÿëãàæ ñàëãàñíààð ë æåíäåðèéí çºðºº ãýæ þó áîëîõûã îéëãîíî. Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí áîë ýäèéí çàñãèéí èäýâõòýé õ¿í àìûí õóâü äýýð ¿íäýñëýäýã. ªðõèéí õýðýãëýýíä çîðèóëñàí ºðõèéí ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèæ çàâã¿é á¿òýí àæèëëàæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýäèéí çàñãèéí èäýâõòýé õ¿í àìûí òîîíä îðóóëäàãã¿é. Èéì ÷ ó÷ðààñ ¯ÍÁ äýýð òóëãóóðëàñàí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëã¿éäýë, á¿ðýí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äóòóó ¿íýëýõýä õ¿ðãýäýã32. ßäóó áîëîí ÿäóó áóñ õ¿ì¿¿ñèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõäàà äàðààõ àñóóäëûã òîîöîæ ¿çýõ íü ç¿éòýé. a àæèëã¿é÷¿¿ä ãýäýã íü ÷óõàì õýí þì áý, òýä õààíà áàéðëàæ áàéíà, ìºí òýäíèéã èë¿¿

á¿òýýìæòýé ºðõèéí õºäºëìºð ýñâýë àëáàí õýâøëèéí õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð õºø¿¿ðýã áàéõ ¸ñòîé âý çýðýã àñóóëò ìàø òîäîðõîé áîëñîí áàéìààæ ë ñòàòèñòèê íàéäâàðòàé çºâ áîëíî.

a Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áîëîìæ íýìýãäýõ á¿ðò ýìýãòýé÷¿¿ä ºðõèéí àìüæèðãààã çàëãóóëäàã á¿õ ãóðâàí òºðëèéí õºäºëìºðºº õîîðîíä íü çîõèöóóëàõ øààðäëàãà ãàðäàã. Õºäºëìºð ýðõëýëò, ìýðãýæèë, äàäëàãûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëäàã õ¿ì¿¿ñ ¿¿íèéã òîîöîõ ¸ñòîé þì. Ãýðèéí õºäºëìºðòýé öàã äàâõöäàã çàðèì òºðëèéí àæèëä çàðèì ýìýãòýé÷¿¿ä îðîõã¿é áàéæ áîëîõ þì. Ãýõäýý ººð ýìýãòýé÷¿¿ä òýð àæèëä (ÿëàíãóÿà òýýâýð, óóë óóðõàé çýðýã öàëèí ºíäºðòºé àæèë áîë) îðîõ ñîíèðõîëòîé áàéõ ó÷ðààñ òýäýíä ýðýãòýé÷¿¿äòýé àäèë òýãø áîëîìæ îëãîõ ¸ñòîé.

2. Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäåðò ñóóðèëñàí ãàæóóäàë Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºðèéí õóâààðü ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäààð íèëýýí ÿëãààòàé þì. ÝÇªÕßÁÑ-èéí íèëýýí õóðäàöòàé õºãæèæ áóé ñàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàëäàãèéã Ãóðàâäóãààð çóðãààñ õàðæ áîëíî. Æèøýý íü, óóë óóðõàéí, îëáîðëîëò, ýð÷èì õ¿÷, äýä á¿òöèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæ çýðýã íü çàõ çýýë, á¿ñ íóòãèéã õîëáîí ýí òýðã¿¿íèé ñàëáàðóóä þì. Õºäºº àæ àõóéä õ¿éñèéí õóâààðèëàëò áàðàã òýíö¿¿ áîëîâ÷ ýìýãòýé÷¿¿ä çºâõºí áîëîâñðóóëàëò, æóóë÷ëàëûí (çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàí) ñàëáàðò äàâàìãàéëæ áàéíà. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý, áîëîâñðîë çýðýã õóìèãäàæ áàéãàà ýñâýë çîãñîíãè áàéãàà ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿ä ãîëëîí òºâëºð÷ áàéíà. Ãóðàâäóãààð çóðàã. Õºäºëìºð ýðõëýëò ñàëáàðààð áîëîí õ¿éñýýð

32 Ñòàòèñòèêèéí èéì ãàæóóäàë, ò¿¿íèé áîäëîãîíä íºëººëºõ áîëîìæèéí òàëààð Þíèôåì/Í¯ÁÕÕ-èéí 2002 îíû òàéëàí, хууд. 29

43

Ýõ ¿¿ñâýð: 2000 îíû ¯ÑÒ-ûí õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãûí òàéëàí

Èë¿¿ õóðäàöòàé ºñºõ ñàëáàð äàõü àæëûí áàéð áèé áîëãîõ õºòºëáºðò ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìðóóëàõûí òóëä äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîîöîõ íü ç¿éòýé: a Èë¿¿ õóðäàöòàé ºñãºõ ñàëáàðò øààðäëàãàòàé óð ÷àäâàðûí ñóðãàëò áîëîí ýäãýýð ñàëáàðààðõ ºíäºð áîëîâñðîëûã íü àøèãëàõ çàìààð ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýäãýýð ñàëáàðò øèëæèõèéã õºõè¿ëýí äýìæèõ a ÍÕÕß-íû õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òºâ¿¿äýýð äàìæóóëàí óëàìæëàëò áóñ õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààð îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéã ñàéæðóóëàõ. Æèøýý íü, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí àæèëëàãñäûã óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ëàáîðàòîðè ìýðãýøèëä øèëæèí ñóðãàõ. a Áîëîâñðóóëàëòûí èõýíõ õýñãèéã ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºëñã¿é õºäºëìºð äýýð ãîëëîí òóëãóóðëàäàã ºðõèéí æèæèã¿éëäâýðëýëä õéèãääýã. Ýäãýýð æèæèã áîëîí äóíä ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð¿¿äýä îðóóëñàí õºäºëìºðèéã èë¿¿ îðëîãî àâ÷èðäàã áîëãîõîä ÷èãëýñýí àðãà õýðýãñë¿¿äèéã ñóóëãàæ ºã÷ áîëîõ þì. Ìºí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýðèéí àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõ õºø¿¿ðãèéã áèé áîëãîæ, ýíý çàìààð ººð àæèëä çàðöóóëàõ òýäíèé öàãèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü ç¿éòýé. Îäîîãîîð ãàíöõàí óëèðëààð áàéãàà öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààã óëèðàë á¿ð õèéõ õýðýãòýé áàéíà. Èíãýñíýýð Ñ¯Ò (SNA)-íû áîëîí Ñ¯Ò-íû áóñ àæëóóä ãýðèéí àæèëòàé ÿàæ õàðüöàæ áàéãàà, õààíàà äàâõàðäàæ áàéãààã èëð¿¿ëýí òýäãýýð äàâõàðäàëòàíä ÿìàð òåõíîëîã õýðýãëýâýë çîõèõûã îëæ òîãòîîæ áîëîõ þì. ¯¿íýýñ ãàäíà ãýðèéí àæëûã ºðõèéí ãèø¿¿äèéí õîîðîíä, ÿëàíãóÿà ýðýãòýé÷¿¿äòýé òýãø õóâààðèëàõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé. ¯¿íèéã ÆÒ¯Õ-ò çîðèëãî áîëãîí äýâø¿¿ëñýí áèëýý. a Ýí òýðã¿¿íä õºãæ¿¿ëýõ ñàëáàðóóäûí çàðèìä óëèðëûí ÷àíàðòàé àæèë

äàâàìãàéëäàã. Ýäãýýð ñàëáàðò îðëîãûã óëèðëààð òýãø õóâààðèëàõàä ÷èãëýñýí çààëòóóäûã àæèëã¿éäëèéí äààòãàëä îðóóëæ áîëîõ þì. Æèøýý íü ýìýéãòý÷¿¿ä èõýýð òºâëºðñºí æóóë÷ëàë èéì ñàëáàðò îðäîã áºãººä ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷èä, ÆÄ¯-¿¿äýä çîðèóëñàí õºòºëáºðò àæèë÷äûí àæèë áàðàã áàéäàãã¿é óëèðëûã òîîöîõ ¸ñòîé þì. Èíãýñíýýð àæèëã¿éäëèéí äààòãàë áîëîí íèéãìèéí õàìãààëûí áóñàä ñõåìýíä óëèðëûí ÷àíàðòàé àæèë õºäºëìºð ýðõýëäýã ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã àæëûí áàéðàíä ýðãýæ îðîõûã íü óðàìøóóëñàí õºø¿¿ðýã áîëíî. Èéì õºø¿¿ðãèéã ìºí ýðýãòýé÷¿¿ä ãîëëîí òºâëºðäºã áàðèëãà, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä õîëèìîã áàéäàã õºäºº àæ àõóéí áîëîâñðóóëàëò çýðýãò ìºí àøèãëàõ ¸ñòîé þì.

¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëäýã ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿åä (æèøýý íü áýëýí õóâöàñíû ¿éëäâýðëýëä) àæèë îëãîã÷èä ýìýãòýé÷¿¿äèéã öàëèí áàãàòàé õºäºëìºðèéã ãîëäóó ýðýëõèéëæ áàéäàã. Õºäºëìºðèéí õºëñèéã àëü áîëîõîîð äîîãóóð áàéëãàõ øàõàëòàíä àâòàãäàí êîìïàíèóä ýìýãòýé àæèë÷äûã õýò áàãà

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Уул

тээвэр

Батлан

Эрчим

Барилга

Хєдєє

аж

Їл хєдлєх

хєрєнгє

Худалдаа

Боловсруула

Зочид буудал

Эрїїл

мэнд

Боловсрол

Санхїї

Бусад

Эр Эм

44

õºëñòýé, ãýðýýò õàìãààëàëò öººí, àæëûí àþóëòàé íºõöºëä àæèëëóóëàõ íü îëîíòîî áàéäàã. Àæëûí ìóó íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð àæèë÷äûã çîõèîí áàéãóóëñàí øàëòãààíààð õàëàãäñàí ÿìàð ÷ àæèë÷íûã àìàðõàí íºõäºã. Õÿìä õºäºëìºð õàéñàí õºðºíãº îðóóëàã÷èä õýò óÿí, õºäºëãººíòýé ó÷èð àðàé õÿìä õºäºëìºðòýé ãàçàð îëîíãóóò òýä õóðäàí ãàð÷ ÿâäàã. Õºãæèæ áóé îëîí îðîíä èéì áàéäàë îëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä, èðýýä¿éí àæèëàõ ÷àäâàðò õ¿íä öîõèëò ó÷ðóóëñàí. Èéì íºõöºë Ìîíãîëä ÷ áàéíà. Èéìä àæèëëàãñäûíõàà óð ÷àäâàðûã ºíäºðæ¿¿ëýõ çàìààð õºäºëìºðèéí õºëñèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àæèë îëãîã÷äîä çîðèóëàí àâàõ ¸ñòîé þì. a Àçèéí ºðñºëäºã÷ áóñàä îðíóóäòàé õàðüöóóëâàë Ìîíãîëûí àæèëëàõ õ¿÷èí ºíäºð

áîëîâñðîëòîé òóë èë¿¿ ºíäºð óð ÷àäâàðûã àøèãëàäàã ¿éëäâýðëýëèéí õºðºíãº îðóóëàã÷äûã îðóóëàõûã õºõè¿ëýí äýìæèõ, õºäºëìºðèéí ìºëæëºãèéí áóñ àðãà áàðèëòàé ¿éëäâýðëýëèéã îðóóëæ èðýõýä áýëòãýë áîëãîí øààðäëàãàòàé ñóðãàëòûã õèéæ, ìºí áóñàä õºø¿¿ðãèéã áèé áîëãîõ àðãà õýìæýýã çàñãèéí ãàçàð àâàõ íü ç¿éòýé.

Öàëèí õºëñ äýõ æåíäåðèéí çºð¿¿: Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð ººð ãàæóóäàë áàñ áàéäàã. Öàëèí õºëñ íü ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë çýðýã ñàëáàðòàé õàðüöóóëâàë ýðýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëäàã óóë óóðõàé, òýýâýð çýðýã ñàëáàðò èë¿¿ ºíäºð áàéäàã. Àðàé äîîãóóð áîëîâñðîë, ìýðãýøèëòýé ÷ ýðýãòýé÷¿¿äèéí àðàé îëîí õóâü íü óäèðäàõ àëáàí òóøààëä àæèëëàäàã (àæèëëàãñäûí èõýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéñàí ÷). Æèøýý íü áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí àæèëëàõ õ¿÷íèé 75%- ã33 ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëäýã áàéõàä ñóðãóóëèéí ýìýãòýé çàõèðàë öººí áàéäàã. ¯ÑÃ-ñ ãóðâàí æèë äàðààëàí 2000-2002 îíä õèéñýí àæèëëàãñàä áîëîí áàéãóóëëàãûí ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëëàãñäûí 48%-ã, õàðèí óäèðäàõ àëáàí òóøààëûí çºâõºí 38%-ã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. (Á¿ðýí òîî áàðèìòûã õî¸ðäóãààð õàâñðàëòààñ õàðíà óó.) Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðâàë ñàðûí öàëèí õºëñ äýõ æåíäåðèéí çºð¿¿ èõñýæ áàéíà.

Äîëäóãààð õ¿ñíýãò. Ñàðûí äóíäàæ öàëèí, îíû ýöñèéí óëèðëààð

Ñàðûí äóíäóàæ öàëèí, ìÿí. òºã.

Ýðýãòýé Ýìýãòýé Çºð¿¿

2000 62.3 64.7 59.8 4.9 2001 67.4 73.1 61.2 11.9 2002 75.5 80.3 70.3 10.0 Ýõ ¿¿ñâýð: “Àæèëëàõ õ¿÷èí áà öàëèí” ¯ÑÃ-ûí ò¿¿âýð ñóäàëãàà, 2003 îíû ÇÕÆÒ-èéí òàéëàíä äóðäñàíààð. ¯ÑÃ-ûí ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä óäèðäàõ àëáàí òóøààëûí ýðýãòýé õ¿íèé öàëèí ìºí òèéì àëáàí òóøààëûí ýìýãòýé õ¿íèé öàëèíãààñ áàðàã õî¸ð äàõèí èë¿¿ áàéñíûã äóðäñàí áàéíà. Íýã àæèë ìýðãýæëèéí èæèë ò¿âøèíä ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ öàëèí àâäàã íîòîëãîî áàéãàà áºãººä ýäãýýð íü Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí õóóëèàð öàëèí õºëñºíä õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàõûã õîðèãëîñîí çààëòûã çºð÷èæ áàéíà34. Çàõ çýýëèéí ýäãýýð ãàæóóäàë, ìºí õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ áàéãàà ýë áàéäàë çýðãýýñ áîëæ ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëëàõ õ¿÷íèé òýí õàãàñ áîëîõûíõîî õóâüä, ìºí áîëîâñðîëäîî èë¿¿ èõ õºðºíãº îðóóëñàí ÷ ò¿¿íèéõýý ¿ð àøãèéã ãàðãàæ ÷àäàõã¿é áàéãààãèéíõàà õóâüä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä îðóóëàõ ¸ñòîé õóâü õàíäèâàà îðóóëæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

33 Þíèôåì, 2001, 28 34 Хєдєлмєр эрхлэлтийн салбарын тєсєвт хийсэн жендэр болон ядуурлын шинжилгээ, Монголын Стантистикийн Холбоо, 2004. хууд.23

45

Ìýðãýøèë, àæëûí õîîðîíäûí çºðºº: 2002 îíä Þíèôåì, Í¯ÁÕÕ-èéí õàìòàðñàí Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé ñóäàëãàà äýýðõ àñóóäëûã íàñíû á¿ëãýýð àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Ò¿¿âýð á¿ëãèéí 65% íü35 õºäººä àæèëëàãñàä áàéæýý. Ýðýãòýé÷¿¿äèéí 25-29 íàñ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 50-54 íàñíû á¿ëãýýñ á¿ñàä á¿õ õ¿ì¿¿ñ ìýðãýøëèéíõýý ñàëáàðò àæèëëàäàãã¿é ãýæ õàðèóëæýý. Ìýðãýøëèéí ñàëáàðò íü àæëûí áàéð áàéõã¿éã õ¿ì¿¿ñ ¿íäñýí øàëòãààí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ò¿¿âýð á¿ëãèéí çºâõºí 1 % íü ë õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò áàéäàã36 ãýæ ¿çæýý. Ìýðãýøëèéí çºð¿¿ íü íàñíû á¿ëýã, õ¿éñ õîîðîíä ÿëãààòàé áàéãàà òóë ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ ¿ð ä¿íã ºðãºæ¿¿ëýí îéëãîõîä õýö¿¿ þì. Ãýõäýý ìýðãýøëèéí çºð¿¿ãèéí ò¿âøèí ºíäºð áàéãàà áºãººä ÿëàíãóÿà áàéãàà àæëûí áàéðàíä òîõèðîõ óð ÷àäâàð õàíãàëòã¿é äºíãºæ ñóðãóóëü òºã÷ áàéãàà çàëóó÷óóäûí õóâüä õýò èõ çºð¿¿ áàéíà. Èéì õàíäëàãà ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä íàñíû ºðãºí õ¿ðýýíä ¿ðãýëæèëäýã áºãººä òýäíèé èë¿¿ óäààí ñóð÷, õàðüöàíãóé ºíäºð óð ÷àäâàðòàé áàéãààòàé íèéöýõã¿é áàéíà. Àæëûí áàéð áîëîí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäåðèéí ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò: Ìýðãýøëèéí çºð¿¿ íü çºâõºí çàðèì ìýðãýøëèéí õýðýãöýý äîîãóóð áàéãààã õàðóóëààä çîãñîõã¿é ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã èëýðõèéëæ áàéíà. Ãýõäýý ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä ¿¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ãýæ òîäîðõîéëîõã¿é áàéíà. Þíèôåìèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð 2002 îíä ¯ÑÃ-ààñ õèéñýí ñóäàëãààíä37 àæèëä àâàõàä áîëîí õºäºëìºð ýðõëýëòýíä æåíäåðèéí ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò áàéãàà ýñýõèéã ýðýãòýé, ýìýãòýé àæèëëàãñäààñ àñóóæýý. Õàðèó õýëñýí íèéò 1085 õ¿íèé 95.3% íü áàéõã¿é ãýæ ¿çñýí áàéíà. Áàéãàà ãýæ õýëñýí á¿ëýã äîòîð äîòîð ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ áàéíà. Ýíý á¿ëýãò ÿëãàâàðëàë ãàäóóðõàëòûí õýëáýðýýñ õìàãèéí ò¿ãýýìýë íü íàñ, ãàäíàõ áàéäàë, äàðàà íü õ¿éñ ãýæ äóðäæýý. Ýíý ñóäàëãààíû ä¿í Ì¯ÈÑ-èéí Õ¿í àì ç¿éí ñóäàëãàà, ñóðãàëòûí òºâººñ 16-35 íàñíû 1500 õ¿íèé (49% ýðýãòýé, 51% ýìýãòýé) äóíä õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íòýé çºð÷èëäºæ áàéãàà þì. Àðâàí õ¿í òóòìûí íýã íü àæèë àâàõ ÿâöàä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí ÿìàð íýãýí õýëáýðò ºðòñºí ãýæ ýíý ñóäàëãààíä õàðèóëæýý. Ìºí ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ýíý íü èë¿¿ ò¿ãýýìýë áàéñàí àæýý. Ãýâ÷ ýäãýýð ä¿íãýýñ ÿëãàâàðëàë ãàäóóðõàëò áàéõã¿é, ýñâýë áàãà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõã¿é þì. Õ¿ì¿¿ñ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã òàíüæ òîäîðõîéëîõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã áîëîâ óó. Ñîíèí, çàðëàëä õ¿ì¿¿ñèéí íàñ, õ¿éñ çýðãèéã øóóä çààõ íü îëîíòîî áàéäàã. ªíäºð àëáàí òóøààëä ýðýãòýé õ¿íèéã, ìºí õýðýâ ýðýãòýé ýìýãòýé õî¸ð õ¿í àæëûí òîäîðõîéëîëòîíä äóðäñàí øààðäëàãûã èæèë õàíãàæ áàéâàë, ýðýãòýéã íü àæèëä àâàõ íü ç¿é ¸ñíû ãýæ ¿çäýãýý õ¿ì¿¿ñ ýíãèéí ÿðèëöëàãûí ¿åä õýëæ áàéñàí áàéíà. ¯¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ãýæ ¿çäýãã¿é áàéíà. Ýíý íü ºðõèéí òýðã¿¿í ýðýãòýé ìºíãº îëæ àìüäðàë çàëãóóëàõ ¸ñòîé ãýñýí íèéòëýã ¿çëèéã èëýðõèéëæ38 áàéãàà áºãººä ÿìàð ÷ ºðõèéí àìüäðàëûã çàëãóóëàõàä ýðýãòýé, ýìýãòýé õî¸óë îðëîãî îëæ áàéæ ÿäóóðëààñ äýýð ò¿âøèíä àìüäàðíà ãýñýí íîòîëãîî áàéãààã òîîöîõã¿é áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûã õîðèãëîñîí õóóëü òîãòîîìæ á¿ãä áàéãàà áºãººä òýäãýýðèéã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä øèíý÷èëñýí áàéíà:

(1) 1999 îíû õºäºëìºðèéí õóóëü: 7.2. çààëòààð ÿñ ¿íäýñ, àðüñ ºíãº, õ¿éñ, íèéãìèéí ãàðàë áîëîí áàéäàë, øàøèí áîëîí óëñ òºðèéí ¿çýë áîäëîîð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ýñâýë õÿçãààðëàëò áîëîí äàâóó òàë îíîîõûã, 7.5. çààëòààð àæèëä àâàõäàà õóâèéí àìâäðàë, ¿çýë áîäîë, ãýð á¿ëèéí áàéäàë, íàìûí ãèø¿¿í÷ëýë, øàøèí ø¿òëýã, æèðýìñýí ýñýõèéã àñóóõûã àæèëòàé õîëáîîòîéãîîñ áóñàä íºõöºëä õîðèãëîñîí.

(2) 2001 îíû õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ õóóëü: 4.2.1. çààëòààð õºäºëìºð ðýõëýëòèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä õ¿ì¿¿ñèéã ÿñ ¿íäýñ, õýë, àðüñ ºíãº, õ¿éñ, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë, áîëîâñðîë, íèéãìèéí ãàðàë çýðãýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûã õîðèãëîñîí.

35 Судалгааг 2002 онд гурван аймагт 399 хїнийг хамтруулан хийсэн. 36 НЇБЭС, 2002, хууд. 38 37 Монголын статистикийн холбооны 2004 онд ишилснээр 38 Жишээ нь, Єрхийн орлого, зарлагын судалгаа, ЇСГ

46

(3) 2002 îíû òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü: 16.1. çààëòààð õ¿éñ áîëîí áóñàä ¿íäýñëýëýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûã õîðèãëîñîí.

(4) õºäºëìºðèéí õóóëèéí 2003 îíû íýìýëò ººð÷ëºëò: 106.1. çààëòààð 3 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäòýé ýõýä õ¿ññýí òîõèîëäîëä õ¿¿õäýý àñðàõ ÷ºëºº îëãîíî, 106.2 çààëòààð äýýðõ õóãàöàà äóóññàíû äàðàà ýìýãòýé õóó÷èí àæèëäàà îðîõ, òýð àæèë íü ¿ã¿é áîëñîí áîë èæèë çýðýãëýëèéí ººð àæèëä îðíî ãýýä, ýíý ç¿éë íü 3 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäòýé ãàíö áèå ýöýãò ìºí õàìààðàõûã çààñàí.

Ýäãýýð õóóëèéã òýð áîëãîí ìýääýãã¿é, ìºðääºãã¿é áàéíà. ÝÇªÕßÁÑ-ò õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã õóðäàñãàõ ¿¿äíýýñ õóóëü òîãòîîìæèéã öààøèä øèíý÷ëýõäýý àãóóëãûã ñàéæðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ ¸ñòîé ãýæýý.

a ¯íäñýí õóóëü, õºäºëìºðèéí õóóëüä õºäºëìºð ýðõëýëòýíä ýìýãòýé÷¿¿ä òýãø ýðõòýé áºãººä ýíýõ¿¿ ýðõèéã çàñãèéí ãàçðààñ õàìãààëàõ ¸ñòîéã öîõîí òýìäýãëýõ a ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòàíä ºðòñºí ýìýãòýé÷¿¿ä, áóñàä õ¿ì¿¿ñò øóäàðãààð õóóëü

¸ñíû ýðõýý õàìãààëàõàä çîðèóëæ õºäºëìºðèéí òðèáóíàë àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.

Ãýð á¿ëèéí îëîí ¿¿ðýã íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã àæèëä àâàõã¿é áàéõ ¿íäýñëýë áîëäîã áà òýäíèé ýð¿¿ë ìýíä ìóóäàæ, íèéãìèéí áóñàä ¿éë÷èëãýý áàãàñ÷ òýäíèé áóñäàà àñðàõ õàëàìæëàõ ¿¿ðýã íýìýãäýõ òóñàì òºðººñ çîõèöóóëàëò õèéõ øààðäëàãà óëàì íýìýãääýã. ªºðººð õýëâýë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýð á¿ëèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ¿¿ðýã äàâõöàõ ¿åä íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý, õºäºëìºð ýðõëýëò õî¸ð õîîðîíäîî ÷óõàë õîëáîîòîéã õàðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð äàâõöàëòûã çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãîíä òóñãàõ çàìààð ë àæèëëàõ õ¿÷íèé ýíýõ¿¿ ÷óõàë õýñãèéã ¿ð àøèãòàéãààð àøèãëàõ þì. a Õ¿¿õýä ãàðãàõ íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äýä ÷ºëºº îëãîõ çýðýã õàìãààëàëòûã áèé áîëãîæ,

àëü ÷ íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëòýíä ýñðýã õºø¿¿ðýã áèé áîëãîõîîñ ñýðãèéëñýí æóðàì áîëîñâðóóëàõ ¿¿äíýýñ õîëáîãäîõ ñóäàëãàà õèéõ

a Òºðèéí ¿éë÷èëãýý áèé áîëæ, ñàéæèðòàë õ¿¿õýä, ºâ÷òºí, íàñòàíãàà àñðàõ çýðýã ¿å ¿å ãàðäàã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íü òóñëàõ ¿¿äíýýñ àæèëñàí æèëä íü íºëººëºõã¿éãýýð öàëèíã¿é ÷ºëºº àâàõ çýðýã ãýðýýò óÿí õàòàí òýòãýìæ áèé áîëãîõ.

Àæëûí áàéð áèé áîëãîõ õºòºëáºðò òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëò ãàðãàõ: Í¯ÁÕÕ-èéí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñâèéí òºñëèéí õ¿ðýýíä õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ áîäëîãûã õýðýãæèëòòýé íü õàðüöóóëæ, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíãèéí õîð íºëººã ¿íýëñýí áàéíà. Àæëûí áàéð áèé áîëãîõ õºòºëáºð (ººðººð õýëâýë õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí òîî), áèé áîëñîí àæëûí áàéðíû òîî õî¸ðûí õîîðîíäûí õîëáîîã íîòîëñîí áàðèìò òîî áàðàã ¿ã¿é áàéãààã, ìºí áàéãàà òîî áàðèìòûí ãàíö íü õ¿éñýýð ÿëãààã¿é áàéãààã ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ä¿í õàðóóëæ áàéíà. a õºäºëìºð ýðõëýëòèéí õºòºëáºðèéí ¿ð íºëºº, ¿ð àøãèéã îéëãîõ, öààøäûí

õºòºëáºðò òóñ áîëîõ ¿¿äíýýñ ñóäàëãàà õèéõ. Èéì òºðëèéí õºòºëáºðèéã òîäîðõîé çîðèëòîò á¿ëýãò ÷èãë¿¿ëýõ íü ìàø òºâºãòýé òóë îäîîãèéí íºõöëèéã ã¿éöýò îéëãîæ, õýðýãæèëòèéí ÿâöûã ¿íýëýõ ¿ç¿¿ëýëòèéã ñàéòàð ñîíãîæ àâñíààð ÝÇªÕßÁÑ-èéí çîðèëòûã õàíãàõ þì.

Ýöýñò íü ä¿ãíýõýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë äîîãóóð áàéäàã èõýíõ îðîíòîé õàðüöóóëâàë Ìîíãîëä áàéãàà õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí îëîí ãàæóóäàë ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò áèé áîëãîæ áàéãàà áîëîâ÷ àëü íü ÷ òýäíèé óð ÷àäâàð, áîëîâñðîëûí ò¿âøèíòýé õîëáîîã¿é þì. Ñóäàëæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áóñàä îëîí õ¿÷èí ç¿éë ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã õÿçãààðëàæ áàéíà. Õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ æåíäýðèéí çºð¿¿ã àðèëãàõ çîðèëò òàâüæ áàéãàà áîë àæèëã¿éäýë, á¿ðýí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü íýìýãäýõ òóñàì äýýðõ ãàæóóäëûã àðèëãàõ õýðýãòýé áîëíî.

47

3. Ãàçàð áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí õóâü÷ëàë ÝÇªÕßÁÑ-ò ýð÷èì õ¿÷, òýýâýð çýðýã ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò àðèëæààíû ¿íäñèéã áèé áîëãîõ, á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõ ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò òàâüñàí áèëýý. a ýäãýýð ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõäàà ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áóñàä õ¿÷èí

÷àðìàéëòûí ¿ð íºëººã ñààðóóëàõã¿é áàéõ òàë äýýð àíõààðàõ ¸ñòîé. Æèøýý íü öàõèëãààí, óñûã õýðýãëýýíèé çîðèóëàëòààð, ºðõèéí ýñâýë ¿éëäâýðëýëèéí, íü àíãèëæ ÿëãààòàé òàðèô òîãòîîõ íü ìàø ÷óõàë. ¯¿íòýé àäèëààð öýâýð óñíû ¿éë÷èëãýý áîëîí òàðèôûí ººð÷ëºëò íü ÿäóó÷óóäàä õÿçãààðëàëò áîëæ áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëýí òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Ýõ, íÿëõñûí ýíäýãäýë íü öýâýð óñ, àðèóí öýâðèéí ¿éë÷èëãýýòýé íÿãò õîëáîîòîé.

