MMESA2017

PULAPULAIMVULAIMVULA>> GROWING FOOD >> GROWING PEOPLE >> GROWING PROSPERITY >>

Tjhefo ya bohlokwa ya poone04

Tekolo ya kuno le moralo wa kotulo08

Mefuta e hlaselang, e sa tsejweng ya dimela 11

Dula o BUTSE MAHLO!

07

03Poone ya Monghadi Mzwayi Zuma le Monghadi Musa Khumalo.

12

Koranta ya Grain SA ya bahlahisi ba ntseng ba hola

Bala Ka Hare:

Ke na le monyetla wa ho sebetsa le

balemipotlana le balemi ba hlahisang

feela tse ba thusang ho phela. Ke se-

betsa le bona dibakeng tsa mahae tsa Kwa-

Zulu-Natal. Ka nako tsohle balemi bana ba a

mmakatsa ka seo ba kgonang ho se fihlella

sekotwaneng se se nyane sa masimo ba ntse

ba shebane le mathata a mangata a letsatsi le

letsatsi.

Se hlakileng ho nna ke hore balemi ba sebedi-

sang nako e ngata ya bona masimong ba

hlokometse dijothollo tsa bona le ho lwantshana

le dikokwanyana tse sa batlahaleng le diphoo-

folo tse senyang masimong, ke bona ba unang

molemo nakong ya kotulo.

Seo ke batlang ho se fihlella ka ho ngola ditaba

tsena ke ho bona balemi ba bangata ba hulang

ka tlhako tsa morao ba fetoha batshireletsi le ba-

hlokomedi. Re tlamehile ho tshireletsa dijothollo

tsa rona ho fihlela ha re kotula seqo sa ho qetela.

Jwalo ka ha re tshireletsa le ho hlokomela bana

ba rona ho tloha boseyeng ho fihla boholong bo

phethahetseng, ka mokgwa o jwalo re tshwanetse

ho nka boemo ba botswadi dijothollong tsa rona

haeba re batla ho bona kuno le katleho.

Ka hoo, diqholotso tsena ke dife, mme ke

sefe seo balemi ba se etsang ho di lwantsha?

MakgwabaMakgwaba ke moleko o moholo o ka bakang

tshenyo e kgolo pooneng e sa tswa mela.

Nkgono Jane o bua tjena…

H

aufinyana re sa tswa etela mabatowa a

mangata a tlhahiso ya dijothollo a Afri-

ka Borwa moo dijothollo di leng ntle. Re

thabela dipula tse neleng, tse thusitseng

malapa a rona le setjhaba sa rona ho ba le dijo. Ho

ba le dijo ke tlhoko ya bohlokwa ho motho, mme re

thabela ho thusa balemi ba fepang setjhaba sa rona.

Nthong e nngwe le e nngwe, diphephetso di tla nne di

dule di le teng. Ka ha re na le sejothollo se setle, jwale

re tshwanela ho nahana taba ya ho kotula le ho boloka

tjhai ya rona. Ho ya ka dikotsi tsa bophelo bo botle, re

tshwanetse ho ela hloko mekgwa eo re kotulang le ho

boloka dijothollo tsa rona ka yona. Taba ya bohlokwa ruri

ke ho thusa dijothollo tsa rona ho oma ka ho phethahala,

e leng ka ho fumana moya o lekaneng – ho boloka dijo-

thollo tse mongobo ho baka dikotsi tse bakang mathata a

kwaekgwaba e bakang ditjhefo tsa mycotoxins. Molemi ya

ratehang – hopola hore dijothollo tsa hao ke dijo tsa batho

le diphoofolo, mme mosebetsi wa hao ha o eso phetha-

hale haeba poone ya hao e eso ome hantle le ho bolokwa

e omme hantle setorong moo e bolokwang e baballehile.

Haeba o ena le dijothollo tse ngata ho feta tseo o

di hlokang, o ka nna wa rekisa tse ding (wa iphumanela

tjhelete) le ho fepa ba lelapa la hao. Lelapa la hao le ke-

nyeletsa dikgoho le mehlape ya hao, e meholo le e me-

nyane. Haufinyana ha ke ne ke etetse balemi ba banyane

lebatoweng la Mthatha, ke ile ka hopotswa ka boleng ba

dijothollo tse ngatanyana tse ka sebediswang lelapeng

– molemi e mong o ile a bolela hore yena o kgona ho

fepa dikgoho, matata a mofuta wa Muscovy, dipodi, dinku

le dikgomo. Ka baka la ho ba le dijo tse ngata o kgona ho

eketsa tlhahiso ya tsohle tseo a nang le tsona.

Kgweding ya Motsheanong, Letsatsi la Kotulo la

NAMPO le tla be le ketekwa hape Bothaville (ho la Forei-

setata). Monongwaha re tla be re ena le dipontsho tse

ikgethileng tsa disebediswa tsa temo tse ka sebedswang

ke balemipotlana. Ona ke monyetla o moholo wa ho she-

bana le indasteri e kgolo ya dijothollo – barekisi ba tse

kenngwang mobung, barekisi ba metjhine hammoho le

ba mabenkele a mangata a tseo re di hlokang. Re tshepa

hore re tla kopana le wena tsatsing leo la NAMPO ya 2017.

A re keng re natefelweng ke sehla sena sa Hwetla

– haufinyana o tla be o sebetsa ka thata, o kgelelletse

mefufutso ha o ntse o bokella disabusabu tsa mekotla

masimong a hao. Re bile lehlohonolo haholo, mme re

tshwanetse ho bala ka moo re sitsitsweng ka teng le ho

thabela dijothollo tse ntle tsa rona. Weso, eka tsohle di ka

tswala mafahla!

TSAMAISO

Monghadi Mzwayi Zuma o supa mola wa poone e jelweng ke dikgomo.

Sephadi letsohong ho tshosa makgwaba.

2

Dula o butse mahlo!

Hang ha dimela tsena tse nyane di hla-

hisa hloho mobung, makgwaba a di ja ka

bonngwe, mola le mola. Haeba re a tlohela

ho itjella dimela tsena tse nyane, qetellong

ho tla sala ho se na letho le se tseng.

TharolloDula o le teng masimong ho tloha hoseng

ho fihlela ha le sunya nko mobung. Eba

le dihora tsa ho sebetsa hore o be le ho

hong ho tla kotulwa. Ke batla ho etsa

mohlala ka balemi ba babedi ba lebatowa

la Hlathikulu ho la KwaZulu-Natal, e leng

Monghadi Mzwayi Zuma le Monghadi

Musa Khumalo. Balemi bana ba inehe-

tseng ka matla ke balemi mapolasing a

atamelaneng a dihekthara tse ka bang

tse supileng. Ba fapanyetsana dinako

tsa ho tshireletsa dijothollo tsa bona ka

ho sebedisa matjeketjane le ho thuya ho

tshosa mashodu ana a fofang mapolasing

a bona. Ke mosebetsi o boima o tswelang

pele ho fihlela ha dipeo tsa poone di me-

tse tlasa mobu (hangata ke dibeke tse ka

bang pedi ha peo e metse) empa boiteko

ba bona ruri bo tla ba tlisetsa ditholwana.

DikgotoDikgoto ke ditweba tse nyane tse sa tlo-

helleng peo ya sejothollo sefe kapa sefe,

mme ke bothata bo boholo bo ntseng bo

nama mona Afrika Borwa. Palo ya tsona

e bonahala e ntse e eketseha selemo le

selemo, haholoholo ka baka la ho hloka

dinonyana kapa diphoofolo tse ka di jang.

Hangata di phela di ikentse dihlotshwana

masimong a poone, a ka bonahalang

ka mekoti e mengata mmoho, e leng ya

boholo ba bolo ya thenese. Di ka senya

karolo e kgolo ya masimo a jetsweng, e

leng se fokotsang kuno. Bothata bo bong

ke hore mahola le ona a eketseha ka

M h di M i Z l

S h di l t h h t h k b

Ditaba tsena re di kumelwa ke Gavin Mathews, Kgau Tsamaisong ya tsa Tikoloho. Ho tseba haholwanyane romella e-meile ho gavmat@gmail.com.

Poone e sentsweng ke dikgoto.

3

MADE POSSIBLE BY

THE MAIZE TRUST

baka la mobu o hlobotseng, o sa kwahelwang.

Balemi ba bangata ba ntweng e kgolo ya ho

fumana tharollo ya ho laola ditweba tsena.

TharolloHo teng mehato ya ho laola dikhemikhale e ka

sebediswang ho sebetsana le peo nakong ya ho

jala kapa ya ho etsa mekoti. Ha ke no bua ka

mehato ena ditabeng tsena. Ho tseba haholwa-

nyane le ho fumana thuso o ka ikopanya le moe-

medi wa lehae wa tsa dikhemikhale.

Le ntle le ho sebedisa dikhemikhale o ka

nna wa etsa phapang e kgolo ka ho sebedi-

sa maqheka a mmalwa a motheho taolong.

