117754346 nacija i kulturni identitet radoslav drašković

Radoslav Drašković

214

NACIJA I KULTURNI IDENTITET

Pojmove nacije, nacionalizma i nacionalne države vjerovatno nije potrebno poja{njavati nikome na balkanskim prostorima, tragični učinci i žrtve

njihovog razornog dejstva na na{e dru{tvo u posljednjih četvrt stoljeća nalaze se svuda oko nas, na razvalinama jugoslovenskog prostora, a naročito u svakodnevnici bosanskog dru{tva. Ipak, bez obzira na hiljade stranica ispisanih o nacionalnom fenomenu i sveop{tu kontaminaciju medijskog i životnog prostora njime, činjenica je da se ova relativno nova prido{lica u ljudskoj istoriji, i pored njegove sveprisutnosti, od samog početka opire skoro svakoj čvrstoj definiciji i racionalnoj analizi - njegova su{tina, kao i snaga, ostaju neobja{njive, zbunjuće i gotovo neuhvatljive.

“U najboljem slučaju ideja nacije se pojavljuje kao nedorečena i neuhvatljiva, u najgorem kao apsurdna i kontradiktorna“, zaključuje jedan od najuticajnijih teoretičara nacije.1 Ideja nacije i njome determiniranog kulturnog identiteta, političke ideologije nacionalizma i nacionalne države, kako će ovdje biti raspravljano, je kompleksan, apstraktan i vi{edimenzionalan fenomen, koji nikako ne može biti sveden na samo jedan od njegovih mnogih sastavnih faktora. Crpeći vlastitu, skoro neograničenu snagu iz iracionalnih dubina ljudskog karaktera, oslanjajući se na bogatu riznicu etničkih i konfesionalnih simbola iz dubokog spremi{ta kulturnih sistema, vje{to posuđujući od drugih kolektivnih oblika identifikacije kao {to su etnički, klasni ili konfesionalni, te naslanjajući se na snagu i mrežu državnog aparata, nacija i nacionalizam će, u svom kratkom istorijskom postojanju, pokazati gotovo neograničene mogućnosti preuzimanja različitih

1 Anthony D. Smith, National Identity, University of Nevada Press, Reno, Nevada, 1991, 17.

Zeničke sveske

215

pojavnih oblika i kombinovanja s različitim (uglavnom totalitarnim) političkim ideologijama. Bez obzira na svu nekoherentnost argumenata idejnih branilaca samog koncepta nacije, filozofsku bijedu i duhovno siroma{tvo nacionalizma, nacionalni identitet se, u vrlo kratkom vremenskom periodu, nametnuo kao jedno od najsnažnijih i najrasprostranjenijih oblika lične i kolektivne identifikacije.

Definitivni odgovori i definicije o prirodi nacija i nacionalizma su skoro nemogući, jednako kao {to je i njegova mogućnost metarmofoze gotovo neograničena. Ovaj esej će poku{ati rasvijetliti vezu između nacije, njene države i kulturnog identiteta njenih podanika, tragajući za dubljim korijenima ovog kompleksnog i zbunjujućeg fenomena, on će poku{ati ispitati razloge zbog kojih se on, u vrlo kratkom vremenskom periodu i bez obzira na sve tragične posljedice koje je proizveo u posljednjem stoljeću, uspio nametnuti kao dominatan oblik individualne i kolektivne identifikacije.

Život s Drugim

Život s Drugim će se pokazati kao jedan od najstarijih i najvećih izazova s kojima se suočio ljuski rod. Na{a moderna zapadna civilizacija počiva na idejama prosvjetiteljstva koje tvrde da je čovjek prije svega racionalno biće, a njegova istorija neprekinuta linija progresa, koncept koji nije lako podržati ako se osvrnemo na zajedničku pro{lost čovječanstva, satkanu od vjekova ratovanja i konstantnog sukoba. Antropolog Edward T. Hall tvrdi da je na{a nesposobnost da prihvatimo različitost Drugog duboko ukorijenjena u iracionalnoj strani na{eg karaktera kao vrste. Freud je također svojim istraživanjem pokazao da je iracionalnost ne{to {to ne samo prkosi logici i na{em racionalnom načinu razmi{ljanja razvijenom edukacijom, nego i ne{to {to duboko prožima na{e živote, mnogo dublje nego {to mi to želimo i povjerovati.2 Freud i Hall su samo dvojica od mnogih koji tvrde da su ljudi proizvod njihove kulture. Na{e razlike, koje često zamagljuju na{u zajedničku ljudsku prirodu, proizilaze upravo iz mno{tva kulturnih sistema stvorenih i oblikovanih različitim istorijskim, političkim, ekonomskim i socijalnim uslovima. Na{ kulturni identitet se na povr{ini pojavljuje kao ne{to krajnje logično, on je zaogrnut pla{tom razuma, normalnosti i datosti, zatrpan mnogim slojevima

2 O ovome vidi {ire u Erich Fromm, Bekstvo od slobode, Djela u 12 svezaka, Naprijed, Zagreb, Nolit,

Beograd, 1986, 12-16.