Ãàçàð õóâü÷ëàãäàæ, óëìààð öàõèëãààí, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíèé çàðèì õýñãèéã õóâü÷ëàõ ÿâö ýõýëæ áàéíà. Õóâèéí ºì÷ íü ãàçàðò îðóóëàõ õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëæ, çàõ çýýë äýõ ò¿¿íèé ¿íý öýíèéã ºñãºæ, ò¿¿íèé áàðüöàà áîëãîí õýðýãëýõ à÷ õîëáîãäëûã ºðãºíº ãýñýí ¿¿äíýýñ ãàçðûã èë¿¿ á¿òýýë÷ õºðºíãº áîëãîõûã çàñãèéí ãàçàð ÝÇªÕßÁÑ-ò ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîëãîí òàâüæýý. Æåíäåðèéí òýãø áàéäàëä ¿¿íýýñ ýñðýã ¿ð íºëºº ãàðãàõã¿éí ¿¿äíýýñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-ä çàñãèéí ãàçðûí ýíý áîäëîãî, õýðýãæèëòèéí æóðàì, ÿâöûã îéðîîñ àæèãëàæ áàéíà. Ýõíýð, íºõðèéí õàìòàðñàí ºì÷ëºëèéã õàíãàõ àðãà ìåõàíèçì, èíãýæ õàìòðàí ºì÷ëºõ ýðõèéí òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéã á¿ðýí ìýäëýãòýé áîëãîõ, ãýðëýëò öóöëàõ, ºâ çàëãàìæëàõ çýðýã áóñàä ÿìàð õóóëèíä øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãàòàéã ñóäëàí òîãòîîõ, ìºí ãýðëýëòýý àëáàí ¸ñîîð áàòëóóëààã¿é ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã õàíãàõ çýðýã òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóäòàé àëáàí ¸ñíû õýëýëö¿¿ëýã ºäèéí õ¿ðòýë õèéãäýýã¿é áàéíà. ªðõèéí òýðã¿¿í ýðýãòýé÷¿¿äèéí íýð äýýð õóâü÷èëñàí ºì÷èéã àâòîìàòààð á¿ðòãýäýã óëàìæëàëò õàíäëàãûã çàñãèéí ãàçàð ñîðèõã¿é áàéíà. Èíãýæ ºì÷èëñºí õºðºíãèéí “¿ð øèìèéã ºðõèéí ÿìàð ÷ ãèø¿¿í ýäýëíý” ãýæ çàñãèéí ãàçàð òîîöîîëæ áàéíà. Ãýòýë çàõ çýýëèéí íºõöºëä èéì òîîöîîã õèéõ íü ç¿éä íèéöýõã¿é. Áîäèò áàéäàëä áîë ºì÷èéí ýðõ ºðõºä áóñ õàðèí íýð äýýðýý á¿ðòã¿¿ëñýí õ¿íäýý î÷äîã. Àëáàí ¸ñíû ãýð á¿ëèéí õóâüä õàìòàðñàí ºì÷èéí ýðõèéã áàòàëãààæóóëñíààð:

(i) õóâü÷èëñàí ãàçàð, áóñàä ºì÷èéã ÿàæ õýðýãëýõ, õýðõýõ òàëààð øèéäâýðèéã ýõíýð, íºõºð õî¸ð õàìòðàí ãàðãàõ ýðõèéã òîäîðõîé áîëãîæ

(ii) Ýõíýð, íºõðèéí àëü íýã íü ãàíöààðàà äàãíàí õóäàëäàõ, ýñâýë áàðüöààëàõ ÿâäëààñ ñýðãèéëæ

(iii) Ýõíýð, íºõðèéí àëü íýãíèé íàñ áàðàõ, ìºí ãýðëýëòýý öóöëàõ òîõèîëäîëä àëü àëèíûã íü õàìãààëàõ áàòàëãàà áîëäîã à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ãýð á¿ëèéí ýõíýð, íºõºð õî¸ðûí ºì÷ëºõ õàìòàðñàí ýðõèéí òîäîðõîéëñíîîð õî¸óëàíãèéíõ íü àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëíà. Ãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéã ºì÷ëºã÷ áóñààð ¿çýõ íü îëîíòîî ó÷èð ýíý ýðõèéã òýäýíä àëáàí ¸ñîð õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü èë¿¿ ÷óõàë. Õî¸óëàíãèéí íýðýí äýýð áè÷èãäñýí ºì÷ºº òýä áàðüöààëàõ, ìºí ãýðëýëòèéí ìàðãààíû ¿åä ººðèéí õýñãýý àâàõ áîëîìæòîé ¿ëäýíý. Øèíýýð îëîí õóóëü ãàð÷ áàéãàà Ìîíãîëûí íºõöºëä ãàçðûí ºì÷èéí øèíý õóóëü, ãýðëýëòèéí ºì÷, ºâ çàëãàìæëàõ õóó÷èí õóóëèéí õîîðîíäûí çîõèöîëäîîã õàíãàõàä èõýýõýí àíõààðàõ ¸ñòîé. Èíãýõäýý ãàçàð ºì÷ëºëèéí õîëáîãäîëòîé á¿õèé ë ñàëáàðò æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ áóñàä ñàëáàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã øèíý÷ëýõ ýñýõ òàëààð ñóäàëãàà õèéõ íü ç¿éòýé þì. Ãàçðûí êàäàñòðûí á¿ðòãýë õèéãääýã áîëæ, õîëáîãäîõ ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéíà. Ãàçðûí õèë õÿçãààðûã òîãòîîõ ñóäàëãàà, ãàçðûí ºì÷èéí á¿ðòãýëèéí áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õîëáîãäîõ áàðèìò, ºì÷èéí ýçýí ñîëèãäîõîä ìýäýýëëèéã øèíý÷èëäýã ìýäýýëëèéí ñèñòåì çýðãèéã õèéæ áàéãàà íü íèëýýí òåõíèê, çàõèðãààíû ÷àíàðòàé àæëóóä þì. Ãýõäýý ýäãýýð àæëûã õýðõýí ã¿éöýòãýñíýýñ ºì÷èéí áîäèò ýçýí õýí áîëîõ (áîëîõã¿é) íü õàìààðíà. Æèøýý

48

íü êàäàñòðûí ñèñòåìä ñóóëãàñàí ìàðãààí øèéäâýðëýõ ìåõàíèçì íü ýìýãòýé õ¿íèé õýëöýë õèéõ ÷àäâàð ýðýãòýé õ¿íýýñ ñóë áàéäãèéã òîîöîîã¿é áàéæ áîëîõã¿é. Ãàçðûí á¿ðòãýë ãýäýã ÷èíü ÷óõàì þó áîëîõûã, ìºí ò¿¿íèéã ÿàæ ºì÷ëºõ ýðõýíäýý àøèãëàæ áîëîõûã ìýäýýëäýã òóñãàé õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ÷ ãàð÷ áîëîõ þì. ¯¿íèé àäèëààð, ãýð á¿ëèéí ÿìàð ÷ ãèø¿¿íä ºì÷èéí õàìòàðñàí ýðõýý õýðýãëýõ ñóðãàëò ýðýãòýé÷¿¿äýä ÷ õýðýãòýé áàéõ þì. Á¿ðòãýëòýé õºðºíãèéí (ãàçàð, áàéøèí áîëîí õºäëºõ õºðºíãèéí) ºì÷èéí ýðõ íü:

(i) õàäãàëàìæ, áàÿëãèéã áàéëãàõ õýðýãñýë (îéðûí èðýýä¿éí áîëîí òýòãýâýðèéí áàòàëãàà áîëãîõ ¿¿äíýýñ)

(ii) îðëîãî îëîõ ñóóðü (¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé, õºäºº àæ àõóéí áîëîâñðóóëàëòûí áàéð, ìºí ò¿ðýýñëýõ ºì÷ áîëãîí)

(iii) ýäèéí çàñãèéí áóñàä ¿éë àæèëëàãàà ºðí¿¿ëýõ õýðýãñýë (çýýë àâàõ áàòàëãàà, ýñâýë ºðõèéí áèçíåñûí áàéð)

çýðãýýð àøèãëàãäàæ áîëíî. Ýäãýýð íü ìîíãîë÷óóäûí õóâüä øèíý êîíöåïö þì. 1990 îíîîñ õèéãäñýí áóñàä ºì÷ õóâü÷ëàëûí àäèëààð ãàçðûí øèíý÷ëýë íü æåíäåðèéí øèíý çºð¿¿ áèé áîëãîæ áîëîõ ó÷èð ýäãýýð êîíöåïöèéã õ¿ì¿¿ñò ñàéòàð îéëãóóëàõ ¸ñòîé. Ýðýãòýé÷¿¿ä ºðõèéí òýðã¿¿íèé õóâüä ãàçàð, ìàë ñ¿ðýã, ìàøèí òåõíèê çýðýã õºäºëãººíò õºðºíãèéí èõýíõèéí ýðõèéã de facto ºì÷èëäºã òóõàé àëáàí ¸ñíû áàðèìòûí òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-ûí àëáàí áóñ ñóäàëãàà áàéäàã. Øèíýýð ýõëýõýä ýõëýëòèéí õºðºíãº øààðääàã òýýâýð çýðýã àëáàí áóñ ñàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿ä îðîõ ¿íäñýí íºõöºë íü òýä ìàøèí òåõíèêèéã ºì÷èëäºã, ìºí áàðüöààëàõ õºðºíãºòýé áàéñíû ¿ð ä¿í áîëíî. Ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõýä õºðºíãèéí õîìñäîë çýðýã ñààä áýðõøýýë ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºìíº òóëãàðäàã òóë øèíýýð õóâü÷ëàãäàæ áàéãàà ãàçðûã õàìòûí ºì÷ëºëòýé áîëãîñíîîð äàâàí òóóëæ áîëîõ þì. Õàìòàðñàí ºì÷èéí á¿ðòãýë, ìºí ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òóñ òóñäàà ýçýìøèõ ºì÷èéí á¿ðòãýëèéí õóâèéã òîîöîîëîõ òóñãàé õýðýãñèéã ÝÇªÕßÁÑ-èéí ìîíèòîðèíãèéí ñèñòåìä ñóóëãàæ ºãºõ ¸ñòîé þì. Öààøèëáàë, øèíý õóóëü ãàðàõ, êàäàñòðûí ñèñòåìèéí øèíý æóðàì áèé áîëîõ òóõàé á¿ð æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð çàñãèéí ãàçàð èäýâõòýé àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóä ºìíºõ õóâü÷ëàëûí ¿ð íºëººíèé òàëààð íèëýýí ìýäýýëýëòýé áàéäãèéíõàà õóâüä äýýðõ àæèëä æåíäåðèéí çºð¿¿ã áàãàñãàõ òàëààð òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëæ ÷àäàõ þì. Ìºí ººð÷ëºëò øèëæèëòèéí øàòàíäàà ÿâàà áóñàä îðíû èæèë òºñòýé òóðøëàãààñ ñóðãàìæ àâàõ íü ç¿éòýé þì. B. Àëáàí áóñ õýâøèë áèé áîëñîí íü Õºðºíãº îðóóëàëò, ºñºëò, òýð äóíäàà ÿëàíãóÿà æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí (ÆÄ¯) ºñºëòºíä çîõèñòîé, òîãòâîðòîé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí à÷ õîëáîãäëûã ÝÇªÕßÁÑ-ò öîõîí òýìäýãëýñýí. Ìîíãîëä ÆÄ¯-í ºñºëòºíä àëáàí áóñ õýâøèë ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áºãººä ýíý õýâøèë íü ÿäóó÷óóä, òýð äóíäàà ÿäóó ýìýãòýé÷¿¿äýä îðëîãî íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîäãîîðîî ïîòåíöèàë èõòýé þì.

1. Àëáàí áóñ õýâøèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðóóëäàã õóâü õàíäèâ Øèëæèëòèéí ýõíèé ¿å øàòàíä îëîí àæèëã¿é÷¿¿ä îðëîãî îðîõ ººð àðãà õàéæ øèëæèí ñóóðüøñàí. Ìàë õóâü÷ëàãäàõàä õîòûí ìÿíãà ìÿíãàí èðãýä ìàë õóâü÷èëæ àâàí ìàë÷èí áîëñîí. Ãýâ÷ ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí àðèëæààíû íºõöºë ìóóäàæ, äýýð íü 1999-2001 îíû ãóðâàí æèë äàðààëñàí çóäíû óëìààñ îëîí ìàë÷èí àæèë õàéæ õîò ñóóðèí ãàçàð, íèéñëýëä áóöàæ èðñýí. Öàëèí ìàø áàãà òóë àæèëã¿é÷¿¿ä àìüæèðãààãàà çàëãóóëàõûí òóëä àëáàí áóñ õýâøëèéí òºðºë á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã èë¿¿ä ¿çäýã àæýý.

49

Ýìýãòýé÷¿¿ä ìºí èéì øàëòãààíààð àëáàí áóñ õýâøèëä îðäîã áàéíà. Òýä ýíý õýâøëèéí àæèëëàõ õ¿÷íèé 54%-èéã á¿ðä¿¿ëæ, ãîëäóó áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý, õ¿íñ, áýëýí õîîë, æóóë÷èí çýðýã çîõèîí áàéãóóëàãäààã¿é çàõ çýýë äýýð àæèëëàäàã áàéíà39. ¯¿íèéã íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõýä ìàø õýö¿¿. Ó÷èð íü ò¿ð çóóðûí, á¿òýí áóñ öàãèéí àæëàà òýä õºäºëìºð ýðõëýëò ãýæ òîîöäîãã¿é áºãººä ººðñäèéãºº àæèëã¿é, ýñâýë àæèëëàõ õ¿÷íèé òîîíä áàãòäàãã¿é ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ãýõäýý òýä áè÷èë ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé àæèëä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ õàìààã¿é õóðäàí õÿëáàð çîõèöîæ ÷àäñàíûã àëáàí áóñ ÿðèëöëàãà íîòîëæ áàéíà. Àëáàí áóñ õýâøëèéí ìºí ÷àíàðûí óëìààñ ÄÍÁ-ä ò¿¿íèé îðóóëæ áàéãàà õóâü íýìýðèéã îíîîæ òîäîðõîéëîõîä áýðõøýýëòýé þì. 1997 îíû Äýëõèéí Áàíêíû ñóäàëãààíä àëáàí áóñ õýâøèë ÄÍÁ-èéí 30-35%-ã á¿òýýæ, çºâõºí Óëààíáààòàðò 105,000-130,000 õ¿íèéã àæèëëóóëæ áàéíà ãýæ ¿íýëæýý. 2000 îíä ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ-ûí ñóäàëãààíä àëáàí áóñ õýâøëèéí õàíäèâ 13% ãýæ òîîöîîëæ, ¿¿íèéãýý äîîãóóð òîîöîî ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà40. Ýíý ñóäàëãààíä íèéò àëáàí áóñ õýâøëèéí ¿éë àæèëëàãààíû 80% íü Óëààíáààòàðò òºâëºð÷, îðëîãî íü 1999 îíä óëñûí àëáàí õààã÷äûí äóíäæààñ 2-3 äàõèí èë¿¿ áàéñàí ãýæ ¿çñýí. Àëáàí áóñ õýâøèëä îðëîãî ºíäºð áàéõààñ ãàäíà õ¿íä ñóðòàë, æèæèã àâèëãàë õàðüöàíãóé áàãà, íèéãìèéí õàìãààëàëä ñàéí äóðààð õàìðàãääàã (èíãýñíýýð àëáàí áóñ õýâøëèéí öàëèíãèéí ñàíä íýìýëò 19 ãàðóé õóâèàð íýìýãääýã)41 çýðýã íü ñîíèðõîë òàòäàã áàéíà. Àëáàí áóñ õýâøèë íü íèéñëýëèéí íèéò ºðõèéí 15%-èéã ÿäóóðëûí ò¿âøíýýñ äýýø òàòàæ ãàðãàñàí ãýæ Äýëõèéí Áàíêíû äýýð äóðäñàí òàéëàíä ¿íýëñýí áàéäàã.

Çóðàã 8. Àëáàí áîëîí àëáàí áóñ õýâøëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áà àæèëëàãñàä

Á¿òýýãäýõ¿¿í Àæèëëàãñàä Ñàÿ òºã Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Íèéò 469,209 100 244,482 100 Àëáàí õýâøèë 351,954 75 184,200 75.3 Àëáàí áóñ õýâøèë

117,255 25 60,282 24.7

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð, Í¯ÁÕÕ-èéí õàìòàðñàí 2003 îíû Õ¿íèé õºãæëéèí òàéëàíä äóðüäñàí Êèéô Ãðèôôèíû 2003 îíû ßäóóðëûã áóóðóóëàõ íü Ìîíãîëä Ýìýãòýé÷¿¿ä àëáàí áóñ õýâøèëä ò¿ðãýí øèëæèæ îðñîí õýäèé ÷ òýäíèé á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ñààä áîëæ, òýäíèé ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä îðóóëàõ õàíäèâûã áóóðóóëäàã õýäýí õ¿÷èí ç¿éë áàéäàã. Ýìýãòýé÷¿¿ä ãîëëîí òºâëºðäºã æèæèãëýí õóäàëäàà, íèéòèéí õîîëíû ¿éë÷èëãýý çýðýã ñàëáàðò çýýë àâ÷, áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëýëã¿éãýýð àøãèéí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ áàðàã áàéäàãã¿é. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é òýäíèé ýíýõ¿¿ õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íý öýíý ýðýãòýé÷¿¿äèéí óëàìæëàëò óð ÷àäâàð øààðääàã õºäºëìºðººñ õàìààã¿é äîîãóóð áàéäàã áàéíà. a ìýðãýøëèéí áîëîí áóñàä ñóðãàëòààð ýìýãòýé÷¿¿äýä óëàìæëàëò áóñ óð ÷àäâàð,

æèøýý íü ìåõàíèê áîëîí áóñàä õºíãºí èíæåíåðèéí ìýðãýøèë ýçýìø¿¿ëæ, óëìààð õºäºëìºðººñºº îëîõ àøèã íü ºíäºð áàéäàã ººð ñàëáàð, õýâøèëä øèëæèõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ.

39 Монголын засгийн газар, НЇБХХ, 2004, хууд. 42 40 Энэ тоог ЇСГ1999 оны ЇНБ-ий тоонд хэрэглэсэн, єєрєєр хэлвэл албан ёсны ЇНБ хэмжээг мєн доогуур тооцоо гэж їзэж болох байна. 41 ÀÕÁ, 2004 îíû õóâèéí õýâøëèéí ¿íýëãýý èëòãýëèéí òºñºë, õóóä. 8

50

Èõýíõ áè÷èë áèçíåñò òîîöîî õºòºëäºãã¿é, ìàðêåòèíã õèéäýãã¿é ó÷èð îëîí ìÿíãàí òèéì áèçíåñ äàìïóóð÷, ºðòñºí ýìýãòýé÷¿¿äýä ºðºº òºëºõ íàéäâàð áàðàã áàéäàãã¿é. Øèëæèëòèéí ¿åèéí áóñàä îðíû àäèë, Ìîíãîëûí àëáàí áóñ õýâøèëä àæèëëàäàã ÿëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë ºíäºð. Æèæèã çýýë áîëîí áèçíåñ ýðõëýëòèéí áóñàä ¿éë÷èëãýýã 600 ãàðóé ãèø¿¿ääýý ¿ç¿¿ëäýã ýìýãòýé÷¿¿äèéí áè÷èë çýýëèéí Ìîíêîðä õîðøîîíû òóðøëàãààñ õàðàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä ñóðãàëòààð îëæ àâñàí áèçíåñûí ìýäëýãýý äàðóé õýðýãëýæ ýõýëäýã42 àæýý. Ìîíêîðä áîëîí áóñàä ÿðèëöàãñäûí ìýäýãäñýíýýð îðëîãî îëîõ áîëîìæîî ººðºº õàéæ îëîõ õýðýãöýý øààðäëàãàíä ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿ðãýí çîõèöîæ ÷àääàã áàéõàä ýðýãòýé÷¿¿ä ººðèéãºº äàé÷ëàõ, ñàíàà÷ëàãà ãàðãàõ çýðýãò òýð áîëãîí äàñàæ ÷àäàõã¿é áàéäàã àæýý. a Èéì æèæèã ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëæ, á¿òýýìæèéã

äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé îëîí òºðëèéã (çýýë áîëîí õàäãàëàìæ) õàìàðñàí áèçíåñ õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.

a Õýäèéãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿ õóðäàí àëáàí áóñ õýâøëèéí íºõöºëä çîõèöäîãèéã íîòëîõ òîî áàðèìò áàéõã¿é ÷, áè÷èë áîëîí ÆÄ¯-èéã äýìæñýí çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºðò îðîëöîæ àæ áàéäëàà äýýøë¿¿ëýõ òàëààð ýðýãòýé÷¿¿äýýñ äóòàõã¿é ãýæ ¿çýõ ¸ñòîé þì.

Çýýë àâàõ òàë äýýð ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä àäèë áýðõøýýëòýé òóëãàðäàã ãýäãèéã áèçíåñ ýðõëýã÷ ýìýãòýé÷¿¿ä, òîì áèçíåñûí çàõèðàë ýìýãòýé÷¿¿ä, Ìîíêîðä çýðýãòýé õèéñýí ÿðèëöëàãà õàðóóëæ áàéíà. Ñàíõ¿¿æèëò õ¿ññýí ºðãºäºëäºº õàâñàðãàõ áèçíåñûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð åðºíõèéäºº äóòìàã áàéäàã áàéíà. Õóâü÷èëñýí õºðºíãèéí èõýíõ íü ýðýãòýé÷¿¿äèéí íýð äýýð á¿ðòãýãäñýí áàéäàã òóë áàðüöààëàõ õºðºíãº ýìýãòýé÷¿¿äýä äóòìàã áàéäàã. Ãýòýë áàíêóóäûí çýýëèéí ¿íýëãýýíèé ñèñòåì òºäèéëºí õºãæººã¿é, ýðñäýë ºíäºðòýé Ìîíãîëûí áèçíåñûí îð÷èíä òýä àøèã áàãàòàé áè÷èë áîëîí æèæèã áèçíåñò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýýñ ò¿âýãøýýäýã àæýý. Æèæèã áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëýõýä íü ýìýãòýé÷¿¿äýä ººð áýðõøýýë ìºí áàéäàã. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý, ÿëàíãóÿà õ¿¿õäèéí àñðàìæèéí ãàçàð äóòìàã áàéäãèéã òîìîîõîí ñààä òîòãîð ãýæ Ìîíêîðä ¿çýæ áàéíà. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãà÷èãäëûã íºõºõ ¿¿äíýýñ Ìîíêîðä ãèø¿¿ääýý íèéãìèéí çºâëºëãºº ºãºõ, õîîðîíäîî ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã íýìýëò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Òýäíèé õýëñíýýð çýýëýý ýðã¿¿ëæ òºëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ãîëäóó õ¿÷èðõèéëýã÷ íºõºð, ýñâýë ºâ÷òýé õàìààòàí ñàäàí çýðýã áèçíåñûí áóñ õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººíä áàéäàã áàéíà. a Òîäîðõîé ñóðãàëò, äàâõàð à÷ààëëûã íü õºíãºâ÷ëºõ íèéãìèéí õºòºëáºð çýðýã àðãà

çàìààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºñºëòºíä îðóóëàõ õóâü õàíäèâûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ íü ÷óõàë ãýäãèéã ýíýõ¿¿ æèøýý õàðóóëæ áàéíà.

2. Àëáàí áóñ õýâøëèéí ºñºëòºíä ÆÄ¯, æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëºº

Àëáàí áóñ õýâøèë, ÆÄ¯-¿¿ä àëáàí õýâøèëä øèëæèõ íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä ÷óõàë íýìýð áîëîõûã äýýð äóðäñàí. Àæèë îëãîã÷ ýçäèéí 2002 îíä 482 ÆÄ¯-èéí (1-21 àæèëëàãñàäòàé) äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíä òýäãýýðèéí çºâõºí ãóðàâíû íýã43 íü ë ýìýãòýé÷¿¿ä áàéñàí ãýæýý. Òýäãýýðèéí áîäèò îðîëöîî 38% áàéæýý. Ãýòýë àðàé æèæèã êîìïàíèóä (1-5 àæèëëàãñàäòàé) äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëººëºë àðàé èë¿¿ áàéñàí áà êîìïàíèé õýìæýý æèæèãðýõ òóñàì ºñ÷ áàéñàí áàéíà. Õàâñðàëò 1-èéí Õ¿ñíýãò 2-ò õàðóóëñíààð òºðèéí àëáàí õààã÷èä, õóâèéí õýâøëèéíõíèé äóíä óäèðäàõ àëáàí òóøààëä 30% ýìýãòýé÷¿¿ä áàéñàí áà õóâèéí õýâøëèéí çàõèðàë ýìýãòýé÷¿¿ä òóí õîâîð áàéãààã àëáàí áóñ ìýäýý íîòîëæ áàéíà. Ýäãýýð áàéäàë äàõèàä ë ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ºíäºð ò¿âøèíòýé çºð÷èëäºæ áàéíà. Õýðýâ ¿íäñýí õºðºíãº, óð ÷àäâàðààñ ãàäíà áóñàä

42 2004 îíû íýãä¿ãýýð ñàðä õèéñýí ÿðèëöëàãà 43 Ìîíãîëûí ñòàòèñòèê÷äûí íèéãýìëýã, 2004 îí, õóóä. 9

51

òºðëèéí äýìæëýã àâáàë àëáàí áóñ õýâøèëä áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿ä ÆÄ¯-èéã îëíîîð òýðã¿¿ëýí ãàð÷ èðýõ áîëîìæ áàéíà. a ÆÄ¯-èéí äýìæèõ îëîí çàãâàð, õºòºëáºðò ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìðóóëàõ, ãýð á¿ëèéí

¿¿ðýã õàðèóöëàãààñ óëàìæèëñàí ñààä áýðõøýýëèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâàõ íü ÷óõàë. ÝÇªÕßÁÑ-ò ìàë àæ àõóéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºëñã¿é õºäºëìºðèéã òîîöíî ãýñýí áà ãýõäýý õºëñã¿é õºäºëìºðèéí òîîöîîã áóñàä ñàëáàðò ÷ ìºí õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ýìýãòýé÷¿¿ä ºðãºæ¿¿ëñýí Ñ¯Ò-ä îðäîã ºðõèéí õýðýãëýýíèé ¿éëäâýðëýë çýðýã àæèëä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿ öàã çàðöóóëäàã áºãººä èéì öàã õºäººä á¿ð ÷ èõ (Íýãä¿ãýýð õàâñðàëòûí Õ¿ñíýãò 3-ã ¿ç) áàéäàã áàéíà. Õýäèéãýýð ãýðèéí á¿õèé ë àæèë ºðãºæ¿¿ëñýí Ñ¯Ò-ä îðäîã ÷ ýðýãòýé÷¿¿äèéí öàã ÷ ìºí õàìðàãäàí “ãýðèéí àæèë” ãýñýí á¿ëýãò îðäîã. Èéì ç¿éëä ýìýãòýé÷¿¿ä óíòàõ, ººðòºº çàðöóóëàõ öàãààñ õàñàí àæèëëàäàã áàéíà. Çóðàã 4. Õ¿í àìûí íýã àæëûí ºäºðò Ñ¯Ò-ûí áîëîí áóñàä àæèëä çàðöóóëäàã äóíäàæ öàã (óíòàõûã îðóóëàí), ìèíóòààð, õ¿éñýýð

0100200300400500600700800900

1000

Ñ¯Ò-ûí àæèë ªðãºæ¿¿ëñýíÑ¯Ò-ûí àæèë

Ñ¯Ò-ûí áóñ àæèë

Ýðýãòýé÷¿¿ä,¿íäýñíèéäóíäàæ

Ýìýãòýé÷¿¿ä,¿íäýñíèéäóíäàæ

Ýõ ¿¿ñâýð: ¯ÑÃ, Í¯ÁÕÕ, 2000 îí, Öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãàà a Ãýðèéí áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äýä îíîãääîã áîëîâñðóóëàëòûí àæëûã õºíãºâ÷ëºõ

òåõíîëîãèä õºðºíãº îðóóëàõ çàìààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëæ, íèéãìèéí áîëîí õ¿íèé õºãæëèéí ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ öàãèéã íýìýãä¿¿ëýõ.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ áèå áèåíäýý òóñëàõ á¿ëýã, õîðøîî áàéãóóëàõ òàëààð áóñàä îðîíä àìæèëò ãàðãàñàí áºãººä õàðèí Ìîíãîëä òèéì àðãà çàìûã òóóøòàé ñóäëààã¿é áàéíà. Áèçíåñèéí ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ, áóñàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ìºí áýëòãýí íèéë¿¿ëýëò, ìàðêåòèíã çýðãèéã áèçíåñèéí á¿ëã¿¿ä õèéäýã. Èéì á¿ëã¿¿ä ìºí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýðèéí áîëîí áóñàä íèéãìèéí ¿¿ðýãò àæëûã õèéõýä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã ÷ áàéæ áîëíî. Ìîíêîðäûí çýýëèéí õîðøîîíû òóðøëàãààñ õàðàõàä õîðøîîíû ¿ç¿¿ëäýã íýìýëò ¿éë÷èëãýýã àâàõ ¿¿äíýýñ ýìýãòýé÷¿¿ä áàíêíû õ¿¿ãýýñ ºíäºð õ¿¿òýé õîðøîîíû çýýëèéã àâàõûã èë¿¿ ýðõýìëýäýã áàéíà. Èéì íýìýëò ¿éë÷èëãýýã àâ÷ àæèëäàà, áèçíåñäýý õýðýãëýõèéã ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ äýýð ¿çäýãèéã ÀÕÁ-íû îðîí ñóóöíû òºñºë çýðýã ÒÁÁ-óóäûí òóñëàìæòàéãààð õèéãääýã îëîí íèéòèéí õàìòàðñàí á¿ëãèéí àæèë ìºí õàðóóëæ áàéíà. Áèçíåñ ýìýãòýé÷¿¿äýä òóñãàéëàí çîðèóëàãäñàí áèçíåñûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áèçíåñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîä ìàø öººí áàéíà. Ìîíãîëûí ÷, áóñàä óëñûí ÷ òóðøëàãààñ õàðàõàä õàìòûí îíöëîã õýðýãöýýã íü õàíãàõàä ÷èãëýñýí æèæèã á¿ëãèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ìºí èë¿¿ä ýðõýìëýäýã áàéíà. Ýðýãòýé÷¿¿äòýé õîëèìîã á¿ëã¿¿ä õàðèí ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæëûí

52

äàâõàð à÷ààëàë, ºðõèéí òýðã¿¿íèé íýð äýýð áàéãàà ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ÿàæ áàðüöààëæ çýýë àâàõ çýðýã àñóóäëûã òýð áîëãîí òîîöîîæ ¿çäýãã¿é áàéíà. Íèéñëýëä îäîî áàéãàà áèçíåñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîã óëñ òºðèéí õàðúÿàëàë èõòýé òóë ýìýãòýé÷¿¿ä ãèø¿¿íýýð ýëñýõýýñ ò¿äãýëçäýã íü ÿðèëöëàãààñ õàðàãäñàí. a Áèçíåñ ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëàãäñàí, òýäíèé ãýð á¿ëèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã òîîöñîí ºðãºí õ¿ðýýíèé ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã àðãà ìåõàíèçìûã ñóäàëæ íýâòð¿¿ëñíýýð òýäíèé áèçíåñûí õýðýãöýýã íü ìºí õàíãàõ þì. Èéì àðãà ìåõàíèçìûã áèçíåñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîä, áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä, ÒÁÁ-óóäààð äàìæóóëàõ áèé áîëãîæ áîëîõ þì.

3. Á¿ñ÷èëñýí áîëîí õºäººãèéí õºãæèë äýõ æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ Ìàë÷èí ýìýãòýé÷¿¿ä ºðõèéí ¿éëäâýðëýëä õºëñã¿é áºãººä èõýýõýí õàíäèâ îðóóëäàãèéã ºìíº òýìäýãëýñýí. a 2000 îíä õèéñýí öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààã äºðºâä¿ãýýð ñàðä ãàíö óäàà õèéñíèéã

áóñàä óëèðëààð ìºí ñóäàëæ ¿çýõ øààðäëàãà èõ áàéíà. Îðîëöîîíû àðãààð àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëýõ (ÎÀÒ¯) 2000 îíû ñóäàëãààíä õºäººä àæèë óëèðëûí ÷àíàðòàé áºãººä àæèë òóñ á¿ðýýñ îëäîã îðëîãûí õýìæýý èõýýõýí ÿëãààòàéã õàðóóëñàí. Ìàë÷äûí îðëîãî íîîñ, íîîëóóðûí àðèëæààíû ¿åýð õàâàð õàìãèéí èõ, çóí ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿åýð ìºí ºíäºð õýâýýð áàéäàã. Ýäãýýð àæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð èõ îðäîã. Òàðèàëàí÷äûí îðëîãî íàìàð õàìãèéí ºíäºð áàéäàã áîë íàéìàà÷äûí îðëîãî õàâàð, íàìàðò èõýñäýã áàéíà. Óëèðëûí àæèë÷èä çóí õàìãèéí èõ àæèëòàé, õàâàð íàìàðò íèëýýí áàãà õàðèí ºâºë áàðàã àæèëã¿é áàéäàã áàéíà. Àæëûí à÷ààëëûí ýíýõ¿¿ õýëáýëçýë õ¿íñíèé õýðýãëýýíä ìºí íºëººëäºã. ªâëèéí èäýø áàðàãäàõ õàâðûí ¿åýð íººö íèìãýð÷, ¿íý èõñýæ, õàâðûí èõ àæèëä èõ öàã çàðöóóëæ, õ¿íñ õîîë áýëòãýõýä çàðöóóëäàã öàã áàãàñäàã áàéíà. a Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýðèéí áîëîí ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí

õîëáîãäîëòîé áóñàä à÷ààëëûã çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ãýðèéí áîëîí ºðõèéí ¿éëäâýðëýëèéí àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òåõíîëîãèä õºðºíãº îðóóëàõ çàìààð øèíý áîëîí èë¿¿ ºíäºð îðëîãîòîé ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàãèéã èõýñãýõ þì.

ßäóóðàë, õºäºëìºðèéí îðëîãî áàãàññàíààñ ýìýãòýé÷¿¿ä îõèäîî àâàí õîò ñóóðèí ðóó øèëæèæ, íºõð¿¿ä õºâã¿¿äýý ìàëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí ìàëëàõààð ¿ëäýýõ áîëæýý. Æèæèã õîò ñóóðèíä õ¿éñèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë áèé áîëæ, øèëæèæ èðñýí ýìýãòýé÷¿¿äýä àæèë òýð áîëãîí îëäîõã¿é ó÷ðààñ ýäãýýð ñóóðèí ãàçðûí ÿäóóðàë óëàì ã¿íçãèéð÷ áàéíà. a Èíãýæ í¿¿äýëëýõ áàéäëûã áàãàñãàõûí òóëä ýäãýýð ýìýãòýé÷¿¿äýä àæëûí áàéð

ÿàðàëòàé õýðýãòýé áàéíà. Ýë àñóóäëûã ÝÇªÄßÁÑ-ò òýìäýãëýñýí áîëîâ÷, ò¿¿íèéã õ¿éñèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð àâ÷ ¿çñýíã¿é. Áèçíåñûí óð ÷àäâàðûí ñóðãàëò ÿâóóëäàã áàéñàíñàí áîë ýäãýýð ýìýãòýé÷¿¿äýä áè÷èë áèçíåñ íýã áîëîìæ áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ õºäººãèéí áýëýí ìºíãºíèé ãà÷èãäëààñ áîëæ øèíý àæèë ¿éëäâýðëýë ýðýëõèéëñýí á¿õíèéã õàìðóóëæ ÷àäàõã¿é þì. Ýìýãòýé÷¿¿ä áàòàëãààòàé àæèë ýðýëõèéëýõ íü ìýäýýæ.

a ÝÇªÄßÁÑ-ò ò¿¿õèéí ýäèéí áîëîâñðóóëàëò ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëò áîëæ áîëîõûí òýìäýãëýñýí áîëîâ÷ çºâõºí àæèëëàõ õ¿÷èí áóñ, ìºí òèéì ¿éëäâýðëýëèéã óäèðäàõ áîëîìæèéã ýìýãòýé÷¿¿äýä îëãîõ ¸ñòîé þì. Áîëîâñðóóëàëòûí æèæèã ¿éëäâýðëýë øèíýýð ýõýëñýí òîî áàðèìòûã õ¿éñýýð ÿëãàí ãàðãàæ, àæèëã¿é ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí òóñãàé õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.

53

Õºдºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéí äýä á¿òöèéã àæèëä ýðýãòýé÷¿¿äèéã ãîëëîí õàìàð÷ áàéãàà òóë ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìðàõ òàëààð òóñãàé àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé. Îð÷èí ¿åèéí òåõíèê òåõíîëîãèéí õºãæëèéí ¿ð ä¿íä áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí àæèë óðüäûíõ øèã àþóëòàé, õ¿÷ øààðäñàí áèø áîëñîí ó÷èð ýäãýýð àæëûã “çºâõºí ýðýãòýé÷¿¿äèéíõ” ãýæ ¿çýõ íü ¿íäýñëýëã¿é þì. Õî¸ð àéìàãò õèéñýí õºäºëìºð ýðõëýëòýíä çàðöóóëæ áàéãàà òºñâèéí çàðöóóëàëòûí ñóäàëãààíä íèéòèéã õàìàðñàí àæëûí 79%-ä ýðýãòýé÷¿¿äýä îíîãäñîí44 áàéíà. a Íèéãìèéã õàìàðñàí áîëîí äýä á¿òöèéí áàéãóóëàìæèéí àæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéã

îðîëöóóëàõ òàëààð òóñãàé àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Óëàìæëàëò áóñ àæëûí áîáëîìæèéã ýìýãòýé÷¿¿äýä íýýæ ºãºõ òàëààð çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóä ñàíàà÷ëàãà ãàðãàõ õýðýãòýé þì. Óëàìæëàëò áóñ àæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéã àæèë îëãîã÷èä àâäàã áîëãîõîä ÷èãëýñýí èéì ñàíàà÷ëàãà ººð îðíóóäàä íèëýýí àìæèëòàíä õ¿ðñýí áàéíà.

C. Ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ

1. Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ, àæëûí ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýëñýí òºëºâëºëò ÝÇªÄßÁÑ-èéí ñàíõ¿¿ãèéí øèíý÷ëýëèéí á¿õèé ë àðãà õýìæýý íü ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõýä òºñâèéí ìåõàíèçìûã àøèãëàõ, òýð òóñìàà ñàëáàðûí áîäëîãûã òºñâèéí õóâààðèëàëòòàé óÿëäóóëàõàä ÷èãëýãäñýí áàéíà. ¯¿íèé òóëä ºìíºõ õºòºëáºð¿¿äèéí, òýäãýýðò õóâààðèëñàí òºñâèéí ¿ð ä¿íä ìîíèòîðèíã õèéæ, äàðààãèéí ¿åä þóã íü ÿàæ çîõèöóóëàõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýõ òàëààð ìýäëýãòýé áîëîõ õýðýãòýé áàéäàã. Ìîíãîëûí ñàëáàðóóäûí áîäëîãûã ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ãîë çîðèëãûí äîð àâ÷ ¿çýæ áàéãàà òóë õºòºëáºð¿¿äèéã ÿäóó÷óóäàä ÷èãë¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòýýð àõèö ãàðãàõ ÿâäàë ñóóðü íü áîëíî. Õýí íü ÷óõàì ÿäóó áîëîõ, õýí íü ÿäóóðàëä ãóëãàí îðîõ ýðñäýëòýé âý ãýäãèéã òîäîðõîéëîõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîë æåíäýð þì. Èéìä çàñãèéí ãàçðûí íººöèéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõûí òóëä æåíäýðèéí ¿íäýñëýëòýé ãàæóóäàë, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã ã¿íçãèé îéëãîæ, òýäãýýðèéã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý àâàõ íü ÷óõàë áàéäàã. Òýãýýä ÷ ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýñýí òºëºâëºãºº õèéõèéí òóëä áîäëîãîíä æåíäåðèéí øèíæèëãýý õèéæ, õºòºëáºðèéí ¿ð íºëººã æåíäýðèéí ¿¿äíýýñ ¿íýëýõ øààðäëàãòàé. Èéì øèíæèëãýý íü ìýäýýæ òºñâèéí íàðèéâ÷èëñàí õóâààðèëàëòàíä ìîíèòîðèíã õèéõ, óëìààð ººð ººð õàíäëàãûí ¿ð íºëººã õàðüöóóëàí ¿íýëýõèéã øààðäàíà. Í¯ÁÕÕ-èéí äýìæëýãòýé Æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé òºñâèéí ïðîöåññ íü òºñºâò æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé øèíæèëãýý õèéõ àðãà ÷àäâàðûã áèé áîëãîõ, á¿õ áîäëîãî, õºòºëáºðèéã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõîä ÷èãëýæ áàéíà. ¯ð ä¿íä ¿íäýñëýñýí òºñºâëºëò íü çºâõºí òºñâèéí õóâààðèëàëòûã õÿíàõ, çàðöóóëàëòûí ¿ð àøãèéã õàíãàõ (îðîëò, ãàðàëòûã õÿíàõ) äýýð òóëãóóðëàäàãã¿é áàéíà. Èéì òºñºâëºëò íü ìºí òóñãàéëñàí çîðèëòóóäûã (¿ð ä¿í íü ¿ð íºëººíä õ¿ðãýõ) õèð çýðýã õàíãàæ áàéãààã õÿíàäàã. Äýëõèéí ÿìàð ÷ çàñãèéí ãàçàð ¿¿íèéã àìàð õèéæ ÷àääàãã¿é. Èéìýýñ ÷ ÝÇªÄßÁÑ-ò àëõàì àëõìààð àõèö ãàðãàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí. ÄÍÁ, õóäàëäààíû òîî áàðèìòààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð ä¿í, ¿ð íºëººã õýìæèõ íü õàðüöàíãóé àìàðõàí áàéäàã áîë çàðöóóëàëòûí ººð ººð õýëáýðýýñ íèéãìèéí ÿìàð ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áàéãààã (íèéãìèéí çàðèì ¿ð äàãàâàð íü íèëýýí îëîí æèëèéí äàðàà ãàð÷ èðäýã) îëæ òîãòîîõîä íèëýýí ÿðâèãòàé. Æèøýý íü, áîëîâñðîëûí òºñâèéã áóóðóóëñíààñ ñóðãóóëü õàÿëò èõñýæ, àæèëã¿éäýë íýìýãäýæ, óðò õóãàöààíû äàðàà ãàðöààã¿éäýëä îðñîí á¿ëýã áèé áîëæ, óëìààð ýíý íü ãýð á¿ë äýõ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä ººð ººðººð òóñàõ íü ìýäýýæ. Íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéí øàëòãààí, ¿ð äàâàðûí õàðèëöààã àæèãëàõ, ºðãºí õ¿ðýýòýé ¿ð äàãàâàðûã íü óðüä÷èëàí õàðàõàä õýö¿¿. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ãàðñàí ÷ ÿäóóðàë òóóøòàé

44 Монголын статистикийн холбоо, 2004

54

õýâýýð áàéãàà òóë øèíý÷ëýë ººð÷ëºëòèéí íèéãìèéí ¿ð äàãàâàðûã òîîõã¿é áàéæ áîëîõã¿é ãýäãèéã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ñàéí ìýäýðñýí. Èéì ÷ ó÷ðààñ òºñâèéã õóâààðèëàõûí ºìíº áîäëîãûí ¿ð íºëººíèé ºðãºí õ¿ðýýòýé øèíæèëãýý õèéæ, ò¿¿íäýý æåíäåðèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã ìºí îðóóëæ áàéõ, òºñâèéí õóâààðèëàëòàà äàðàà íü ¿å ¿å õÿíàæ, äàðààãèéí òºñâèéí öèêë ýõëýõýä õÿíàëòûí ìýäýýëýëäýý òóëãóóðëàí çîõèöóóëàëò õèéäýã áîëîõ ¸ñòîé. a ÝÇªÄßÁÑ-ò òóñãàñàí ñàíõ¿¿ãèéí øèíý÷ëýë íü òºñâèéã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé

áîëãîõ àÿòàé áîëîìæ îëãîæ áàéãàà áºãººä ýíý ÷èãëýëýýð ãàðñàí àõèöûã ¿íýëýõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àëáàí ¸ñîîð áàòëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýäãýýð øèíý÷ëýëèéã îðîí íóòãèéí ò¿âøèí äýýð õýðýãæ¿¿ëäýã ó÷èð àëáàí ¸ñîîð áàòëàõ íü þó þóíààñ ÷óõàë. Í¯ÁÕÕ-èéí æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé òºñâèéí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä øèéäâýð ãàðãàäàã àëáàíû õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ñóðãàëò õèéæ, õèéãäñýí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð õîëáîãäîõ àðãà õýðýãñëèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð àðãà õýðýãñëèéã òºñâèéí õóâààðèëàëòàíä æåíäýðèéí ÿëãàà ãàðãàæ áàéãàà ýñýõ, èéì ÿëãààã ã¿íçãèéí îéëãîõ, ÝÇªÄßÁÑ-ò ãîë ãýæ òîäîðõîéëñîí õºäºëìºð ýðõëýëò, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ìºí áóñàä ñàëáàðûí õºòºëáºðò òóñãàõàä õýðýãëýõ þì. 2004 îíû 5 äóãààð ñàðä äóóñàõ çàðèì ñóäàëãààã òóñãàé àðãà õýðýãñýë, íýìýëò ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõîä àøèãëàõ õýðýãòýé áàéíà.

a Á¿ðä¿¿ëñýí ýäãýýð ÷àäàâõèéã áóñàä ñàëáàðò, òóõàéëáàë òºðèéí àëáàíû øèíý÷ëýë, çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ çýðýã îäîî õýðýãæèæ áàéãàà áóñàä òºñºëä ìºí íýâòð¿¿ëýõ õýðýãòýé þì.

2. Òºðèéí àëáàíû øèíý÷ëýë

ÀÕÁ-íû äýìæëýãòýéãýýð òºðèéí àëáàíû òîìîîõîí øèíý÷ëýë õèéãäýæ áàéíà. Ýíý øèíý÷ëýëòèéí çîðèëãî íü õ¿íèé íººöèéí õóâààðèëàëòûã îíîâ÷òîé áîëãîõ,¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, ìýðãýæëèéí ºñºëòèéã õàíãàõàä îðøèíî. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòã¿é àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä çàñãèéí ãàçàð ìàíëàéëàõ ºðãºí áîëîìæ áàéíà. Òºðèéí àëáàíû øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä òºðèéí àëáàí äàõü õºäºëìºð ýðõëýëòèéí øóäðàãà æóðàì, ä¿ðýì òîãòîîõ, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí ýñðýã ø¿¿õýä ºðãºäºë ºãºõ çàãâàð òðèáóíàëûí ñèñòåì áèé áîëãîõ (áóñàä àæèë îëãî÷èä ¿¿íèéã äàãàäàã áîëíî), èéì õýðã¿¿äèéã îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ çýðýã àæëûã ýõëýõ õýðýãòýé áàéíà. Àæëûí áàéðàí äýýð õ¿éñýýð äýýðýëõýõ, äîðîìæëîõ çýðýã íü õ¿éñèéí ñòåðåîòèïûã ëàâøðóóëäàã, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí õýò õýëáýð¿¿ä ó÷èð ò¿¿íèéã àðèëãàõ àæëûã òºðèéí àëáàíààñ ýõëýõ ¸ñòîé þì. Èéì àðãà õýìæýý ÿâààíäàà á¿òýýìæèéã ºíäºðæ¿¿ëæ òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ýðõèéã á¿ðýí õàíãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý. a õºäºëìºð ýðõëýëòýíä òýãø áàéäàë, õ¿éñýýð äîðîìæëîõ çýðýã àñóóäëûã òºðèéí

àëáàíû øèíý÷ëýëòýíä õàìðóóëàõ – ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëæ õ¿íäýëäýã àæèë îëãîã÷ áîëîõûíõîî õóâüä ýíý ñàíàà÷ëàãûã òºð ìàíëàéëàõ ¸ñòîé.

3. Îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû øèíý÷ëýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî

Òºñâèéí õóâààðèëàëò, á¿ñèéí õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ çýðýã àæëûã îðîí íóòãèéí çàõèðãààä õèéõ íü ò¿ãýýìýë áîëæ áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí õàðèóöëàãà, ìåíåæìåíò, á¿ñèéí õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ çýðýã ìåõàíèçìûã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãûã ÝÇªÄßÁÑ-ò õýä õýäýí ãàçàðò öîõîí òýìäýãëýñýí áèëýý. Çàñãèéí ãàçðûí ýäãýýð ìåõàíèçìûã á¿ñèéí ò¿âøèíä áýõæ¿¿ëýõ íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õîëáîãäîõ øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ îðîëöîîã õàíãàõàä àìèí ÷óõàë þì. Äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä ýìýãòýé÷¿¿ä ãýðèéí àæëààñàà õîë óäààí ÿâàõ øààðäëàãàã¿é áàéäàã ó÷èð îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõàä á¿ðýí îðîëöäîã áîëæ áàéíà. Îäîîãîîð Ìîíãîëä àéìàã, ñóì, õîò, ä¿¿ðãèéí íèéò 338 çàñàã äàðãûí 11 íü ýìýãòýé áàéãàà íü ìàø õàíãàëòã¿é áºãººä îðîí íóòãèéí îëîí íèéòèéí ò¿âøèíä õ¿ðòýë øèéäâýð ãàðãàõàä ýìýãòýé÷¿¿äýä çîõèñã¿é ãýñýí óëàìæëàëò ¿çëèéã áýõæ¿¿ëæ áàéíà.

55

a Ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîí íóòãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä òýãø îðîëöóóëàõ çîðèëò òàâüæ áàéãàà ë áîë óëàìæëàëò ¿çëèéã ººð÷ëºõ õýðýãòýé áîëíî. Ýíý íü ìºí ¿ð àøèãòàé çàñàãëàë, õàðèóöëàãà, èë òîä áàéäëûã õàíãàõàä ìºí ìàø ÷óõàë. Îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áîäëîãûí ¿ð íºëººíèé òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äòýé ÿðèëöàõ íü ¿íäýñíèé õýìæýýíä ÿðüñíààñ õàìààã¿é ¿ð ä¿íòýé òóë ñàéí çàñàãëàëûí ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõäîî èéì õàðèëöààã äîðîîñ ºäººõ íü ç¿éòýé.

a Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, òýð äóíäàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýðã¿¿ëñýí ÒÁÁ-óóä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Òýä îðîí íóòàã äàõü òóñãàé áîäëîãî õºòºëáºðèéã îéëãîõîä íóòãèéí èðãýäýä òóñàëæ, áîäëîãî íü òýäýíä ÿàæ òóñ÷ áàéãàà òàëààð ñàíàà, õ¿ñëèéã òîäðóóëàõ çýðãýýð àæèëëàäàã òóë îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä õàðèóöëàãà òîîöîõ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõîä òóñàëíà.

a Îðîí íóòãèéí íººöèéí ìåíåæìåíò óäèðäëàãûí òàëààð óäèðäàìæ, çààâàð÷èëãàà íèéëýýí ãàð÷ áàéãààã àøèãëàí øèíý ä¿ðìýíä èðãýäòýé ºðãºí õ¿ðýýíèé ÿðèëöëàãà õèéõ øààðäëàãûã îðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Ìºí íóòãèéí çàõèðãààíû ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ òºðºë á¿ðèéí ñóðãàëòàíä æåíäåðèéã îðóóëæ, òºñâèéí õóâààðèëàëò, áîäëîãîíä æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé øèíæèëãýý õèéëãýäýã áîëãîõ áîëîìæ áàéíà.

V. Õ¯ÍÈÉ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆÈË À. Áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éë Îð÷èí ¿åèéí òºð íèéãýì áîëîõ ¿íäñýí íºõöºë áîëãîæ ñîöèàëèçìûí ¿åýñ á¿õ íèéòèéí íàéìäóãààð àíãèéí áîëîâñðîëûí áîäëîãî áàðèìòàëæ, àëñëàãäñàí àéìàã, ñóìûí òºâ¿¿äýä ñóðãóóëü, ñóðãóóëèéí áàéð çýðýã äýä á¿òöèéã áàéãóóëæýý. Óäààí õóãàöààãààð ãýðýýñýý õîë áàéõ òóë ñóðãóóëüä îðîõ íàñ íàéì áàéæýý. Øèëæèëòèéí ¿åä äýýðõ í¿ñýð äýä á¿òöèéí õàëààëò, àøèãëàëòàíä òºñâèéí õóâààðèàëàëò áàãàññàí ó÷ðààñ áîëîâñðîëûí ñàëáàðò íèëýýí óõðàëò ãàðñàí. Ñóðãóóëü çàâñàðäàëò èõñýæ, ÿëàíãóÿà ýðýãòýé õ¿¿õäèéã ºðõèéí îðëîãî íýìýãä¿¿ëýõ àæèëä òóñëóóëàõ çîðèëãîîð ñóðãóóëüä ÿâóóëàõã¿é áàéõ õàíäëàãà áèé áîëñîí. Ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò 1990 îíä 233000 áàéñíàà 1995 îíä 187000 áîëæ, 8-15 íàñíû õ¿¿õäèéí äóíä 98.6%-ñ 84.3% áîëæ áóóðñàí áàéíà. Ñóðãóóëèéí áàéðíû õºëñ çýðýã òºðºë á¿ðèéí õºëñ òºëáºð áèé áîëñîí íü îðëîãî ýðñ áóóð÷ áàéñàí ¿åòýé äàâõöàâ. Ýäãýýð óõðàëò áàéñàí ÷ ñóðãóóëü õàìðàãäàëò, áàãøèä îíîãäîõ ñóðàã÷èéí òîî á¿ñ íóòãààð íèëýýí òîãòâîðòîé õýâýýð áàéâ. Òºñâèéí çàðöóóëàëò ¯ÍÁ-ä ýçëýõ õóâèàðàà 1995 îíû õàìãèéí äîîãóóð áóþó 4.6% áàéñíàà 2001 îíä 8.8%45 áîëîí íýìýãäæýý. Áîëîâñðîëûí 1990 îíîîñ ºìíºõ ñèñòåìèéí íýã õýñýã áîë ÿñëè, öýöýðëýãèéí ñ¿ëæýý þì. Òýäãýýðèéí òºñºâ 1989-1998 îíä õî¸ð äàõèí áàãàñ÷, ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû áîëîâñðîë áîäëîãûí òýðã¿¿í áèø áîëæýý. 1990 îíä 441 ÿñëèä 21600 õ¿¿õýä áàéñàí áîë 1998 îíä ÿñëèéí òîî 34, õ¿¿õäèéí òîî 1600 áîëîí áóóð÷ýý. Áóóð÷ áàéãàà òºðºëòèéí ò¿âøèíòýé õàðüöóóëáàë, ÿñëèéí òîîíû áóóðàëò õàìààã¿é îãöîì áàéñàí. Ñóðãóóëüä îðîõ íàñ íèëýýí ºíäºð òóë ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäýý àñàð÷ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýí îðëîãîã¿é áàéãàà íü àëñûí èðýýä¿éä ¿ð íºëººãºº ¿ç¿¿ëýõ õýäèé ÷, ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàã àøèãëàëòàíä õÿçãààðëàëò áîëîõ íü ìýäýýæ. √ Äóíä õóãàöààíä ýäãýýð ¿éë÷èëãýýã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãöýý áàéãààã ÝÇªÄßÁÑ-ò

òýìäýãëýñýí íü ýìýãòýé÷¿¿äýä ìàø ÷óõàë þì. Ãýõäýý ýíý çîðèóëàëòûí òºñâèéí õóâààðèëàëò, ã¿éöýòãýëèéã òîãòìîë õÿíàõ ¸ñòîé þì.

45 Þíèôåì/Í¯ÁÕÕ 2002, õóóä. 106

56

1. Æåíäýðèéí “óðâóó” çºðºº áèé áîëñîí íü Ñóðãóóëüä õàìðàãäñàí õ¿¿õäèéí òîîíä îõèäûí õóâü ÿìàð ÷ àéìàãò äàâàìãàéëäàã. Ýíý íü ñóðãóóëèéí øàò ºíäºð áîëîõ òóñàì èë¿¿ áîëäîã. Þíèôåìèéí ñóäàëãààíä õàìðàãñäûí 15% íü á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëòîé ýìýãòýé÷¿¿ä áàéñàí áà íèéò òèéì ò¿âøèíãèéí áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéí 80%-èéã òýä ýçýëæ áàéñàí áàéíà. Ýäãýýð ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü õºäººä (àéìàã ñóìûí òºâòýé õàðüöóóëàõàä) á¿ð ÷ èë¿¿ áàéíà. ÝÌÑØÓß-íû òîî áàðèìòààð àðâàí æèëèéí ñóðãóóëèéí áàãà, äóíä àíãèéí ñóðãà÷äûí 50.1%, àõëàõ àíãèéí ñóðàã÷äûí 73.3%, áàêàëàâðûí çýðýã îëãîõ ñóðãóóëèéí 62.7%, ìàñòåðèéí çýðýã îëãîõ ñóðãóóëèéí 65%46 íü òóñ òóñ ýìýãòýé áàéíà. ÝÇªÄßÁÑ-ò õîò, õºäººãèéí ÿëãààã èë¿¿ òýìäýãëýæ, õàðèí æåíäýðèéí “урвуу” çºðººã îðõèæýý. Õýäèéãýýð á¿ñèéí ÿëãàà íü ÷óõàë ÷, æåíäýðèéí “ýñðýã” çºðººíèé òàëààð äîîðõè àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.

(i) Èéì “æåíäýðèéí ýñðýã çºðºº” áàéäàã ßìàéêà, çýðýã áóñàä îðîíä ýðýãòýé÷¿¿ä íèéãýì, îëîí íèéòýýñ òàñàð÷, èë¿¿ îðõèãääîã áîëæ áàéãàà íîòîëãîî áàéäàã. Õºâã¿¿ä ñóðãóóëüäàà ìóó ñóðñíààñ áîëæ íèéãýì, àæëûí áàéðàí äýýð òîõèðäîãã¿é áîëñíîîñ ýë áàéäàë ¿¿ñäýã. Òýäãýýðèéí õóâüä öàëèí áàãàòàé äîîãóóð àæèë õèéñíýýñ ýð¿¿ãèéí á¿ëã¿¿äèéã òýä èë¿¿ä ¿çäýã òóë îäîî õîòûí ãýìò õýðãèéí ò¿âøèí ìàø ºíäºð áîëñîí áàéíà. ¯¿íèé àíõíû øèíæ òýìäýã Ìîíãîëä áèé áîëæ áàéíà. Ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíä àðõèäàëò ò¿ãýýìýë áàéãàà, àðõèäàæ ºðõèéí îðëîãîíä íýìýð áîëäîãã¿é, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë, íèéãìèéí áóñàä ãàæãèéã ãýð á¿ëäýý àâ÷èðäàã íºõºðòýé áàéñíààñ ºðõ òîëãîéëæ ãàíöààðàà áàéñàí íü äýýð ãýäýã ¿çýë òîãíîæ áàéíà. Ýäãýýð õîð óðøãèéã õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëü çàâñàðäàëò èõ áàéãààòàé õîëáîí àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýäãýýð õýö¿¿ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ìºí îðîëöóóëàõ õýðýãòýé.

(ii) Îäîî ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéãàà îõèä õºâã¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãèéí çºðºº àõèõ òóñàì ãýð á¿ëèéí á¿òýö, ãýðëýëòýíäìóóãààð íºëººëíº ãýæ ÿðèëöëàãàíä õàìðàãäñàí íèëýýí õýäýí õ¿í èëýðõèéëñýí áàéíà.

(iii) Ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ ºíäºð áîëîâñðîëòîé ÷, òýð íü òýäýíä èë¿¿ ºíäºð îðëîãî îëîõ áîëîìæ áèé áîëãîõã¿é (õ¿íèé êàïèòàë, ÷àäàâõèéã îðëîãî áîëãîæ õºðâ¿¿ëæ áîëîõã¿é) áàéíà. Ýìýãòýé ýðýãòýé õ¿íèé îðëîãûí ò¿âøèíä òóóøòàé áàéãàà çºðºº ¿¿íèéã ãýð÷èëíý.

Äóíä àíãèéí õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëü çàâñàðäàëò õîòûí ÿäóó áîëîí ýìçýã ãýð á¿ëä äàâàìãàé áàéãàà áîë õºäººä îðëîãûí ÿìàð ÷ ò¿âøèíãèéí ãýð á¿ëä áàãà àíãèéí õ¿¿õäèéí ñóðãóóëü çàâñàðäàëò ò¿ãýýìýë áàéíà. Îðîëöîîíû àðãààð àìæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëýõ ñóäàëãààíä ñóðãóóëü çàâñàðäàëòûí 43.8% íü àìæèðãààíû áîëîìæã¿éäýë, ãýðèéí àæèëä õºâã¿¿ä òóñëàõ õýðýãöýýíýýñ ¿¿äñýí ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéíà. Îõèä áîëîâñðîëã¿é áîë àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é ãýñýí óëàìæëàëò ¿çýëä47 òóëãóóðëàí îõèäûí áîëîâñðîëä èë¿¿ õºðºíãº îðóóëäàã àæýý. Áîëîâñðîë îëîõòîé õîëáîãäñîí øóóä ºðòºã íýìýãäñýí íü ÿäóó ºðõèéí õ¿¿õäèéí ñóðãóóëü çàâñàðäàëòòàé õîëáîîòîé. Ìºí ºðõèéí õºäºëìºðèéí õóâààðèéí óëìààñ õ¿¿õäèéí, ÿëàíãóÿà õºâã¿¿äèéí õºäºëìºð øààðäàãääàã áîëñîí òóë ìàë÷èí ºðõèéí äóíä ñóðãóóëü çàâñàðäàëò õî¸ð äàõèí ºíäºð áàéíà.

3. Ñóðãóëòûí ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ Ñóðãàëòûí ÷àíàð, äýä á¿òöèéí äîðîé áàéäëûí òàëààð ãîìäîë ãàðäàã. Í¿¿æ ñóóðüøäàã ãýð á¿ë¿¿ä õ¿¿õäèéí ÿëàíãóÿà õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëèéã òàñàëäóóëäàã. Çàðèì ýìýãòýé÷¿¿ä ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò àæèë õàéæ àéìàã, ñóìûí òºâä øèëæèõäýý îõèäîî ìºí àâ÷ ÿâäàã áàéíà. Ýðýãòýé÷¿¿ä íü õºâã¿¿äèéíõýý õàìò ìàëàà ìàëëàæ ¿ëääýã. ¯¿íýýñ ¿çâýë õ¿¿õäèéí

46 Äýýð, õóóä. 107 47 2004 îíä õèéñýí ÿðèëöëàãà

57

ñóðãóóëü ñóðàëöàõ ýðõ íü ººðñäººñ íü áóñ õàðèí ýõ ýöýã, ãýð á¿ëèéí íºõöºë áàéäàë, õ¿¿õäýý ñóðãàõ õ¿ñýë ýðìýëçëýýñ íü õàìààðäàã áîëñîí áàéíà. a Áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ çàìààð õ¿¿õäèéã ººðèéíõýý ÷àäâàðûã á¿ðýí

õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õàíãàõ a Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóðãàëòûã çºâ, ÷àíàðòàé áîëãîõ, ñóðàã÷äûã íèéãìèéí òýãø

ýðõ á¿õèé ãèø¿¿ä ãýñýí ¿çëýýð ñóðãàõ íü áîëîâñðîëûí ñèñòåìä îðñîí øèíý÷ëýëèéí íýã ãîë öºì íü þì. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áîëîìæ íü õºâã¿¿äýä òîä òîìðóóí õàðàãäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä òýä ñóðãóóëèà ä¿¿ðãýõ ìàãàäëàë èë¿¿ ºíäºð áàéõ þì.

a Õºâã¿¿äèéã ñóðãóóëüä íü áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ñòèïåíä çýðýã áóñàä õºø¿¿ðýã áèé áîëãîõ òàëààð àíõààðàõ õýðýãòýé þì. Áóñàä îðíóóäàä àøèãëàñàí òºðºë á¿ðèéí õºø¿¿ðãýýñ Ìîíãîëä çîõèñòîéã îëæ íýâòð¿ëýõ áîëîìæòîé.

a Ýäèéí çàñãèéí øèíý òîãòîëöîîã îéëãîõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ýðõèéã õ¿íäëýõ òàëààð ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ººð÷ëºëò îðóóëàí æåíäýðèéí òàëààðõè óëàìæëàëò ¿çëèéã îð÷èí ¿åòýé íèéö¿¿ëýõ øààðäëàãòàé áàéíà.

Äýýä ñóðãóóëüä ìàòåìàòèê, òîîöîîëîõ òåõíèêýýñ áóñàä ÷èãëýëä õ¿éñèéí òýíöâýð áàéõã¿é áàéíà48. Àíãè ìýðãýæëèéí ñîíãîë áîë ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò çîõèìæòîé àæëûí òóõàé ñòåðåîòèï, ìºí òºâëºðñºí ýäèéí çàñãèéí ¿åä òîãòñîí õºäºëìºðèéí íººöèéí õóâààðèëàëò äýýð òóëãóóðëàäàã áàéíà. Õ¿ñíýãò 9. Èõ äýýä áîëîâñðîë äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü, 1998

Ñàëáàð Íèéò ñóðàëöàãñàä Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü Àíàãààõ óõààí 4231 85.5 Îëîí íèéòèéí ìýäýýëýë 1168 78 Õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààí 6619 77.9 Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ 11455 76.2 ¯éëäâýð 7398 74.5 Áèçíåñ, ìåíåæìåíòèéí óõààí 11952 69.5 Íèéãìèéí óõààí, ýäèéí çàñàã 5482 65.6 Õóóëü 4448 65.5 Õºäºº àæ àõóé 3545 65.4 Áàéãàëèéí óõààí 2345 58.5 Íèéãìèéí áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýý 2751 56.3 Ìàòåìàòèê, òîîöîîëîõ òåõíèê 2353 49.7 Óðëàã 2495 47 Àðõèòåêòóð 189 34.4 Èíæåíåð÷ëýë 13801 33.9 Áóñàä 4988 40 Íèéò 85270 62.3 Ýõ ¿¿ñâýð: Þíèôåì 2001, õóóä 32 Äàâòàí ñóðãàëò, àëáàí áóñ áîëîâñðîë áîë àæèëëàõ øèíý õ¿÷èí áýëòãýõýä ÷èãëýäýã. Àõìàä íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí èéì ñóðãàëò áàéõã¿é. Õºäºëìºð ýðõëýëòýíä ÷èãëýñýí ìýðãýæëèéí ñóðãàëò íü ÍÕÕß-íû ¿¿ðýã áîëîâ÷ áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí åðºíõèé øèíý÷ëýëòýíä ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èãò (ÍÕÑ) ÍÕÕß-íû õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýýã øèíý÷ëýõ øààðäëàãûã òàâüñàí õýäèé ÷ ÅÁÑ-ä ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí ñèñòåì áèé áîëãîí õîëáîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. a Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí áîëîí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýýã çºâõºí

áîëîâñðîë áàãàòàé çàëóó ýðýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëàõûí çýðýãöýý àæèëã¿é áîëîí á¿ðýí

48 Þíèôåì 2001, õóóä. 32

58

áóñ õºäºëìºð ýðõýëäýã àõìàä íàñíûõàí òýð äóíäàà õºäºëìºðèéí çàõ çýýëýýñ øàõàãäñàí ýìýãòýé÷¿¿äýä ìºí ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.

a Ìýðãýøèë îëãîõ ñóðãàëòûã õóðäàí ººð÷ëºãäºæ áàéãàà õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí õýðýãöýýíä òóëãóóðëàõ, øèíý òåõíîëîãòîé çîõèöñîí ÷àäàâõè áèé áîëãîõ, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ººð÷ëºãäºæ áóé íºõöºëä çîõèöóóëàõ, ñàëáàðóóä äàõü æåíäýðèéí ñòåðåîòèïûã àðèëãàõàä ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéãàà áºãººä èíãýñíýýð àæèëëàõ õ¿÷íèé àøèãëàëò èë¿¿ îíîâ÷òîé áîëæ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ãàæóóäàë áàãàñàõ þì.

a Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýýã îíîâ÷òîé áîëãîõûí òóëä àæèëã¿é áîëîí á¿ðýí áóñ õºäºëìºð ýðõýëäýã ººð ººð á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã ìºí òîîöîõ øààðäëàãàòàé. Ìîíãîëä àìæèëòòàé õýðýãæñýí àëáàí áóñ áîëîí çàéíû ñóðãàëòààð ýäãýýðèéí õýðýãöýýíèé çàðèìûã õàíãàæ áîëîõ þì. Çàéíû ñóðãàëò íü ãýðèéí àæèë, ñóðãàëò õî¸ðîî çîõèöóóëàõ áîëîìæ îëãîäãîîðîî ýìýãòýé÷¿¿äýä íýí òîõèðîìæòîé áàéäàã.

Áàãø íàð ãîëäóó ýìýãòýé áàéäàã: àíõàí øàòíû ñóðãóóëüä 93.6%, äóíä àíãèä 71.1%, àõëàõ àíãèä 68.5%, òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä 6.1%, èõ äýýä ñóðãóóëüä 52.4% íü ýìýãòýé áàéíà. Ýíý íü õ¿¿õýä àñðàìæëàõ ÷àäâàðàà ýìýãòýé÷¿¿ä áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ñóðãàëòàíä ñàéí àøèãëàíà ãýñýí óëàìæëàëò ñòåðåîòèïûí èëýðõèéëýë þì. Õàðèí çààõ õè÷ýýë íü íàðèéí òåõíèêèéí áîëîõ òóñàì ýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâü èõýñäýã áàéíà. Ñóðãóóëèóäûí çàõèðëûí èõýíõ íü ýðýãòýé, õàðèí ýìýãòýé÷¿¿ä ñóðãóóëèéí ñàíõ¿¿ã ãîëëîí õàðèóöäàãèéã òîî áàðèìò49 õàðóóëæ áàéíà. Ýðýãòýé÷¿¿äèéã áàãà áîëîí äóíä àíãèä áàãøèëæ, õºâã¿¿äýä ¿ëãýð äóóðèàë áîëîõûã50, ìºí ýìýãòýé÷¿¿äèéã øèéäâýð ãàðãàõ õàðèóöëàãûã ¿¿ðäýã áîëãîõûã ººãø¿¿ëýõ çàìààð óëàìæëàëò ¿çëèéã ººð÷ëºõ øààðäëàãà áàéãàà òóõàé áîëîâñðîëûí ñàëáàðò àæèëëàãñàä àíõààðóóëæ áàéíà. Ìºí, áàãø íàðûí ¸ñ ç¿é, ìýðãýæëèéí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõýä æåíäýðèéí àñóóäàë ÷óõàë íºëººòýé (ýìýãòýé áàãø íàð äàâõàð à÷ààëëûí óëìààñ äàâòàí áîëîí óð ÷àäâàð äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàíä òýð áîëãîí õàìðàãäàõã¿é áàéæ áîëîõ þì) áàéäàã. a Áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ ñàíàà÷ëàãûã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ,

òóõàéëáàë á¿õ ò¿âøèíä àæèëëàãñäûí õ¿éñèéí òýíöâýðèéã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé. Á. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð äàõü æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éë

1. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí àæëûí ¿ð ä¿í Îðîëöîîíû àðãààð àìüæèðãààíû ò¿âøèíã òîãòîîõ (ÎÀÒ) ñóäàëãààíä ºðõèéí àæ áàéäëûã “ýð¿¿ë áèå, ºðõººðºº ýð¿¿ë áàéõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ ÷àäâàðòàé áàéõ” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ýð¿¿ë áàéõûã àìüæèðãààíû ñàéí ñàéõàí áàéäëûí íýã õýñýã ãýæ áàðàã á¿õ á¿ëýã äóðüäñíûã ÎÀÒ-ä òýìäýãëýæýý. Óðò õóãàöààíû ºâ÷ëºë, õîëáîãäîõ ºíäºð çàðäàë (ýì÷èëãýý, àñðàìæ, àæèëã¿é áàéõ) çýðýã íü ºðõèéí àìæèðãààíû ò¿âøèíã äîîøëóóëäàã áàéíà51. Ìîíãîëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä îðëîãûí ò¿âøèí, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð òºñòýé îðíóóäààñ äýýã¿¿ð õýäèé ÷ ýìýãòýé÷¿¿äýä îíîãäîõ à÷ààëàë, õàðèóöëàãà íýìýãäýæ áàéãààòàé õîëáîîòîé ñàíàà òàâèõ çàðèì ç¿éë áàéíà.

À. Äóíäàæ íàñëàëò, òºðºõ ¿åä

49 Þíèôåì/Í¯ÁÕÕ 2002, õóóä 107-108 50 2004 îíä õèéñýí ÿðèëöëàãà 51 ЇСГ, ДБ, 2000, ОААТЇС, хууд. 9-10

59

¯íäýñíèé ò¿âøèíä òºðºëòèéí ¿åèéí äóíäàæ íàñëàëò 1990 îíä 63.7 áàéñíàà 1992 îíä 62.8 áîëîí áóóð÷, 2000 îíä 63.5 (ýð. 60.8, ýì. 66.47) áîëñîí. 2002 îíû ¿ç¿¿ëýëò 1997 îíûõîîñ (ýð 61.1, ýì. 67.7) äîîãóóð ãàðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà.52

Á. Íÿëõñûí ýíäýãäýë Íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí ýíäýëäýë íèëýýí èõýñ÷ áàéñíàà îäîîãîîð ñàéæèð÷, ÌÕÇ-ã õàíãàõ õàíäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Ýíý íü ¿ð òîãòîëòûí ò¿âøèí áóóðñàí, íÿëõñûí àñðàìæ, âàêöèíæóóëàëò ñàéæèðñàí áîëîí áóñàä øàëòãààíòàé õîëáîîòîé. Áóóðàõã¿é áàéãàà íÿëõñûí ýíäýãäýë íü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí äîîãóóð, åðºíõèé áîëîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ¿éë÷èëãýý õàíãàëòã¿é, òýæýýëèéí äóòàãäàë, îðîí ñóóö, öýâýð óñíû õàíãàìæ, àðèóí öýâðèéí ãà÷èãäàë çýðýãòýé õîëáîîòîé. Õ¿í àìûí 51% ë öýâýð óñààð õàíãàãäñàí íü ÿëàíãóÿà õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ìóóãààð íºëººëæ áàéíà. Ýíý íü ººðºº ÿäóóðàë, ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿ä, õºäººãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæòýé õîëáîîòîé þì. a Íÿëõàñ, õ¿¿õäýý àñðàõ öàã, íººö, ìýäëýã äóòóó áàéäàã ÿäóó ºðõ¿¿äýä ýíý

õàìààðàëòàé. Èéì øàõàëòàíä áàéäàã ºðõ¿¿äýä ýìíýëýãò î÷èõ, õ¿íñ òýæýýëèéí ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ öàã á¿ð ÷ ãà÷èãäàëòàé áàéäàã òóë çàñãèéí ãàçðûí àðãà õýìæýýíä ýë áàéäëûã òîîöîõ íü ç¿éòýé.