Hopola hore tlhaho e a makatsa tabeng ya ho

fana ka tekatekano. Moo motho a tshwenyang

teng, ‘tekatekano’ ena e a tswenyeha. Ka hoo,

hlokomela ka moo dintho di sebetsang ka teng

ditikolohong tse sa ‘tshwenngwang’, mme o

leke ho baballa boemo bona. Etsa mekoti ya

dimela ho potapota le masimo hore diphooko

di tsome ditweba. O se ke wa bolaya dinoha!

Dinoha ke tsona tseo tlhaho e di sebedisang ho

bolaya ditweba/dikgoto. Ha re bolaya dinoha,

palo ya dikgoto e tla phahama haholo jwalo

ka ha re se re bone. Ha o bona noha nakong

ya hao ya ho sebetsa masimong, kgaohana le

yona, e etse mosebetsi wa yona.

Qetellong motho o tshwanetse ho iqapela

dintho. Ke rata ho sebedisa mohlala wa mo-

fumahadi Sindisiwe Gama wa lebatowa la Lo-

skop haufi le Estcourt. Ka thuso ya mora wa

hae, o ile a etsa makgolokgolo a difi tse nyane

ka terata le sefe, mme a di beha ho potapota

le masimo haufi le mekoti ya dikgoto e nang le

dijothollo ho di hohela. Ba ile ba ba lehlohonolo

hobane nakong ya kgwedi tsa mariha dijo di

a haella. Ha o ena le mamello, o ikemiseditse

mosebetsing wa hao, o tla lemoha tswelopele

e kgolo ha o boela o jala.

Dikgomo Dikgomo dibakeng tsa mahae ke bothata bo

boholo ho molemi wa poone ya jalang masi-

mong a kopanetsweng. Bothata bo boholo bo

ba nakong ya dikgwedi pele ho mariha nakong

eo dikgomo di kopanang le kgaello ya ho fula.

Beng ba mehlape ba di kgannela masimong a

dijothollo a kopanetsweng moo ho ntseng ho

ena le dijo tse ngata, e leng ho ileng ha baka

tshenyo e kgolo masimong a poone. Ka baka

lena, balemi ba bangata ba kotula poone ya

bona le pele e oma, mme ba e isa malapeng

a bona ho e boloka teng. Hona ho baka tahle-

helo boimeng ba poone hammoho le ho bola

ha yona.

Tharollo Tharollo e totobetseng ke ya ho ba le terata e

potapotang masimo a hao. Le ha ho le jwalo,

terata e a utsuwa, ke ka hoo balemi ba nang le

lesisitheho la ho etsa terata. Mohato wa bobedi

ke ho buisana le balemi ba bang le ho fihlella tu-

mellano ya hore mehlape e tebellwe ka ntle ho

fihlela nako ya ho kotula e fihla, mme ka mora

moo mehlape e ka dumellwa ho itjella mohwang

o setseng masimong. Mona motho a ka nna a

mema mokhanselara ya haufi kapa Nkosi hore

a be teng dipuisanong le ditumellanong tse ka

etswang. Haeba tsena tsohle di sa tswele pele,

mme o sa tsebe hore jwale o tla nka eng o e

kopanye le eng, ha o sa na boikgethelo haese

feela ho ema ka maoto le ho tshireletsa masimo

a hao ka bowena. Haeba o hloleha, kopa ngwa-

neno, mme haeba le yena a hloleha, kopa ntatao.

Nnete ke hore o ke ke wa tlohella dijothollo tsa

hao ho senyeha o ntse o shebile.

Baballa, o tshireletse, o eme senna! Etsa

sena mosebetsing wa hao wa temo, mme o tla

bona ha matsapa a hao a o tlisetsa ditholwa-

na nakong ya kotulo. Ruri ke lakatsa ho bona

balemi ba bangta ba itjereng ba fela ba latela

mohlala ona. Hona ho tla kgannela tjheleteng e

ntlenyana ya lelapa e tla ba molemong wa hao

le ba lelapa la hao, mme ho tla kenya letsoho

paballong ya dijo tsa setjhaba naheng ya rona.

Ke phetho, ke tu!

TSAMAISO

Afrika Borwa e tsebahala ka poone e

ntle ya boleng ya yona, mme sejo-

thollo sena se bohlokwa bathong ba

kgwebo le ho balemipotlana. Le hoja poone

e na le mesebetsi e mengata, wa bohlokwa

ka ho fetisisa ke wa tlhahiso ya dijo le phepo

ya diphoofolo.

Poone le dihlahiswa tsa yona di jewa ke boholo

ba batho ba Afrika Borwa (pakeng tsa (67% le

83% ya setjhaba), mme palohare tshebedisong

ya poone e phehilweng ka letsatsi e lekanyetswa

pakeng tsa 476 g - 690 g motho ka mong. Ka

baka lena, ho hahlamelwa hampe ha poone ke

kwaekgwaba le tlhahiso e bang teng ya tjhefo ya

mycotoxins ke taba e tshwenyang haholo.

Kgatisong e fetileng ya rona (March 2017)

re hlalositse hore mycotoxins ke dikhemikhale

tse tjhefo tse hlahiswang ke kwaekgwaba eo

tlhahong e holang dijothollong tse fapaneng

tse fumanwang temong. Le hoja kgolo le ho

nama ha kwaekgwaba dimeleng e se ntho e

ka bonwang ka leihlo, empa boteng ba yona

le mehato ya tjhefo ya mycotoxins tsona di

a bonahala. Mehato ena e ka nna ya fapana

Tshilong Tlhaloso Matshwao Dihlahiswa tsa poone

Dithollo

Sehlahiswa se ntshitweng

dikokwanahloko se nang

le dithollo tse kgolo tsa

endosperm tsa poone tse

hlokang makgapetla a

dipeo le dikokwanahloko

Dithollo tse kgorofo Diserele tsa dijo tsa hoseng (cornflakes) le setampo

Kgorofo

Serele le dijo tse jewang pakeng tsa dijo

Reisi ya poone

Tse mahareng

(Semolina)

Serele le dijo tsa dipakeng tsa dijo

Tse silehileng haholo

(Semolina)

Tse ritetswang/bidisitsweng

Papa ya poone

Phofo ya poone

Tshilo ya endosperm

e thata, e thollo

Tse kgorofo haholo

(Phofo ya SUPER maize)

Papa ya poone

Motswako wa panekuku le wa di-maffini. Tsa koro tse jwang

pakeng tsa dijo, diserele le dihlahiswa tse bakilweng

Tsa mofuta wa dithollo Motswako wa panekuku le wa di-maffini. Tsa koro tse jwang pakeng

tsa dijo, diserele le dihlahiswa tse bakilweng

Phofo ya folouru

Tse sitsweng haholo

(Phofo ya SPECIAL maize)

Motswako wa bohobe ba poone le wa tse bakilweng, dijo tsa bana,

dibisikitidi, di-wafers, difilithara, le dijari dihlahisweng tsa nama le

diserele tsa dijo tsa hoseng

Tse jewang pakeng tsa nako tsa dijo le polenta

Chop/bran

Motswako wa lekgapetla

le ka ntle la khenele ya

poone, endosperm e ka

ntle le e dithollo

Hominy Chop Dijo tsa diphoofolo

Kokwanahloko ya

poone

E na le karolwana

ya embryo

E na le ole e ngata

Ole

Dijo tsa diphoofolo

Theibole ya 1: Tlhaloso le sepheo sa mefuta e fapaneng ya tshilo ya poone.

Popeho ya khenele ya poone.

MADE POSSIBLE BY

THE MAIZE TRUSTTAOLO YA MALWETSE

4

Tjhefo ya bohlokwa ya poone

haholo seqong se le seng sa poone hammoho

le dimeleng tse ding tse atamelaneng.

Ditjhefo tsa mycotoxins tse fumanwang

pooneng e rekiswang Afrika Borwa ke: Fu-

monisin (FB) e amanang le Fusarium Ear Rot;

deoxynivalenol (DON) le zearalenone (ZEA) e

amanang le Giberella Ear Rot, kaofela di ba-

kwa ke mefuta ya kwaekgwaba ya Fusarium.

Dibakeng tsa mahae tsa Afrika Borwa moo

batho ba lemang poone teng e le sejo sa letsatsi

le letsatsi (temong ya tse hlahiswang feela ho

iphedisa), FB e bile tjhefo ya bohlokwa ya myco-

toxin, mme hangata e iponahatsa e le mehatong

e phahameng. Hona ho bonahetse dibakeng tsa

mahae tsa Kaapa Botjhabela, Limpopo (LP), le

KwaZulu-Natal (KZN). DON le yona e se e ile ya

iponahatsa pooneng e itemelwang ke batho ho

iphedisa dibakeng tsa mahae tsa Kaapa Botjha-

bela. Mycotoxin aflatoxin (AFLA) e hlahiswang

ke Aspergillus flavus, e se e ile ya lemohuwa

dibakeng tsa mahae tsa Limpopo le KwaZulu-

Natal. Mabaka a bakang phapano dibakeng tse

fapaneng ke a kenyeletsang tlelaemete, diko-

kwanyana, boleng ba mobu le mekgwa ya temo.

Khenele ya poone Ba bang ba lona ba lemang poone ba tla tseba

hore khenele (thootse) ka nngwe ya poone e

na le dikarolo ttse fapaneng (Setshwantsho sa 1), mme e nngwe le e nngwe e bohlokwa

kgwebong. Theibole ya 1 e fana ka tlhaloso le

kakaretso ya dikarolo tsa khenele.