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

216

socijanih konvencija. Ali ono {to mi smatramo logičnim i razumnim , kako to Hall tvrdi , jeste vrlo često samo “kulturna logika“. Stoga na{e pona{anje mora biti analizirano i shvaćeno naspram {ireg konteksta na{e kulture, u tom smislu „ono {to smo definisali kao um, jeste zapravo internalizovana kultura.“3

Zagorka Golubović predlaže definiciju kulturnog identiteta kao „obrasca zajedničkog načina mi{ljenja, zajedničkog iskustva na kojem se temelje oblici i sadržaji saznanja, kao i vrednosni referentni okvir koji ukazuje individuama {ta je poželjno a {ta nije sa stanovi{ta date kulture.“4 Golubovićeva napominje kako je odnos kulturnog – te „gramatike dru{tvenog života“5 – i individualnog identiteta interakcion i reflektivan, dok Hall potcrtava da na{ individualni identitet nastaje uglavnom na nesvjestan način, on se stvara u vlastitoj dru{tvenoj grupi i internalizuje tokom dugog procesa akulturacije i socijalizacije pojedinca. Upravo stoga {to se ta identifikacija s datom kulturom de{ava veoma rano u procesu personalnog razvoja, uglavnom u krugu na{ih porodica, ona se pounutruje s na{om lično{ću i postaje jedna od najjačih spona koje drže na{e zajednice i njihove kulture zajedno, ona je „jednaka silama koje drže jezgro atoma na okupu.“6

Fromm tvrdi da korijen na{ih problema s kulturnim identitetom proizilazi iz same protivrječnosti uslova ljudske egzistencije i inherentne podvojenosti ljudskog bića. Otrgnut od prvobitne sjedinjenosti s prirodom, obdaren svije{ću o toj odvojenosti kao i o svojoj posebnosti u svijetu, te saznanjem o slučajnosti svog rođenja i neminovnosti svoje smrti, čovjek je prinuđen da traga za vlastitim identitetom, kako bi se kao slobodna jedinka ponovo sjedinio sa svijetom i na taj način premostio odvojenost vlastite, vremenski ograničene, egzistencije.7 U isto vrijeme potreba povratka u prvobitno stanje sjedinjenosti s majkom prirodom i dru{tvenom zajednicom koja ga okružuje, ostaje živa i snažna u ljudskom biću. Učvr{ćena stoljećima spore evolucije i plemenskog

3 Edward T. Hall, Beyond Culture, Random House, New York, 1976, 168.

4 Zagorka Golubovic, Ja i drugi, Antropolo{ka istražvanja individualnog i kolektivnog identiteta,

Republika, Beograd, 1999,33.

5 Harris, citiran u Golubović, 1999, 35.

6 Hall, 1976, 208. (prevod R. D.)

7 Erich Fromm, The Sane Society, Holt, Rinehart and Winston, New York, 1995, 30-1.

Zeničke sveske

217

života, pojačana težinom slobode i zadatka izgradnje individualnosti, te stalno umnožavajućom kompleksno{ću na{eg svijeta, ova žudnja za sigurno{ću i osjećajem ukorijenjenosti nalazi svoju utjehu i zadovoljenje u osjećanju pripadnosti dru{tvenom kolektivu i njegovoj kulturi. Čovjek naravno ne može ostvariti potpunost egzistencije bez doživljavanja obje dimenzije identiteta, ali kolektivni kulturni identitet, paradoksalno, vrlo se često pojavljuje upravo kao prepreka u razvoju istinske individualnosti, kao izvor „bijega od slobode“ u sigurnost kolektiva i ropstvo konformizma. 8