Â. Ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí

Ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí Ìîíãîëä 2000 îíä 158 (100000 àìüä òºðºëòºíä) áàéãàà áºãººä 1992-2000 îíä 20 îð÷èì %-ð áóóðñàí áàéíà53. Ãýõäýý ýíý áóóðàëò íü 2015 îíä ÌÕÇ-ä õ¿ðýõýä õàíãàëòã¿é þì. Íÿëõñûí ýíäýãäýë, ýð¿¿ë ìýíäýä ãàðñàí áóñàä ººð÷ëºëò íü àðàé õóðäàí ÿâàãäàæ áàéíà. Ò¿ðãýí òóñëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýìæèéã õÿçãààðëàäàã áàéðøèë, ìºí äîîãóóð áîëîâñðîëûí ò¿âøèí (50%), àæèëã¿éäýë (25%)54, îëîí õ¿¿õýä (ººðººð õýëâýë, ºðõèéí íººö ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä õ¿ðòýýìæã¿é) çýðýã íü ýõèéí ýíäýãäýëä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ þì. ÌÕÇ-ûí 2003 îíû òàéëàíä æèðýìñëýëò, òºðºëò, òºðºëòèéí äàðààõ ¿åèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð äîðîé, ìºí õîò, õºäººãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí òýãø áóñ áàéäàë çýðãèéã òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýý àâ÷ áàéãàà òºðºëòèéí ò¿âøèí ºíäºð ÷ ÷àíàð äîðîé áàéäàë íü ýõèéí ýíäýãäýëä õ¿ðãýæ áàéãàà àæýý. Òºðºëòèéí äàðààõ àìðàõ áàéð 1990 îíîîñ õîéø îëíîîð õààãäñàí íü ýõ÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ìóóãààð íºëººëñºí áºãººä ýäãýýð ¿éë÷èëãýýã îäîî ñýðãýýæ áàéãàà íü ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã áóóðóóëàõàä õ¿ðãýõ ãîðüäëîãî òºð¿¿ëæ áàéíà. Òºìºðèéí äóòàãäàë áîëîí áóñàä ýìãýã ìºí æèðýìñýí ýõ÷¿¿äèéí åðºíõèé ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ýõèéí ýíäýãäýëä íºëººëæ áàéíà. Æèðýìñýí ýõ÷¿¿ä øààðäëàãàòàé òºìºðèéí çºâõºí 40%-ã àâ÷ áàéãààã ñóäàëãàà õàðóóëæýý55. Òºìºðèéí áîëîí ôîëèéí õ¿÷ëèéí áýëäìýëèéã æèðýìñýí ýõ÷¿¿äýä òàðààäàãã¿é áàéíà. ¯¿íýýñ áîëæ íÿëõàñ æèí äóòóó (=<2.5 êã) áàéäàãòàé (õºâã¿¿ä 23%, îõèä 18%) òºðäºã. Çàðèì ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð àæèëã¿éäýë, îðëîãûí áóóðàëòûí óëìààñ àñðàìæèéí ïðàêòèê ìóóäàæ, åðºíõèéäºº ãàéã¿é áàéñàí õ¿¿õäèéí òýæýýëèéí (5-ààñ äîîø íàñíû æèí õàíãàëòã¿é õ¿¿õäèéí õóâü 3%) äóòàãäàë áîëîõ àþóëòàé56 áàéíà. Æåíäýðèéí òýãø áóñ õàðèëöààíààñ óëàìæëàí ýìýãòýé÷¿¿ä îðëîãî îëîõ àæèëä èõ öàã çàðöóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí íü ìºí ýõèéí ýíäýãäýë, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áàéíà. a Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé øóóä õ¿ðòýýìæýýñ áóñàä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñèéã èë¿¿

ñàéí îéëãîõ õýðýãòýé áàéíà. Èéì ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ìºí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

52 ЭМЯ, НЇБ-ын Хїн амын сан, 2000, хууд. ix 53 Засгийн газар, НЇБХХ, 2003, МХЗ-ын тайлангийн тєсєл, хууд. 16 54 АХБ, 2002 b), хууд. 9 55 Эрїїл мэндийн яам, НЇБ-ын хїн амын сан, 2000, хууд. 9 56 Засгийн газар, НЇБХХ, 2003, Хїний хєгжлийн тайлан, хууд. 9

60

àðãà õýìæýýã áýõæ¿¿ëýõýä àøèãëàæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä ýì÷ëýõ áîëîí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õàíäëàãóóäûã òýíöâýðòýé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

a Ýðñäýë á¿õèé æèðýìñýí ýõ÷¿¿äýä çîðèóëñàí õºòºëáºðò æåíäýðèéí áîëîí ºðõèéí äîòîðõè àæëûí õàðüöààã ñàéæðóóëàõàä çîðèóëñàí àðãà õýìæýýã îðóóëàõ øààðäëàãòàé áàéíà.

Ã. Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí áóñàä àñóóäàë

¯ð õºíäºëä 2000 îíä 100 àìüä òºðºëò òóòàìä 231 áàéñàí. ßäóó ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿ð õºíä¿¿ëæ áàéãàà ãîë øàëòãààí áîë ýäèéí çàñãèéí äîðîé áàéäàë ãýæýý. Ýõèéí ýíäýãäëèéí 13% íü áàòàëãààã¿é ¿ð õºíäºëòººñ57 áîëæ áàéíà. ÁÇÕª ìºí óëñ äàÿàð òàðõàæ áàéíà. 1991-2002 îíä 10000 õ¿í òóòàìä òýìá¿¿ 3.7-6.7%, çàã õ¿éòýí 9.4 – 19.6% áîëîí ºñ÷ýý. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ýíý íü äàâòàí õàëäâàðëàëò áîëîõ àþóëòàé. ÁÇÕª-èé èéì ò¿âøèí íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õàäâàðëàëò èõýññýí òîõèîëäîëä á¿ð àþóëòàé. Ìîíãîëûí çàëóó õ¿í àì áýëãèéí õàðüöààíä îðæ, áèåý ¿íýëýã÷äèéí òîî èõýñ÷, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õèéõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áîëæ áàéãàà çýðýã íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õàäâàðëàëòûã õóðäàñãàõ õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîõ þì. ¯¿íèé äýýð ÕÄÕÂ-ààð íèëýýí äýýã¿¿ð áàéäàã Êàçàõñòàí, Îðîñ, Õÿòàä58 ðóó õèéõ àÿëàë èõñýæ áàéíà. Ýäãýýð ýðñäýëä ìºí èõýýõýí æåíäåðèéí õ¿÷èí ç¿éë áàéäàã. Òóõàéëáàë, áèåý ¿íýëýã÷äèéí èõýíõ íü ýìýãòýé, øèëæèõ õºäºëãººíä áàéãàà õàìòðàí àìüäðàã÷èéíõàà ýðñäýëòýé çàí ¿éëèéí òàëààð ýìýãòýé÷¿¿ä íü ãîëäóó ìýääýãã¿é. a Áèåý ¿íýëýã÷èä, òýäíèé áýëãèéí õàìòðàã÷ íàðòàé àæèëëàõ òàëààð îëîí óëñàä

íèëýýí àìæèëòòàé òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí áàéíà. Õºëñíèé ñåêñ òàðõàæ áàéãàà ýíý ¿åä ýðñäëýýñ õàìãààëàõûí òóëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áîëîí ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã ÒÁÁ-óóä äýýðõ òóðøëàãûã íýâòð¿¿ëýõ õýðýãöýý èõ áàéíà.

a Í¿¿äëèéí áîëîí öýðãèéí àæèë÷èí çýðýã ºíäºð ýðñäýë á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí ýõíýð¿¿äýä çîðèóëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýäãýýð õºòºëáºð íü ýðäýë á¿õèé ýðýãòýé÷¿¿äèéí çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëòºíä íºëººëººä çîãñîõã¿é, ìºí òýäíèé õàìòðàã÷äàä áàñ çîðèóëàãäàõ ¸ñòîé.

a Øèëæèëòèéí íàñíû õ¿¿õýä çýðýã íºõºí ¿ðæèõ¿éí æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã á¿õ òàëààñ íü ñàéòàð îéëãîõûí òóëä ñóäàëãàà õèéõ, ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòýí, áàãø, íèéãìèéí àæèëòíóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Ä. Æåíäýð äýýð ¿íäýñëýñýí õ¿÷èðõèéëýë

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë59 ÌÕÇ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãîíä õàìðàãäààã¿é áîëîâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí èõýýõýí ýðñäýë ó÷ðóóëäàã õ¿÷èí ç¿éë þì. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íü ¿íäñýí õîõèðîã÷ áîëîõ ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí áèå ìàõ áîäèä òºäèéã¿é ñýòãýë ñàíààíû óðò õóãàöààíû ãýìòýë ó÷ðóóëäàã. Ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí á¿òýýìæèíä ¿ç¿¿ëäýã õîð íºëººã àæëààã¿é ºäºð, ýì÷ë¿¿ëýõýä çàðöóóëñàí õºðºíãº, õîõèðñîí õ¿¿õäèéí ÿâààã¿é õè÷ýýë çýðãýýð èõýýõýí ºíäºð áàéäãèéã ñóäàëãàà õàðóóëäàã. Ýë àñóóäàë Ìîíãîëä ñàÿõíààñ ÿðèãäàæ ýõýëñýí íü òîõèîëäëûã íèëýýí èë òîä ìýäýýëäýã áîëñíîîñ çºâõºí áóñ, óëàì èõñýæ áàéãàà àðõèäàëò, ìºí øèëæèëòèéí ¿åèéí íºëººíä ãýð á¿ëä íèëýýí äàðàìò áèé áîëñîí çýðãýýñ óëáààòàé. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäûã ò¿øèãëýõ íü ÷óõàë. a Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîãñäûí áèå ìàõ áîäèéí ãýìòëèéã òîãòîîõ, ìºí

òýäíèé ìýäðýëä íºëººëºõ ñýòãýë ñàíààíû õîð íºëººã òàéëàõ çýðýãò ñóðãàõ òóñãàé

57 Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áà Í¯ÁÕÕ, 2003, ÌÕÇ-ûí òàéëàí, õóóä. 16-17 58 Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áà Í¯ÁÕÕ, 2004, Õ¿íèé õºãæëèéí òàéëàí 2003 îí, õóóä. 9 59 Эмэгтэйчїїдийн эсрэг хїчирхийлэлд эрэгтэйчїїдийн хїчийг эмэгтэйчїїдэд хэрэглэх зорилгоор болон тэгж ойлгогдохоор їйлдэгдсэн эмэгтэйчїїд, охидын эсрэг хїчирхийллийн бие мах бодийн, оюун санааны, болон бусад бїх тєрєл орно

61

ñýäâèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæëèéí àæèëòíóóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ñóóëãàæ ºãºõ øààðäëàãòàé áàéíà. Ìºí øèíý õóóëü ãàðâàë òýäíèéã ø¿¿õýä ìýä¿¿ëýã ºã¿¿ëýõýýð äóóääàã áîëîõ õýðýãòýé þì.

a Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã áàãàñãàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã õ¿÷í¿¿ä, õºäºëãººíòýé îéð õàìòðàí àæèëëàäàã áîëãîõ øààðäëàãòàé áàéíà. Òýä õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîã÷èéí áýðòýë ãýìòýë, ìºí øóóä áóñààð ãýð á¿ëèéí áóñàä ãèø¿¿äýä ¿ç¿¿ëñýí õîð íºëººíèé òàëààð á¿ðýí ìýäýýëýë ºãºõ þì.

2. ¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äýä á¿òýö ñîöèàëèçìûí ¿åä ¿íäñýíäýý á¿ðäýí áèé áîëñîí, îäîî íèëýýí øèíý÷ëýëò õèéõèéã øààðäàæ áàéíà. Ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñàéí áóñ, ýì áîëîí áóñàä òåõíîëîãèéí õàíãàìæ æèãä áèø, ÿëàíãóÿà õºäººä õ¿ðòýýìæ ìóóòàé áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû ¿éë÷èëãýýã (ÝÌÀ¯) ýõëýýä áàãò áàãà ýì÷, ñóìä áîë ýì÷ ¿ç¿¿ëäýã áàéæýý. Ñóìäàä ýìíýëýã áàðüæ, äîð õàÿàä íýã èõ ýì÷, íýã ýõ áàðèã÷ ýì÷ àæèëäàã áîëæ ýõèéí àìðàõ áàéð, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîí àðüñ ºíãºíèé ¿çëýã õèéäýã áîëñîí áàéíà. Ýäãýýð ¿éë÷èëãýýã øèëæ¿¿ëãèéí ¿íäñýí äýýð õèéäýã áóþó áàãààñ øèëæ¿¿ëãýýð äýýä ò¿âøèíãèéí ìýðãýæëèéí ýì÷èä õ¿ð÷ ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí áàéíà. Ýìíýëýãò òóëãóóðëàñàí ýíý ñèñòåì íü õýâò¿¿ëæ ¿ç¿¿ëýõýä èõýíõ õºðºíãºº çàðöóóëäàã, ýì÷èëãýýíèé õàíäëàãûã áàðèìòàëäàã. 2002 îíä 18616 îðòîé, 6823 èõ ýì÷òýé 754 ýìíýëýãò áàéñàí áà íýã ýì÷èä 360 õ¿í íîîãäîæ áàéæýý. Ýíý áîë çîõèñòîé äóíäàæ áîëîâ÷ îðîí íóòãààð æèãä áèø, òóõàéëáàë Óëààíáààòàðò íýã èõ ýì÷èä 206 õ¿í, Îðõîíä 314, àëñëàãäñàí àéìàãò 700 ãàðóé õ¿í îíîãääîã60 áàéíà. ÀÕÁ-íû äýìæëýãòýé ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí õºãæëèéí òºñë¿¿ä ºðõèéí ýì÷èéí çàð÷ìààð ÝÌÀ¯-ã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëòòîé áºãººä òºñëèéí õî¸ðäàõü ¿å øàòàíä ñóìûí ò¿âøèíä õ¿ðýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà íü ÿäóó ºðõ¿¿äýä ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõýä ÷èãëýñýí àëõàì áîëîõ þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äýä á¿òýö íèëýýí õóó÷èðñàí áàéíà. Ýõèéí àìðàõ áàéðíû òîî öººðººä çîãñîîã¿é, àæèëëàæ áàéãàà õýäýí áàéðíû 71.9% íü ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é61 áîëñîí áàéíà. Ìºí àíàãààõ óõààíû áîëîâñðîëûí ÷àíàð, ýì õàíãàìæ, ýìíýëãèéí çàõèðãààíû ñèñòåì, õýðýãëýã÷äèéí õýðýãöýýíä íèéöýõ çýðýã òàëààð íèëýýí óõðàëò ãàðñàí áàéíà. Îëîí íèéò ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð èõýýõýí ãîìäîëòîé áàéäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òºñâèéí çàðöóóëàëò 1995 îíû õàìãèéí äîîä ò¿âøèí áóþó ÄÍÁ-èéí 3.1%-ñ ºñ÷ 2002 îíä 4.7% áîëñîí õýäèé ÷ 1990 îíû 5.5%-òàé õàðüöóóëàõàä áàñ ë õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí òºñâèéí çàðöóóëàëò 2001 îíä íèéò òºñâèéí (óëñûí òºñºâ, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë, òºëáºðò ¿éë÷èëãýý çýðãýýñ á¿ðäñýí) 12% áîëñîí áàéíà62. 1991 îíîîñ õóâèéí õýâøëèéí ¿éë÷èëãýýã çºâøººðäºã áîëæ, îäîî õóâèéí ýì÷, ø¿äíèé ýì÷, õóâèéí æèæèã ýìíýëýã, êëèíèê (ÁÇÕª ýìíýäýã, ¿ð õºíäºëò õéèäýã), ýìèéí ¿éëäâýð áîëîí ñàíãèéí òîî 828 áîëñîí áà èõýíõ íü íèéñëýëä òºâëºð÷ áàéíà. Óëñûí òºñâèéí à÷ààëëûã õºíãºâ÷ëºõ ¿¿äíýýñ ÝÇªÄßÁÑ-ò õóâèéí õýâøëèéã õºãæ¿¿ëýõýýð òóñãàñàí áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàíõ¿¿æèëòèéã îíîâ÷òîé áîëãîõ çîðèëãîîð Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàí (ÝÌÄÑ) áàéãóóëàãäàæ, àæèëëàãñàä, õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéã ýíýõ¿¿ ñ¿ëæýýíä òºëáºð õèéäýã (50%-ã àæèëëàãñàä ººðºº, 50%-ã àæèë îëãîã÷) áîëñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òºëáºðèéí õýìæýýã çàñãèéí ãàçàð æèë á¿ð ãèíý÷èëäýã áºãººä òóõàéí õ¿íèé öàëèíãèéí 6%-èàñ õýòðýõã¿é áàéõààð òîãòæýý. Õýðýãëýã÷èä òîäîðõîé çààñàí äýýä õýìæýý

60 2004 îíû Õ¿íèé õºãæëèéí òàéëàí, õóóä.8 61 Þíèôåì, 2001, õóóä. 25 62 2004 îíû Õ¿íèé õºãæëèéí òàéëàí, õóóä.10

62

õ¿ðòýë ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºðèéí 10%-èéã òºëºõ áºãººä äýýä õýìæýýíýýñ õýòýðñýí õýñãèéí õýðýãëýã÷ ººðºº òºëºõ àæýý. Õèéìýë (îðòîïåä) ýðõòýí, ýì ýíý ñèñòåìä õàìðàãäàõã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéí íèéò ¿éë÷èëãýýíèé ñàíõ¿¿æèëòýíä åðºíõèé òºñâèéí õóâààðèëàëò 66% , ÝÌÄÑ 30%, õýðýãëýã÷èéí ººðèéí òºëáºð áîëîí áóñàä ýõ ¿¿ñâýð 3.7% òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà. Ýìçýã, ÿäóó, òàõèð äóòóó çýðýã á¿ëýãò áàãòäàã õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òºëáºðèéã ÝÌÄÑ-ààñ á¿ðýí ãàðãàäàã. Íèéò äààòãóóëñàí èðãýäèéí 66.6% ýäãýýð á¿ëýãò áàãòäàã áàéíà. Ñ¿ðüåý, òºðºõèéí ºìíºõ áîëîí òºðºëòèéí äàðààõ àñðàìæ çýðýã çàðèì ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã óëñààñ äààäàã63. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä ýð¿¿ë ìýíä èë¿¿ äîðîé ÿäóó áîëîí íýí ÿäóó ºðõ¿¿ä îðëîãûíõîî 2.3%-ã áóþó ñàðä 20000 òºã çàðöóóëäàã áîë ÿäóó áóñ ºðõ¿¿ä 1.5%-ã áóþó ñàðä 160000 òºã çàðöóóëäàã áàéíà64. Õ¿ñíýãò 10. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý àâñàí áàéäàë, ºðõèéí õýðýãëýýíèé ò¿âøíýýð, 1000 õ¿í àìä Íýí ÿäóó ßäóó ßäóó áóñ áàãà

îðëîãîòîé ßäóó áóñ äóíä îðëîãîòîé

ßäóó áóñ äýýã¿¿ð îðëîãòîé

67.3 97.1 109.1 131.4 179.5 Ýõ ¿¿ñâýð: Ìîíãîëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ õî¸ð äàõü òºñºë, PPTA 3750-MON, Íèéãìèéí ¿ð íºëººã ¿íýëñýí òàéëàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã àâàõòàé õîëáîãäñîí öàã, ¿éëäýë áîëîí çàðäàë õºäººä, ÿëàíãóÿà õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàðèóöäàã ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä íèëýýí ºíäºð áàéíà. Õýä õýäýí ñóäàëãààíä 10%-èéí òºëáºð ÿäóó ºðõ¿¿äýä õ¿íäýýð òóñ÷ áàéãààã, ìºí àìüæèðãààíû ò¿âøèí äîîøëîõ òóñàì êëèíèêèéí áîëîí ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã àâàõ õýìæýý áóóð÷ áàéãààã õàðóóëñàí áàéäàã65. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý àâàõã¿é áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí áîë ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë (õàìðàãäààã¿é, êàðòã¿é, êàðòàà ¿ðýãä¿¿ëñýí, óëñààñ äààòãàëûã òºëäºã ãýäýã íü ìàðãààíòàé çýðýã), äàðààãèéí øàëòãààí íü äààòãàëûí òºëáºðºº òºëæ ÷àääàãã¿é, àëáàí áóñ õºëñ øààðääàã çýðýã áîëîõûã ÝÇªÄßÁÑ-èéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíä òîãòîîñîí áàéíà. Ìºí òºðºë á¿ðèéí òýòãýëýã, òýäãýýðò ÿìàð õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëäàã, òýòãýëãèéã çîõèöóóëäàã ÿìàð ä¿ðýì æóðàì áàéäãèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí àæèëëàãñàä ººðñäºº ìýääýãã¿é ãýñýí ãîìäîë ìºí èõ áàéäàã. Õ¿ì¿¿ñ ýäãýýð íàðèéí òºâºãòýé áàéäàëä áàðüö àëäàæ, òýäãýýðèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõàä òóñ áîëæ ÷àääàãã¿é áàéíà. a ÝÌÄÑ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ÿäóó õ¿í ãýæ õýí áîëîõûã òîãòîîõ, ò¿¿íä ÿìàð

òýòãýëýã èë¿¿ òîõèðîõ, ºðãºäºë ãîìäëûã ÿàæ øèéäâýðëýâýë çîõèõ çýðýã ìýäëýã ÷àäâàð øààðäëàãàòàé òóë ÿäóóðëûí æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí óäèðäëàãà, ìåíåæìåíò, àëáàíû õ¿ì¿¿ñò îéëãóóëàõ ñóðãàëò õèéõ øààðäëàãòàé þì.

¯¿íýýñ ¿çâýë ÿäóó÷óóäàä ÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýýã òýãø õ¿ðãýõýä çîðèóëàãäñàí ÝÌÄÑ áîëîí òýòãýëãèéí áóñàä ñèñòåì íü çîðèëãîíäîî õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü îéëãîìæòîé áàéíà. ßäóó ºðõ¿¿äýä ìºíãº îëîõûí òóëä èë¿¿ àæèëëàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý àâ÷ ÷àäàõã¿é óëìààñ ýð¿¿ë ìýíä äîðîé ãýð á¿ëýý àñàð÷ õàëàìæëàõàä èë¿¿ öàã çàðöóóëäàã òóë èéì ºðõèé ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàã àøèãëàëòûí ¿ç¿¿ëýëò èõýýõýí äîîãóóð ãàðäàã. ×óõàì ¿¿íä ë ÝÌÀ¯ ÷èãëýãäñýí áºãººä ¿¿íèé òóëä ë ¿éë÷èëãýýã õýðýãëýã÷èä àëü áîëîõîîð äºõ¿¿ëæ ºãäºã áîëíî. 1990 îíä ÝÌÀ¯-íä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ãàðãàõã¿é áàéõ, ìºí çàðèì ¿éë÷èëãýýã ¿íýã¿é ¿ç¿¿ëýõýýð õóóëü÷èëñàí áèëýý. Ýì÷èëãýýíèé õàíäëàãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãàä øèëæèõ øèëæèëòèéã ýìíýëýãò òóëãóóðëàñàí ñèñòåì õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ó÷ðààñ ºðõèéí ýì÷èéí ¿éë÷èëãýý áèé áîëñîí þì. Ãýõäýý ýíý ñèñòåì íü á¿ðýí

63 ÀÕÁ 2002, õóóä. 12 64 Þíèôåì, 2001, õóóä. 24 65 ÀÕÁ 2002, õóóä. 30

63

õýðýãæýýã¿é áàéíà. ÝÌÄÑ-èéí õºðºíãº èë¿¿ ¿íýòýé ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíä çàðöóóëàãäàõ õàíäëàãàòàé áàéãààã ñòàòèñòèê òîî áàðèìò õàðóóëæ áàéíà. Ãýõäýý øèíý áîäëîãîîð ¿¿íèéã çàñàõààð òºëºâëºæ áàéíà.66 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí äóíä õóãàöààíû (2001-2004 îíû) ñòðàòåãèä ÝÌÀ¯-íä, òýð òóñìàà ýìçýã á¿ëýãò ÷èãëýñýí õàíäëàãûã óëàì áàòàëãààæóóëæ, ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéã òîãòîîõ, ¿éë÷èëãýýã òýäýíä ÷èãë¿¿ëýõ àðãà ìåõàíèçìûã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ãýõäýý òîî áàðèìò ìýäýýã ñàéí àøèãëàäàãã¿é, ºðõèéí ýì÷ íàð îíîãäñîí ºðõ¿¿äèéíõýý òàëààð á¿ðýí ìýäýýëýëòýé áàéäàãã¿é íü ÀÕÁ-íû òºñëººñ õàðàãäàæ áàéíà. Ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò îðîí íóòãààð ÿëãààòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë ã¿éëãýëò (öýâýð óñ, àðèóí öýâýð), ÁÇÕª (ýð¿¿ë ìýíäèéí çàí ¿éë), òýæýýëèéí äóòàãäàë, ýõ áîëîí íÿëõñûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (àìüæèðãààíû ò¿âøèí, ¸ñ çàíøèë), ñ¿ðüåý çýðýã õàëäâàð ºâ÷ëºë (àìüäðàëûí îð÷èí) çýðýã ìýäýý ìýäýýëëèéã øààðäëàãàòàé õýìæýýíä íàðèéí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõã¿é áàéãààãààñ ¿çâýë ýìíýëãèéí õàíäëàãà áýõ ñóóðüòàé õýâýýð áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. a Òîî, áàðèìò, ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä íèëýýí õºðºíãº

îðóóëàëò õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýäãýýð òîî, ìýäýýíä àìüäðàëûí íºõöºë, îð÷èí, ãýð á¿ë äýõ æåíäýðèéí õàðèëöàà, ÿäóóðàë çýðýã ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààðõè æåíäýðýýð ÿëãàñàí áîëîâñðóóëàëò, øèíæèëãýý õèéäýã áàéõ íü ç¿éòýé þì.

Â. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý, íèéãìèéí õàìãààëàë äàõü æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ Äààòãàëûí ñèñòåìèéí òóñëàìæòàéãààð íèéãìèéí õàìãààëàëëûí ¿éë÷èëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõäýý ÿäóó ºðõ, ýìçýã á¿ëã¿¿äýä òóñãàé äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã òîãòîëöîîã “÷èíýýëýã àæ áàéäàë”-ûí õàíäëàãà ãýæ íýðëýäýã. ¯éë÷èëãýýíèé õºëñèéã áóóðóóëàõ ¿¿äíýýñ òàòààñ îëãîæ ¿¿ãýýðýý òýãø áóñ áàéäëûã òýãøèòãýäýã. Èíãýõäýý ÿäóó÷óóäàä ÷èãëýñýí öîãöîëáîð õàíäëàãûã õýðýãëýäýãã¿é. ßäóó÷óóäûã îëæ òîãòîîäîãã¿é, ìºí èë¿¿ îëîí ºðõ ºðõèéí ¿éëäâýðëýë, àëáàí áóñ õýâøèë, óëèðëûí ÷àíàðòàé àæèë ýðõýëæ áàéäãààñ ÿìàð õ¿ì¿¿ñ íü òîãòìîë ýìçýã, ÿìàð õ¿ì¿¿ñ íü ò¿ð çóóðûí ýìçýã áàéäàëä áàéäãèéã òîäîðõîéëäîãã¿é ó÷ðààñ äýýðõ õàíäëàãà Ìîíãîëä ñàéí õýðýãæèõã¿é áàéíà. 2003 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èãò (ÍÕÑÑÁÁ) äàðààõ ÷èãëýëýýð áîäëîãî, õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëíà. ¯¿íä:

(i) íèéãìèéí õàìãààëàë (ii) íèéãìèéí äààòãàë (iii) õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýý.

1. Íèéãìèéí õàìãààëàë

Íèéãìèéí õàìãààëàë íü íèéãìèéí õàìãèéí ýìçýã á¿ëýã áîëîõ àõìàäóóä, òàõèð äóòóó÷óóäûí, îðîí ãýðã¿é õ¿ì¿¿ñ áîëîí õ¿¿õä¿¿äýä àñðàìæèéí áàéð çýðýã ¿éë÷èëãýý, õàëàìæèéã ¿ç¿¿ëäýã. Ýíý ýìçýã á¿ëãèéã áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëáàë íýí èë¿¿ ýðñäýëä ºðòºìòãèé ãýæ ¿çäýã. ªðõèéã ÿäóóðàë ðóó ò¿ëõýäýã ýäãýýð ýðñäýëèéí òîîíä àìüäðàëûí õýâ, ãýð á¿ëèéí á¿òýö (æèøýý íü ºðõ òîëãîëñîí ýìýãòýé÷¿¿ä), çóä ìýò ãàäíû áîëîí äîòíû õ¿÷èí ç¿éëñ áàãòàíà. Çàñãèéí ãàçðààñ òîäîðõîéëñîí ýìçýã á¿ëýãò

(i) á¿òýí áóþó õàãàñ ºí÷èí õ¿¿õä¿¿ä (ii) áèå ìàõ áîäèéí õóâüä òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñ (iii) ãàíö áèå àõìàäóóä (iv) ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿ä (v) äºðâººñ îëîí õ¿¿õýäòýé ºðõ¿¿ä

66 ÀÕÁ 2002, õóóä. 21

64

(vi) çàðèì àæèëã¿é÷¿¿ä áàãòàíà. Áàéð îðîí ñóóö, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä õºíãºëºëò, íèéãìèéí òóñëàìæèéí ñàí (ÍÒÑ)-ãààñ ¿ç¿¿ëýõ ìºíãºí äýìæëýãèéã ýõ÷¿¿äýä æèðýìñëýëò, òºðºëòºíä, õ¿¿õäýý àñðàõàä íü, îëîí õ¿¿õýäòýé ãýð á¿ëä, òýòãýâýðã¿é õ¿ì¿¿ñò óðò õóãàöààíû òóñëàìæ çýðýã õºíãºëºëòèéã õàìãèéí ýìçýã á¿ëãèéíõýíä ¿ç¿¿ëäýã. Ýìçýã á¿ëãèéí ýíý òîäîðõîéëîëò íü íèëýýí ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí òóë á¿ëýã òóñ á¿ðèéí ýðñäýë, òóñ á¿ðò çîõèìæòîé ººð ººð àðãà õýìæýýã ÿëãàæ ¿çäýãã¿é áàéíà. Æèøýý íü ò¿ð çóóðûí ýðñäýëä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã îíîîæ òîäîðõîéëîîã¿é òóë òýäãýýðèéí îíöëîã õýðýãöýýíä áîëîõ äàâàí òóóëàõàä òóñëàõ àðãà õýìæýý àâàõûí îðîíä òýäíèéã õàëàìæààñ õàìààðàëòàé áîëãîæ áàéíà. Áàñ íýã ººð æèøýý áîë îëîí õ¿¿õýäòýé ºðõ¿¿äèéã õîîðîíä íü õîðøóóëæ, áèå áèåíäýý òóñëàõ á¿ëã¿¿äèéã áàéãóóëàõ çàìààð áèå äààëãàõ àðãà õýìæýýã áîäëîãî, õºòºëáºðò òîîöñîí íü öººí áàéíà. Ìîíêîðä áîë èéì òºðëèéí ýðñäýëèéã ñààðóóëàõ ¿éë÷èëãýýã ãèø¿¿ääýý ¿ç¿¿ëäýã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õýðýãöýý îëîí ÿíç áàéäàã, óëìààð òýäãýýð õýðýãöýý íü òýäíèé àæèëëàõ, ãýð á¿ëýý àñðàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áóñàä ¿¿ðýãò íü íºëººëäºã òóë ýðñäýë ñààðóóëàõ àðãà õýìæýý ººð ººð áàéõ ¸ñòîé. Ìºí íèéãìèéí õàìãààëëûí õºòºëáºðèéí ýðñäýëèéí ¿íýëãýý õèéõýä ºðõèéí ò¿âøèí õàíãàëòã¿é, ºðõèéí äîòîðõè äèíàìèêèéã îéëãîõ øààðäëàãàòàé ãýäãèéã õºòºëáºð áîëîâñðóóëàã÷èä ñàéí ìýäýõ ¸ñòîé. Îäîîãèéí òîäîðõîéëîëòîîð “ýìçýã” ãýã÷ á¿ëýã íèëýýí ºðãºí áàéãàà áºãººä ýðýãòýé òýðã¿¿íòýé ºðõèéí ýìýãòýé÷¿¿ä íººöººñ õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é, ºðõèéí ¿éëäâýðëýëä õºëñã¿é èõýýõýí õºäºëìºð çàðöóóëæ áàéãàà ÷ îðëîãî îëîõ ¿éë àæèëëàãàà õèéõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é áàéãàà çýðýã îëîí ç¿éëèéã àíõààðàëã¿é ºíãºðººæ áàéíà. Óëèðëûí ÷àíàðòàé àæèë ýðõýëäýã õ¿ì¿¿ñ ÷ íèëýýí ýðñäýëòýé òóëãàðäàã áºãººä îëîí ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿¿íýýñ ººð áîëîìæ áàéõã¿é áàéãààã ìºí àíõààðàõ øààðäëàãòàé. Íèéãìèéí õàìãààëëûí õºòºëáºðèéã ÿäóó÷óóäàä ÷èãë¿¿ëæ, òýäíèé ººðñºääºº èòãýëòýé áîëãîõûí òóëä èéì õ¿ì¿¿ñ, ºðõ¿¿äèéã ýðñäýë á¿õèé á¿ëýã ð¿¿ ãóëñàí îðîõîîñ ºìíº óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý ¸ñòîé ãýäãèéã õºòºëáºð áîëîâñðóóëàã÷èä àíõààðàõ øààðäëàãòàé áàéíà. Äýýðõ áàéäëààñ ñýðãèéëýõèéí òóëä ýìýãòýé÷¿¿ä øèëæèí ñóóðüøèõ, îðëîãûí ¿éë àæèëëàãààíûõàà òºðëèéã îëøðóóëàõ çýðýã àðãûã ýðýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿ ò¿ðãýí àøèãëàæ áàéãàà õàðàãääàã. a ßäóóðàëä ãóëñàí îðæ áîëçîøã¿é á¿ëãèéí õýðýãöýýã óðüä÷èëàí õàðæ, òýäýíä

õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóðãàëò, æèæèã áèçíåñ ýõëýõ çýýë îëãîõ, ýìýãòýé÷¿¿äýä õºäºëìºð, íººöºº õîðøèí áîëîìæ îëãîõ çýðãýýð àæèëëàñíààñ õîëûí èðýýä¿éä òýäíèéã íèéãìèéí õàìãààëëûí õºòºëáºðººñ õàìààðäàãã¿é áîëãîõîä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Èéì õºòºëáºðèéí îíîâ÷èéã ñàéæðóóëàõûí òóëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õýðýãöýý îíöëîã áàéäãèéã àíõààðàõ ¸ñòîé.