Tjhefo ya kwaekgwaba le ya mycotoxin kheneleng ya pooneDikwaekgwaba tsa Fusarium le Aspergillus ke

diphedi tse jarwang ke mobu, mme hangata

di kgona ho iphelela masalleng a dimela pa-

keng tsa nako ya dihla. Dikwaekgwaba tsena

di ka nna tsa tshwaetsa dimela ka mekgwa e

me ngata pele ho kotulo: ka metso kapa ka ho

fetisetswa pele ke peo e tshwaeditsweng kapa

e hahlametsweng (Fusarium); tsamaiso ya

moya le metsi hammoho le ke dikokwanyana

le maqeba a mang. (Fusarium and Aspergil-lus). Aspergillus e boetse e tsejwa e le bothata

bo boholo haeba dijothollo di sa bolokwa ka

nepo. Kwae kgwaba (fungi) e kena khenele ya

poone ho tswa makgapetleng a ka ntle, ebe e

kenella makgapetleng a ka hare, mme ka baka

lena, ditjhefo tsa mycotoxins di tsejwa e le tse

bokaneng, tse matla haholo bokahodimong ba

makgapetla a khenele ya poone. Ho feta mona,

pericarp e ka sebetsa e le sethibelo kgahlanong

le kwaekgwaba e kenang ka hara endosperm.

Kotsi ya tjhefo ya mycotoxins nakong ya ho sebetsana le dijo; tshilo e ommeng, mohlalaPopeho ya khemikhale ya tjhefo ya mycotoxins e

etsa hore ho se kgonahale ho e tlosa ka hohle-

hohle dijothollong, mme ka baka lena ke karo-

lwana feela e ka tloswang nakong ya tokiso ya

dijo (processing) le/kapa ka mekgwa e meng

e ikgethileng e hlwekisang. Tshebetso ya dijo e

ka fokotsang kgahlamelo ya tjhefo ena ke e ke-

nyeletsang kgethollo ya dijo, ho hlatswa, ho tlosa

karolwana e ka ntle, ho sila, ho bedisa, ho baka,

ho foraesha, ho pheha ka ho besa le ho pheha

ka alkaline.

Ho silwa ha poone ke tshebetso e ta-

dingwang e le mohato wa pele tlhahisong ya

dihlahiswa tse theilweng pooneng, e leng ka

ho tlosa karolo e ka ntle (pericarp) hore e ka

hare e pepese endosperm, eo jwale e fetole-

lwang dikarolong tse fapaneng tse kang pho-

fshwana e silehileng haholo, phofo le folouru

e thumehisehileng. Dikarolwana tse atisang ho

sebediswa haholo tlhahisong ya dijo ke pho-

fshwana e silehileng haholo le folouru, tseo

ka bobedi di thumisitsweng ka ho fapana le ka

dikereiti tsa tsona. Ha e le dithollo tsa bran le

tsa kokwanahloko di sebediswa haholo phe-

pong ya diphoofolo le ho ntshwa ha ole.

Afrika Borwa tshilo e ommeng e sebediswa

haholo tlhahisong ya dijo tse kang setampo,

reisi ya poone, phofo ya poone e sa sefuwang,

e sefuweng, e kgorofo ya SUPER le ya SPE-

CIAL. Mohato kapa bongata ba dithumisa tse

fapaneng o tla fapana ho ya ka dintho tse nga-

ta ka baka la dinthonyana tse ngata tse kang

kwaekgwaba e se e kene ho le hokae ka hara

khenele (bokantleng kapa ka hare) hammoho

le ho pshatlwa ha khenele ka nngwe ho etsa

dikarolwana tse fapaneng tshilong. Ka baka la

ho rarahana ha mosebetsi wa tshilo moo poone

e sa sebetswang e hlahisang dithollo tse ngata

tse fapaneng, mehato ya tjhefo ya mycotoxin

e ka nna ya boela ya hasana le phofo kapa ya

bokelleha tulong e le nngwe.

Kgatisong ya rona e latelang re tla tswe-

la pele ho batlisisa tjhefo ya mycotoxins e

amanang le dijothollo tse ding tse kang koro,

mabele le kgarese. Taba ya mehato ya pa-

balleho ke eo re tla e tshohla kgatisong ya

morao moo re tla bua ka sekgahla sa myco-

toxin bophelong bo botle ba batho.

Dikhenele ‘tse phetseng hantle’ tsa poone.

Dikhenele tsa poone tse lemetseng, tse tshwaeditsweng.

5

MADE POSSIBLE BY

THE MAIZE TRUSTTAOLO YA MALWETSE

Ditaba tsena re di kumelwa ke HM Burger le P Rheeder ba Institjhute ya Biomedical and Microbial Biotechnology (IBMB), Cape Peninsula University of Technology (CPUT). Ho fumana lesedi le batsi romella e-meile ho Burgerh@cput.ac.za kapa RheederJP@cput.ac.za.

If everyone is moving forward together, then success takes care of itself.

~ Henry Ford

Pula Imvula’s Quote of the Month

MADE POSSIBLE

BY OPOT

66

TLHAHISO YA SONEBLOMO

Saense e tshehetsa TLHAHISO YA SONEBLOMO T

emo matsatsing ana e tshwanetse

ho leka ka matla ho hlahisa dijo tse

ngata tsa setjhaba se ntseng se hola

tikolohong ena ya mathata a ikonomi. Ha e

sa le taba e nkuwang ha bonolo feela tjena,

ya batho ba ikaparetseng di-overall le di-da-

ngaree. – ‘Temo ke profeshene e rarahaneng

haholo, e etswang ke batho ba profeshene

ba sebedisang mekgwa ya sejwalejwale

ya kgwe bo, tsebo ya saense le boqapi bo

botjha ba metjhine mesebetsing ya bona.’

– Earl Coke.

Tlhahiso ya soneblomo e na le phehiso ya

bohlokwa tlhahisong ya dijothollo tsa Afrika

Borwa. Tlhahiso ya selemo le selemo e pakeng

tsa ditone tse 500 000 - 700 000. Ho feta mona,

e dumellana le mefuta e fapaneng ya mebu, ho

tloha mebung e boima ya lehlabathe ho isa ho

ya selokwe se lehlabathe. Soneblomo e nnile ya

eba molemo mananeong a phapantsho ya dijo-

thollo empa hape ke sejothollo se molemo

se ka jalwang mebung e ka mathoko.

Letshwao le leng la yona ke hore e

na le nako e kgutshwane ya sehla

sa kgolo ho feta poone, mme ka

hoo, e ka jalwa moraonyana moo

maemo a qobellang jwalo, mme e

kgona ho mamella dirame tse tlang

e sa le pele.

Komiti ta Ditekanyetso Dijothollong

Sehlopha sena se etsa dipatlisiso tsa

saense tse shebanang le dibaka tsa pele

tse ilo jalwa. Ena ke ntlha ya bohlokwa

ho wena molemi ka ha e tla o tataisa ma-

bapi le mebaraka e sebetsang ka mokgwa wa

phepelo le tlhoko. Soneblomo e ngata haholo

e ja lwang e bolela hore ditheko tsa yona di tla

ba fatshe nakong ya kotulo. (Ho jwalo feela le

ka poone). Tekolo ya pele ya sebaka sa tlha-

hiso ya soneblomo ya 2017 ke dihekthara tse

665 800, e leng palo e tlasenyana ka dihek-

thara tse 52 700 ka tlase ho tsa sehla se

fetileng. (Lesedi lena le fumanwa mahala

ho http://www.sagis.org.za).

Ngaka A Nel wa Potchefstroom ARC-GCI o

bolela hore ke feela mohatong o phahameng wa

bokgoni le tsamaiso e hlwahlwa mosebetsing

wa tlhahiso moo katleho ditjheleteng e tla bang

teng. Ka tlhaho hona ke motheho wa bohlokwa

wa temo e tshwarellang – ho seng jwalo, balemi

ba tla iphumana ba tswile kgwebong, mme ba

hloleha ho fepa setjhaba se lapileng! Senotlolo

sa mohato ona wa bokgoni ke ho notlolla tsebo

e ngata ya mefuta ya dipeo ka moo ho kgona-

halang ka teng, hore motho a etse diqeto tse

nepahetseng mabapi le mefuta e nepahetseng

ya dipeo tse lokelang maemo a tlelaemete a

moo a leng teng hammoho le a sehla se tla le-

bellwa. Balemi ba qalang ho kena ba tshwane-

tse ho buisana le baemedi ba dikhamphani tsa

dipeo, baahisani ba nang le tsebo, mme ba be le

tsebo ka lesedi lena leo re o tshwaretseng lona

ka mofuta o mong le o mong wa peo:

Bokgoni ba kunoHona ke bongata ba ditone tseo o ka di lebe-

llang kotulong ya hekthara ka nngwe nakong e

tlwaelehileng ya sehla sa kgolo. Fumana hore

bokgoni ba nako e telele ba kuno ya disone-

blomo tse jalwang lebatoweng la hao ke bofe.