Etnička pripadnost je samo jedan od na{ih od vi{eslojnih identiteta unutar kojih nalazimo psiholo{ku sigurnost i protekciju protiv grubosti vanjskog svijeta i neizvjesnosti života. Iako te{ko opisiva i shvatljiva, jer djeluje uglavnom na nesvjesnoj razini, socijalna i psiholo{ka podr{ka, te udobnosti i sigurnost koju pruža pripadanje takvoj kulturnoj zajednici, ne može biti zanemarena. U “zami{ljenoj zajednici“ koju međusobno dijele, pripadnici iste etničke grupe možda ne poznaju jedan drugoga, ali dijele isti osjećaj pripadanja, isti subtekstualni kulturni kod, koji u mnogome određuje sve značajne sfere njihovog javnog i privatnog života, od načina na koji uređuju svoje dru{tvo, odnose se prema drugim ljudima, do načina na koji podižu svoje familije ili se pona{aju politički. Ove „duboke kulturne struje“ koje kontroli{u na{e pona{anje su istovremeno i razlog za{to postoji nevidljivi imperativ da se svako podčini običajima grupe i za{to se osjećamo neugodno i tjeskobno kada prekoračimo te nevidljive – ali moćne – granice, određene i kreirane od strane na{eg kulturnog kolektiva.

Upravo ove kulturne ponornice nas često čine nespremnima da prevaziđemo limite nametnute okvirima na{e kulture, i nagone nas da o Drugome razmi{ljamo u simplifikacijama, umjesto da ga vidimo u svoj vi{eslojnosti njegovog kulturnog sistema mi radije pribjegavamo kulturnim stereotipima: “Etnocentrizam je

8 Usvajanje dominantnog kulturnog identiteta ne bi trebalo da podrazumijeva gubljenje

samoidentiteta, kulturni identitet individue bi upravo trebao da proizilazi iz refleksivne interakcije između pojedinca i njegove kulture. Ipak slučajevi u kojima se pojedinci identifikuju sa svojom kulturnom zajednicom na u{trb razvijanja vlastite ličnosti su radije pravilo nego izuzetak u istoriji ljudskog roda. Upravo ovo stapanje s kolektivom, uz pomoć kulturnih simbola grupe, često postaje glavna prepreka u razvoju samostalne autonomne ličnosti i slobodnog čovjeka. Nacionalizam će tako upravo omogućiti individui da sebe zamisli samo kao člana etničkog i kulturnog kolektiva, bijegom od vlastite individualnosti on izbjegava teret individualnog mi{ljenja i djelovanja, kao i preuzimanja odgovornosti za vlastite postupke. O tome {ire u Erich Fromm, 1955, 30-31. Također op{irnije u Erich Fromm, Bekstvo od slobode, 1986.


218

neizbježno obilježen iracionalnim elementima, s kojima se, sve dok su tako {iroko rasprostranjeni, nemoguće boriti. Pojedinci ponekad gube predrasude, ali cijele grupe se sporo mijenjaju i u mnogim slučajevima se rje{avaju jedne predrasude samo da bi usvojili drugu. Individualna iracionalnost se smatra za produkt psihodinamike određene osobe, dok se kulturna iracionalnost, zbog svoje rasprostranjenosti u cijelom dru{tvenom kolektivu, smatra normalnom.“9

Na{e kulturno nasljeđe, ipak, nije urođeno, nego naučeno i stoga podložno stalnom vanjskom uticaju i promjeni. Na{i kulturni identiteti nisu nikada statični, oni se mjenjaju, savijaju i pomiču onako kako to na{a složena i nepredvidiva socijalna stvarnost diktira. Fenomen nacije, nacionalizma i nacionalne države su nedavne prido{lice u ljudskoj povjesti, proizvod tektonskih proizvodnih i socijalnih promjena koje su se desile u periodu između 17-tog i 19-tog vijeka. Iako samo recentni istorijski fenomeni, oni će postati dominantni faktori u definisanju kulturnog identiteta mnogih zajednica na način koji je bez presedana u ljudskoj istoriji. Nacija i nacionalnost sigurno nisu inherentni atributi ljudskog roda, ali su se u vrlo kratkom vremenskom roku uspjeli nametnuti i predstaviti kao takvi, u dana{njem svijetu, govoriti o čovjeku bez nacionalnosti zvuči gotovo apsurdno.

Tokom 17-tog i 18-tog stoljeća, niz tehnolo{kih inovacija u polju proizvodnje, poznatijih pod zajedničkim imenom industrijske revolucije, su temeljno promjenili način proizvodnje, uticali na redefinisanje proizvodnih odnosa, te doveli do čitavog niza promjena u polju komunikacije, transporta i teritorijalne organizacije. Demografska eksplozija i urbanizacija koje su slijedile, premjestile su sredi{te života iz porodice i uskih socijalnih zajednica u kojima su pojedinci jo{ uvijek mogli da ostvare neposredni kontakt „licem u lice“, u gradove i fabrike, te u velike teritorijalne političke zajednice nacionalnih država, u kojima pripadnici iste zajednice nisu mogli ostvariti puno vi{e od simboličkog pripadanja istoj zajednici. U isto vrijeme ideje prosvjetiteljstva će ne samo dokinuti vladavinu crkvenog dogmatizma, proglasiti vladavinu razuma i obznaniti vjeru u vječni progres, nego i definisati prve povelje o individualnim pravima čovjeka i slobodama građanina, koje će američka i francuska revolucija ubrzo provesti u djelo. Masovna proizvodnja i potro{nja, te pojava sredstava masovne komunikacije i kulture, postaviće, na razvalinama feudalnog dru{tva, i potrebu za radikalno novom