Îäîîãèéí õºòºëáºð¿¿ä áàéäàë ìóóäñàí õîéíî ÿàõ âý ãýäýã äýýð òºâëºð÷ áàéíà. Áàéäàë ìóóäñàíû äàðàà íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðàãäàõ ¸ñòîé õ¿í íü õýí âý ãýäãèéã øàëãàõ àðãûã íèéòëýã õýðýãëýäýã. ªºðººð õýëâýë, õºðºíãº íººöºº áàðñàí õ¿í íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðàãääàã áîë ýíý øàëãóóð íü õóâü õ¿íèé áóöàæ õºë äýýðýý áîñîõ ÷àäàâõèéã íü ¿ã¿é áîëãîæ áîëçîøã¿é. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñ¿ëæýýíýýñ õàìààðàëòàé áàéõ íü Ìîíãîëä áàðàã çàíøèë áîëñîí áºãººä çàñãèéí ãàçàð ¿¿íèéã îéëãîæ, ýíý óõàìñàðûã àðèëãàõàä àæëàà ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîé. Íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðàãäàãñäûí õ¿éñýýð ÿëãàñàí òîî áàðèìò áàéõã¿é, íèéãìèéí õàìãààëëûã ÿàæ àøèãëàæ áàéãààã áîëîí ÿíç á¿ðèéí á¿ëãèéí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýý ÿìàð áàéãààã îéëãîõîä òºâºãòýé àãààä èéì íºõöºëä ýìýãòýé÷¿¿ä àðàé èë¿¿ áèåý äààñàí ÿíçòàé õàðàãääàã. Íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðàãäàãñàä íèéò õ¿í àìûí 38% áàéãààã ýðãýëçýýòýé, õàðèí áîäèò õóâü 10 îð÷èì áàéãàà

65

ãýæ çàðèì òîîöîî ¿çýæ áàéíà.67 Õýäèéãýýð ýìçýã á¿ëãèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí õàìààðëûí ñýòãýëãýýã àðèëãàõ õýðýãòýé ÷ çàñãèéí ãàçàð òýäíèé íèéãìèéí õàìãààëëûã çîãñîîæ áîëîõã¿é íü ìýäýýæ. Òýãýõëýýð ààæìààð àõèö ãàðãàõûí òóëä ýõëýýä ýðñäýëòýé áîëîí ýìçýã á¿ëãèéã íàðèéí ñàéí îéëãîõ øààðäëàãòàé áàéíà. ÝÇªÄßÁÑ ÷, ÍÕÑÁÕ ÷ íèéãìèéí õàìãààëëûí õàìààðëûã áàãàñãàõ ¸ñòîéã òýìäýãëýñýí áîëîâ÷, ÿàæ õèéõèéã íü òîäîðõîé ãàðãààã¿é áàéíà. ÍÕÑÁÕ-ò òóñ÷, ýìýãòýé÷¿¿äýä îíîâ÷òîé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ íýã àðãà õýìæýý áîë ñóìûí òºâ¿¿äýä áàéãóóëàãäàõ Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºâ¿¿ä þì. Ýäãýýð òºâèéí ìåíåæåð¿¿ä ýðñäýëòýé á¿ëýãòýé îéð àæèëëàæ, òýäíèé áèå äààñàí áàéäëûã ÿàæ ñàéæðóóëàõ òàëààð ñàéí îéëãîëòòîé áîëãîõ áîëîìæòîé þì. Ýäãýýð òºâ¿¿ä íèéãìèéí àæèëòàí áîëîí íóòãèéí îëîí íèéòòýé îéð àæèëëàäàã áóñàä ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñòýé õàìòðàí àæèëëàâàë îëîí õ¿¿õýäòýé ýõ÷¿¿äýä îíîâ÷òîé òóñàëæ ÷àäíà. Ìºí àðõèäàëò, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë çýðýã íèéãìèéí ýìãýãèéí íºëººã áàãàñãàõ ¿¿äíýýñ íèéãìèéí çºâëºëãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýý õèéõ íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí, ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòûã äàâàí òóóëàõàä íü òóñëàõ þì. a Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºâèéí àæèëëàãñäûã òºðºë á¿ðèéí ¿éë÷èëãýý, òýäãýýðèéã

ÿàæ àâàõ òàëààð õ¿ì¿¿ñò çºâëºëãºº çýðýã àñóóäëààð äàäëàãàæóóëàí ñóðãàõ õýðýãòýé. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóñëàìæèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí áàéäàë íèëýýí îëîí ñóðãàìæ ºãñºí. Ìºí æåíäýðèéí àñóóäëààð ìýäëýã, ìýäðýìæ ñàéòàé íèéãìèéí àæèëòíóóäûã áýëòãýæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õýðýãöýýíä òîõèðñîí ¿éë÷èëãýý õèéõ íü ÷óõàë áàéíà.

a Ýð¿¿ë ìýíä, îðîí ñóóöíû çýðýã òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõäýý áýëýí ìºíãºíèé áóñ àðãà ìåõàíèçìûã àøèãëàñíààð çàñãèéí ãàçðûí îíîâ÷ã¿é á¿òöýí äýõ øàìøèãäóóëàëòààñ ñýðãèéëýõ áîëîìæèéã õýä õýäýí ñóäàëãààíä òýìäýãëýñýí áàéäàã. Èéìä ýðõèéí áè÷èã, íºõºí îëãîâîð çýðýã àðãà õýðýãñýë íü í¿ñýð áóñ, òýãýýä ÷ ¿éë÷èëãýýã ººðñäºº èë¿¿ ÷ºëººòýé ñîíãîõ áîëîìæèéã õýðýãëýã÷èä îëãîäîãîîðîî äàâóó áîëíî.

2. Íèéãìèéí äààòãàë

Íèéãìèéí äààòãàë (òýòãýâðýýñ áóñàä) íü íàñ, äààòãàë òºëñºí æèë çýðýã òîäîðõîé íºõöëèéã õàíãàñàí õ¿íèé ººðèéí áîëîí àæèë îëãîã÷èéí íü òºëñºí õàíäèâààñ ñàíõ¿¿æäýã. Ìîíãîëûí íèéãìèéí äààòãàë íü ºíäºð íàñíû òýòãýâýð, ìýðãýæëèéí ºâ÷èí, ãýìòëèéí äààòãàë, àæèëã¿éäëèéí äààòãàë, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäàñíû (ºâ÷èí, îðøóóëãà) äààòãàë, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë çýðýã ¿íäñýí òàâàí õýñãýýñ á¿ðääýã. Àëáàí õýâøèëä àæèëëàãñäûí 87.4% íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãääàã áîë ìàë÷èä, àëáàí áóñ õýâøëèéíõíèé õàìðàãäàëò ¿¿íýýñ íèëýýí äîîãóóð áàéäàã68 áàéíà. Õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí õàìðàëò äîîãóóð áàéãààãààñ ¿çâýë íèéãìèéí äààòãàëûí ýíýõ¿¿ ñèñòåì òýäíèé õýðýãöýýíä òýð áîëãîí á¿ðýí íèéöýýã¿é áàéæ áîëîõ òàëòàé. Òýäíèé õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëæ õºäºëìºð ýðõëýã÷ íèéò õ¿í àìûã õàìðóóëàõ ¿¿äíýýñ ýíý ñèñòåìä ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãòàé áàéæ ìàãàäã¿é þì. Àëèâàà íèéãìèéí äààòãàë íü õàäãàëàìæèéí áîëîí äààòãàëûí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýæ, õýðýãöýýòýé òîõèîëäîë, ýðñäýë ãàðñàí òóõàé á¿ð õóâààðèëàëò õèéõ áîëîìæ îëãîäîã. ªìíº õýëñýí÷ëýí, ÿäóóðàëä ãóëãàí îðîõ ýðñäýëòýé èõýíõ õ¿ì¿¿ñ àëáàí áóñ õýâøëýýñ îðëîãîî îëäîã. Ìºí õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí áîëîí àæèëëàõ õ¿÷èíä ò¿ð îðæ, ãàðäàã õýñãèéí èõýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã òóë òýäíèé õýðýãöýýã èë¿¿ ÷óõëààð àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.

67 ÀÕÁ 2002, õóóä. 17 68 Õºäºëìºð_íèéãìèéí õàìãààëëûí ÿàì 2003, Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí ñòàðòåãèéí áàðèìò áè÷èã, õóóä. 30

66

Ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñò íèéãìèéí õàìãààëëûã àäèë òýãø õ¿ðãýõ çîðèëãîîð íèéãìèéí äààòãàë àâàãñäûí òîî ìýäýýã õ¿éñýýð ãàðãàõ íü ÷óõàë ãýäãèéã øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóäûí íèéãìèéí äààòãàëûí øèíý÷ëýëèéí õýä õýäýí ñóäàëãàà õàðóóëñàí. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèëëàõ õ¿÷èíä îðîëöîõ îðîëöîî íü ýðýãòýé÷¿¿äèéíõòýé õàðüöóóëâàë òîãòìîë áóñ, èäýâõã¿é áîëîõ, öàã áîëîí øèëæèõ õºäºëãººíèé õÿçãààðëàëòòàé áàéäàã. Ìºí îðëîãûí ÿëãààíààñ ¿çâýë, ýìýãòýé÷¿¿ä îðëîãî äîîãóóð òóë íèéãìèéí äààòãàëä õàíäèâëàõ õýìæýý íü áàãà áàéäàã. Ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ ºíäºð íàñëàäàã (èõýíõ îðîíä àðàé ýðò òýòãýâýðò ãàðäàã) ÷ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí óëìààñ èë¿¿ ºíäºð öàëèíòàé àæèëëàõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. ªºðººð õýëâýë, ýìýãòýé÷¿¿ä àìüäðàëûíõàà òóðøèä äîîãóóð îðëîãî îëæ, íèéãìèéí äààòãàëä òºëñºí ìºíãº íü áàãà, äààòãàëààñ àâàõ ìºíãº íü äîîãóóð áàéíà ãýñýí ¿ã þì. a Íèéãìèéí äààòãàëûí øèíýýð áîëîâñðóóëæ áàéãàà ñèñòåìèéã ýìýãòýé,

ýðýãòýé÷¿¿äèéí òîäîðõîé ÿëãààòàé øèíæ òýìäã¿¿äýä íèéö¿¿ëüå ãýâýë æåíäýðèéí íàðèéí øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé. Èõýíõ øèíý ñèñòåì íü õºäºëìºð ýðõëýëò äýýð òóëãóóðëàäàã ó÷èð àëáàí áóñ, õóâèàðàà, àëáàí õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí õîîðîíäûí ÿëãààã òîîöîæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áºãººä èíãýõäýý ýíý òàéëàíä ºìíº òýìäýãëýñíýýð æåíäýðèéí ÿëãààòàé õ¿÷èí ç¿éëñèéã íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé áîëíî.

3. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýý Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýý íü õºäºëìºðèéí ¿ð àøèãòàé çàõ çýýëèéã õºãæ¿¿ëýí äýìæèõ ¿¿ðýãòýé. Ýäãýýð ¿éë÷èëãýýíèé òîîíä õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àëáàäûí ¿éë÷èëãýý, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí çîõèñòîé áîëîìæ á¿õèé ýìçýã á¿ëãèéíõýí, àæèëã¿é áîëîí óð ÷àäâàð äîîãóóð çàëóó÷óóäûí áîãèíî õóãàöààíû óð ÷àäâàð îëãîõ ñóðãàëò, õóâèéí õýâøëèéí áîëîí æèæèã áèçíåñò àæèëëàãñäàä óð ÷àäâàð äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëò, àæèëã¿é÷¿¿äýä çîðèóëñàí íèéòèéã õàìàðñàí àæèë, àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä çîðèóëñàí æèæèã çýýë çýðýã îðíî. ªìíº õýëñýí÷ëýí, ÍÕÕß-íû çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ñóë, òºðºë á¿ðèéí õºòºëáºðèéí ¿ð àøãèéã õÿíàõ àðãà ìåõàíèçì áàðàã áàéõã¿é áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ ýäãýýð ¿éë÷èëãýý õèéãääýã, òýäãýýðèéã ¿ç¿¿ëýõ ñ¿ëæýý áàéãàà çýðýã íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ãàæóóäëûã èõýýõýí áàãàñãàõàä íýìýð áîëîõóéö øèíý÷ýë ¿éë÷èëãýý áèé áîëãîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Èíãýñíýýð õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ æåíäýðèéí çºð¿¿ã áàãàñãàíà. a Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àëáàäûí ¿éë àæèëëàãààíä íýâòð¿¿ëâýë çîõèõ îëîí ñàíàë,

çºâëºìæèéã ºìíºõ õýñã¿¿äýä òîëèëóóëñàí áèëýý. Ãýõäýý øèíýëýã õàíäëàãûã íýâòð¿¿ëýõýä ìàíëàéëàõ õ¿÷èí áèé áîëîõ íü ÷óõàë àíõíû àëõàì áîëíî. ÍÕÕß íü ìºí ÆÒ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí ÿàì ó÷èð õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ æåíäýðèéí îäîîãèéí ñòåðåîòèïûã àðèëãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ îíöãîé çîðèëòûã õàíãàõ ¸ñòîé þì.

Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àëáàä àæèëã¿é÷¿¿äýä çîðèóëñàí íèéòèéã õàìàðñàí àæëûã çîõèîí áàéãóóëäàã. Ýäãýýðèéí èõýíõ íü áàðèëãûí áîëîí îðîí íóòàãò ã¿éöýòãýõ áóñàä àæèë áºãººä ¿íäñýíäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðîëöóóëäàãã¿é áàéíà. a Ýìýãòýé÷¿¿äýä íýìýëò áîëîìæ áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí ñèñòåìèéã áèé áîëãîæ,

óëàìæëàëò áóñ óð ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä íü òýäýíä òóñëàõ õýðýãòýé áàéíà. Àæèëã¿é÷¿¿äèéí óð ÷àäâàðò íèéöñýí, ìºí øèíý óð ÷àäâàð áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí àëèâàà àðãà õýìæýýíèé ñèñòåì íü àæèëã¿é÷¿¿äýä áèåý äààõ, ººðòºº èòãýëòýé áîëîõîä íü èë¿¿ òóñ íýìýð áîëîõ íü ìýäýýæ.

67

VI. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí áóñàä àñóóäàë

Ìîíãîëä íýìýãäýæ áàéãàà ÿäóóðàë, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ã¿í ã¿íçãèéí ººð÷ëºëò¿¿äýýñ áîëæ æåíäýðèéí çºð¿¿ èõýññýíýýð áàðàõã¿é ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëûã àíõààðëûí òºâººñ ãàðãàñàí áèëýý. Õýäèéãýýð ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ýðõèéã 1992 îíû ¿íäñýí õóóëüä îíöãîéëîí çààæ, Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ îëîí óëñûí êîíâåíöýíä (CEDAW) ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ÷, òýäãýýð ýðõèéã àìüäðàë äýýð ýäëýõ, çàñãèéí ãàçðààñ òýäãýýðèéã õàìãààëàõ ÿâäàë õàíãàëòã¿é áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä õºäºëìºð ýðõëýëòýíä ºðãºíººð îðîëöäîã ÷, óëñ òºðèéí àìüäðàëä áàãà îðîëöîäãèéã ÆÕÈ-ýýñ äîãóóð áàéãàà Æ×È íîòîëæ áàéíà. Ýðýãòýé÷¿¿äèéí íýðýí äýýð á¿ðòãýãäñýí ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí õóâü ºíäºð áàéãàà íü ¿éëäâýðëýëèéí õºðºíãºíä ýìýãòýé÷¿¿ä õÿçãààðëàãäìàë ýðõ ìýäýëòýéã õàðóóëæ áàéíà. Ãàçàð õóâü÷ëàë ìºí èéì ¿ð äàãàâàðòàé áîëæ ìàãàäã¿é ãýñýí ýìçýãëýë ç¿é ¸ñíû þì. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é ýìýãòýé÷¿¿äèéí àìüäðàëä øóóä íºëººëäºã øèéäâýð ãàðãàäàã áàéãóóëàãóóäàä íºëººëºõ õ¿÷ õÿçãààðëàãäìàë õýâýýð áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäâàðæóóëàõ õî¸ð òóëãóóð õýñýã áîëîõ íýãä¿ãýýðò íººö, áîëîìæèéí õ¿ðòýýìæ, ýðõ ìýäýë, õî¸ðäóãààðò óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí èíñòèòóö¿¿äýä íºëººëºõ ÷àäâàð õî¸ð õî¸óëàà Ìîíãîëä õèéñâýð õýâýýð áàéíà. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéí òºñëèéí ñàÿõíû ïàðëàìåíòûí õýëýëö¿¿ëýã ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõýý ýäëýõ, õàìãààëàõ äýýð òóëàõàä îëîí áýðõøýýëòýé òóëãàðäãèéã õàðóóëæ áàéíà. Æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýë69 óëàì íýìýãäýæ áàéãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ îðîëöîîã õÿçãààðëààä çîãñîõã¿é ãýð á¿ë, ýðãýí òîéðîíäîî õýçýý ÷ õýëýãäýæ ÿðèãääàãã¿é èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðóóëäàã. Ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäûí õ¿÷èðõèéëëèéí àéäàñã¿éãýýð àìüäðàõ ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü òýäíèé õ¿íèé ýðõèéã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýõýä òîìîîõîí àëõàì áîëîõ þì. Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ñîíèðõñîí òàëóóäòàé õèéñýí ÿðèëöëàãà äýýð ¿íäýñëýí äàðààõ àñóóäàëä òºâëºðºí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýâ. Ýäãýýð ñàíààã òàéëàíãèéí ºìíºõ õýñã¿¿äýä òóñãàñàí ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ýðõòýé õîëáîõ, ìºí íèéãýìä õóóëü ¸ñíû, òýãø ýðõ á¿õèé áàéð ñóóðèà îëîõîä íü òýä ÷óõàë÷èëæ áàéãàà àñóóäàëòàé íü õîëáîõ øààðäëàãòàé ãýæ ¿çýâ. À. Æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýë

1. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë Ìîíãîëä òîìîîõîí àñóóäàë áîëæ, øèëæèëòýýñ óëáààëñàí äàðàìò, èë¿¿ íýýëòòýé ìýäýýëäýã áîëæ, îëîí íèéòýä èë¿¿ õàðàãääàã áîëñîí áàéíà. Ãóðâàí ýìýãòýé òóòìûí íýã íü ÿìàð íýãýí õýëáýðèéí õ¿÷èðõèéëýë äàðàìòûí äîð áàéäàã, àðâàí ýìýãòýé òóòìûí íýã, õî¸ð õ¿¿õýä òóòìûí íýã íü ÿìàð íýãýí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòäºã, õ¿÷èðõèéëýã÷äèéí 95% íü ýðýãòýé÷¿¿ä áàéäàã áàéíà70. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã çºâõºí áèå ìàõ áîäèéí ãýæ ¿çýæ, ñýòãýë ñàíààíû õ¿÷èðõèéëëèéã îðóóëäàãã¿é; ìºí ãýð á¿ë äîòîðõè áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë, ò¿¿íèé äîòîð ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äòýéãýý áýëãèéí õàðüöààíä îðîõûã ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàëä îðóóëààã¿é áàéíà.

69 Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã “æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýë” ãýæ íýðëýõ áîëæ áàéãàà áºãººä ýíý íýðýýð áèå ìàõ áîäèéí, ñýòãýë ñàíààíû, ¿å ìº÷èéí òàð÷èëãàà áîëîí áóñàä á¿õ õýëáýðèéã îðóóëæ, ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäûí ýñðýã ¿éëäýãäñýí, ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ ìýäýë, õÿíàëòûã ìºíõæ¿¿ëýõýä ñàíààòàéãààð áîëîí ñàíààã¿éãýýð ÷èãëýãäñýí á¿õ õýëáýðèéã õàìàð÷ áàéãàà áîëíî. 70 Õ¿÷èðõéèëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâèéí 1999 îíû ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéí ñóäàëãàà, Í¯Á-ûí õ¿¿õäèéí áàéãóóëëàãûí 2000 îíû ñóäàëãàà, õóóä. 23. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë áà ýðõ ç¿éí õ¿ðýý, Õ¿íèé ðýõ õºãæèë òºâ, Þíèôåì, 2002.

68

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òîõèîëäëûã á¿ðòãýõ ñòàíäàðò÷ëàãäñàí ñèñòåì öàãäàà, ø¿¿õ, ýìíýëã¿¿äýä áàéõã¿é, áàéãàà º÷¿¿õýí á¿ðòãýë îëîí íèéòýýñ õààëòòàé áàéäàã. Áóñàä îðíóóäûí àäèë, õîõèðîã÷èä òîõèîëäëûã ìýäýãäýõäýý äóðòàé áàéäàãã¿é. Õîõèðîã÷äûã îðîãíîõ áàéðààð õàíãàõ áîäëîãî, áàéãóóëëàãà ¿ã¿é, øèéòãýë õ¿ëýýëãýõ ýðõ ç¿éí õ¿÷òýé îð÷èí ¿ã¿é, ø¿¿õýýð õýðýã øèéäâýðëýõ óðò õóãàöàà (ýíý õóãàöààíä õîõèðîã÷ õîõèðîîã÷òîéãîî õàìòðàí àìüäàð÷ áàéäàã), õ¿÷èðõèéëýã÷äýä îíîîäîã ¸ñ òºäèéí øèéòãýë, õîõèðîã÷èä ãîìäëîî ýðã¿¿ëýí òàòàõ õàíäëàãà çýðýã íü áàéäëûã óëàì õóðöàòãàæ áàéíà. 2001 îíä CEDAW òºâ, ÕÝ¯Ò, ÕÝÕÒ, Þíèôåìèéí õàìòàðñàí ñóäàëãààíä 1998-2000 îíû õîîðîíä 1146 òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýíèé 42% íü õºäºº îðîí íóòàãò áàéñíûã òýìäýãëýæýý.71 2002 îíû ñóäàëãààãààð72 àæèëã¿éäýë, áîëîâñðîëûí äîîãóóð ò¿âøèíòýé êîððåëÿöèéí ºíäºð õîëáîîòîéã íîòîëñîí áàéäàã. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë àðõèäàëòààñ ¿¿ñäýã, óãæèðäàã ãýæ ¿çäýã. Àðõè ìàø õÿìä, ýð¿¿ë ìýíä, ýäèéí çàñãèéí á¿òýýìæèíä øóóä íºëººëºõººñ ãàäíà ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýëä õ¿ðãýäýã. 1998 îí õ¿ðòýë Í¯ÁÕÕ-èéí õèéñýí ñóäàëãààíû òîéì õ¿í àìûí 51.2% àðõèéã òîãòìîë õýòð¿¿ëýí õýðýãëýæ áàéãààãèéí 6% íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà ãýæ ä¿ãíýæýý. Õýäèéãýýð ýíý òîéìûí òîî áàðèìò òóóøòàé áèø ÷, 1997 îíä 92313 õ¿í ýð¿¿ëæ¿¿ëýõýä îðñîí íü àðõè õýòð¿¿ëýí õýðýãëýã÷äèéí òîîã íîòîëæ áàéíà. Àðõè íü ãýð á¿ëèéí ìàðãààí ¿¿ñãýäýã õàìãèéí òîì øàëòãààí ãýäãèéã àñóóëãàíä õàìðàãäñàí õ¿íèé 86.8% ¿çñýíèéã ÕÝ¯Ò ìºí äóðüäñàí áàéíà. Àðõè õýòð¿¿ëýí õýðýãëýõèéã áàãàñãàõ øààðäëàãàòàéã çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí çºâøººð÷ õÿçãààðëàõ òàëààð õóóëü òîãòîîìæ ãàðãàñàí. Õîëáîãäîõ á¿õ òàëóóäûã õàìòðàí àæèëëóóëàõ çîðèëãîîð Àðõèäàëòòàé òýìöýõ àæëûí õýñýã 1997 îíä õî¸ð æèëèéí õóãàöààòàé áàéãóóëàãäñàí. Çºâëºìæèíä ¿íäýñíèé õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, ìºí ãýð á¿ë, îëîí íèéòýä ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëýõ õîð õºíººëèéí òàëààð îëîí íèéòèéí ìýäëýãèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàéã äóðäæýý. Ãýõäýý çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð íü àðõèäàëòûã ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé øóóä õîëáîîòîéã îíîâ÷òîé ãàðãàæ èðýýã¿é, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õóóëü äýìæèãäýõã¿é áàéãàà áàéäàë ¿¿íèéã íîòîëæ áàéíà. Àðõèäàëòûí òàëààð õýýëö¿¿ëýã íü îëîí íèéòèéí õ¿ðýýíä– àæëûí áàéð, òºðºë á¿ðèéí ãýìò õýðýã, ãýð á¿ë, õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëºº - õýò òºâëºð÷, æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð íýýëòòýé ÿðèëöàõã¿é áàéíà. CEDAW òºâ, ÕÝ¯Ò-èéí õèéñýí áóñàä ñóäàëãààíä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí äýëãýð÷ áàéãàà ó÷èð øàëòãààíûã íèéëýýí íàðèéâ÷ëàí ãàðãàñàí. Àæèëã¿éäýë, íèéãìèéí ãýíýòèéí ººð÷ëºëò, áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñ ãýð á¿ë äýõ ýðõ ìýäëèéí õàðèëöààíû òýíöâýðã¿é áàéäëûã äààìæðóóëäàã. Ýìýãòýé÷¿¿äýä õàíääàã óëàìæëàëò õàíäëàãà, ãýð á¿ë äîòîð ºðõèéí òýðã¿¿í õ¿÷èðõèéëëèéí õýëáýðýýð ýðõ ìýäëýý èëýðõèéëýõ ýðõòýé ãýñýí ñýòãýëãýý ñàÿõíû ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã õóóëèéí òºñëèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð äàâòàãäàí õýëýãäýæ áàéñàí. ÓÈÕ-ûí ýðýãòýé îëîí ãèø¿¿í ãýð á¿ë äîòîðõ õàðèëöàà õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíýýñ ãàäóóð ç¿éë, òýãýýä ÷ õóóëèéí òºñºë ãàäíû îðíû æèøýýí äýýð òóëãóóðëàñàí, Ìîíãîëûí óëàìæëàëûã òîîöîæ ¿çýýã¿é çýðãýýð ìýòãýëöýæ áàéæýý. Ýäãýýð ¿íäýñëýë áîë àëèâàà õýëáýðèéí õ¿÷èðõèéëëèéí àéäàñã¿é àìüäðàõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ñóóðü ýðõèéã îãîîðîí, æèæèãð¿¿ëñýí ¿íäýñëýë þì. ÕÝ¯Ò, Õóóëü÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîòîé õàìòðàí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ õýäýí æèëèéí ëîááè õèéñíèé ¿ð ä¿íä ¿çýë áàðèìòëàëä íèëýýí ãèø¿¿äèéí äýìæëýã îëæ 2003 îíû ñ¿¿ëýýð ÓÈÕ-ä õýëýëö¿¿ëñýí áàéíà. Õýäèéãýýð òºñëèéã äàõèí áîëîâñðóóëàõààð áóöààñàí áîëîâ÷ ýñýðã¿¿öýã÷äèéí òîîíû õóâüä äýâøèë ãàðñàí ãýæ ýìýãòýé÷¿¿äèéí èäýâõòí¿¿ä ¿çýæ

71 Þíèôåì, 2002, õóóä. 118 72 Óíäàðúÿà, Ìîíãîëûí ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òóõàé øèíæèëãýýò òàéëàí, Ñîðîñûí ñàí 2002 îíû 7 äóãààð ñàð, Ôèí÷èéí 2002-ä èøèëñíýýð

69

áàéíà. Ýíýõ¿¿ õýëýëö¿¿ëýã ìºí íèéãýì, îëîí íèéòèéí ýíý ÷óõàë áºãººä íàðèéí òºâºãòýé àñóóäëààð ÿðèëöëàãà ºðí¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîæýý. Õ¿÷èðõèéëëèéí á¿ðòã¿¿ëñýí òîõèîëäëûã òîî èõýññýíýýñ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿ä îëíû ºìíº íýð õ¿íäýý àëäàõ, õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ àëáàíû íýìýëò äîðîìæëîëä ºðòºõººñ àéõã¿é áàéõ õàíäëàãà áèé áîëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õýäýí ñóäàëãààíä ÷ ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õîð íºëººã òýìäýãëýñýí áàéíà. CEDAW òºâèéí 1999 îíû ñóäàëãààíä õàðèóëàãñäûí 30% àæëûí ñîíèðõîë áóóðñàí, 22.7% ººðòºº èòãýõ èòãýë ìóóäñàí, 20% íèéãìèéí áàéð ñóóðèà àëäñàí, 17.3% îëîí íèéòèéí àæèëä îðîëöîõ íü áàãàññàí, 9.7% òýâ÷ýýð ìóóäñàíààñ õ¿¿õäýý ç¿é ¸ñîîð õàëàìæèëæ ÷àäàõã¿é áîëñîí ãýæýý. Ãýõäýý îðîëöîãñäûí òýí õàãàñ íü õýðãýý á¿ðòã¿¿ëýýã¿é, ÿìàð íýãýí àðãà õýìæýý àâààã¿é áàéíà73. Õºäººãèéí ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ íü èë¿¿ (72.6% ¿¿íèéã äýìæñýí) áàéãàà áºãººä óëàìæëàëààð ¿¿íèéã ÿðèõ ìýäýãäýõ äóðã¿é ó÷èð ººðò òîõèîëäñîí ãýäãèéã ýìýãòýé÷¿¿äèéí 15%, ýðýãòýé÷¿¿äèéí 6% õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ ÿâäëûã ÆÒ¯Õ-èéí “Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí òóõàé îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéã ñàéæðóóëàõ” Çîðèëò 3-ûí õ¿ðýýíä ÷óõàë÷èëæ òàâüñàí áèëýý. ¯ð ä¿í 3.3-ò ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õóóëèéã øèéäâýð ãàðãàã÷èä, õóóëü òîãòîîã÷äûí äóíä íºëººëºë, ëîááè õèéõ, îëîí íèéòèéí ìýäýýëèéí êàìïàíè ºðí¿¿ëýõ, õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîãñäîä ýýëòýé áàéãóóëëàãà á¿õèé á¿òöèéã òóðøèõ çàìààð áàòàëæ õýðýãæ¿¿ëíý ãýæýý. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õóóëèéí òºñëèéí îäîîãèéí îëîí íèéòèéí õýëýëö¿¿ëýãò ¯íäýñíèé çºâëºë, çàñãèéí ãàçðûí áóñàä áàéãóóëëàãà ò¿¿íèéã õýðõýí äýìæèæ áàéãàà íü ìýäýãäýõã¿é áàéíà. Ïàðëàìåíòûí íèéãìèéí áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿ä õ¿÷òýé ìàíëàéëàë õàðóóëæ áàéõàä ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí áàéãóóëëàãóóä, òýð äóíäàà ÍÕÕß, ÁÑØÓß-ààñ õîõèðîãñäîä ¿éë÷èëýõ áàéãóóëëàãà áèé áîëãîõ òóðøèëò õèéæ áàéãàà ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Áàéãóóëàãäàõààð òºëºâëºæ áàéãàà ñóìûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºâ¿¿ä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîãñäîä çîõèõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áîëîõ áà òºâ¿¿äèéí àæèëëàãñäàä çîðèóëñàí òóñãàé ñóðãàëò õèéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Ìºí, ìýðãýæëèéí íèéãìèéí àæèëòàí (ÍÕÑÑÁÁ-ò òóññàí) áýëòãýõ çîðèëò íü ãýð á¿ëèéí áîëîí æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí áóñàä õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ íýìýëò áîëîìæ áèé áîëãîæ áàéíà. Õ¿÷èðõèéëýã÷äèéíõýý ýñðýã ìýä¿¿ëýã õèéõ çîðèã ãàðãàæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äýä çîõèõ äýìæëýã, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Õîðîãäîõ áàéð, çºâëºëãºº ºãºõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ òàëààð àðãà õýìæýý äàðóé àâàõ õýðýãöýý íýãýíò áèé áîëæýý. Ýäãýýð ¿éë÷èëãýýíä Ñîðîñûí Ñàíãààñ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí äýìæëýã ¿ðãýëæëýíý ãýñýí áàòàëãàà áàéõã¿é, ãàäààäûí çàðèì ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã äýìæèæ áàéãàà ÷ öàð õ¿ðýý íü øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãàõã¿é ë áîëîâ óó.

2. Áýëãèéí äîðîìæëîë Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí ýðõ, áîëîìæèéã õÿçãààðëàñàí áàñ íýã ç¿éë áîë àæëûí áàéð, îëîí íèéòèéí ãàçàð äàõü áýëãèéí äîðîìæëîë áîëíî. Ýíý äîðîìæëîëûí îëîí õýëáýð - ºäºõººñ ýõëýýä, áèåíä çîõèñã¿é õ¿ðýõ, áýëãèéí çîðèëãîîð õýòýðñýí àâèð ãàðãàõ – ò¿ãýýìýë áîëîâ÷, îëîí íèéòèéí äóíä íýýëòòýé ÿðèãääàã ñýäýâ áèø þì. Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí òàëààð äºíãºæ ÿðèãäàæ ýõýëæ áàéãààãààñ (IV á¿ëýã, 1 äýõ õýñýã) õàðâàë ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë ãýæ þó áîëîõ, çîõèñòîé çàí ¿éë ãýæ þó áîëîõ, áýëãèéí äîðîìæëîë ÿàæ èëýðäýã çýðãèéã ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿ä áàðàã îéëãîõã¿é áàéíà. Ýìýãòýé õ¿íä àæèë äýýðýý áàéõàä íü äîðîìæëîãäñîí ñýòãýãäýë òºðñºí

73 Þíèôåì 2001, õóóä 21

70

ë áîë, ýñâýë àéäàñ òºðñºí ë áîë òýð ñýòãýãäýë, àéäñûí òºð¿¿ëñýí ¿éëäýë íü ¯íäñýí õóóëèéí áîëîí ýð¿¿ãèéí áîëîí õºäºëìºðèéí õóóëèéí çºð÷èë ìºí. Àæëûí áàéðíû õîìñäîë íü àæëûí áàéðàí äýýðõ äîðîìæëîëûí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ, àæëûí áàéðíààñàà õàìààðàëòàéí õóâüä ýìýãòýé÷¿¿ä æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí õ¿÷èðõéëëèéã ìýäýýëäýãã¿é, èäýâõòýéãýýð ýñýðã¿¿öýí òýìöäýãã¿é áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä àæëàà àëäàæ áîëîõîîñ ãàäíà òèéì íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí õýìýýí òýäíèéã ã¿òãýæ, ãýðëýëò, ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ òèéì ñýòãýëãýý õàíäëàãà îëîí íèéòèéí äóíä áàéíà. Ýíý ¿ð äàãàâàð çºâõºí ýìýãòýé÷¿¿äýä ë òîõèîëääîã, ýðýãòýé÷¿¿äýä òîõèîëääîãã¿é. Çºâëºëãºº ºãºõ, äýìæèõ ¿éë÷èëãýý áàéõã¿é íü íºõöºë áàéäëûã óëàì äààìæðóóëæ áàéíà. Äîðîìæëîë, õ¿÷èí çýðýã äààìæèðñàí õýëáýðèéí òîõèîëäîëä îðîãíîõ áàéð öººí, áàéãàà ãàíö íü íèéñëýëä, ìýðãýøñýí òóñëàëöàà áàðàã áàéõã¿é áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäºº ìýäýýëäýãã¿é, ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é òóë áýëãèéí äîðîìæëîëûí òàëààð ñòàòèñòèê òîî áàðèìò áàéõã¿é. Ãýìò õýðãèéí, òýð äóíäàà áàëìàä ãýìò õýðãèéí òîî ºñºæ áàéãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí àþóëã¿é áàéäàëä íýìýëò çàíàëõèéëýë ó÷ðóóëæ áàéíà. Àæëûí áàéðàí äýýðõ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã àðèëãàõ òàëààð çàñãèéí ãàçàð îíöãîé ¿¿ðýãòýé áºãººä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷ºëººòýé ñóóðøèë õºäºëãººí, àéäàñã¿é õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ýðõèéã íü õàìãààëàõ àæèëä çàñãèéí ãàçàð ìàíëàéëàõ ¸ñòîé. Òºðèéí àëáàíû øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí ãîìäëûã äýýä ò¿âøèíä íü õ¿ðýõýýñ ºìíº øèéäâýðëýäýã òðèáóíàëûí çàãâàð ñèñòåì áèé áîëãîõ, òîõèîëäëóóäûí òàëààð ìýäýýëæ, òóõàé á¿ðò ÿàõ ¸ñòîé òàëààð ãýãýýð¿¿ëýõ çýðýã ýë àñóóäëûã çîõèöóóëàõ çîõèñòîé áºãººä îíîâ÷òîé ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ çýðýã àæëûã õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Áýëãèéí äîðîìæëîë áîë ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí õýò õýëáýð áºãººä æåíäýðèéí ñòåðåîòèïûã äààìæðóóëäàã òóë ò¿¿íèéã àðèëãàõ àæëûã þóíû ºìíº òºðèéí àëáàíààñ ýõëýõ íü ç¿éòýé. Èíãýñíýýñ èðýýä¿éä á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëæ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ áîëíî.