Hona ho fana ka lesedi la hore o ka lebella

eng.

Palo ya matsatsi a ho etsa dipalesaEna ke taba ya bohlokwa haholo. Dinako tsa hao

tsa ho jala di tla laola kgetho ya hao ya peo. Hae-

ba, mohlala, o sitwa ho kena masimong ka baka

la pula e ngata kapa maemo a seretse – kapa

ho seng jwalo, haeba ho nnile ha eba komello e

kgolo e o sitisitseng ho jala – o tlamehile ho ela

hloko palo ya matsatsi ao o saletseng sehleng

sa kgolo pele sehla sa serame se simolla, mme

o kgethe peo ho ya ka maemo ano.

tsa ditone tse 500 0

e dumellana le mef

tloha mebung e bo

ya selokwe se lehla

eba mooolemo mana

tholloo empa h

se s ka jalw

Letshwa

na le na

sa kg

hoo, e

maemmmmmmmm mo

kgona

e sa le

Komiti taDiD jotholl

Sehlopha s

saea nse tse sh

tse ilo jalwa.

ho wena molem

bapi le mebaraka e

phepelo le tlhoko.

e ja lwang e bolela

ba fatshe nakong y

ka poone). Tekolo

hiso ya soneblomo

665 800, e leng p

thara tse 52 70

fetileng. (Lesed

ho http://www

MADE POSSIBLE

BY OPOTTLHAHISO YA SONEBLOMO

Ditaba tsena re di kumelwa ke Jenny Mathews, mophehisi ho tsa Pula Imvula. Ho tseba haholwanyane romella e-meile ho jenjonmat@gmail.com.

Ke nnete e seng e lemohuwe hore ho ya ka

tlhaho, ho nnile ha eba tiehiso butlebutle ntshe-

tsopeleng ya mefuta e metjha ya soneblomo

hammoho le kgonahalo e tswetseng pele ya

kuno. Kuno ya soneblomo e theilwe mekgweng

e METLE, E NEPAHETSENG jwalo ka feela

kgetho e ntle ya mefuta ya dipeo. Ka hoo tsena di

tla nne di kgeme mmoho KA DINAKO TSOHLE.

Dintlha tse ding tse amang kuno soneblomong• Tokiso ya mobu ke taba ya bohlokwa. O

tshwanetse ho ikemisetsa mekgwa e tlwaele-

hileng ya tokiso ya masimo lebatoweng la

hao, mme o dule o le sehlohlolong sa tsebo

menahanong ya sejwalejwale mabapi le ka

moo mobu o hlokomelwang ka teng. Balemi

ba bangata ba kgetha ho sebedisa mokgwa

wa no-till ka baka la ho bopa mobu o phe-

tseng hantle le hobane mokgwa ona o le tlase

ka ditshenyehelo tokisong ya mobu. No-till ha

se ntho feela e mpang e etsahala – temo ena

e tshwanetse ho sebediswa ka mokgwa wa

saense le mokgwa wa ho ithuta ka bowena le

ka ho bokella tsebo le lesedi.

• Tshebediso e lekaneng ya manyolo e tla nne e

be taba ya bohlokwa, mme ke yona e tla lao-

la kuno ya hao qetellong. Lenaneo la hao la

manyolo le tlamehile ho thehwa tlhopho llong

ya mobu ka mokgwa wa saense. Soneblomo

e tsejwa ka ho sebedisa menontsha e mobung

ka mokgwa o ikgethileng hantle ka baka la

metso ya yona e namang haholo, e thusang

hore e fihlelle menontsha, e leng se sa etsaha-

leng ka mefuta e meng ya dijothollo.

• Palo ya dimela ke yona ntlha e le nngwe ya

bohlokwa e kenyang letsoho kunong. Tlho-

komelo ya dimela tse nyane nakong ya matha-

ta, e leng ya ho mela ha tsona, ke mosebetsi

o hlokang tsamaiso ya sebele, eo ka nako e

nngwe e tla hloka hore o tlose lekgapetla le

thata, le ka sitisang ho mela ha tsona, e leng

nako e ka bang matsatsi a 3 - 4 ka mora ho

jala. Palo ya dimela tse 30 000 - 45 000 hek-

thareng ke tataiso ya palohare haeba sepheo

e le ho fihlella kuno e phahameng ya ditone

tse 2 hekthareng ka nngwe. Hang ha o se o

na le palo e ntle masimong, jwale o ka nna wa

shebana le tse ding tse ka thusang ho eketsa

kuno ya hao.

• Taolo ya mahola e hlokolosi. Mahola a phe-

hisana kgang le menontsha le mongobo,

e leng tse lokelang dimela tsa soneblomo.

Dimela tsa soneblomo di sa ntse di fokola na-

kong ya dibeke tsa pele tse 3 - 4 ka ha mona

ke nakong e kgannang butle ya kgolo ya tso-

na. Bohlale ke ho boela o phethola mobu la ho

qetela pele diterekere di sitwa ho kena masi-

mong ntle le ho utlwisa bohloko soneblomo ya

hao.

• Taolo ya dikokwanyana e bohlokwa, mme

yona e hloka ho behwa leihlo nako le nako

ho sheba boteng ba dikokwanyana e sa le

pele nakong eo di etsang mahe le diboko.

Haeba o tshwanela ho sebedisa tjhefo e

bolayang dikokwanyana, bohlale ke ho

sebetsa o ipapisitse le baemedi ba dikha-

mphani tsa dikhemikhale ba tla etela masi-

mo le ho o eletsa ka sekgahla le mekgwa ya

ho bolaya dikokwanyana tseo. Eba le bon-

nete hore basebetsi ba hao polasing ba ru-

tilwe hantle ho sebedisa dikhemikhale tsena

le hore ba na le diaparo tse tshireletsang na-

kong eo ba sebetsanang le tjhefo ena.

Soneblomo ha se feela semela se putsang

le se thabisang, empa hape e na le seabo se

seholo lenaneong la hao la nako e telele ya

temo ka baka la ditjheho tse tlase tsa yona,

le hobane ka kakaretso e hola hantle le tlasa

maemo a boima, a komello, a seng a tlwaele-

hile mona Afrika Borwa.

DitebohoDikgothaletso tsa mofuta wa peo ya soneblomo tsa

2016/2017 – Dr AA Nel, ARC-GCI, Potchefstroom.

77

Ditaba tsena re di kumelwa ke molemi ya beileng meja fatshe.

TTekolo ya kuno le ekolo ya kuno le moralo wa kotulomoralo wa kotulo

Sehla sa tlhahiso ya lehlabula sa

2016/2017 hajwale se kena mohatong

wa kotulo le wa ho qetela wa ho mmara-

ka dinawa tsa soya, disoneblomo le dijothollo

tse ding tsa lehlabula. Selemo sena e bile se

setle haholo pele ho nako ya ho jala e bileng

le dipula tse ntle haholo tse bonahetseng ka

motjheso o moholo le komello kgweding tsa Pu-

dungwana le Tshitwe.

Nako ya pele soneblomo e fihlella kgolo e phe-

thahetseng ke nako e ntle ya ho lekola diqeto ka-

ofela tsa nako e fetileng mabapi le tsamaiso le

ho sheba pula e bileng teng, e leng tse kentseng

letsoho kunong e ka bapiswang le kuno ya qetelo

nakong ya kotulo.

Tekanyetso kunong ya dinawa tsa soyaTekanyetso ya kuno mohatong ona e ka fana ka

lesedi la bohlokwa mabapi le moralo o batsi o she-

baneng le kotulo ya masimo a fapaneng, tlhoko

ya metjhine e tla kotula, bongata ba sejothollo se

lebelletsweng, poloko ya thepa setorong, boholo

bo tla hlokahala ba ho boloka kotulo, ditjeho tsa

ho hlwekisa le ho omisa, hammoho le maqheka a

tla sebediswa ho mmaraka kotulo.

Mekgwa ya ho etsa ditekanyetsoBokgoni ba kuno hantlentle ke tekanyetso ya

mahlakore a mane, e leng palo ya dimela he-

kthareng ka nngwe, palo ya mekotlana e tshwe-

reng peo semeleng ka nngwe, palo ya dipeo

mokotlaneng ka nngwe, hammoho le palo ya

dipeo kilogramong ka nngwe.

Mokgwa wa tshebetso Dimela hekthareng ka nngweSebedisa theipi ho metha bolelele ba dimithara

tse 10 tsa dimela tse jetsweng meleng ya dinawa

tsa soya bonyane palohareng ya disampole

tse 10 tsa dijothollo masimong a itseng. Qoba

moo karolo ya masimo e tswetseng ka ntle, e

leng hangata qetellong ya masimo a ntseng a

lekolwa.