9 Hall, 1976, 193. (prevod R.D.)

Zeničke sveske

219

definicijom dru{tvenih odnosa, kao i potrebu za novim kolektivnim identitetom koji bi poput socijalnog ljepila istovremeno povezao i učvrstio “centralizovanu državu i atomizovano dru{tvo.“10

U tradicionalnom pred-modernom dru{tvu čovjek je crpio osjećanje sigurnosti i identiteta iz svog nedvosmislenog mjesta u hijerarhijskoj socijalnoj strukturi, legitimisanoj božanskim redom, autoritetom crkve i patrijarhalnom tradicijom, ali i iz organske povezanosti s njegovom neposrednom dru{tvenom zajednicom sela ili plemena, te sigurnosti porodice kao stabilnog emotivnog i proizvodnog kolektiva.11 Upravo ovaj izlazak čovjeka iz sigurnosti pred-modernih socijalnih zajednica u {iroku, kompleksnu i komplikovanu zajednicu modernog doba, otvoriće i čitav niz novih pitanja o odnosima izmedju pojedinca, njegovog identiteta i novonastale institucije nacionalne države. Nova zajednica će usloviti i kao prioritet postaviti upravo redefinisanje kulturnog identiteta, pojedinac će se morati prvo identifikovati sa svojim “simboličkim univerzumom“, da bi se mogao identifikovati sa sistemom institucija koje olak{avaju funkcionisanje sistema i propisuju određeni poželjan način pona{anja.12 Istovremeno, usamljenom i nesigurnom pojedincu na raskr{ću istorije, će trebati i novo sigurnosno upori{te i identifikacijski okvir koji će mu pružiti izgubljeni osjećaj prtvobitnog identiteta s plemenom, te obezbijediti da ponovo doživi osjećanje ukorijenjenosti, povezanosti i solidarnosti s njegovom {irom dru{tvenom zajednicom.13

10 Hannah Arendt, Izvori totalitarizma, Feministička izdavačka kuća 94. Beograd, 1998, 273.

11 Ideje Prosvjetiteljstva i politička ekonomija kapitalizma će pojedinca, sada ekonomski i politički

oslobođenog građanina, ostaviti, ne samo na milost i nemilost silama trži{ta, vođenih stalnim tehnolo{kim inovacijama, nego i na ontoteolo{koj vjetrometini istorije. “Bog je mrtav“, objaviće Nietzsche, upirući prstom u počinitelja ubistva – ideje Prosvjetiteljstva, upozoravajući istovremeno da su ljudski um i kulture koje je stvorio, suvi{e kompleksni da bi bili obja{njeni samo glorifikacijom razuma i slijepom vjerom u op{te prosvjećenje i istorijski mar{ progresa. Nietzsche je stoga predložio da bi čovječanstvo istovremeno trebalo proglasiti i smrt Razuma. Prosvjetiteljstvo je ubilo Boga, a čovjek, isčupan iz svog mjesta u svijetu, odvojen od sigurnosti kolektiva, jo{ uvijek mora vjerovati u ne{to, pronaći svoje mjesto kako u dru{tvenom kolektivu tako i u svijetu koji je iznenada izgubio smisao. Boga, po njemu, mogu jedino zamijeniti kulturni sistemi, koji upravo zbog svoje dugotrajnosti i duboke ukorijenjenosti, mogu nesigurnom pojedincu pružiti duhovno utoči{te, osjećaj sigurnosti, te zatomiti nepromjenjenu, fundamentalnu dihtomiju u ljudskoj prirodi – istovremenu težnju za individualno{ću ali i pripadanju {irem kolektivu. Allan Bloom, The Closing of the American Mind, Simon and Shuster, New York, 1987,196-211.