3. Áèåý ¿íýëýõ, õ¿÷ýýð àæèëëóóëàõ çîðèëãîîð õèë äàìæóóëàí õóäàëäààëàõ Áèåý ¿íýëýõ, õ¿÷ýýð àæèëëóóëàõ çîðèëãîîð õèë äàìæóóëàí õóäàëäààëàõ ÿâäàë áîë Ìîíãîëä øèíýýð áèé áîëæ áàéãàà æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëëèéí õýëáýð74 áºãººä ìýäýý áàðèìò íýí õîâîð òóë ýð¿¿ãèéí ýíýõ¿¿ ãýìò õýðãèéí äèíàìèêèéã îéëãîõ áîëîìæ òóí õîìñ áàéíà. Ñàÿõàí Àçèéí Ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð ÕÝÕÒ-ººñ îäîîãèéí ýðõ ç¿é, áîäëîãî, õºòºëáºðèéí îð÷èíã ñóäàëæ, ñóóðü òîî áàðèìò ãàðãàõûã çîðüæýý. Ýë àæèëä ÒÒÃ, Ýð¿¿ãèéí öàãäààãèéí àæèëòíóóä ÷ ìºí îðîëöæýý. Ä¿ãíýëò íü ãàðààã¿é áàéãàà áºãººä ä¿ãíýëòèéí òºñëèéã õýëýëöýæ áàéãàà þì áàéíà. Àíõíû ìýäýýãýýð õèë äàâóóëàí õóäàëäààëàõ ÿâäàë Ìîíãîëä ãàð÷ áàéãàà àæýý. Ø¿¿õýä õýäýí õýðýã á¿ðòãýãäñýí, ìºí ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã çîõèöóóëàõ òàëààð çàðèì õóóëü òîãòîîìæ ãàðñàí áàéíà. Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí îäîîãèéí íºõöëèéí çàðèì òàëóóä õ¿íèéã õèë äàâóóëàí õóäàëäààëàõ ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéã ¿¿ñãýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ýìçýã á¿ëýã – ãóäàìæíû õ¿¿õýä, ÿäóó ºðõ¿¿ä õ¿¿õäýý àñàð÷ ÷àäàõã¿éí óëìààñ ºñâºð íàñíû õ¿¿õäýý çºíä íü õàÿæ - ºðãºæèæ áàéíà. Ýìçýã áîëñíîîð õ¿ì¿¿ñ åðäèéí íºõöºëä ãàðãàõã¿é øèéäâýðèéã õ¿ëýýæ àâäàã òóë õ¿íèéã õèë äàìæóóëàí íàéìààëöàõ ÿâäàëä èë¿¿ ºðòºìòãèé áîëäîã. Ìîíãîë÷óóä õºðø çýðãýëäýý îðíóóä ðóó îëíîîð àÿëæ áàéãàà íü ýðñäýëèéã èõýýõýí íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Èíãýæ àÿëàõ ¿åäýý, àðèëæààíû ñåêñ á¿õèé ãàçðààð ºíãºðºõäºº ÿäóó, ýìçýã áàéäàëòàé ÿëàíãóÿà çàëóó îõèä ºäºëòºíä àâòàãäàõ ýðñäýë èõ áàéõ íü ìýäýýæ. ¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîëä çàðèì ñàëáàð áóóðàëòàíä îðæ áàéãàà ó÷èð õºäºëìºðèéí õºëñíèé

74 Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë áà ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷èí, Õ¿íèé ýðõ, Õºãæèë Òºâ áà áóñàä, Þíèôåì 2002.

71

çàðäëàà áàãàñãàõ ¿¿äíýýñ, ìºí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä ãàäíààñ õóóëü áóñ ýòãýýä îðæ èðýõ çýðãýýð õ¿÷ýýð õºäºëìºðë¿¿ëýõ çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý íýìýãäýæ áàéíà. Ìºí ñîíèí, õýâëýëèéí çàð ìýäýýíýýñ ãàäààäàä àæèëëàõ çàðëàë èõ áàéãààãèéí äýýð àìëàëò íü õýòýðõèé ¿íäýñëýëã¿é ó÷èð çîðèëãî íü èõýýõýí ýðãýëçýýòýé áàéãàà þì. Ýäãýýð çàðëàë ãýíýò, ìàø øóóðõàé ãàðäàã òóë çàëóó÷óóä ãàäààäàä ãàðàõäàà ÿìàð ýðñäýëä ºðòºæ áîëçîøã¿é òàëààð áîäîõ çàâ ÷ºëºº áàéäàãã¿é áàéíà. Íºãºº òàëààñ Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð èéì ìèãðàö õèéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýý òóñëàõ íººö, òóðøëàãà, áîëîìæ õîìñ áàéíà. Ìèãðàö õèéäýã àæèëëàõ õ¿÷íèé çîõèöóóëàëò Ìîíãîëä ñóë òóë ìºëæëºãèéí àæèëëàõ õ¿÷ õàéñàí ýð¿¿ãèéí ýòãýýäèéí àíõààðëûã òàòàõ íü ãàðöààã¿é. Èéì íºõöºëä ýñýðã¿¿öýõ ÷àäâàð ýðýãòýé÷¿¿äèíõýýñ äîðîé, áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí ÷ ãýðòýý áóöàæ èðýõ í¿¿ðã¿é ãýæ ¿çäýã, ìºí çîðüæ î÷ñîí îðîíäîî áèåý ¿íýëýõ, ãýðèéí òóñëàõ àæëààñ ººð ñîíãîë áàðàã áàéõã¿é ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèä èë¿¿ ýìçýã áàéäàëä îðäîã áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà õ¿÷ýýð ãýðë¿¿ëýõ çîðèëãîîð ýìýãòýé÷¿¿ä, îõèäûã ãàðãàõ ýðýëò õýðýãöýý çàõ çýýë äýýð áàñ íýìýãäýæ áàéíà. Õÿòàäàä ãýðëýëòèéí íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë äîòîîäîîñîî íºõºãäºõ áîëîìæã¿é áîëñîí áºãººä ýë àñóóäëûã Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð 2004 îíû Àðäûí ×óóëãàíààðàà õýëýëöñýí áèëýý75. Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ýð¿¿ãèéí ýòãýýä¿¿ä, ìºí æèæèã íàéìàà÷èä Âüåòíàìààñ ªìíºä Õÿòàä ðóó õ¿íèéã õèë äàâóóëàí íàéìààëæ áàéãàà áàðèìò èõñýæ áàéãàà áºãººä Ìîíãîëä ÷ ýíý ýðñäýë áèé áîëæ áàéíà.76 Áóñàä îðíóóäûí ýíý òàëààðõ òóðøëàãà Ìîíãîë òîõèðîìæòîé áàéæ áîëîõ þì. Æèøýý íü ãàäàãøàà ãàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã á¿ðòãýõ, õèë äàâàõûí ºìíº òàíèóëàõ ÿðèëöëàãà õèéõ, àæèëëàõ õ¿÷íèé çóó÷ëàë, ñóðòàë÷èëãààã õóóëèàð çîõèöóóëàõ, õèë áîîìòûí àæèëëàãñäàä ñóðãàëò õèéõ, õýö¿¿ áàéäàëä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã õèë ãàðàõààñ ñýðãèéëýõ àðãà áàðèë çààõ, î÷ñîí îðíóóäàä íü òýäãýýðò øààðäëàãòàé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ýðãýæ èðñýí õýñýãò íü çºâëºëãºº ºãºõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí õóâüä áóöàæ çîõèöîõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà õèë äàâóóëàí õóäàëäààëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò èéì ¿éë÷èëãýýã ýí òýðã¿¿íä ¿ç¿¿ëäýã çýðýã îëîí àðãà õýëáýð áàéäàã. Ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý ìàø ÷óõàë þì. Õ¿íèéã õèë äàâóóëàí íàéìàëäàã õ¿ì¿¿ñ ýíý àæèëëàãààíààñ àøèã îðëîãî îëîõ áîëîìæ äîòîîäîä ÷, ãàäààäàä ÷ áàéíà. Ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíéè òàëààð çàñãèéí ãàçàð ÷, èðãýíèé íèéãýì ÷ àæèëëàæ ýõëýýã¿é áàéíà. Áóñàä îðíû îëîí òóðøëàãûã Ìîíãîëä õýðýãëýæ áîëîõ þì. Õóóðàì÷ àìëàëòûã ÿàæ òàíèõ, ÿëàíãóÿà òàíèõã¿é ãàäíû õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë, ñóðòàë÷èëãààíä ÿàæ õàíäàõ òàëààð îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ãýãýýðëèéí êàìïàíè, ìºí ìèãðàöûí àæèë îðëîãî îëîõ áîëîìæèéã ìîíãîõäîî èòãýæ áîëîõã¿é ç¿éëñèéí òàëààð îëîí íèéòèéí ÿðèëöëàãà ºðí¿¿ëýõ çýðýã áàéæ áîëîõ þì. a Ýë áàéäëûí òàëààð çàñãèéí ãàçàð ìýäëýã, ìýäýýëëýý íýìýãä¿¿ëýõ, ìèãðàö õèéæ

áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí òàëààð á¿ðòãýëòýé áîëîõ, ìýäñýí îéëãîñîí ç¿éëýý àæèë áîëãîõ, áóñàä îðíû òóðøëàãûã ñóäëàõ.

a Õ¿íèéã õèë äàâóóëàõ íàéìààëöàõ íü íàðèéí öîãöîëáîð ç¿éë ó÷èð ýíý òàëààð ãàðñàí øèíý õóóëü, çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷èä, îëîí íèéòýä ã¿í ã¿íçãèé îéëãóóëàõ, ãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãàäààäàä ãàð÷ àæèëëàõ ýðõèéã õÿçãààðëàõã¿é áàéõûí ñàöóó ÿëàíãóÿà õ¿¿õäèéã õóäàëäààëàõ òàëààð òîéìòîé àðãà õýìæýý àâàõ .

a Äýä á¿òöèéí òºñë¿¿äýä øèíýýð áèé áîëæ áàéãàà áàðàà, ¿éë÷èëãýý íü õ¿íèé íàéìàà, ãàäààäàä àæèëëàõààð ãàðàãñäàä õîð íºëºº àâ÷ðàõ áîëîìæèéã îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýõ

75 Gardian Weekly Review, 2004 îíû 3 äóãààð ñàðûí 11-17, äóãààð 12, õóóä. 4 76 Ìîíãîëûí ñàéõíû ñîíèíä ìýäýýëñíýýñ Ìîíãîëîî 400 ýìýãòýéã Ñîëîíãîñò ãýðë¿¿ëýõ, ßïîíä åðîòèê á¿æèã÷íýýð ãàðãàõ ãýæ áàéñàí Ñîëîíãîñ ýðýãòýéã õ¿÷ýýð áóöààñàí òóõàé ìýäýýëñýí. Òýðýýð 50 îð÷èì ýìýãòýéã õýäèéíýý ãàðãàñàí áºãººä òýäíèé õàà áàéãàà íü ìýäýãäýõã¿é áàéãàà áèëýý.

72

a Õ¿íèéã õèë äàâóóëàí íàéìààëöàõ õýðýãò ºðòºæ áîëçîøã¿é á¿ëýãò ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºðèéí àðãà õýìæýýã îíöãîéëîí ÷èãë¿¿ëýõ (ýíý òàéëàíä ÿäóó õ¿í ãýæ õýí áý, òýäíèé îíöëîã õýðýãöýý íü þó âý ãýäãèéã ã¿í ã¿íçãèé îéëãîõ øààðäëàãûí òàëààð èõýýõýí òàéëáàðëàñàí), èíãýñíýýð èéì õýðýãò ºðòºõã¿é áàéõ ýñýðã¿¿öëèéã ÿäóó÷óóäàä áèé áîëãîõ

a Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëàãóóä îäîî õèéãäýæ áàéãàà àæèëäàà õ¿íèé íàéìààíààñ óðü÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã íýâòð¿¿ëýõ, ýäãýýð àðãà õýìæýý íü òóñäàà áàéõ áèø õàðèí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíû àãóóëãàíä øèíãýñýí áàéõ òàëààð Àçèéí áóñàä îðíîîñ îíîâ÷òîé ñàíàà, ñóðãàìæààñ ñóðàëöàõ

Á. Ãàçðûí øèíý÷ëýë Õóâü÷ëàëûí áàñ íýã äàâàëãàà ÿâàãäàæ, ãàçàð, öàõèëãààí çýðýã ¿éë÷èëãýýã õàìàð÷ áàéãàà áºãººä öààøäàà ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíèé çàðèì õýñýã ÷ õàìðàãäàõ ãýæ áàéíà. Ãàçðûí õóâèéí ºì÷ëºë ãàçàðò îðóóëàõ õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëæ, çàõ çýýë äýýðõ ò¿¿íèé ¿íý öýíèéã òîãòîîæ, óëìààð áàðüöàà áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý ãýæ ¿çñýí ó÷ðààñ ÝÇªÄßÁÑ-ò ãàçðûí ¿éëäâýðëýëèéí èë¿¿ á¿òýýìæòýé õ¿÷èí ç¿éë áîëãîõîîð çààæýý. Ìºí æåíäýðèéí òýãø áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéõ òàëààð àíõààðàõûã çààñàí áàéíà. ªìíºõ õóâü÷ëàëààð èõýíõ õºðºíãº ºðõèéí òýðã¿¿í ýðýãòýé÷¿¿äèéí íýð äýýð á¿ðòãýãäýæ, ò¿¿íèé ñºðºã ¿ð äàãàâàð õýäèéíýý ãàð÷ ýõýëæýý. Ýë òóðøëàãûã äàõèí äàâòàõã¿éí òóëä çàñãèéí ãàçàð ÿàðàëòàé àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé áàéíà. ªðõèéí õàìãèéí ÷óõàë íººö, ýõ ñóðâàëæ áîëîõûí õóâüä ãàçðûã ãýð á¿ëèéí õî¸ðûí õî¸óëàíãèéíõ íü íýð äýýð á¿ðòãýñíýýð èæèë òýãø ºì÷èéí ýðõ áèé áîëãîõ þì. Èíãýñíýýð ìºí: ãàçàð áîëîí áóñàä õºðºíãèéã ÿàæ àøèãëàõ, çàðöóóëàõ òàëààðõè øèéäâýðèéã õàìòðàí ãàðãàõ ýõíýð, íºõðèéí ýðõèéã òîäîðõîéëæ, àëü íýãíèé äóðààððàà ãàíöààð÷èëñàí ¿éëäëýýñ ñýðãèéëæ, ãýðëýëò öóöëàõ, íàñ áàðàõ çýðýã òîõèîëäîëä õàìãààëàõ áàòàëãààã áèé áîëãîíî. Ãýõäýý õóâü÷ëàëààñ ýñðýã ¿ð äàãàâàð ãàðãàõã¿é áàéõ òàëààð çàñãèéí ãàçàð ÝÇªÄßÁÑ-ò àìëàëò àâñàí õýäèé ÷, çàñãèéí ãàçàð àðãà õýìæýýã, áîäëîãûã äàðóé ãàðãàõ ýñýõ òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýðã¿¿ëñýí ÒÁÁ-óóä ñàíàà çîâîõ íü èõñýæ áàéíà. Ãýð á¿ëèéí õî¸ðûí õàìòàðñàí ºì÷ëºëä çîõèöñîí àðãà ìåõàíèçì, èéì õàìòàðñàí ºì÷èéí ýðõèéí òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äýä ìýäýýëýõ çîõèñòîé àðãà, ºâ çàëãàìæëàõ, ãýð á¿ë öóöëàëòûã çîõèöóóëäàã õóóëü òîãòîîìæèíä îðóóëàõ íýìýëò, ººð÷ëºëò, ìºí õàìòàðñàí àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýë áàéõã¿é òîõèîäîëä ÷ ýìýãòýé õ¿í ãàçðûí õîëáîãäîëòîé òîäîðõîé ýðõòýé áàéõ òàëààð õóóëü òîãòîîìæ çýðýã îëîí ñóóðü àñóóäëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-òàé àëáàí ¸ñíû çºâëºëãººí, ÿðèëöëàãà õèéæ ýõëýýã¿é áàéíà. Ýë àñóóäëààð íàðèéâ÷èëñàí ç¿éëèéí Õî¸ðäóãààð á¿ëãèéí õî¸ðäóãààð õýñãýýñ õàðíà óó. Â. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ øàòíû îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ Ýíý òàéëàíä ºìíºõ òýìäýãëýñíýýð, ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí, õóâèéí õýâøëèéí øèéäâýð ãàðãàõ øàòíû õÿçãààðëàãäìàë îðîëöîî íü òýäíèé ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ÷àäàâõèéã ìºí õÿçãààðëàäàã áàéíà. Æ×È íü ÆÕÈ-ýýñ äîîãóóð áàéãàà ÿâäàë, ìºí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõèéã òîãòîîñîí õóóëü áîëîí ò¿¿íèé õýðýãæ¿¿ëýëò õî¸ðûí õîîðîíä áàéãàà òîì çºðºº íü ¿¿íèéã íîòîëæ áàéãàà þì. ¯íäñýí õóóëèíä çààñàí ñàéõàí ñàíàà, õóóëü òîãòîîõ øèíý õàíäëàãûã òºñâèéí õóâààðèëàëòûí øèéäâýð ãàðãàõàä õýðýãëýäýãã¿é áàéíà. Õýðýâ ýìýãòýé÷¿¿ä òºñâèéí õóâààðèëàëò, çàðöóóëàëòûí òàëààð øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöäîã áàéñàí áîë òýäíèé õóâüä ÷óõàë îëîí àñóóäàë àíçààðàãäàõã¿é ºíãºðºõã¿é áàéñàí áèëýý. ¯íäñýí õóóëèàð ýðõýíä òóëãóóðëàñàí ýðõ ç¿éò ¸ñ Ìîíãîëä öîî øèíý þì. Øèíý õóóëü, ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéí ñóë áàéäàë áóñàä ñàëáàðò ÷, æèøýý íü õ¿¿õäèéí ýðõèé àñóóäëààð ÷,

73

ìºí õóðö òàâèãääàã áàéíà. ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõýý ýäëýõèéí òóëä ýìýãòýé÷¿¿ä óëàìæëàëò ñýòãýëãýýã ñîðèõ õýðýãòýé áîëäîã. Õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîë, òýäãýýðèéí çàíàëõèéëëýýñ áîëæ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ººðñäèéãºº ¿íýëýõ ¿çýë ¿ã¿é áîëæ, îëîí íèéòèéí ºìíº ýðýãòýé÷¿¿äèéí ãàðãàäàã õàíäëàãà íü ÷ òýäíèé óëàìæëàëò ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã äîîøëóóëæ, ýöýñò íü ýìýãòýé÷¿¿ä ýðõýý ýäëýõýýñ ÷ ò¿äãýëçäýã áàéíà77. ÓÈÕ-ûí íýãýí ýìýãòýé ãèø¿¿íèé õýëñíýýð óëñ òºðèéí õ¿ðýýíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëûã ÷óõàë áèø ãýæ ¿çäýã áºãººä ººðºº ÷ îëîí àñóóäëààð æåíäýðèéí òàëûã òîîöîæ ¿çýõýý ìàðòñàí áàéäàã ãýæýý78. Óëñ òºðèéí íàìóóä ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëûã íèéãìèéí õ¿ðýýíä ë çºâõºí áàéäàã ãýæ ¿çäýã áºãººä æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã çàñãèéí ãàçàð çºâõºí ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çäýã ÿâäàë ÷ ¿¿íèéã íîòîëæ áàéíà. Òºâëºðñºí òºëºâëºëò, øèéäâýð ãàðãàëòûí ¿åä àëèâàà àñóóäàë õîë, ºäºð òóòìûí àìüäðàëä íºëººëºõã¿é ìýò ñàíàãääàã ó÷èð ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã ººãø¿¿ëäýãã¿é áîëíî. ¯¿íèéã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé õýëñýí ¿ã ÷ íîòîëæ áàéíà. Øèéäâýð ãàðãàëòûã òºâëºðñºí áóñ áîëãîñîí òîõèîëäîëä ë ýìýãòýé÷¿¿ä ºäºð òóòìûíõàà àìüäðàëä íºëººëäºã áàéãóóëàãóóäûã ñàéæðóóëàõ ñîíèðõîëòîé áîëæ, øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ áîëîìæòîé áîëäîã. Ìºí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðýëò õýðýãöýýíèé òàëààð òýäýíòýé çºâëºëäºõ ÿâäàë õîâîð áàéãàà íü áîäëîãî, õºòºëáºð òýäíèé õýðýãöýý ñîíèðõîëä íèéöýõã¿é áàéõ ¿íäýñ áîëæ áàéíà. Ãýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã ¿ð àøèãòàé áîëãîõûí òóëä òýäýíä, ìºí ýðýãòýé÷¿¿äýä òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàäûí ¿¿ðýã, æóðìûí òàëààð ñóóðü áîëîâñðîë îëãîõ øààðäëàãàòàé þì. Îðîí íóòãèéí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ñîíãîãäîõ áîëîí òîìèëîãäîõ àëáàí òóøààëä êâîòûí ñèñòåìèéã ÷ íýâòð¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì. Ñîöèàëèçìûí ¿åä êâîò áàéñàí ÷ îðîëöîî íü ¿ð àøèãòàé íü áèø áàéæýý. Êâîò, íýìýëò ñóðãàëòûã õîñëóóëàõ çàìààð îëîí îðîíä îðîí íóòãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã àìæèëòòàé íýìýãä¿¿ëñýí áºãººä òýäíèé òóðøëàãààñ òîõèðîõûã íü Ìîíãîëä íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæ áàéíà. Íóòãèéí îëîí íèéòýä òóëãóóðëàñàí áàéãóóëëàãóóä îðîí íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýýã ò¿ãýýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã áà òýäãýýðò îðîëöñîíîîð ýìýãòýé÷¿¿ä ìàíëàéëëûí áîëîí çàõèðãààíû óð ÷àäâàðûã ýçýìøäýã. Ýíý ÷àäâàðûã ñîíãóóëüä íýð äýâøèõýä ÷ àøèãëàæ áîëîõ þì. Íóòãèéí îëîí íèéòýä òóëãóóðëàñàí áîëîí õîðøîîíû áàéãóóëëàãóóä Ìîíãîëä ºðãºí äýëãýðýýã¿é áîëîâ÷, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çýýëèéí õîðøîî Ìîíêîðäûí çàõèðëûí õýëñíýýð (ÿðèëöëàãûí òóõàé ºìíº áè÷ñýí) èéì áàéãóóëëàãà íü çºâõºí ýäèéí çàñãèéí áóñ áàñ õ¿íèé ýðõýýñ àâààä õ¿÷èðõèéëëýýñ ÷ºëººëºõ õ¿ðòýëõ áóñàä îëîí àñóóäëûã õàìòðàí øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã ýìýãòýé÷¿¿äýä îëãîäîã áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã, ò¿¿íèé äîòîð ¿íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí òºðèéí óäèðäëàãàíä îðîëöîõ ýðõèéã íü õ¿íäëýõ, õàìãààëàõ àñóóäëûã ÆÒ¯Õ õýä õýäýí çîðèëòîíäîî òóñãàí à÷ õîëáîãäîë ºãñºí áèëýý. Ýìýãòýé óäèðäàã÷äûã ñóðãàõ, ñîíãîãäñîí áîëîí áóñàä àëáàí òóøààëä ýìýãòýé÷¿¿äèéã äýâø¿¿ëýõýä óëñ òºðèéí íàìóóäûã õºõè¿ëýí äýìæèõ, ã¿éöýòãýõ áîëîí õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä ýìýãòýé÷¿¿ä àìæèëòòàé àæèëëàõ á¿ðýí ÷àäâàðòàé ãýäãèéã îëîí íèéòýä îéëãóóëàõ çýðýã¿ð àøèãòàé îëîí àðãûã õýðýãëýõ òóõàé ÆÒ¯Õ-ò òóñãàæýý. Ìºí ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààã ÒÁÁ-òàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõíý ãýñýí áèëýý. Åðºíõèéä íü ä¿ãíýõýä ÆÒ¯Õ, ÝÇªÄßÁÑ, áóñàä áîäëîãî, õºòºëáºðººð äàìæóóëàí çàñãèéí ãàçðûí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ òóõàé àìëàëò íü áîäëîãî, õºòºëáºðò æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõèéã øààðäàíà. ¯¿íèé òóëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õýðýãöýý, ñîíèðõîë, ãàð÷ áîëçîøã¿é ¿ð íºëººíèé òàëààð òýäýíòýé ãàðöààã¿é çºâëºëäºõ

77 Þíèôåìèéí 2001 îíä õèéñýí ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà, õóóä. 12 78 2004 îíû íýãä¿ãýýð ñàðä õèéñýí óóëçàëòûí òýìäýãëýë

74

õýðýãòýé áîëíî. Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí õàíäëàãûã çîõèñòîé áîëãîõ, çºâëºëãººí ÿðèëöëàãàíä õîëáîãäîõ òºñºâ çàðäëûã íü ãàðãàõûí òóëä çàñãèéí ãàçðûí ºíäºð òóøààëòíóóäààñ óëñ òºðèéí ýðìýëçýë áàéõ ¸ñòîé. Õèéõ òàëààð àëü õýäèéíýý ìýäýãäýë õèéñýí, ãýõäýý õàìãèéí ýíãèéí ç¿éë áîëîõ ¯íäýñíèé çºâëºëä òºñâººñ òóñëàõ àìëàëòàà ºäèé õ¿ðòýë àæèë áîëãîîã¿é ë áàéíà. Á¿õ ¿éë àæèëëàãààã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ òàëààð àæèëëàæ áàéãàà çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà, ÒÁÁ-óóäàä äîíîðóóä áîëîí õºãæëèéí áóñàä áàéãóóëëàãààñ íýìýëò òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ íü ìýäýýæ, ãýõäýý äîíîðóóä ÷ ìºí ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîæ, æåíäýðèéí øèíæèëãýý, ¿íýëãýýã äýìæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ªíãºö ¿íýëãýýãýýð, ÀÕÁ, Äýëõèéí Áàíê õî¸ð æåíäýðèéí àãóóëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð òóóøòàé áóñ áàéñàí áàéíà. ÌÕÇ-ûí 2003 îíû òàéëàíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä íóòãèéí îëîí íèéòýä òóëãóóðëàñàí áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèõýä íýìýëò òóñëàëöàà øààðäëàãòàé áàéãààã òýìäýãëýñýí. Ãýõäýý ýíý òàéëàíãèéí çºâëºìæ¿¿ä çºâõºí áîäëîãî, õºòºëáºðò æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àñóóäëààð õÿçãààðëàæ, ñîíãóóëüä íýð äýâøèõ, òîìèëîãäîõ àëáàí òóøààëä ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéã òýãø ¿íäñýí äýýð äýâø¿¿ëäýã áîëîõ çýðýã óëñ òºðèéí øóóä îðîëöîîíû àñóóäëûã õºíäººã¿é áàéíà. Ã. Øèíýýð ¿¿ñýæ áóé áóñàä àñóóäàë

1. Ãóäàìæíû õ¿¿õýä Ãóäàìæíû õ¿¿õäèéí àñóóäàë 1990-ýýä îíä íèéñëýë áîëîí áóñàä òîìîîõîí õîòóóäàä àíõ áèé áîëñîí áºãººä ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýë, ìºí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéí ¿ð íºëººã ºðõèéí ò¿âøèíä ñààðóóëàõ íèéãìèéí õàìãààëëûí ñ¿ëæýý áàéõã¿é áàéñàíòàé ¿íäñýíäýý õîëáîîòîé ãýæ ¿çäýã. Ýíý ¿çýãäëèéí öàð õ¿ðýý íü ãóäàìæíû õ¿¿õäèéí òîäîðõîéëîëòîîñ õàìààðíà. Ìîíãîëä õýðýãëýäýã òîäîðõîéëîëòîîð ãóäàìæíû õ¿¿õýä ãýæ ãýð îðîíòîéãîî õîëáîî òàñàðñàí õ¿¿õäèéã îðóóëäàã áºãººä òîî íü õýäýí çóó àæýý. Ãýòýë ò¿ãýýìýë îéëãîëòîîð áîë ýíý á¿ëýãò ãýð îðîíã¿é, çàðèì íü ãýð á¿ëã¿é, ãóäàìæèíä àæèëëàæ àìüäàðäàã õ¿¿õäèéã õýëäýã áºãººä èíãýâýë òîî íü õýäýí ìÿíãàä õ¿ðíý79. Ãýõäýý ãîë àíõààðàë òðàíøåéíû ãýõ õ¿¿õä¿¿ä äýýð òºâëºðäºã áàéíà. Òðàíøåé íü àðèóí öýâðèéí ÿìàð ÷ íºõöºëã¿é, óíäíû öýâýð óñã¿é, ìºí ÷àíàðã¿é õ¿íñ õîîëòîéãîîñ ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä èõýýõýí ýðñäýëòýéí ãàäíà òýíäõèéí õ¿¿õä¿¿ä “ÁÇÕª àâàõ áîëîìæ èõòýé”, “õóëãàé, ãóéëãà, áèåý ¿íýëýõ, áóñàä ç¿é áóñ, õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà õèéäýã”, “ñîãòóó õ¿ì¿¿ñ, öàãäàà, ¿å òýíãèéíõíèé õ¿÷èðõèéëýë, ò¿ðýìãèéëýëä ºðòºìòãèé ”80 áàéäàã áàéíà. Áóñàä îðîíä ãóäàìæíû áîëîí ýðñäýë èõòýé õ¿¿õäèéí äóíä õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çâýë ýäãýýð á¿ëýã íèéãýìä áàéäàã æåíäýðèéí õàðèëöààã äàãàæ, ìàãàäã¿é óëàì íîöòîé áîëãîäîã àæýý. Õºâã¿¿ä îõèäîî áýëãýýð áîëîí áèå ìàõ áîäèîð çàíàëõèéëæ, õ¿÷èðõèéëäýã. Àìüäðàõ ýðõýýð áèåý ¿íýëýõ ÿâäëûã õºâã¿¿ä çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð õèéæ, îõèäûã õ¿÷ýýð õ¿ì¿¿ñò ºã÷, îëñîí îðëîãûí õóâèéã àâäàã ÷ áàéæ ìàãàäã¿é þì. Îðëîãî îëîõ áóñàä àðãà íü ÷ ìºí ë îõèäûí ñóë ãýæ ¿çýãääýã ÷àíàðûã àøèãëàäàã áàéõ ìàãàäëàë áèé. Ìîíãîëûí ãóäàìæíû õ¿¿õäèéí æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñ, àìüäðàõ àðãà áàðèëûã ñóäëààã¿é áºãººä ýíýõ¿¿ ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà àñóóäëûã øèéäâýðëýå ãýâýë ýäãýýð ñóäàëãààã çààâàë õèéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Çàñãèéí ãàçàð, äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí 20 ãàðóé ÒÁÁ ãóäàìæíû õ¿¿õäýä çîðèóëñàí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Áîëîâñðîëûí áàãà ñàãà ýëåìåíòèéã àãóóëñàí, õ¿¿õäèéã ýõ ýöýãò íü ýðã¿¿ëýí ºãºõ ãýæ àæèëëàäàã çàðèì àñðàìæèéí áàéð áèé áîëñîí ÷ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí

79 Âåñò À. Ãóäàìæíû õ¿¿õä¿¿ä Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäàä, ÀÕÁ-íû ÿäóóðàë áîëîí íèéãìèéí õºãæëèéí èëòãýë, õóóä. 8. 80 Äýýð, õóóä. 8

75

ìýðãýæëèéí òóðøëàãàòàé õ¿íèé íººö õàíãàëòã¿é, òýãýýä ÷ çîâëîíòîé òýäãýýð õ¿¿õäèéã ÿäàð÷ òóéëäñàí ãýð á¿ë¿¿ä íü ýðã¿¿ëæ àâàõ áîëîìæ òóí õîìñ áàéäàã. Ãýòýë õ¿¿õäèéã ãóäàìæèíä ãàðãàäàã õ¿÷èí ç¿éëñ õýâýýð ¿éë÷èëñýýð áàéíà. Ãýð á¿ë¿¿ä çàäàðñààð áàéíà. ¯¿íèéã ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí àëáàí ¸ñíû òîî áàðèìòààñ, ìºí àðõè÷èí ýð íºõºðòýé õàìò àìüäðàõ áîëîìæã¿é áîëæ îðõèí ÿâñàí çýðýã ò¿ãýýìýë õýâýýð áàéãàà àëáàí áóñ òîõèîëäëóóäààñ ÷ õàðæ áîëíî. Ãàíö ýõ, ýñâýë ãàíö ýöýãòýé ãýð á¿ë¿¿ä ÿäóóðàë, òîãòâîðã¿é áàéäàëä õàìãèéí ºðòºìòãèé áºãººä ýíý íü õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áîëîìæ, õ¿¿õäýý àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ÷àäâàð, çàñãèéí ãàçðûí ¿éë÷èëãýýã àâàõ ÷àäâàð çýðãýýðýý æåíäýðèéí çºðººòýé øóóä õîëáîîòîé. Æåíäýðèéí ýäãýýð çºðººã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõäàà îéøîîõã¿é áàéæ áîëîõã¿é.