Bala palo ya dimela tse jereng mekotlana

ya peo ka hara dimithara tse ding le tse ding tse

10 tsa bolelele ba mola. Arola palo kaofela ho

tswa disampoleng tse 10 ka 10 hore o fumane

palohare ya dimela ho ya ka mola ka mong wa

dimithara tse 10. Atisa karabo ena ka 10 ho fu-

mana palo ya dimela tse jereng mekotlana ya peo

dimithareng tse ding le tse ding tse 100 tsa mela

e jetsweng hekthareng ya disekweremithara tsa

bolelele ba dimithara tse 100 katisong ka 100 di-

sekweremithara. Mabapi le mela ya dimithara tse

,92 dipakeng atisa karabo e ka hodimo mabapi le

mela ya dimithara tse 100 tsa mela ka 110 mela

e jetsweng hekthareng ka nngwe hore o fumane

karabo e hlokahalang ya dimela tse jereng me-

kotlana hekthareng ka nngwe. Sebedisa katiso

ya mela e 133 ya hekthara ka nngwe e jetsweng

mabapi le mela ya dimithara tse ,75.

Mekotlana ya peo le dipeo hekthareng ka nngweIkgethele feela dimela dife kapa dife tse 10, mme

o bale mekotlana ya tsona. Arola ka 10 ho fu-

mana palohare ya mekotlana ya semela ka seng.

O nne o hopole hore mekotlana e leng ka tlasa

12 cm ho tloha mobung ke eo ho ka etsahalang

hore ebe ke eo hloho ya motjhine o kotulang e

sitilweng ho e nka. Bula mekotlana, mme o lekole

palo ya dipeo tse hotseng hantle mokotlaneng ka

mong, e leng moo hangata di fapanang ka dipeo

tse 2 ho isa ho tse 3 mokotlaneng ka mong. Se-

lemong sa komello, sebedisa 2, selemong se

tlwaelehileng, sebedisa 2,5, mme selemong se

setle, sebedisa 3. Atisa palohare ya mekotlana

ka palohare ya dipeo, atisa ka palo ya dimela he-

kthareng ka nngwe hore o fumane palo ya dipeo

hekthareng ka nngwe.

Jwalo ka ha ho bonahala Theiboleng ya 1,

boima ba peo bo fapana haholo, mme bo ka ama

haholo diphetho tsa tekanyetso ya kuno. Kgetha

kapa lekanyetsa kapa lekanya boima ba peo hore

tsena di nepahale, mme ebe o atisa palo ya dipeo

hekthareng ka nngwe ka boima ba peo ka nngwe.

Arola ka 1 000 ho fumana boima ba kilograma

hekthareng ka nngwe, mme hape le ka 1 000 ho

fumana boima ba tone hekthareng ka nngwe.

Fokotsa palo ena ka 10% mabapi le tahlehelo ka

baka la tahlehelo kotulong le ho pshatleha.

MohlalaHa o se o entse tekolo masimong jwalo ka ha ho

hlalositswe hodimo mona, mme o fumane mo-

kgwa wa tshebetso, jwalo mokgwa wa tshebetso o

bontshwa tlase mona. Palohare ya palo ya dimela

ho ya ka diteko tsa dimithara tse ding le tse ding

tse 10 ke 220; bophara ba mela ,92; mekotlana se-

meleng ka seng 20; dipeo mokotlaneng ka mong

2,5; boima ba dikhenele tsa peo 0,15 grams.

Tshebetso ya dipalo• 220 dimela tekong ka nngwe x 10 (100 dimi-

thara tsa mela) x 110 (mela hekthara ka nngwe)

= 242,000 mekotlana/hekthara ka nngwe.• 242,000 mekotlana/hekthara ka nngwe x 20

(mekotlana) x 2,5 (dipeo mokotlana ka nngwe)

= 12,100,000 dipeo hekthareng ka nngwe.• 12,100,000 x 0,15 (grams peo ka nngwe)/1 000

(dikilogramo hekthara ka nngwe)/1 000 (ditone

hekthara ka nngwe) = 1,815 ditone hekthara ka nngwe.

• 1,815 ditone hekthara ka nngwe tlosa 10%

= 1,815 x ,90% = R1,64 ditone hekthara ka nngwe, e leng tekanyetso ya kuno e lebe-lletsweng.

Dikeletso kotulongE nngwe ya dintlha tsa bohlokwa haholo tlha-

hisong ya dinawa tsa soya ke tlhokomelo e ntle

ya motjhine wa hao o kotulang hore o be mae-

mong a matle, le di-settings di nepahale tsa lebelo

la drum le header, mme tsena di be teng haufi

hang ha nako e fihla ya hore masimo a kotulwe.

Sejothollo se seng se emetse feela ho kotulwa ha

se a lokela ho senyetswa nako hobane hang ha

pula e ka na, tahlehelo e ka ba e kgolo. Haeba o

sebedisa rakonteraka, eba le bonnete hore o tla

ba teng hang ha o tsebisitswe hore sejothollo sa

hao se se se loketse ho kotulwa.

QeteloSebedisa tekanyetso ya kuno ya dinawa tsa soya

e le sesebediswa sa moralo wa kotulo ya sejothollo

sa jwale hammoho le mokgwa wa ho etsa tekolo

ya hore ke mekgwa efe ya tsamaiso e tla o thusa

ho fihlella tlhahiso e ntle dihleng tse tlang.

Boima ba dipeo (grams)

Peo/kg Tlhaloso ya boholo ba peo

0,18 5 556

Disampole tse

tiisitsweng tsa peo

kgwebong

0,17 5 882

0,16 6 250

0,15 6 667Sampole ya peo

e kotutsweng pola-

sing – selemong se

tlwaelehileng

0,14 7 143

0,13 7 692Peo e kotutsweng

polasing – selemong

sa komello kapa e

jetsweng morao

0,12 8 333

0,11 9 091

Theibole ya 1: Boima/bongata ba peo hekthareng.

MADE POSSIBLE

BY OPOT

8

TLHAHISO YA DINAWA TSA SOYA

Ditaba tsena re di kumelwa ke Michelle Mokone, Moikonomi ho tsa Temo: Grain SA. Ho fumana lesedi le batsi, romella e-meile ho Michelle@grainsa.co.za.

Monyetla wa tlhahiso e ntle ya nawa tsa soya Afrika Borwa

Tlhahiso ya peo tsa ole lefatsheng e ile ya

phahama haholo haesale ho tloha ka 2012

haholoholo ka baka la kgolo United States,

Brazil le Argentina. Lebaka le leng la hona ke di-

tlhoko tsa dijo tse ntseng di eketseha lefatsheng

haholoholo bareking ba baholo ba kang China.

Nakong yona ena, Afrika Borwa le yona e bile le

keketseho tlhahisong, le hoja e sa ntse e le tlasa

tlhoko ya selemo le leselemo.

Le ha ho le jwalo, kgolo tlhahisong ya dinawa tsa

soya tsa selehae e ile ya sitiswa ke sehla sa komello

sa 2015/2016. Pakeng tsa sehla sa mmaraka sa

2014/2015 le sa 2015/2016, tlhahiso ya dinawa tsa

soya e ile ya theoha ka 30% ho tloha ditoneng tse

1 070 000 ho isa ho tse 741 550. Le ha ho le jwalo, ha

re shebela pele, ho bonahala matshwao a kgonahalo

ya ho hlahisa hloho sehleng sena.

Ha re sebedisa ditekanyetso tsa tlhahiso tsa

Komiti ya Ditekanyetso Dijothollong, e leng tsa

2017/2018 tsa selemo sa mmaraka, tekanyetso ke

hore tlhahiso ya dinawa tsa soya Afrika Borwa e tla

fihla ditoneng tse 946 000. Mmoho le hona, tebello ke

hore tshebediso ya phepo e tla phahama, mme e ka

nna ya eketseha ka 28% ho tloha sehleng sa jwale.

Dinawa tsa soya tse jewang ke batho le tsona

di lebelletswe ho phahama ho tloha ditoneng

tse 23 800 tsa sehla se fetileng ho ya ho tse

25 000. Ela hloko hore keketseho ho tse hlo-

kwang ka hara naha mabapi le dinawa tsa soya

e tlisa keketseheo ho tse romellwang di etswa ka

ntle jwalo ka ole le kuku ya ole, e leng se bole-

lang hore tlhahiso ya rona naheng ena ha e eso

lekane ho kgotsofatsa tlhoko e ntseng e hola ya

ka hara naha.

Theibole ya 1 e bontsha setshwantsho sa

Grain SA sa Phepelo le Tlhoko. Re lokela ho ela hloko

hore le hoja kgonahalo e le teng ya palohare ya sejo-

thollo sehleng se tlang, Afrika Borwa e ka nna ya iphu-

mana e romellwa dinawa tsa soya tse tswang ka ntle

– e leng ditekanyetso tsa ditone tse ka bang 70 000.

Hona ho supa monyetla o bonahalang tlhahisong

ya dinawa tsa soya lefatsheng leo phepo ya batho le

diphoofolo e ntseng e phahama.

Kerafong ya 1 ya mesebetsi ya Afrika Borwa di-

nawa tsa soya tse kenang le tse tswang nakong ya

dilemo tse tharo tse fetileng, ho hlakile hore le hoja

ho bile teng keketseho ho tse romellwang di etswa

ka ntle, ho bile teng keketseho ya tse romellwang ka

ntle ho naha. Ka baka lena, ho molemo hore balemi

ba nahane ka dinawa tsa soya nakong ya ho etsa

merero ya bona hore ba kgone ho shebana le tlhoko

e ntseng e hola ya selehae hore qetellong ba kgone

ho fokotsa ditlhoko tsa thomello ya tse tswang ka ntle

ha nako e ntse e tsamaya, mme ba ntse ba hloko-

metse hore naha e na le tlhahiso e lekaneng ya me-

baraka ya tse romellwang ka ntle. Ha re boletse tjena,

phaello e tla ba yona ntlha e kgolo e tla tataisa qetong

ya motho nakong ya dihla tsa ho jala.