2. ªðõèéí á¿òýö

ªðõèéí á¿òöýíä ìºí ººð÷ëºëò ãàðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Îäîî áàéãàà æåíäýðèéí çºðººíººñ ¿¿äýí ãýð á¿ë áîëîõ íàñ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãàðãàäàã áóñàä øèéäâýðò ººð÷ëºëò îðæ áàéíà. Ãýðëýëòýýñ ººð òîîí áàðèìò îäîîãîîð áàéõã¿é áàéíà. Ãýðëýëòèéí äóíäàæ íàñ íýìýãäñýýð, 2000 îíä ýðýãòýé÷¿¿äýä 25.7, ýìýãòýé÷¿¿äýä 23.7 áîëæýý81. 2000 îíû õ¿í àìûí òîîëëîãûí ¿åýð ¯ÑÃ-ààñ õèéñýí æåíäýðèéí ñóäàëãààíä ãýðëýëòèéí íàñ, ãýðëýãñäèéí áîëîâñðîë çýðãèéí òàëààð çàðèì õàíäëàãûã ñóäàëæ, öààøèä ñóäàëãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã äóðäñàí áàéíà. Ä¿ãíýëòèéí ºã¿¿ëýë õàðààõàí õýâëýãäýæ ãàðààã¿é òóë äîîðõè õàíäëàãûí ó÷èð øàëòãààí ¿íäýñëýë ìóóòàé þì. Áîëîâñðîë äàõü æåíäýðèéí çºðºº, èõñýæ áàéãàà àðõèäàëò, ò¿¿íýýñ óëáààëñàí ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë áîëîí áóñàä äîðîìæëîë íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã ãýðëýëòýý õîéøëóóëàõ, ýñâýë á¿ð ãýðëýõã¿é áàéõàä õ¿ðãýæ áàéíà. Þíèôåìèéí 2001 îíû ñóäàëãààíû ¿åýð õèéñýí ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãààð “ºíäºð áîëîâñðîëòîé ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äòýé íèéãìèéí, îþóíû áîëîí ñýòãýë ñàíààíû õàðèëöàà ¿¿ñãýõ áîëîëöîî òóí õýö¿¿”82 ãýæýý. Îðîëöîîíû àðãààð àìæèðãààíû ò¿âøèíã ¿íýëýõýä îðîëöñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí çàðèì íü “ò¿ðýìãèé õàðüöààòàé ýðýãòýé õ¿íòýé áàéñíààñ áàéõã¿é íü äýýð” ãýæ ¿çäýãýý èëýðõèéëæýý. Ãýòýë ãýð á¿ë öóöëàëò òîãòâîðòîé õýâýýð áàéãàà íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí èõñýëò, àëáàí áóñ ñàëàëòûí õàíäëàãàòàé ñºðãºëäºæ áàéãàà þì.83 Äýýðõ õàíäëàãûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëààã¿é ÷, ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷¿¿ä ÿäóóðàëä íýí ºðòºìòãèé, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéí àñóóäëààð òýäýíä èë¿¿ îëîí ñààä òîòãîð áàéäàã òóë áîäëîãî áîëîâñðóóëàõäàà ýäãýýð õàíäëàãûã çààâàë òîîöîæ ¿çýõ ¸ñòîé þì. Ãýðëýëòèéí øèéäâýðò íºëººëäºã áóñàä õ¿÷èí ç¿éë áèé. Ýäèéí çàñãèéí õýðýãöýýíýýñ ¿¿äñýí ìèãðàöûí õýâ øèíæ (äýýð ÿðüñàí), òóõàéëáàë ñóìûí òºâèéí 15-34 íàñíû õ¿í àìûí õ¿éñèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë íü ãýðëýëòèéí íàñ, ãýðëýõ õ¿íýý ñîíãîõ, áîëîí áóñàä øèéäâýðò èõýýõýí íºëººëíº. Òºðºëò ìºí ýðñ áóóð÷ áàéãàà òóë õýðýâ Õÿòàä øèã õºâã¿¿äèéã èë¿¿ä ¿çäýã õàíäëàãà ãàð÷ èðâýë õ¿éñèéí õàðüöààíä ãàæóóäàë ¿¿ñíý. Øèíýýð ãàðñàí òåõíîëîãèéí óëìààñ ¿ðèéí õ¿éñèéã òîäîðõîéëæ, ýìýãòýé áàéâàë ¿ð õºíä¿¿ëäýã òóðøëàãà Ìîíãîëä á¿ðòãýãäýýã¿é áîëîâ÷ ãýð á¿ë áîëîãñîä öººí àì á¿ëèéã ýðõýìëýäýã òóë äýýðõ áàéäàë áèé áîëîõã¿é ãýõ áàòàëãàà áàéõã¿é. Ýäãýýð õàíäëàãà íü àëñûí èðýýä¿éä (Õÿòàäûí àäèëààð) ãýðëýëòýíä íºëººëºõ áîëíî.

81 ¯ÑÃ 2002, Æåíäýð Ìîíãîëä: 2000 îíû õ¿í àìûí òîîëëîíä ¿íäýñëýñýí ä¿í øèíæèëãýý, õóóä. 33 82 Þíèôåì 2001, õóóä. 12 83 Äýýð, õóóä. 19

76

Ä¯ÃÍÝËÒ, ÇªÂËªÌÆ Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð ÿàæ æåíäýðèéí çºð¿¿ã áàãàñãàæ, øèéäâýð ãàðãàõàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóó õîîëîéã ÿàæ ñîíñãîõ òàëààð òîäîðõîé çºâëºìæèéã ºìíºõ á¿ëã¿¿äýä áîëîâñðóóëñàí. ¯¿íèéã õàìãèéí ¿ð àøèãòàéãààð õèéõ àðãà áîë îäîîãèéí áàðèìòàëæ áàéãàà áîäëîãûí õýðýãæèëò, õÿíàëò ¿íýëãýýíä æåíäýðèéí àãóóëãûã ñèñòåìòýéãýýð íýâòð¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, äîíîð, îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ÷ ìºí ÆÒ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õèéæ áàéãàà á¿õèé ë àæèëäàà æåíäýðèéí çºð¿¿ã áàãàñãàõàä õóâü õàíäèâ îðóóëàõ ¸ñòîé þì. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ àñóóäëûã öîãöîëáîðîîð àâ÷ ¿çýõ ýõíèé àëõàì, æèøýý áîëãîæ äàðààõ çºâëºìæèéã ãàðãàæ áàéíà. Ãýõäýý ýíý æàãñààëò íü ã¿éöýò, òºãñ áèø áîëíî. À. Çàñãèéí ãàçàðò

1. ÌÕÇ ÌÕÇ-ä ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäâàðæóóëàõ ãýñýí íýã çîðèëòîîð àñóóäëûã á¿õëýýð íü õàìàðñàí. Ãýõäýý áóñàä çîðèëòûã øèíæèëæ ä¿ãíýõäýý æåíäýðèéí àñóóäëûã ñèñòåìòýéãýýð òîîöîæ ÷àäààã¿éí äýýð á¿õèé ë ñàëáàðò îðøñîîð áàéãàà æåíäýðèéí çºðºº íü îëîëò àìæèëòûã õÿçãààðëàäàã ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é.

2. ÝÇªÄßÁÑ ÝÇªÄßÁÑ íü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òàëààðõè ñàëáàðûí ÿàìäûí áîäëîãûí ýí òýðã¿¿íèé ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëñîí öîãö þì. Àíõààð÷ ¿çâýë çîõèõ äàðààõ àñóóäàë áàéíà:

(i) Òîäîðõîé çîðèëòîò á¿ëýãòýé, æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé õºòºëáºð. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð øèìèéí äàõèí õóâààðèëàëòûã ÿäóóðëûã á¿õ ò¿âøèíä áóóðóóëàõàä ÷èãë¿¿ëýõèéã ÝÇªÄßÁÑ -ò çààñàí áîëíî. Ýíý õàíäëàãûí äàãóó ºñºëòèéí ¿ð øèìýýñ õ¿ðòýëã¿é õîöîðñîí ýìçýã á¿ëýãò õ¿ðýõèéí òóëä çîðèëòîò á¿ëãýý íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëíî ãýñýí ¿ã þì. ªºðººð õýëâýë, òýä ÿàæ ýìçýã áîëñîí, òýäíèé îíöëîã õýðýãöýý þó áàéíà, ¿éë÷èëãýýã ÿàæ òýäýíä õ¿ðãýõ çýðãèéã ã¿íçãèé îéëãîíî ãýñýí ¿ã þì. Èéìä ýìýãòýé÷¿¿äòýé, ÿëàíãóÿà îðîí íóòãèéí õàìãèéí àíõàí øàòíû ò¿âøèíä áàéãàà õàìãèéí îðîëöîîã¿é ýìýãòýé÷¿¿äòýé çºâëºëäºæ ÿðèëöàõ íü àìèí ÷óõàë þì. Ýäãýýð ÿðèëöëàãààñ îëæ ìýäñýí ç¿éëýý áîëîâñðóóëæ ä¿í øèëæèëãýý õèéõ ÷àäâàð øààðäàãäàõ áºãººä èíãýñíýýð ÿäóóðëûí á¿õ õ¿÷èí ç¿éë äýõ òýãø áóñ áàéäëûã èëð¿¿ëýí àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæòîé áîëíî.

(ii) Ýìýãòýé÷¿¿äèéí öàãèéí õîìñäîëîîñ ¿¿äñýí ÿäóóðàë íü ãýð á¿ëèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, ºðõèéí ¿éëäâýðëýë (ºðõèéí õýðýãëýýíèé áîëîí çàõ çýýëèéí), ºðõººñ ãàäóóð îðëîãî îëîõ ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ ¿¿ñäýã. Ýäãýýð à÷ààëëûã àðèëãàõ àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ìàø ÷óõàë þì. Ýäãýýð àðãà õýìæýýíä òºðèéí ¿éë÷èëãýýã îéð, õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ, ãýðèéí áîëîí îðëîãî áàãà ºãäºã õºäºº àæ àõóéí áîëîâñðóóëàëòûí àæëûã õºíãºâ÷ëºõ òåõíîëîãèä õºðºíãº îðóóëàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýí òýðã¿¿íä ¿çýæ áàéãàà àñóóäàë íü ÷óõàì þó áîëîõûã ã¿íçãèé îéëãîõûí òóëä òýäýíòýé çºâëºëäºõ, ºðõèéí, àëáàí áîëîí àëáàí áóñ õýâøëèéí àæèëä ýìýãòýé, ýðýãòýé÷¿¿äèéí îðóóëäàã õóâü õàíäèâûã òîäîðõîéëîõûí òóëä öàã àøèãëàëòûí ñóäàëãààã ã¿éöýýæ õèéõ, ýìýãòýé÷¿¿ä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä õóâü õàíäèâ îðóóëäàã ãýäãèéã ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîíä õ¿ëýýí çºâøººðºõ çýðýã îðíî.

(iii) Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäýð äýýð ñóóðèëñàí ãàæóóäàë – àæèëä àâàõ, äýâø¿¿ëýõýä îðøèæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ïðàêòèêèéã,

77

ìºí áýëãèéí äîðîìæëîëûã àðèëãàõ ¿¿äíýýñ õºäºëìºðèéí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ, àæèëã¿éäýë, àëáàí áóñ õýâøëèéí õºäºëìºð ýðõëýëò, öàã àøèãëàëò çýðãèéí æåíäýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã èë¿¿ ã¿í ã¿íçãèé îéëãîõ, õºäºëìºðèéí ñòàíäàðòûí, ÿëàíãóÿà øèíýýð ãàð÷ áàéãàà, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õÿìä õºäºëìºðèéã õýðýãëýäýã ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí ñòàðäàðòûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ, öàëèí õºëñíèé ñèñòåì äýð æåíäýðèéí çºðººã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

(iv) Àëáàí áóñ õýâøèë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä ÆÄ¯-èéí îðóóëàõ õóâü õàíäèâûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð äàðààõ àðãà õýìæýý àâàõ: áèçíåñèéí õºãæëèéã äýìæèõ ¿éë÷èëãýýíä òóñãàéëàí ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí õºòºëáºð áèé áîëãîõ, îäîî õèéãäýæ áàéãàà ãàçðûí êàäàñòðûí ñóäàëãààíààñ ¿ëãýðëýí ãàçàð õóâü÷ëàëûí õóóëü òîãòîîìæèéí ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ¿ð íºëººíä æåíäýðèéí öîãöîëáîð ¿íýëãýý õèéæ õàìòàðñàí ºì÷ëºë íü ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí òýãø ýðõ îëãîæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõ, ãàçàð áîëîí ¿ë õºäëºõ áóñàä õºðºíãèéí õàìòàðñàí ºì÷ëºë áîë áèçíåñ, õóâèéí àæ àõóé ýðõýëæ ýõëýõýä þóãààðàà ÷óõàë áàéäãèéã îëîí íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ, ýìýãòýé÷¿¿ä ýõíýð ýýæ¿¿ä áàéõààñ ãàäíà õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷, ýäèéí çàñãèéí ¿éëäâýðëýã÷èä áîëîõûíõîî õóâüä îíöëîã õýðýãöýýòýé áºãººä òýð õýðýãöýýíä íü çàñãèéí ãàçðààñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã íèéö¿¿ëýõ.

(v) Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ººðñºääºº òóñëàõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ: Ýìýãòýé÷¿¿ä îëîí äàâõàð ¿¿ðãýýñýý áîëæ òóñãààðëàãäàõ íü îëîíòîî òîõèîëääîã. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîí íóòãèéí îëîí íèéòèéí á¿ëã¿¿äèéã áàéãóóëæ, òýäíèé íèéãìèéí áîëîí áóñàä ñîíèðõîë õýðýãöýýíä ÷èãëýñýí àæèë ÿâóóëàõûí ÷óõëûã òýäýíä çîðèóëñàí áèçíåñ ñóðãàëòûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëäýã öººí õýäýí áàéãóóëëàãà îíöëîí òýìäýãëýæýý. Á¿ëýã äîòîð áàéäàã ºâºðìºö äèíàìèê íü øèíý ñàíààã õºõè¿ëýí, íººöºº äàé÷ëàõ, ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãìèéí ñ¿ëæýý áèé áîëãîäîã à÷ õîëáîãäîëòîéã îëîí óëñûí òóðøëàãà õàðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí òóñãààðëàëûã àðèëãàæ, èõýýõýí ÷àäàâõèæóóëäàã òóë àëèâàà õºòºëáºðèéí ¿íäýñ ñóóðü áàéõ ¸ñòîé þì.

(vi) Áîëîâñðîë äàõü æåíäýðèéí çºð¿¿ã õºâã¿¿äèéí àíãè äýâøèí ñóðàëöàõ áîëîìæèéã ñàéæðóóëàõ, ìºí ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûí õàðüöàíãóé ºíäºð ò¿âøèí òýäãýýðèéí õºäºëìºð ýðõëýëò õî¸ðûí õîîðîíä áàéãàà çºðººã áàãàñãàõûí çàìààð àæèëëàõ ¸ñòîé áºãººä ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé äóíä: áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã åðºíõèéä íü ñàéæðóóëàõäàà õºäºëìºð ýðõëýëòýíä ÷èãëýñýí óð ÷àäâàð îëãîõ, õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ õºø¿¿ðýã áîëãîæ ñòèïåíä òîãòîîõ, òýäíèé õºäºëìºðèéã àøèãëàäàã ºðõèéí ¿éëäâýðëýëä ÷èãëýñýí ºâºðìºö õºø¿¿ðãý áèé áîëãîõ, õºâã¿¿ä îõèäîä óëàìæëàëò áóñ ìýðãýæèë îëãîõûã äýìæèõ, ýíý çàìààð òîãòñîí ñòåðåîòèïûã ººð÷ëºõ, àõìàä ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí äºíãºæ ñóðãóóëü òºãñºã÷äºä çîðèóëñàí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûí ñóðãàëò ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé.

(vii) Ýìýãòýé÷¿¿äèéí åðºíõèé ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ, èíãýñíýýð ýõèéí ÷, íÿëõñûí ÷ ýíäýãäýë, òýæýýëèéí õîìñäëûã áàãàñãàíà: ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë õ¿íñ áýëòãýõ, àñðàìæ õàëàìæèéã ñàéæðóóëàõàä òýäíèé öàãèéí ¿¿äýëòýé ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, òýäíèé åðºíõèé ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé áóñàä ýðñäëèéã áàãàñãàõ, ÿäóó ýìýãòýé÷¿¿äèéí àíõàí øàòíû ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã ÿëàíãóÿà õºäººä íýìýãä¿¿ëýõ.

(viii) Íèéãìèéí õàìãààëëûí øèíý÷ëýëèéã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñ àìæèðãààíû äîîä ò¿âøèíä îðîõ, ò¿¿íýýñ ãàð÷ ÷àäàõã¿é áàéõ íü ººð ººð õ¿÷èí ç¿éëòýé áàéäãèéã òîîöîõ, íèéãìèéí õàëàìæ, äààòãàë, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýýã òýäíèé ýíý îíöëîã õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýõ ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ.

78

(ix) Æåíäýð äýýð ¿íäýñëýñýí õ¿÷èðõèéëýë áîë ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ýí òýðã¿¿íèé àñóóäàë áºãººä çàñãèéí ãàçàð ýíý òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èéì õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîãñäûí îíöëîã õýðýãöýý øààðäëàãàíä òîõèðñîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áîëãîõ òàëààð ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñò ñóðãàëò ÿâóóëàõ, îäîî áàéãóóëàãäàæ áàéãàà àéìàã, ñóìûí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºâ¿¿äèéã çîõèõ ¸ñíû áýëòãýëòýé íèéãìèéí àæèëòíóóä, çºâëºã÷ íàðààð õàíãàõ, õàìãààëàõ áàéð áèé áîëãîõ çýðãýýð çîõèñòîé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýâ÷ýýðèéã áàðàãäóóëäàã õàðüöààíû òàëààðõ óëàìæëàëò ñýòãýëãýýã ººð÷ëºõ ¿¿äíýýñ ÅÁÑ-èéí õºòºëáºðò øààðäëàãàòàé ººð÷ëºëò õèéõ.

(x) Æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõ Í¯ÁÕÕ-èéí ýíý õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õèéãñýí ñóðãàëòàí äýýð ¿íäýñëýí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºðèéí òºëºâëºëò, õÿíàëò, øèíæèëãýýíä ýíý àðãûã íýâòð¿¿ëýõ.

(xi) Ýìýãòýé÷¿¿äòýé òîãòìîë çºâëºëäºõ óóëçàëòóóä çîõèîí áàéãóóëàõ çàìààð òýäíèé õýðýãöýý, ñîíèðõëûã àëèâàà áîäëîãî, õºòºëáºðèéí áîëîâñðóóëàëò, òºëºâëºëò, õýðýãæ¿¿ëýëò, õÿíàëòàíä òóñãàõ.

(xii) Òºðèéí àëáàíû øèíý÷ëýëèéã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ òàëààð àæëûí áàéðàí äýýðõ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàë, áýëãèéí äîðîìæëîëîîñ ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìãààëàõ, õºäºëìºð ýðõëýëòýíä òýãø ýðõèéã õàíãàõ çàìààð øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèí äýõ òýäíèé õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õºäºëìºðèéí õóóëü òîãòîîìæèéã òºðèéí àëáàíä õàòóó ìºðä¿¿ëýõ òóñãàé àðãà õýìæýý àâàõ.

3. Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð

ÆÒ¯Õ-èéã á¿õèé ë ñàðáàð ÷èãëýëýýð (çºâõºí ÝÇªÄßÁÑ-ò òóñãàñàí áóñ) õýðýãæ¿¿ëýõýä íýìýëò äýìæëýã øààðäëàãòàé áàéíà. ßëàíãóÿà òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõýä ýíý ìàø ÷óõàë áîëíî. Ýõíèé ýýëæèíä äàðààõ àæëûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà:

(i) Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé çºâëºëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ Þíèôåìèéí îäîîãèéí ¿ç¿¿ëæ áàéãàà äýìæëýã õÿçãàðàëàãäìàë áºãººä óëñûí òºñâººñ õóâààðèëàëò áàñ áàéõ ¸ñòîé. Íººö áîëîìæ ìóó áàéãàà ýë áàéäàë íü ýíýõ¿¿ ¿íäýñíèé çºâëºëèéí çàñãèéí ãàçàð äàõü áîëîí îëîí íèéòèéí äóíä íýð õ¿íäýä íºëººëæ áàéíà. ªºð àñóóäëààðõè ¿íäýñíèé çºâëºë¿¿ä ìºí ë èéì ãà÷èãäàëä áàéãàà ÷, õ¿í àìûí òýí õàãàñûã õàìàðäàã, îëîí ñàëáàð ÷èãëýëýýð æåíäýðèéí çºð¿¿ èë¿¿ ºðãºí áîëæ áàéãàà òóë èë¿¿ õºðºíãº çàðöóóëàõ ¸ñòîé, èíãýñíýýð ýë àñóóäàë õóóëü òîãòîîõ áîëîí ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí àíõààðëûí òºâä áàéõ áîëíî.

(ii) ÍÕÕß-íû íººö, ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÆÒ¯Õ-èéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí àëáà, õýðýãæ¿¿ëýëòèéã õàðèóöäàãèéíõàà õóâüä ýë ¿¿ðýã ôóíêäýý îíîîñîí íººöòýé áàéõ ¸ñòîé. Òóñ ÿàìíààñ ÿâóóëæ áàéãàà àëèâàà õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõûí òóëä ÿàìíû õîëáîãäîõ íýãæèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëæ, õºðºíãº ñàíõ¿¿æèëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.

(iii) ÑÝÇß-íû ßÑÍ-òýé õàìòàðñàí õÿíàëò øèíæèëãýý õèéñíýýð ÆÒ¯Õ-èéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ÝÇªÄßÁÑ-èéí ¿ç¿¿ëýëòòýé õîëáîæ, æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ þì.

(iv) Ñàëáàðûí ÿàìäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ - ÝÇªÄßÁÑ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ÆÒ¯Õ-èéí àõèöûã ¿íýëýõýä øààðäëàãòàé ºãºãäºõ¿¿í, ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, áîëîâñðóóëàõ íýìýëò ñóðãàëòûã ñàëáàðûí á¿õ ÿàìäàä ÿâóóëàõ. Çîõèõ ìýäýýëýë, ºãºãäºõ¿¿íèéã öóãëóóëæ ä¿í øèíæèëãýý õèéäýã ÷àäàâõèéã áèé áîëãîæ, æåíäýðèéí çºð¿¿ã òîîöñîíîîð ÿàìäûí àæëûí ¿íäñýí çîðèëòûã õàíãàõàä íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã èë¿¿ ã¿íçãèé óõàìñàðëàíà. Æåíäýðèéí çºð¿¿ áàéãàà ãýäãèéã òîãòîîñíîîð áîäëîãî, õºòºëáºðèéã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ ¿íäýñëýë á¿ðäýõ áîëíî.

79

(v) ÝÇªÄßÁÑ-òýé íèéöñýí áàéõ ÝÇªÄßÁÑ íü çàñãèéí ãàçðûí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ á¿õèé ë áîäëîãî, õºòºëáºðèéí öîãö ¿íäýñ þì. ÆÒ¯Õ-èéí çîðèëòóóäûã äýýðõ çîðèëòóóäòàé õîáîñíîîð ñòðàòåãèé íèéòëýã çîðèëòûã òîãòîîæ, òîäîðõîé òºñºë áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýëòýé áîëíî. Èíãýñíýýð ÝÇªÄßÁÑ, ÆÒ¯Õ õî¸óëàíãèéí çîðèëòûã õàíãàõ ¿íäýñëýëýýð ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäëààð äîíîðò õàíäàíà. Þíèôåìèéí äýìæëýãòýé ýíý ¿éë ïðîöåññèéí ýõëýë òàâèãäñàí ÷ öààøèä õ¿÷ íýìýðëýõ øààðäëàãà èõ áàéíà. ÝÇªÄßÁÑ-èéí ¿éë ÿâö íýìýëò áîëîìæ îëãîæ áàéãààã àøèãëàõ íü ç¿éòýé.

(vi) Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ Æåíäýðèéí øèíæèëãýý õèéõ, æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé õºòºëáºðèéí òºëºâëºëò, õýðýãæ¿¿ëýëò, õÿíàëòûí ÷àäàâõèéã çàñãèéí ãàçàðò áèé áîëãîõîä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä íèëýýí òóñ íýìýð áîëíî. Ýäãýýð ÒÁÁ, ÿëàíãóÿà îðîí íóòàãò áàéðøäàã ÒÁÁ íü îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ºðãºí õ¿ðýýòýé çºâëºëãººí, ÿðèëöëàãûã ºðí¿¿ëýõ àæëûã îíîâ÷òîé, ¿ð àøèãòàé ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé áàéäàã.

Á. Èðãýíèé íèéãýì Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí àìüäðàëä áàéãàà æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäëûã àðèëãàõ ÷èãëýëýýð çàñãèéí ãàçðûã àæèëëóóëàõ òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóä ¿íäñýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýæ èðñýí. Õàðèí õºãæëèéí ¿ð øèìèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ýðõ òýãø õ¿ðòäýã áîëãîõ ÷èãëýëýýð äàðààõ àñóóäàëä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé:

(i) ßäóóðëûã áóóðóóëàõàä æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé õàíäëàãûã íýâòð¿¿ëýõ Æåíäýðèéí çºðººã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð, áîäëîãûí æèøýýã îëíîîð ãàðãàæ èðýõ. ªíãºðñºí õóãàöààíä áîäëîãîíä æåíäýðèéí àñóóäëûã òóñãàõ òàëààð íèëýýí àíõààð÷ èðñýí áîë îäîî ÆÒ¯Õ áàòëàãäàæ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã õîëáîãäîõ òàëóóäàä îíîîñîí ó÷èð íýí äàðóé òîäîðõîé àæèë, òºñºë áîëîâñðóóëæ ýõëýõ õýðýãòýé þì. Æèøýý íü, õºäºëìºð ýðõëýëò, àëáàí áóñ õýâøëèéí ÆÄ¯-èéã õºãæ¿¿ëýõ, õºäººä á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, òºðººñ ¿ç¿¿ëäýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ çýðýã ýìýãòýé÷¿¿äèéí àøèã ñîíèðõëûí îëîí àñóóäàëä ÝÇªÄßÁÑ-ò íèëýýí à÷ õîëáîãäîë ºãñºí ÷ òýäãýýðèéã õýðõýí æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé àðãà õýìæýý áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð çàñãèéí ãàçàðò òóðøëàãà, ìýäëýã õîìñ áàéãàà. Ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ÷èãëýëèéã ñîíãîæ, çîõèìæòîé àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëæ, îäîî ÿâàãäàæ áàéãàà ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àæëûã ÿàæ íèéö¿¿ëýí ººð÷èëæ áîëîõ òàëààð ¿ëãýð æèøýý ãàðãàæ èðýõ øààðäëàãòàé áàéíà.

(ii) ßäóóðëûã áóóðóóëàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷àäâàðæóóëàõàä ýðõýä ñóóðèëñàí õàíäëàãûã õýðýãëýõ: ßìàð ÷ àñóóäëààð àæèëëàñàí,èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä ýðõýä ñóóðèëñàí õàíäëàãûã àæèëäàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õýðýãëýæ, çàñãèéí ãàçðààñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òàëààð àìëàëò ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã øààðäàõ íü ç¿éòýé. Õºãæëèéí ºðãºí õ¿ðýýíèé àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã ìàðãààíä îëîí óëñûí ãýðýý, õýëöýë, (CEDAW, Áýýæèíãèéí ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº) ¿íäñýí õóóëèéí ç¿éë çààëòûã àøèãëàõ òàëààð Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä óðò õóãàöààíû òóðøëàãà õóðèìòëóóëæýý. ÆÒ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý ýìýãòýé÷¿¿äýä õ¿ð÷ áàéãàà àøèã, ¿ð íºëººã ñàéæðóóëàõ íü ÷óõàë ÷ ãýñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí òºëºº óðò õóãàöààíû òýìöýë áàéäãèéã îãîîð÷ áîëîõã¿é.

(iii) Ýìýãòýé÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí îðîëöîî Èðãýíèé íèéãìèéí òºâä óëñ òºðèéí íàìóóä áàéãàà ÷ íàìûí áîäëîãîíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóó õîîëîéã ãàðãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Êâîò áîëîí áóñàä òîî õóâü çààñàí àðãà õýìæýý, íàìûí äîòîîä ¿éë àæèëëàãàà, øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ íü òýäíèé óëñ òºðèéí îðîëöîîã õàíãàõàä ÷óõàë àëõàì áîëîõ íü äàìæèãã¿é. Íàì äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãà íü ¿¿íä íºëººëºõ ÷àäâàðòàé áºãººä ñîíãîãäñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéã æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí áàéð ñóóðèéã áàðèìòàëäàã

80

áîëãîõîä ÷óõàë íºëººòýé. Ìºí ¿íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí óëñ òºðèéí îðîëöîîíûõîî ýðõèéã ýäëýõ òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, òîäîðõîé àñóóäëààð ëîááè õèéõ, ñîíãîãäñîí òºëººëºã÷äººñ õàðèóöëàãà øààðäàõ çýðýãò ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ ÷àäíà.

(iv) ÒÁÁ-óóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ, æåíäýðèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ òàëààð èðãýíèé íèéãìèéí áóñàä áàéãóóëëàãóóäàä çîðèóëñàí ñóðãàëòûã ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÒÁÁ-óóä õèéæ, àëèâàà àñóóäàëä èíãýæ æåíäýðèéí àãóóëãààð, æåíäýðèéí çºð¿¿ã àðèëãàõ ¿¿äíýýñ õàíäñàíààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëæ áîëîõ òàëààð èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí îéëãîëòûã ºíäºðæ¿¿ëýõýä èõýýõýí òóñ íýìýð áîëæ ÷àäíà.

Â. Äîíîð ÆÒ¯Õ-èéí õýðýãæ¿¿ëýõ, áîäëîãî õºòºëáºðèéã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõîä ÷èãëýñýí çàñãèéí ãàçàð, ÒÁÁ-ûí ñàíàà÷ëàãûã çàðèì äîíîð õýäèéíýýñ äýìæèí àæèëëàæ áàéíà. Ãýõäýý ýäãýýð õ¿÷èí ÷àðìàéëò íü õîîðîíäîî çîõèöîëäîî ñóë, öàð õ¿ðýý íü õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.

(i) Õºòºëáºð, òºñºë á¿ðèéã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ òàëààð äîíîð, îëîí óëñûí ÒÁÁ-óóäûí àæèë òóóøòàé áèø áàéæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëãººí, ¿íäýñíèé çºâëºëèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã çàðèì òàëààð ñààðóóëæ áàéíà. Æåíäýðèéí øèíæèëãýý õèéõ, æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé ¿ç¿¿ëýëòýýð ìîíèòîðèíã õèéõ, ÿëàíãóÿà æåíäýðèéí çºðººã áàãàñãàõ ÷èãëýëä îðæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ñàëáàðûí ÿàì, àãåíòëàãòàé ìàíëàéëàí àæèëëàõ áîëîìæ äîíîðóóäàä ºíäºð áàéäàã.

(ii) Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãàà ñîëèëöîõ Îëîí äîíîð ººð îðíóóäàä õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãàà Ìîíãîëä íýâòð¿¿ëýõ, Ìîíãîë÷óóäûã Àçè, Åâðîïûí áóñàä îðíû òóðøëàãà ñóäëóóëàõ áîëîìæòîé. Ìîíãîë÷óóä ýíý ÷èãëýëèéí àæèëäàà íèëýýí ãàíöààðäàõ õàíäëàãòàé áºãººä áóñàä îðíîîð ÿâæ ñóäëàõ íü òýäíèé àæëûí à÷ õîëáîãäëûã èë¿¿ ºðãºæ ºãºõ áîëíî. Ýäãýýð áîëîìæèéã ÒÁÁ-óóä, õóâèéí õýâøèëä àæèëäàã áîëîí îðîí íóòàãòàà ¿ëãýð äóóðèàë áîëîõóéö ýìýãòýé÷¿¿äýä îëãîõ íü ç¿éòýé.

(iii) ÆÒ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¯íäýñíèé çºâëºë, ÍÕÕß-íû ¿¿ðýã ðîëèéã äýìæèõ ÆÒ¯Õ-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëä íü ýäãýýð õî¸ð áàéãóóëëàãàä íýìýëò íººö ºãºõ øààðäëàãòàé áàéíà. Ãýõäýý áîäëîãî õºòºëáºðèéã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü æåíäýðèéí çºð¿¿ã àðèëãàõàä õàíãàëòã¿é ãýäãèéí õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýìýãòýé÷¿¿äýä òóñãàéëàí çîðèóëñàí õºòºëáºð, ãîë ¿ç¿¿ëýëòýýð ìîíèòîðèíã õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Þíèôåìèéí ñàÿõàí õèéñýí àæèë òóñãàé òºñë¿¿ä áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëñýí áîëîâ÷ õîîðîíäûí çîõèöóóëàëò, õýðýãæèëòèéí ìîíèòîðèíãã¿éãýýð øèíý ñàíàà÷ëàãà ñààð÷, ¿ð ä¿í íü òîéìã¿é áîëæ áîëçîøã¿é þì.

81

Õàâñðàëò ЭЗДЯБС-ийн нэн тэргїїний ач холбогдолтой чиглэлїїд дэх жендерийн асуудлууд, тэдгээрийн Жендерийн тэгш байдлын їндэсний хєтєлбєртєй холбогдсон байдал ЭЗЄДЯБС-ийн нэн тэргїїний чиглэл

Жендерийн асуудлууд/ їзїїлэлтїїд ЖТБЇХ-тэй холбогд

Ядуучууд болон ядууралд орох эмзэг бїлгїїдийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдїїлэх

• Ажилгїйдлийн жендерийн асуудлыг судлан ойлгох. Эмэгтэйчїїд Їндэсний тооцооны системд багтдаг болон багтдаггїй ажлуудад гурван тєрлийн хувь нэмэр оруулдаг бєгєєд эдийн засгийн идэвхтэй хїн амд ямар бїлэг багтаж байгаагаас хамаараад энэ нь ажилгїйдлийн тївшинд нєлєєлдєг.

• Сургалт, ажил эрхлэлтийн хєтєлбєрїїд нь эмэгтэйчїїдийн гэр бїлийнхээ їїргээ бїтээмжит їйл ажиллагаатай хослуулах хэрэгцээг тусгах ёстой

• Эдийн засгийн єсєлтийг бїрдїїлэх салбаруудад эмэгтэйчїїдэд боломж олгох явдлыг хангах. Їїний тулд магадгїй эмэгтэйчїїдийг уламжлалт бус ур чадварт сургах

• Хєдєлмєрийн зах зээл дээр ялгавартай хандах хандлагыг багасгах, їїний тулд одоогийн хууль тогтоомжийг хэрэгжїїлэн, хуулийн арга хэмжээг авахад шаардлагатай хїртээмжтэй механизмуудыг нэвтрїїлэх

• Эмэгтэйчїїдийн эсрэг ялгаварлал болон ажлын байран дахь бэлгийн єнгєлзлєгийн талаарх мэдлэг мэдээллийг тїгээх

• Нийгмийн їйлчилгээний хєтєлбєрїїд болон ажил эрхлэлтийн єєрчлєлт хандлагын хооронд уялдаа холбоо тогтоож, улмаар эмэгтэйчїїдийн албан ёсны ажиллах хїчинд орж ажиллах хєшїїрэг, сонирхлыг нэмэгдїїлэх. Тухайлбал, євчтэй хїїхдїїд болон насанд хїрэгсдийг асрах богино хугацаанд олгох ажилгїйдлийн тэтгэмж г.м.