Phepelo le tlhoko ya nawa tsa soya afrika borwaTlhophiso botjha

Pherekgong 17

Grain SA pele Tlasa palohare Palohare

Ho feta

palohare

2017/2018** 2017/2018** 2017/2018**

Selemo sa mmaraka 2016/2017* Tjhebo 1 Tjhebo 2 Tjhebo 3Sebaka sa tjalo

(x 1 000 dihek)

502,80 542,20 542,20 542,2

Kuno (ditone/hekthara) 1,47 1,50 1,65 1,8

CEC tekanyetso

('000 ditone)741,55 813,30 894,63 975,96

('000 ditone) ('000 ditone) ('000 ditone) ('000 ditone)

Phepelo kgwebongThepa ya pulo

(1 Hlakubele)

89,13 146,83 146,83 146,8

Tsamaiso ya thepa 711,55 783,30 864,63 945,96

Tse kenang 450,00 230,00 150,00 70

Phepelo kaofela 1 250,68 1 160,13 1 161,46 1 162,792

Tlhoko kgwebongDijo 23,81 24,80 24,80 25

Phepo (soya mafura/

nonneng)

103,12 132,00 132,00 132

Sitsweng ya ole

& oilcake

960,00 850,00 850,00 850

Kaofela 1 086,92 1 006,80 1 006,80 1 007

Tse tswang 8,00 9,00 9,00 9

Tlhoko kaofela kgwebong

1 103,85 1 026,80 1 026,80 1 027

Tswela pele (28 Hlakola)

146,83 133,33 134,66 136

Ditlhoko tse ding 135,87 125,85 125,85 126

Phaello ka hodimo 10,97 7,48 8,81 10

Theibole ya 1: Ditekanyetso tsa Phepelo le Tlhoko. Mohlodi: Grain SA

0

2 000

4 000

6 000

8 000

0

50 000

100 000

150 000

200 000

250 000

300 000

2014/2015 2015/2016 2016/2017

Tse

tsw

ang/

Expo

rts

Tse

kena

ng/i

mpo

rts

Thomello – tse tswang le tse kenang SA

Tse kenang/imports Tse tswang/Exports

Kerafo ya 1: Thomello ya tse kenang le tse tswang ya Dinawa tsa soya tsa Afrika Borwa. Mohlodi: SAGIS

9

MADE POSSIBLE

BY OPOTMEBARAKA

10

MADE POSSIBLE BY

THE MAIZE TRUST

Ditaba tsena re di kumelwa ke Marius Greyling, mophehisi ho tsa Pula Imvula.Ho fumana lesedi le batsi romella e-meile ho mariusg@mcgacc.co.za.

Bohlokwa ba setatemente sa tjhelete e kenang

Ho a mang a mathathamo a rona ma-

bapi le tsamaiso re buile ka dintlha

tse fapaneng tsa ho phalla ha setate-

mente sa tjhelete e kenang. Kajeno re bua

ka botebo ka bohlokwa ba setatemente sa

tjhelete e kenang.

Komello eo re tswa ba le yona e re bontshitse

hore ho bohlokwa haholo tsamaisong ya ditjhe-

lete ho ela hloko setatementse sa tjhelete e

kenang. Matsatsing a kajeno tjhelete e kenang

mohlomong ke yona ntlha ya bohlokwahlokwa

tsamaisong ya kgwebo ya temo.

Tsamaiso ya ditjhelete e na le mesebetsi e

mene ya sehlooho, mme wa pele ke ho boloka

direkoto tsa ditjhelete le ho bokella disetate-

mente tse hlokahalang tsa ditjhelete. Sepheo

sa di setatemente ke ho tseba sephetho sa

ditjhelete (phaello/tahlehelo) ka setatemente sa

tjhelete e kenang, ho tseba boemo ba ditjhelete

(boemo ba maruo papisong le dikoloto/melato)

ka leqephe la balance/tjhelete e setseng, le ho

tseba boemo ba tjhelete e kenang le e tswang, e

leng tse ka etswang ka setatemente sa tjhelete

e kenang/tswang. Dintlha tsohle tse tswang se-

tatementeng di fana ka setshwantsho sa katleho

ya kgwebo ya hao. Kgwebo ya hao e atlehile ka

100% haeba diphetho tsa disetatemente tsena

tse tharo di le ntle.

Kotsi e ka bang teng mosebetsing ona wa

ho bokella disetatemente tsa ditjhelete ke hore

ho ka nna ha etsahala hore motho e mong

ya utlwisisang mosebetsi ona hantle a etse

diphetoho tse itseng dipalong tse hlahellang

disetatementeng, haholoholo leqepheng la

balance/e setseng, mme ho feta mona le se-

tatementeng sa tjhelete e kenang, ho fihlella

morero o itseng wa hae. Hona ho ka etsahala

mabapi le taba ya lekgetho kapa nakong eo

motho a batlang ho etsa kadimo ya tjhelete. Le

ha ho le jwalo, ka baka la hore setatemente se

bontsha ho kena le ho tswa ha tjhelete kgwe-

bong, ha ho bonolo ho fetola dintlha tsena

hore di dumellane le sepheo se itseng sa hae.

Setatemente sa hao sa ho kena le ho tswa ha

tjhelete se tshwanetse ho dumellana le setate-

mente sa hao sa banka ka matsatsi (date). Se-

tatemente sa banka ke mohlodi wa maemo a

ditjhelete. Hona ke bohlokwa ba pele ba nnete

setatementeng sa ditjhelete tse kenang le tse

tswang – hona ho fana ka lesedi le nepahe-

tseng la ditjhelete mabapi le ho kena le ho

tswa ha tjhelete kgwebong.

Tabeng ya bobedi, setatemente sa hao sa

ho kena le ho tswa ha tjhelete ke sona sa pele

se tla o bontsha haeba phoso e le teng kgwe-

bong ya hao. Kgwebong e tlwaelehileng ya

mefuta e tswakantseng dintho tse ngata, ratio

(papiso) ya ho kena ha tjhelete e tshwanetse

ho ba 120% kapa ho feta mona. Ratio e se-

betswa ka ho beha tjhelete e kenang/e tswang

ka mokgwa wa diperesente. Ntlha ena e tla ba

ya nnete ha feela setatemente sa tjhelete se

nepahetse, e le sa letsatsi le letsatsi. Ka the-

knoloji ya kajeno, hona ho a kgonahala.

Tabeng ya boraro, hantlentle setatemente

sena se bontsha hore na o tla ba le tjhelete e

lekaneng nakong efe kapa efe, jwalo ka mafe-

long a kgwedi, hore o lefe tseo o batlang ho di

lefa. Mohlala, tefo ya meputso, ya motlakase,

ditefello tsa kgwedi le kgwedi tsa diakhaonto,

le tse ding. Ha ho etsahala hore o hlolehe ho

lefella melato e itseng ya hao nakong efe kapa

efe, hona ke letshwao la hore bothata bo se

bo le teng kgwebong ya hao haese haeba o

na le lebaka le utlwahalang la hore hobaneng.

Mohlomong o bile le ditshenyehelo tse kgolo

tlhahisong ya hao pele ho kena tjhelete ya di-

jothollo tse esong ho kotulwe.

Tabeng ya bone, ntlha e nngwe ya bohlo-

kwa ya setatemente sa tjhelete e kenang/e

tswang ke ho sheba ka moo kgwebo e kgo-

nang ho lefa melato ya yona ka teng. Hangata

hona ho fihlellwa ka ho sheba dintlha jwalo ka

ha di shebetswe pele ho ya ka setatemente

sa tjhelete e kenang. Moraorao tjena hona ke

taba ya bohlokwa ha o etsa kopo ya kadimo

ya tjhelete. Mona moadimisi wa tjhelete o tla

sheba ka ihlo le ntjhotjho setatemente sa tjhe-

belopele ya tjhelete e tla kena. Moadimisi wa

tjhelete o tla be a shebe ratio ya tjhelete e she-

betsweng pele hore e tla kena jwang. Jwalo

ka ha re hlalositse, ratio ena e tshwanetse ho

ba 120% kapa ho feta, e leng hore o tla ba

le tjhelete e lekaneng ho lefa melato yohle ya

hao hammoho le ditshenyehelo tse ding jwalo

ka ha ho hlokahala.

Ntle le tseo re buang ka tsona tsa bohlo-

kwa tsa setatemente sa ho kena le ho tswa ha

tjhelete, boleng ba bohlokwa ba setatemente

sena bo bonahala ha ho sebediswa tsamaiso

e nepahetseng ya ditjhelete mabapi le setate-

mente sena. Hona ho kenyeletsa taba ya hore

pele selemo sa ditjhelete se qala, o tshwane-

tse ho etsa kapa ho bokella setatemente sa

hore tjhelete e tla kena jwang (tjhelete e she-

belwang pele), e leng e tla bapiswa le setate-

mente sa tjhelete e felang e kena bonyane

kgwedi le kgwedi.