• Гадаадын шууд хєрєнгє оруулалт бїхий салбаруудын цєєнгїй ажил олгогч нар эмэгтэй ажилтнуудыг ашиглаж болох, хямд ажиллах хїч гэж їздэг тул эдгээр салбаруудад хєдєлмєрийн стандартын хамгаалалтыг сайжруулах

Зорилго 6 Макро эдийн засгийжендерийн эрх тэгшмеханизм бий болгоЗорилго 8 Хєдєлмєрийн зах зэхарилцааг сайжруулэрхлэлт, эїїл мэндийнийгмийн даатгалыннэмэгдїїлэх Зорилго 9 Єрхийн аж ахуйд жебайдлыг хангах Їзїїлэлт 6 – Эдийн здахь жендерийн эрхсудалгаа явуулах Їзїїлэлт 10 – ажилгїЇзїїлэлт 12 – ядуурлЗорилго 14 Эрх мэдэлтэй, шийдэмэгтэйчїїдийн тєлєнэмэгдїїлэх орчинг хдамжуулан бий болЇзїїлэлт 19 – эрх мэгаргах тївшин дэх эмхувь *Єрхийн аж ахуй дахтэгш байдлыг їнэлэх

Хувийн хэвшлийн хєгжил: • Бїтцийн єєрчлєлт;

• Албан бус салбар дахь эмэгтэйчїїдийн хєдєлмєрийн єгєєжийг сайжруулах, їїний тулд шинэ технологид хєрєнгє оруулах

Зорилго 8 Хєдєлмєрийн зах зэхарилцааг сайжруул

82

ЭЗЄДЯБС-ийн нэн тэргїїний чиглэл


• Албан бус сектор болон ЖДЇ-їїд;

• Зах зээлд хїрэх боломж

• Бизнесийн хєгжлийн їйлчилгээг эмэгтэйчїїдэд чиглїїлэх, ялангуяа бусад їйлчилгээг їзїїлж чадах бїлэг, холбоодоор дамжуулах замаар

• Эмэгтэйчїїд идэвхтэй байдаг салбаруудад эмэгтэйчїїд зохих сургалтанд оролцож, бизнесийн ур чадвараа сайжруулахад нь туслах

• Эмэгтэйчїїдийн эдийн засгийн єсєлтєд оруулж буй хувь нэмэрийг хїлээн зєвшєєрєх

• Жендерийн мэдрэмжтэй хууль тогтоомж болон журмуудыг хэрэгжїїлэх (хамтын ємчлєлд буй газрын хувь хэмжээ) замаар газар болон хувьчлагдсан бусад нєєцийн хїртээмжийг ижил тэгш болгох

эрхлэлт, эрїїл мэндинийгмийн даатгалыннэмэгдїїлэх, эмэгтэйэрхийг сайжруулахЗорилго 9 Єрхийн аж ахуйд жебайдлыг хангах Їзїїлэлт 13 – албан хїйсийн харьцаа Зорилго 4 Гэр бїлд эрэгтэй, эмэрх, боломжийг олгохєрєнгийн ємчлєл, хшийдвэр гаргах эрхбууруулах жендерийбодлого хэрэгжїїлэх

Бїс нутгийн болон хєдєєгийн хєгжил: • Бїс нутгийн хєгжлийн

хєтєлбєрийг боловсруулах

• Хєдєє аж ахуйн салбарын бїтээмжийг дээшлїїлэх

• ХАА-н бус ажил эрхлэлтийг нэмэгдїїлэх

• Эрсдлийн менежмент болон байгалийн гамшигт бэлэн байх

• Хєдєєгийн дэд бїтцийг сайжруулах

• Эмэгтэйчїїдийн хєдєєгийн эдийн засагт оруулж буй хувь нэмэрийг хїлээн зєвшєєрєх

• Эмэгтэйчїїдэд хєдєє аж ахуйн бус їйл ажиллагаанд оролцох ажил эрхлэлтийн боломжуудыг бий болгох

• Технологийн шинэчлэл, сургалт зэргээр дамжуулан эмэгтэйчїїдийн боловсруулах салбарт оруулах хувь нэмэрийн нэмїї єртгийг нэмэгдїїлэх

• Байгаль орчны болон байгалийн баялгийн менежментийг тєлєвлєх, хэрэгжїїлэхэд орон нутгийн бїх гишїїдийн оролцоог хангах

Зорилго 11 Эрэгтэй, эмэгтэйчїїдхєгжилд ижил хэмжэтэдгээрийн хєдєєгийхєгжилд оролцох орнэмэрийг їнэлэх хэмболовсруулах Зорилго 13 Хєдєє орон нутагт ээмэгтэйчїїдэд ажил бизнес байгуулах эролгож, эмэгтэйчїїдибуй хєдєлмєрийн бохувь нэмэрийг илїї сЇзїїлэлт 14 – сургуухувь хэмжээг эрэгтхувьд багасгах Їзїїлэлт 15 – хєдєєгэрхлэлтийн тївшинЇзїїлэлт 16 – хєдєє охоршоод болон хамбизнесийн тоо

Эдийн засаг, санхїїгийн тогтвортой байдал: • Тєсєв санхїї • Тєрийн албаны

шинэчлэл • Орон нутгийн

засаглалын шинэчлэл

• Бїх тївшинд жендерийн мэдрэмжтэй бодлого, хєтєлбєрїїдийн нєлєєллийн шинжилгээг хэрэгжїїлэх

• Жендерийн мэдрэмжтэй тєсвийг бїх тївшинд хэрэгжїїлэх

• Ажил эрхлэлтийн тэгш байдал болон бэлгийн єнгєлзлєгийн асуудлуудыг шинэчлэлийн явцад нэвтрїїлэх.

• Эмэгтэйчїїд орон нутгийн засаг захиргааны

Зорилго 7 Їндэсний тооцооны системийн шинэчлэїндэсний тєсєвлєлтижендерийн мэдрэмжаргачлалыг нэвтрїїлЇзїїлэлт 7 – Жендертєсвийг хэрэгжїїлэх Зорилго 11 Эрэгтэй, эмэгтэйчїїд

83



шийдвэр гаргалтад оролцох • Жендерийн шинжилгээ болон жендерийн

мэдрэмжтэй тєсвийг боловсруулах мэргэжлийн чадавхийг нэмэгдїїлэх, їїний тулд нэмэлт хєрєнгийн эх їїсвэр зарцуулах

• Жендерийн асуудлыг тусгасан орон нутгийн засаг захиргааны шинэчлэлийг хэрэгжїїлэх заавар боловсруулах

хєгжилд ижил хэмжэтэдгээрийн хєдєєгийхєгжилд оролцох орнэмэрийг їнэлэх хэмболовсруулах Зорилго 14 Эрх мэдэлтэй, шийдэмэгтэйчїїдийн тєлєнэмэгдїїлэх орчинг хдамжуулан бий болЇзїїлэлт 19 – эрх мэгаргах тївшин дэх эмхувь Їзїїлэлт 20 – тєрийнудирдлага дахь эмэ

Хїний хєгжил: • Боловсрол • Эрїїл мэнд • Нийгмийн їйлчилгээ

ба нийгмийн халамж

Боловсрол • Олон нийтийн мэдээлэл сурталчилгааны ажлаар

дамжуулан эрэгтэй, эмэгтэй хїїхдїїдийн боловсрол эзэмших эрх, эмэгтэйчїїдийн ерєнхий эрхийг хамгаалах, хангах

• Боловсролын хєтєлбєрт тогтсон жендерийн гажуудалтай їзэл бодлыг єєрчлєх

• Эрэгтэй, эмэгтэй хїїхдїїдийн боловсролын чанар, хїртээмжийг нэмэгдїїлэх

• Сургууль тєгсєгч болон нас тогтсон ажилгїйчїїдэд тохирсон техник мэргэжлийн сургалт боловсруулж, явуулах

• Ажилгїйдэл болон хєдєлмєрийн зах зээлийн жендерийн асуудлыг техник мэргэжлийн сургалтын хєтєлбєрїїдийг боловсруулахад тусгах

Багш нарын ажиллах орчинг сайжруулах ажилд жендерийн асуудлыг тусгах

Эрїїл мэнд • Эмэгтэйчїїдийн эрїїл мэндийн єргєн хїрээтэй

эрсдлїїдийг илїїтэй ойлгох • Жендерийн мэдрэмжтэй тоон мэдээлэл болон

анхан шатны эрїїл мэндийн їйлчилгээнтэй холбоотой мэдээллийн боломж, хэрэглээг нэмэгдїїлэн, бодлого, хєтєлбєрїїдийг боловсруулахад хэрэглэж, улмаар эмэгтэйчїїдэд чанартай бєгєєд тохиромжтой їйлчилгээ хїртэх боломжийг нэмэгдїїлэх

• БЗХЄ (ДОХ зэрэг)-ийг халдах магадлал єндєртэй эмэгтэйчїїд болон тэдгээрийн нєхрїїдэд чиглэсэн їйл ажиллагаа явуулах

• Эмнэлгийн мэргэжилтнїїдэд гэр бїлийн

Зорилго 1 Гэр бїлийн сайн сайхєгжлийн тєлєє тогтбїрдїїлэх, улмаар гэзїйлсийг эрхэмлэхийзалуучуудад гэр бїлталаар сургах …. Зорилго 3 Жендерийн эрх тэгшолон нийтийн мэдлэбїлийн хїчирхийлэлтшаардлагатай хуульбїрдїїлэх Зорилго 5 Жендерийн эрх тэгшталаар їндэсний бодсайжруулах замаар їйлчилгээ їзїїлэх Їзїїлэлт 2 – гэр бїлиболовсролын сургалтоо Їзїїлэлт 4 – гэр бїлиїйлчилгээ їзїїлдэг банэмэгдїїлэх Зорилго 8 Хєдєлмєрийн зах зэхарилцааг сайжруулэрхлэлт, эїїл мэндийнийгмийн даатгалыннэмэгдїїлэх, эмэгтэйэрхийг сайжруулах

84



хїчирхийлэл болон бэлгийн дарамттай холбоотой жендерийн мэдрэмжтэй сургалт явуулах

Нийгмийн їйлчилгээ • Эмэгтэй, эрэгтэй хїмїїсийн єєрийнхєє нєхцєл

байдалтай тэмцэх арга хэрэгслїїдийг илїї сайн ойлгоход чиглэсэн судалгаа шинжилгээ хийх, їїний їндсэн дээр нийгмийн їйлчилгээний хєтєлбєрїїдэд єєрєє єєртєє туслах зарчмыг нэвтрїїлэх

• Нийгмийн їйлчилгээний мэргэжилтнїїдийн ур чадварыг нэмэгдїїлж, нийгмийн ажил болон зєвлєлгєє єгєх чиглэлд эмэгтэйчїїдийн тусгай хэрэгцээг хангах

• Ажил эрхлэлтийн албаны ажилтнуудад жендерийн мэдрэмжтэй сургалт явуулах

• Олон нийтийн ажил эрхлэлт бий болгох хєтєлбєрїїдээр эмэгтэйчїїдэд ижил тэгш боломж олгох

Зорилго 10 Зохистой орчин бїрдхєдєєгийн эрэгтэй, эболовсрол, мэдээллнэмэгдїїлэх Їзїїлэлт 8 – дээд боэрэгтэйчїїдийн эзлэхЇзїїлэлт 9 – дунд сурангиудад хєвгїїдийнЗорилго 12 Эрїїл аж тєрєх ёсыг эмэгтэйчїїдийн эрїїлїйлчилгээний саад бзэрэг тодорхой аргаэхийн болон хїїхдийбууруулах

85

Нэмэлт хїснэгтїїд Хїснэгт 1: Ажил эрхлэлт, салбараар болон хїйсээр Ажил эрхэлж буй хїн ам, % Хот Хєдєє

нийтэрэгтэ

йэмэгтэ

й нийтэрэгтэ

йэмэгтэ

й нийтэрэгтэ

йэмэгтэ

йНийт 100 54.0 46.0 47.0 24.8 22.2 53.0 29.2 23.8ХАА 100 55.7 44.3 7.6 4.6 3.0 92.4 51.1 41.3Уул уурхай 100 75.0 25.0 81.4 60.6 20.7 18.6 14.4 4.3Боловсруулах салбар 100 45.4 54.6 90.1 39.8 50.4 9.9 5.7 4.2Эрчим хїч, хийн їйлдвэрлэл, усан хангамж 100 75.0 25.0 88.1 65.0 23.1 11.9 10.0 1.9Барилга 100 75.4 25.5 94.9 70.8 24.1 5.1 3.6 1.5Бєєний болон жижиглэнгийн худалдаа, жижиг засвар їйлчилгээ 100 48.6 51.4 86.0 42.9 43.1 14.0 5.7 8.3Зочид буудал, хоолны газар 100 29.1 70.9 89.1 25.5 63.6 10.9 3.6 7.3Тээвэр холбоо 100 71.7 28.3 82.2 57.5 24.7 17.8 14.3 3.6

Санхїїгийн їйлчилгээ 100 40.0 60.0 80.0 33.3 46.7 20.0 6.7 13.3Їл хєдлєх хєрєнгє, тїрээсийн їйлчилгээ, бизнесийн їйлчилгээ 100 53.4 46.6 91.3 49.5 41.7 8.7 3.9 4.9

Тєрийн захиргаа, батлан хамгаалах 100 72.3 27.7 73.2 52.2 21.0 26.8 20.1 6.7Боловсол 100 28.7 71.3 70.3 19.8 50.5 29.7 8.9 20.8Эрїїл мэнд, нийгмийн їйлчилгээ 100 19.9 80.1 74.5 13.1 61.4 25.5 6.9 18.6Бусад 100 55.0 45.0 91.1 48.9 42.2 8.9 6.0 2.8 Хїснэгт 2: Ажиллагсдын тоо, хїйс, эрхэлж буй ажил болон ажлын тєрлєєр Ажиллагсдын тоо, хїйс, эрхэлж буй ажил болон салбараар (мянган хїнээр) 2000 2001 2002 нийт эрэгтэй эмэгтэй нийт эрэгтэй эмэгтэй нийт эрэгтэй эмэгтэйНийт 144.4 73.6 70.8 178.6 93.3 85.3 165.8 86.2 79.6Удирдах албан тушаал 6.7 4.4 2.3 9.0 5.8 3.2 8.3 5.3 3.0Гїйцэтгэх албан тушаал 19.7 7.2 12.5 28.5 11.9 16.6 25.5 10.0 15.5Инженер, техникийн ажилтнууд 15.2 6.7 8.5 17.4 8.4 9.0 16.6 7.6 9.0Туслах ажилтнууд 8.9 4.2 4.7 10.1 4.4 5.6 11.7 5.4 6.3Їйлчилгээний ажилтнууд 22.4 8.8 13.6 25.1 10.1 15.6 28.4 12.9 15.5ХАА-н ажилтнууд 3.1 2.4 0.7 5.1 3.8 1.3 2.8 2.1 0.7Їйлдвэрлэл, худалдаа 40.6 21.0 19.6 45.5 24.6 20.9 37.8 19.6 18.2Оператор 9.0 7.4 1.6 15.4 11.8 3.6 10.1 7.9 2.2Ажилчид 18.7 11.4 7.3 21.9 12.5 9.4 24.5 15.2 9.3

Эх сурвалж: Байгууллага, аж ахуйн нэгжїїдийн ажилтнуудын тїївэр судалгаа, 2000, 2001, 2002

86

Хїснэгт 3: Хїн амын єдєрт Їндэсний тооцооны їйл ажиллагаа болон бусад їйл ажиллагаанд зарцуулдаг дундаж хугацаа, хїйсээр, минутаар Їйл ажиллагаа Хот Хєдєє Улсын дундаж Эрэгтэй Эмэгтэй Эрэгтэй Эмэгтэй Эрэгтэй Эмэгтэй Їндэсний тооцооны їйл ажиллагаа 286 234 474 306 375 268Байгууллагад ажил эрхлэх 217 186 44 61 134 128Анхан шатны їйлдвэрлэлийн їйл ажиллагаа 10 8 417 241 204 116Їїнээс: мал аж ахуй 7 7 401 236 195 113Їйлчилгээний орлого болон бусад барааны їйлдвэрлэл 59 40 13 4 37 24Єргєжїїлсэн їндэсний тооцооны їл ажиллагаа 128 229 123 333 126 277Єрх гэрийн їйл ажиллагаа, менежмент, дэлгїїр явах 104 180 106 286 105 229Єєрийн гэрийн хїїхэд, євчтєн, єндєр настан болон тахир дутуу хїмїїсийг асрах 19 47 12 43 16 45Орон нутгийн ажил болон бусад єрхїїдэд туслах 5 2 5 4 5 3Їндэсний тооцооны бус їйл ажиллагаа 1026 977 843 801 939 895Сурах 6 134 41 43 80 92Нийгмийн болон соёлын їйл ажиллагаа 108 69 95 75 102 72Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэглээ 155 136 76 63 117 102

Хувийн халамж, асаргаа 647 638 631 620 640 629 Нийт 1440 1440 1440 1440 1440 1440Эх сурвалж: ЇСГ, 2001, Цаг ашиглалтын туршилтын судалгаа Хїснэгт 4: Монгол Улсын ДНБ салбараар, 1999–2002 (Нийт ДНБ-д эзлэх хувь)

Салбар 1999

2000 2001 2002

ХАА 40.3 34.2 27.8 20.7 Їйлдвэрлэл 22.3 22.6 24.9 21.4 Тээвэр холбоо 7.5 9.3 10.4 14.0 Барилга 1.5 1.3 1.4 2.1 Худалдаа 17.2 21.4 23.7 27.6 Бусад їйлчилгээ 11.2 11.3 11.8 14.3

Эх сурвалж: Дэлхийн банк, Монгол Улсын бизнес хєрєнгє оруулалтын лавлах, 2002 Монголын Статистикийн Эмхтгэл 2002.

87

ÍÎÌ Ç¯É Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê, 2002, Ìîíãîë äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè, Õºòºëáºðèéí

òàéëàí, (2003-2005), Ìàíèëà

______, a) 2002, Ìîíãîë äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè, Õºòºëáºðèéí òàéëàí, (2003-2005), Ìàíèëà

______, b) 2002, Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí õºãæëèéí õî¸ð äàõü øàòíû òºñºë, PPTA 3750-MON, Íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã ¿íýëñýí òàéëàí, Ìàíèëà

______, 2003, Ìîíãîë äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè, Õºòºëáºðèéí òàéëàí, (2004-2006), Ìàíèëà

______, a) 2003, Çàñàãëàë: Ìîíãîë äàõü àõèö äýâøèë áà ñîðèëòóóä èëòãýëèéí òºñºë

______, b) 2003, Ìîíãîë Óëñ äàõü õóâèéí õýâøëèéí ¿íýëãýý èëòãýëèéí òºñºë

______, c) 2003, Ìîíãîë óëñûí Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õºãæèë, õºòºëáºëðèéí òàéëàí (Çýýëèéí òºñºë 1507/1508 MON[SF]), Ìàíèëà

Àçèéí ñàí, 2001, Ìîíãîë óëñ äàõü óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèëæèëò: ñîðèëò áà áîëîìæóóä, Àçèéí ñàí, Óëààíáààòàð

Ä.Ýëñîí, À.Íîðòîí, 2002, Òºñâèéí öààíà þó áàéíà âý? Òºñâèéí ¿éë ÿâö äàõü óëñ òºð, ýðõ, õàðèóöëàãà, Ãàäààä õºãæëèéí õ¿ðýýëýí, Ëîíäîí

Ê.Ýçýìýíàðè, Í.×àóäõ¿ðè, Æ.Îâåíñ 2002. Íèéãìèéí õàìãààëëûí áîäëîãî äàõü æåíäýð áà ýðñäýë, Íèéãìèéí õàìãààëàëûí öóâðàë èëòãýë No. 231, Äýëõèéí áàíê, Âàøèíãòîí

Ê.Ôèí÷ 2002; Ìîíãîë äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë áà ýðõ ç¿éí õ¿ðýý, Õ¿íèé ýðõ õºãæèë òºâ, Í¯Á-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàí, 2002

Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààä Õýðãèéí ßàì, 2003, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä Ìîíãðë Óëñàä, èëòãýëèéí òºñºë, õýâëýãäýýã¿é

Å.Ôóëüö, M.Ðàê, Ñ.Øòàéíõèëáåð, 2003. Òºâ áà Ç¿¿í Åâðîïûí îðíóóä äàõü íèéãìèéí õàìãààëëûí øèí÷ëýëä òóñãàãäñàí æåíäýðèéí àñóóäëóóä: ×åõ, Óíãàð, Ïîëüøèéí æèøýý. Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí Òºâ áà Ç¿¿í Åâðîïûí äýä á¿ñèéí ãàçàð, Áóäàïåøò

Òîãòâîðòîé õºãæèë æåíäýð òºâ, 2003, Ìîíãîë äàõü æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íýëãýý, õýâëýãäýýã¿é òàéëàí

Ìîíãîë Óëûí Çàñãèéí Ãàçàð, Í¯ÁÕÕ 2004, Ìîíãîë Óëñûí Õ¿íèé Õºãæëèéí Èëòãýë, 2003, Õîò õºäººãèéí ÿëãàà, Óëààíáààòàð

Ìîíãîë Óëûí Çàñãèéí Ãàçàð, 2003, Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèæ, ßäóóðëûã áóðóóëàõ ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã, Óëààíáààòàð

______, 2003, Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, Óëààíáààòàð

Î.Êèñåëåâà, 2004 Òóñãààð óëñóóäûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí îðíóóä äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè áà ñàíõ¿¿æèëò, ºì÷ õ¿ðòýõ áîëîìæ: áýðõøýýëòýé àñóóäëóóä, øèëäýã òóðøëàãà, áîäëîãûí ñîíãîëòóóä, Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîä æåíäýðèéí àñóóäëûã òóñãàõ íü á¿ñèéí áàãà õóðàëä òàâüñàí èëòãýë, 2004 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 28-30, Í¯Á, Æåíåâ.

Ýð¿¿ë Ìýíä Íèéãìèéí Õàìãààëëûí ßàì, Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí ñàí, 2000, Ìîíãîë äàõü íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, æåíäýð, ýðõ¿¿ä, Óëààíáààòàð

Ýð¿¿ë Ìýíä Íèéãìèéí Õàìãààëëûí ßàì Íèéãìèéí Õàìãààëàë Õºäºëìºðèéí ÿàì, 2003, Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã, Óëààíáààòàð

88

Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Õºãæëèéí ¯íäýñíèé òºâ, Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí Ñàí, 2001, Ìîíãîë äàõü õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëò áà ¿ð õºíäºëò, Óëààíáààòàð

Õ¿÷èðõèéëëèéí Ýñðýã ¯íäýñíèé Òºâ, Õ¿¿õäèéí Ýðõèéí òºâ, 1999; Ýìýãòýé÷¿¿ä, Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéí ñóäàëãàà, Óëààíáààòàð

Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûí ¿íäýñíèé çºâëºë, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð 2002. Æåíäýð áà õºãæèë ¿íäýñíèé ÷óóëãàíû áàðèìò áè÷ã¿¿ä, Óëààíáààòàð

¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, Í¯ÁÕÕ, 1999, Àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ñóäàëãàà, 1998, Óëààíáààòàð

______, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, Í¯ÁÕÕ, 2000, Ìîíãîë äàõü Öàã àøèãëàëòûí òóðøèëò. Óëààíáààòàð

______, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, Äýëõèéí Áàíê, 2001, Ìîíãîë äàõü àìüæèðãààíû ò¿âøèíã îðîëöîîíû àðãààð ñóäàëñàí òàéëàí 2000, Óëààíáààòàð

______, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, 2002: 2000 îíû Õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãî: Ìîíãîë óëñ äàõâ æåíäýð: 2000 îíû òîîëëîãîä ¿íäýñëýñýí ä¿í øèíæèëãýý, Óëààíáààòàð

À.Íåâåëë, Á.Ðåéëëè, 2000, Êîììóíèçìààñ øèëæèëò õèéõ ÿâö äàõü öàëèí õºëñíèé æåíäýðèéí øàëòãààíòàé çºð¿¿: Çàðèì íîòîëãîî, Óèëúÿì Äýâèäñîíû õ¿ðýýëýíãèéí öóâðàë èëòãýë ¹ 305

Á.Ðîáèíñîí, A. Ñîëîíãî, 1999, Ìîíãîë äàõü ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí æåíäýðèéí àñóóäëóóä - Ô.Íèêñîí, Á.Ñóâä, Ï. Ëóâñàíäîðæ, Á. Âîëüòåðñ íàðûí ýìõýòãýë. Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñàã: Øèëæèëòèéí îðíóóäàä çîðèóëñàí õýðýãëýýíèé ýäèéí çàñãèéí ãàðûí àâëàãà. Ýäâàðä Ýëãàðûí õýâëýõ ¿éëäâýð. 2000. 231-255 äóãààð òàë

Á.Ðîáèíñîí, 1999, Ãîâèéí á¿ñ äýõ íýýëòòýé, çàéíû ñóðãàëò: Í¿¿äýë÷èí ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí àëáàí áóñ áîëîâñðîë, Çàéíû ñóðãàëòûí îëîí óëñûí ñýòã¿¿ëä òàâèãäñàí èëòãýë. Êóèíñëàíäûí èõ ñóðãóóëü, Àâñòðàëè, 1999 îíû 11 ä¿ãýýð ñàð.

Ñàáàòåñ-Ð.Âèéëåð, Í. Êàáååð, 2002, Æåíäýðèéí òýãø áàéäàë áà íèéãìèéí õàìãààëàë : IDS Ñàññåêñ, Èõ Áðèòàíè

A-C,Ñòåëáåðã 2001, Æåíäýð áà íèéãìèéí ººð÷ëºëò: Åâðîïûí îðíóóäûí ñóðãàìæ, Äýëõèéí áàíê, Âàøèíãòîí

Ñ.Øòàéíõèëáåð , 2004 Øèëæèëòèéí îðíóóä äàõü íèéãìèéí õàìãààëëûí øèí÷ëýëä òóñãàãäñàí æåíäýðèéí àñóóäëóóä: Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîä æåíäýðèéí àñóóäëûã òóñãàõ íü á¿ñèéí áàãà õóðàëä òàâüñàí èëòãýë, 2004 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 28-30, Í¯Á, Æåíåâ.

Ìîíãîëûí Ñòàòèñòèêèéí Õîëáîî, 2004, Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñàëáàðûí òºñºâò õèéñýí æåíäýð, ÿäóóðëûí ä¿í øèíæèëãýý, õýâëýãäýýã¿é òàéëàí

Í¯ÁÕÕ, 2000, Íèéãìèéí ñàëáàðò ÒÁÁ-óóäûí õýðýãæ¿¿ëñýí õºòºëáºð¿¿äèéí òàéëàí, Ìîíãîë óëñ, Óëààíáààòàð

______, 2002, Ìîíãîë äàõü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè. Óëààíáààòàð

______, 2002, Ìîíãîë äàõü áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí äýä ñàëáàðûí ¿íýëãýý, Óëààíáààòàð

______, 2003, Õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë, 2003: Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä:Õ¿íèé ÿäóóðëûã àðèëãàõ óëñ îðíóóäûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò. Îêñôîðäûí èõ ñóðãóóëü, Íüþ Éîðê ______,Ìîíãîë äàõü àðõèäàí ñîãòóóðàõ áàéäàëä õèéñýí ñóäàëãàà: ó÷èð øàëòãààí, ¿ð

äàãàâàð, àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìóóä,. Óëààíáààòàð

89

Í¯Á-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàí, Í¯ÁÕÕ, 2002, Ìîíãîë óëñûí õºäºº íóòàã äàõü æåíäýðèéí áàéäàë: Áîäëîãîä òóñãàõ áàðèìòóóä, Óëààíáààòàð

Í¯Á-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàí, 2001, Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿ä: øèëæèëòèíé ¿åèéí àõèö äýâøëèéã çóðàãëàõóé, Íüþ Éîðê

A.Óýñò 2003, Àçè íîìõîí äàëàéí îðíóóä äàõü òýíýìýë õ¿¿õä¿¿ä, Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíû ßäóóðàë, Íèéãìèéí õºãæëèéí èëòãýë¿¿ä

Äýëõèéí Áàíê, 2001. Ýðõèéí õýðýãæèëò äýõ æåíäýðèéí òàãø áàéäëààð äàìæóóëàí õºãæëèéã æåíäýðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ íü, íººö áîëîëöîî áà äóó õîîëîé. Âàøèíãòîí

Äýëõèéí Áàíê, 2003, Ìîíãîë óëñ äïàõü æåíäýðèéí ¿íýëãýý, õýâëýãäýýã¿é òàéëàí

E.Çóêåðìàí, 2002, ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã áà æåíäýð. ßäóóðëûã òîãòâîðòîé áóóðóóëàõ áà ßÁÑÁÁ-èéí òàëààðõ áàãà õóðëûí èëòãýë- õºãæèæ áóé îðíóóä äàõü áýðõøýýë¿¿ä áà õºãæëèéí õàìòûí àæèëëàãàà, Áåðëèí, 2002 îíû 5 äóãààð ñàðûí 13-16.

90

ÓÓËÇÑÀÍ Õ¯Ì¯¯ÑÈÉÍ ÍÝÐÑ

Òºãñæàðãàëûí Ãàíäè, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í, Íèéãìèéí Áîäëîãûí Áàéíãûí Õîðîîíû Äàðãà

Íàíñàëæàâûí Ãýðýëñ¿ðýí, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í

Äîêòîð Ñàíæààñ¿ðýíãèéí Îþóí, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í

Ñîäíîìûí ×èíçîðèã, Íèéãìèéí Õàìãààëàë, Õºäºëìºðèéí ßàìíû Äýä ñàéä

À.Íÿìààìàà, Íèéãìèéí Õàìãààëàë, Õºäºëìºðèéí ßàìíû Íèéãìèéí Õàìãààëëûí Ñàëáàðûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéí Ìåíåæåð

Î.Ýíõöýöýã, Ãàäààä Õýðãèéí ßàìíû Îëîí òàëò Õàìòûí àæèëëàãààíû Ãàçðûí äàðãà

Ö.Áóìõîðîë, Ñàíõ¿¿, Ýäèéí Çàñãèéí Ñàéäûí Çºâëºõ

Æàìáûí Æàðãàëñàéõàí, Ñàíõ¿¿, Ýäèéí Çàñãèéí ßàìíû Ýäèéí Çàñãèéí Áîäëîãî, Òºëºâëºëòèéí Ãàçðûí äàðãà

Б. Шатар, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын орлогч дарга, ЖТЇХ-ийн Їндэсний зєвлєлийн тэргїїн

Øàðàâûí Ìºíõöýðýí, Ñàíõ¿¿, Ýäèéí Çàñãèéí ßàìíû Ýäèéí Çàñãèéí Áîäëîãî Òºëºâëºëòèéí Ãàçðûí ßäóóðëûí Ñóäàëãààíû Íýãæèéí Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí Ìýðãýæèëòýí

Äàíäàðûí Îþóí÷èìýã, ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçðûí Õ¿í àì, Íèéãìèéí Ñòàòèñòèêòèêèéí ãàçðûí äýä äàðãà

Ñîäîâûí Ñîíèí, Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ßàìíû Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

Ãýíäýíãèéí Ïàãìà, ªðõèéí àìüæèðãàà òºñëèéí çàõèðàë

Ö.Ýíõáàÿð, Îðîí Ñóóöíû Ñàíõ¿¿æèëòèéí Òºñëèéí ìåíåæåð

Õóâèéí õýâøëèéíõíèé äóãóé øèðýýíèé ÿðèëöëàãàä îðîëöîã÷èä

Äàøäàâààãèéí Õóëàí Òàâàí Áîãä Òðýéä ÕÕÊ-íèé Äýä çàõèðàë

Æ.Îþóíãýðýë, Ïåòðîâèñ ÕÕÊ-íèé Åðºíõèé çàõèðàë

Á.Íàðàíöýöýã, Èíôîêîí ÕÕÊ-íèé Åðºíõèé çàõèðàë

Î÷èðáàòûí Çàÿà, Ìîíãîëûí Áèçíåñ Ýðõëýã÷ Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷

ÒÁÁ-óóäûí äóãóé øèðýýíèé ÿðèëöëàãàä îðîëöîã÷èä

Öýâýýíèé Öýöýíáèëýã, Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, Ñîöèîëîãè, Ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýí

Äàâààñ¿ðýíãèéí Ýíõæàðãàë, Õ¿÷èðõèéëëèéí Ýñðýã ¯íäýñíèé Òºâèéí Çàõèðàë

×¿ëòýìèéí Îòãîíáàÿð, Õºäººãèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæëèéí ñàíãèéí Åðºíõèéëºã÷

Äàø-Îíîëòûí Ä¿ãýðæàâ, Ìîíãîëûí Õóóëü÷ Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õîëáîîíû Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

Ä.Ìºíõºº, Ãàë ãîëîìò õºäºëãººíèé Òýðã¿¿í

Ò.Àìãàëàí-Òîãòâîðòîé õºãæèë, æåíäýð òºâèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

91

Õàòàãòàé Óðãàö- Ëèáåðàë Эмэгтэйчїїдийн Îþóíû Ñàíãèéí (ËÝÎÑ) àæèëòàí

Áàððè Æ.Õè÷êîê, Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíû Ñóóðèí òºëººëºã÷

Äîðæèéí Íýðã¿é, ÀÕÁ-û ýäèéí çàñàã÷

Ñàõà Ìåÿíàòàí, Äýëõèéí Áàíêíû Ñóóðèí òºëººëºã÷

Êðèñòîôåð Ôèí÷, Äýëõèéí Áàíêíû Çºâëºõ

Öàãààíõ¿¿ãèéí Óíäðàõ, Í¯Á-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàíãèéí Õºòºëáºðèéí ìåíåæåð

Äîðæèéí Ìºíõºº, Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí Ñàíãèéí òºñëèéí ìåíåæåð, Íºëººëºë, Æåíäýð, Õ¿íèé ýðõèéí àõëàõ çºâëºõ

Áèðàò Ñèìõà, Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí Ñàíãèéí Ñóóðèí òºëººëºã÷

Ì.Ñàðàíòóÿà, Í¯ÁÕÕ-èéí Õºäºëìºð Ýðõëýëò, Æåíäýðèéí ìýðãýæèëòýí

Øàðõ¿¿ãèéí Ñîëîíãî, Ìîíãîëûí Íýýëòòýé Íèéãýì Õ¿ðýýëýíãèéí (Ñîðîñûí ñàí) Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Õºòºëáºðèéí çîõèöóóëàã÷

Ò.Ëýéòîí Êðîôò, Àçèéí Ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü Òºëººëºã÷

×.Ìºíõöýöýã, Àçèéí Ñàíãèéí Õºòºëáºð/ Çàõèðãààíû àæèëòàí

wb254253 M:\Oyuna\gender\Mg CGA - draft 4 mon naran.doc

92

April 28, 2004 2:13 PM

Æåíäåðèéí àñóóäàë Ìîíãîë...

Documents