Ka ho etsa tjena, o ba le taolo ditjheleteng

tse tswang, mme ha ho etsahala hore ho

sebediswe tjhelete e fetang e neng e rerilwe,

tlhaloso e tshwanetse ho ba teng hore ho-

baneng ho bile jwalo, mme maemong ana o

tla tshwanela ho laola ka thata setatemente sa

tjhelete e kenang le e tswang. Nnete ke hore

tjhelete e tswang ya ditshenyehelo ke boikara-

belo bo mahetleng a hao.

Tjhelete e kenang, ka tlwaelo e angwa ke

dintlha tse ngata tse fapaneng tseo hangata

molemi a se nang taolo e kgolo hodima tsona.

Haeba tjhelete ya hao e kenang e le nyane ho

feta ka moo o neng o lebeletse ka teng, o tla

tshwanela ho fokotsa dintho tse ngata tse jang

tjhelete. Tjhelete e nyane e bolela hore ke tjhe-

lete e nyane eo o ka e sebedisang. Ka baka lena,

o tla tshwanela ho sheba ditshenyehelo tsa hao

hantle, mme ha ho kgonahala, o tla tshwanela

ho behela ka thoko tse ding tseo o neng o batla

ho di etsa. Tjhelete e nyane e kenang e ka nna

ya o qobella ho etsa kopo ya ho thuswa ka tjhe-

lete ya tla tsetso hore o kgone ho tsamaisa kgwe-

bo ya hao.

Ha re dihela dikgala, hore o kgone ho hla-

hisa hloho maemong ana a boima kgwebong

ya temo mona Afrika Borwa, taba ya bohlokwa

ke ho tseba haholo ka ditjhelete.

TSAMAISO

11

MADE POSSIBLE BY

THE MAIZE TRUSTMEFUTA E SA TSEJWENG YA DIMELA

Ditaba tsena re di kumelwa ke Ingrid Marti, Freelance Journalist. Ho fumana lesedi le batsi romella e-meile ho ingridmarti7@gmail.com.

Mefuta e hlaselang, e sa tsejweng ya dimela

Boholo a metsi a Afrika Borwa bo sebedi swa

ke dimela tseo e seng tsa mona. Di bitswa

dimela tse hlaselang, tse sa tsejweng.

Dimela tsena di a hlasela hobane di a nama, mme

di nka sebaka sa dimela le difate tsa tlhaho.

Mefuta ena ya dimela tse hlaselang, tse sa tse-

jweng, ke tseo ho kena ha tsona le/kapa ho nama

ha tsona ho kenyang tsietsing mefuta ya tsa tlha-

ho. Ha se tsa sebaka sena lenaneng la dimela tsa

mona, mme di ka nna tsa baka kotsi ikonoming le

tikolohong. Di na le sekgahla se sebe dimeleng le

ho tse phelang, ho kenyelleditswe ho theoha ha

palo kapa ho fediswa ha mefuta ya mona la peng

– ka mokgwa wa phehisano mabapi le metsi le

tshenyo mesebetsing e tlwaelehileng ya dimela

tsa selehae. Dimela tsena tse seng di le teng, tse

namelang ka thoko ho sebaka sa tsona sa tlwaelo,

di se di batla di amme tlhaho mefuteng e meng le

e meng ya tlhaho lefatsheng, mme ke e nngwe ya

dikotsi tse kgolo tlhahong.

Ka ntle ho dira tsa tlhaho, dimela tsena di ika-

tisa le ho nama kapele le ho nka metsi le sebaka

sa dimela tsa rona tsa naha ena. Dimela tsena

tse sa tsejweng di sebedisa metsi a mangata ho

feta dimela tsa selehae, mme di qeta mehlodi ya

bohlokwa ya metsi. Dihlahla tse teteaneng, tse

sa tsejweng di ka nna tsa baka mello dithoteng,

e leng e ka bakang motjheso o moholo o ka se-

nyang popeho ya mobu o tjheleng. Dimela tsena

di bakela Afrika Borwa tshenyo ya dibiIione tsa

diranta ka selemo ka baka la tahlehelo tlhahisong

ya temo hammoho le ditjhelete tse sebediswang

ho tlosa dimela tsena kapa ho di laola. Dimela

tsena tse sa tsejweng ke kotsi ya sehlooho tlha-

hisong, mme di senya tekatekano e ntle ya tlhaho

e lebelletsweng dimeleng. Ka ha bophelong re

itshetlehile ka metsi, patsi, moya o hlwekileng,

meriana le tse ding, ho bohlokwa hore re tshire-

letse mehlodi ena ya rona.

Melawana e hlwaile mefuta e 559 e sa tse-

jweng, ho kenyelleditswe mefuata e 383 ya dime-

la, e hlaselang ho ya ka mekgahlelo e mene e

fapaneng, hammoho le mefuta e meng e 560 e

ngotsweng lenaneng e le e thibetsweng ho kena

naheng ena. Etela https://www.environment.co.za

mabapi le lenane la dimela tsena tse sa tsejweng

hammoho le mekgahlelo ya yona.

.

Mekgahlelo ya Dimela tse hlaselang, tse sa tsejweng• Mokgahlelo wa 1a le 1b: Tsena di tlamehile ho

tloswa le ho fediswa hanghang.

• Mokgahlelo wa 2: E ka nna ya lengwa haeba

tumello e fumanwe, mme monga masimo a fana

ka tiisetso ya hore mefuta ena e hlaselang e ke

ke ya namela ka ntle ho tulo ya hae.

• Mokgahlelo wa 3: Dimela tsena di ke ke tsa

jalwa.

Ela hloko hore dimela tsena tse hlaselang di beilwe

ho ya ka manane a fapaneng diprovenseng tse

fapaneng.

Taolo ya makgulo a sa tsejwengHo teng mekgwa e mmalwa e fapaneng ya ho laola

kgolo le ho nama ha dimela tsena tse hlaselang,

tse sa tsejweng. “Phekolo” e laolwa feela ke mofuta

o lokelang ho laolwa.

TlhahoTse ding tsa dimela tsena tse sa tsejweng di na le

dira tsa tlhaho, tse kang dikokwanyana le malwe-

tse a hlaselang dimela tse itseng. Disebediswa tse

laolang (dikgolabolokwe, dikokwanahloko) ke tse

tswang naheng ya dimela tsena, mme di lokollwa

mona mmoho le mefuta ena e hlaselang.

Ka matsohoDihlasedi tse sa ntsaneng di le nyane di ka tloswa

ka matsoho mobung. Dimela di tshwanetse ho

tloswa mobung ka boikarabelo ho thibela hore di

se ke tsa boela tsa mela hape.

Ka metjhineDimela tse kgolo le difate di ka rengwa, tsa kgao-

lwa. Difate di ka nna tsa bolawa ka ho tlosa lekga-

petla la 30 cm - 40 cm ho potoloha le dikutu tsa

tsona (e leng se bitswang potoloho-kutung). Hona

ho thibela dijo tse yang mahlakung, mme ho thusa

ho bolaya sefate.

DikhemikhaleMekgwa e mmedi kapa e fetang mona e ka nna ya

sebediswa ka nako e le nngwe, mohlala, potolo-

ho-kutung le ho fafatsa kutu ka tjhefo e bolayang

lehola.

O ka thusa jwang?• Ithute ho tseba, ho laola le ho tlosa dimela tsena

tse hlaha, tse sa tsejweng.

• Ruta ba bang.

• Joina kapa bopang sehlopha se lwantshang

dimela tsena tse hlaha, tse fumanehang diba-

keng tsa lona.

• Tlosa dimela tsena hanghang ha di sa ntse di

le nyane.

• Sebedisa dimela tsa lehae bakeng sa tsena tse

sa tsejweng.

• Jareteng ya hao jala dimela tsa mona lapeng,

tse ratang metsi.

Dimela tsena tse hlaha hammoho le molaoMosebetsi wa ho laola dimela tsena tse hlaha

haholoholo ke boikarabelo bo mahetleng a beng

ba mobu. Kgweding ya Phato 2014, Letona la Di-

taba tsa Tikoloho le ile la phatlalatsa “Melawana ya

Mefuta e Hlaha (e sa tsejweng), e Hlaselang” ka

sepheo sa ho fokotsa sekgahla se sebe sa dime-

la tsa mofuta ona. Melawana ena ke boipiletso

ho beng ba mobu le barekisi ba mobu ho thusa

Lefapha la Ditaba tsa Tikoloho ho baballa dimela

tsa naha ena ya rona le ho ntshetsa pele tshebedi-

so e matla ya naha ya rona.

Ho se ikamahanye le melawana ena e ka nna

ya ba tlolo ya molao e jereng kahlolo ya diranta tse

dimilione tse hlano (dimilione tse leshome haeba

e le tlolo ya bobedi) le/kapa nako ya ho hlahlelwa

ntlwanatshwana dilemo tse ka fihlang ho tse le-

shome.

Tse 5 tse ka sehloohong (dimela tse hlaha, tse sa tsejweng) ho ya ka diprovenseDimela tsena di tsejwa ka mabitso ana a latelang:

• Gauteng: Balloon vine, Black wattle, Bloodbe r-

ry, Bugweed, Castor oil plant.

• KwaZulu-Natal: African tulip tree, Ash leafed

maple, Baloon vine, Bloodberry, Bugweed.

• Limpopo: Black locust, Bugweed, Butterfly or-

chid tree, Castor oil plant, Kudzu vine.

• Mpumalanga: Coral creeper, Moth catcher, Yel-

low flowered Mexican poppy, Butterfly orchid

tree, Camphor tree.

• Northern Cape: Blue leaf cactus, Castor oil

plant, Chinese tamarisk, Common thorn apple,

Giant reed.

• North West: Bird of paradise flower, Boxing

glove cactus, Canary bird bush, Common dod-

der, Four o’clock.

• Western Cape: Rooikrans, Black wattle, Port

Jackson, Silky hakea, Long leafed wattle.

Websaete tse amehang• Mabapi le tsa Metsi www.wfw.org.za.• Tikoloho www.environment.co.za.• Mefuta e hlaselang ya Afrika Borwa www.inva-

sives.org.za.

12

MADE POSSIBLE BY

THE MAIZE TRUST

Simo Themba Zwane Grain SA e buisana le…

LEHLAKORE LA BOPHELO

Ditaba tsena re di kumelwa ke Jurie Mentz, Co-ordinator of the Grain SA Farmer Development Programme, Vryheid. Ho fumana lesedi le batsi romella e-meile ho jurie@grainsa.co.za.

Simo Themba Zwane Grain SA e buisana le…

Simo Zwane ke setho se mafolofolo sa se-

hlopha sa boithuto sa Louwsburg ho la

KwaZulu-Natal. O dilemo tse 35, mme

o sebedisa seo a nang le sona ho ya ka matla

a hae.

O sehwai hokae, sa dihekthara tse kae? O sehwai sa eng?Ke tshwere temo Louwsburg Lekeisheneng la

Mzamo (Mmasepaleng wa Abaqulusi, Provenseng

ya KwaZulu-Natal). Ke qadile ho jala poone dihek-

thareng tse 0,2, mme hajwale ke tshwere temo

masimong a kopanetsweng moo ke jalang poone

le dinawa tse ommeng dihekthareng tse 1,5 tsa

mobu o ommeng. Ka ha ha ke na disebediswa ke

itshebeletsa ka matsoho a ka.

Se o fang tjheseho/mafolofolo ke sefe? Ka baka la hobane menyetla ya mesebetsi e le

siyo, sena se mpha tjheseho ya ho ba molemi

ya atlehileng. Ke bona temo e le yona feela e ka

nthusang ho phela le ho hlola tlala le ho beha dijo

tafoleng. Ke batla ho tswela pele bophelong le ho

iketsetsa letho ka bonna hobane ha ho mang ya

ka nthusang. Ke ithutile hore temo ke bophelo ba

ka, mme e fa lelapa la ka dijo le tjhelete e kenang.

Hlalosa matla le bofokodi ba haoMatla: Ke sa le motjha dilemong, ke mafolofolo,

mme ke dumela hore nka etsa se seng le se seng

se hlokahalang masimong ka matsoho a ka. Ke

phehelletse ho intlafatsa le ho ba le bokgoni ba ho

etsa tsohle tseo ke di rutilweng.

Bofokodi: Ditjheleteng ha ke motle hakaalo, mme

ha ke na disebediswa dife kapa dife tseo e leng tsa

ka. Ke iketsetsa tsohle ka matsoho a ka.

Kuno ya dijothollo tsa hao e bile jwang ha o ne o simolla ka temo? Dikuno tsa hao di eme jwang hajwale?Ha ke ne ke qala, ke ne ke kgotsofaletse ho ko-

tula palohare ya tone e le nngwe ho isa ho tse

2 hekthara ka nngwe nakong ya sehla se setle.

Ke ha Grain SA e fihla ka theknoloji e ntjha le me-

kgwa e molemo ya ho hlahisa poone. Hajwale ke

se ke le mohatong wa ditone tse 3,5 ho isa ho tse

4 hekthareng ka nngwe mobung o ommeng, mme

ho bile jwalo le tlasa komello e kgolo eo re bileng le

yona sehleng se fetileng.

O nahana hore se kentseng letsoho tswelopeleng le katlehong ya hao e bile sefe?Ho kena sehlopheng sa boithuto sa Grain SA, ho

ba teng dikopanong tsa sehlopha sa boithuto, ho

ba teng matsatsing a balemi, ho etsa dithuto tsa

kwetliso – ke se bileng bohlokwa tswelopeleng ya

ka. Ke boetse ke na le tjheseho temong le mai-

kemisetso a ho tswela pele ho ithuta tse ntjha.

Ke kwetliso efe eo o seng o e fumane ho fihlela mona, mme ke efe eo o lakatsang ho ba le yona?Ke bile teng dithutong tsa Selelekela Tlhahisong

ya Poone le tsa Dithuto tsa Motheho tsa Tokiso ya

Enjine. Ke sa lakatsa ho ithuta haholwanyane ka

Tlhahiso ya Dinawa tse Ommeng, Tlhokomelo ya

Terekere le Boitsebelo ba Workshopo le dikwetliso

dife kapa dife tse ka nthusang ka boitsebelo ho tsa

temo. Ke sa ikemiseditse ho ithuta ka ha hona ho

tla nthusa ho sebetsa hantle temong.

O ipona o le hokae nakong ya dilemo tse hlano? O ka lakatsa ho fihlella dife?Nakong ya dilemo tse hlano ke tla lakatsa ho ato-

losa mosebetsii wa ka wa dihekthara tse 10 ho ya

ho tse 20 mobung o kopanetsweng wa setjhaba.

Ke lakatsa ho ba molemi ya atlehileng, ya lemang

dithollo tse ding eseng poone feela, ke be mofepedi

wa mmaraka wa selehae, mme ke batla ho nna ke

hola temong. Ke rata ho hlahisa poone e ngata he-

kthareng ka nngwe empa ke hloka kwetliso le tsebo

e ngatanyana.

Keletso ya hao ke efe ho balemi ba batjha ba ntseng ba thuthuha?Ba tshwanetse ho sheba temo e le kgwebo. Ba se

ke ba e balehela hobane matsatsing a kajeno me-

nyetla ya mesebetsi ha e yo, mme ba tlamehile ho

sebedisa masimo a bona, le ha a ka ba manyane

hakae. Motho o tshwanetse ho ba le tjheseho te-

mong le ho dumela ho yena ka boyena le ho tswela

pele ho sebetsa ka thata.

PULAPULAIMVULAIMVULABahlophisi

GRAIN SA: BLOEMFONTEINSuite 3, Private Bag X11, Brandhof, 93247 Collins Street, ArboretumBloemfontein 08600 47246 Fax: 051 430 7574 www.grainsa.co.za

MOHLOPHISI YA KA SEHLOHONGJane McPherson 082 854 7171 jane@grainsa.co.za

MOHLOPHISI WAPHATLALATSOLiana Stroebel 084 264 1422 liana@grainsa.co.za

MORALO, TLHOPHISO LE HO PRINTAInfoworks 018 468 2716 www.infoworks.biz

PULA/IMVULA E FUMANEHA KA DIPUO TSE LATELANG:Sesotho,English, Afrikaans, Setswana, Sesotho sa Leboya, Sezulu le Seqhotsa.

Lenaneo la Grain SAla Ntshetsopele ya MolemiBAHOKAHANYI BA NTSHETSOPELEJohan KrielForeisetata (Ladybrand) 079 497 4294 johank@grainsa.co.za Ofisi: 051 924 1099 Dimakatso Nyambose

Jerry MthombothiMpumalanga (Nelspruit) 084 604 0549 jerry@grainsa.co.za Ofisi: 013 755 4575 Nonhlanhla Sithole

Jurie MentzMpumalanga/KwaZulu-Natal (Louwsburg) 082 354 5749 jurie@grainsa.co.za Ofisi: 034 907 5040 Sydwell Nkosi

Graeme EngelbrechtKwaZulu-Natal (Louwsburg) 082 650 9315 graeme@grainsa.co.za Ofisi: 012 816 8069 Sydwell Nkosi

Ian HousehamEastern Cape (Kokstad) 078 791 1004 ian@grainsa.co.za Ofisi: 039 727 5749 Luthando Diko

Liana StroebelWestern Cape (Paarl) 084 264 1422 liana@grainsa.co.za Ofisi: 012 816 8057 Hailey Ehrenreich

Du Toit van der WesthuizenNorth West (Lichtenburg) 082 877 6749 dutoit@grainsa.co.za Ofisi: 012 816 8038 Lebo Mogatlanyane

Sinelizwi FakadeMthatha 071 519 4192 sinelizwifakade@grainsa.co.za Ofisi: 012 816 8077 Cwayita Mpotyi

Articles written by independent writers are the views of the writer and not of Grain SA.

THIS PUBLICATION IS MADE POSSIBLE BY THE

CONTRIBUTION OF THE MAIZE TRUST