12 Golubović, 1999, 35

13 Fromm, 1955, 52.


220

Jedna ideologija, između mnogih koje su se pojavile u tom periodu obilježenom socijalnim promjenama tektonskog karaktera, je bila uspje{nija od ostalih u poku{aju da ponudi odgovor na sva navedena pitanja. Vladajućim elitama nova ideologija je omogućila uspostavljanje i održavanje novog načina proizvodnje, izgradnju centralizovane državne vlasti i osigurala održavanje dru{tvene discipline i hijerarhije. U dobu konstantnih promjena, nacionalizam je, također, uspio da pruži cijelim etničkim grupama emotivno utoči{te u okrilju vlastite kulture; prezervirajući njihove tradicionalne etničke i konfesionalne identitete, on im je u isto vrijeme omogućio i adaptaciju promijenjenim istorijskim okolnostima i olak{ao modernizaciju. Na kraju, osjećaj nacionalnog identiteta postao je i jedno od najsnažnijih sredstava za definiciju individualnog identiteta, kroz prizmu kolektivne pripadnosti i obilježja zajedničke kulture, individui je olak{ano da pronađe vlastito mjesto u svijetu i povrati osjećaj sigurnosti i povezanosti s kolektivom. Nacionalizam je, dakle, u svom izvornom i najboljem obliku, u jednom momentu u istoriji, bio potvrda snage kulturnih veza i sposobnosti kulture da služi kao sredstvo političke akcije, i u konačnici, socijalne promjene.14

Upravo ovdje leži odgovor i na zbunjujuće pitanje koje nam postavlja Benedict Anderson - za{to je nacionalizam kao istorijska novost, usprkos svojoj nekoherentnosti i povr{nosti kao ideologija, usprkos svom filozofskom siroma{tvu, tako uspje{an u mobilizaciji masa i diktiranju načina na koji će se jedna zajednica pona{ati? Relativno je lako vidjeti za{to su političke elite vidjele ovu ideologiju kao korisnu u izgradnji, i održanju vlasti, ali je te{ko odgovoriti za{to je toliki broj ljudi spreman ubiti ili biti ubijen za ovu ideju. Anderson defini{e naciju kao zami{ljenu zajednicu jer se zasniva na vjerovanju njenih pripadnika, koji se međusobno i ne poznaju i vjerovatno neće nikad sresti, da su povezani u zami{ljenom nacionalnom prostoru gotovo mističnim vezama krvi i tla, zajedničke kulture, jezika, istorije i etničkih običaja.15 U tom imaginarnom zajedni{tvu vlastita nacija je uvijek viđena kao ograničena, ekskluzivna kulturna zajednica s konačnim granicama, zatvorena za drugoga i za nepoznato van granica na{e kulture, ona pruža osjećaj pripadnosti, identiteta, sigurnosti i zajedni{tva: “Bez obzira na stvarnu nejednakost i iskori{tavanje koje postoji u svakoj naciji, nacija je uvijek

14 Gregory Jusdanis, The Necessary Nation, Princeton University Press, Princeton, 2001, 6.

15 Benedict Anderson Imagined Communities, Verso, London, 1983, 6-7.

Zeničke sveske

221

zami{ljena kao duboko horizontalno bratstvo. U konačnici, upravo je osjećaj bratstva taj koji omogućava, tokom posljednja dva stoljeća, da toliki milioni ljudi, ne samo ubiju, nego i rado umru za tako ograničene zamisli.“16

Već na kraju 19-tog vijeka, nacionalizam je izgubio skoro sav svoj prvobitni demokratski karakter i civilizacijski legitimitet i pokazao drugu, tamnu, stranu lica – iracionalnost, isključivost, svoju su{tinski diskriminativnu narav i sve svoje ru{ilačke sposobnosti. U ime nacije u posljednjem vijeku počinjeni su neki od najvećih zločina u istoriji čovječanstva. Nacionalizam će prvo posuditi svoju snagu pokretima koji su u Prvom svjetskom ratu rastočili dvije velike multinacionalne imperije i temeljno promjenili kartu Evrope i svijeta. Ovi događaji, koliko god stra{ni po broju žrtava i stradanju koje su proizveli, pokazaće se samo kao blijeda uvertira za period Drugog svjetskog rata kada će nacionalizam biti brzo i lako povezan sa najgorim i najmračnijim ideologijama fa{izma, nacizma i rasizma. U nastojanju da se zami{ljene granice pojedinih nacionalnih zajednica očiste od kulturno drugačijeg čitave etničke grupe su, pod barjakom nacionalizma, doživjele u najboljem slučaju progon sa svojih vjekovnih ognji{ta ili, jo{ gore, naprosto eksterminirane. Na kraju 20-tog vijeka, opet uz pomoć ovog efikasnog ideolo{kog oružja, i njegove sposobnosti vezivanja za totalitarne ideologije, ovog puta komunizma, karta istočne Evrope je jo{ jednom bila prekrojena, u ime “retrogardne, mitske i antimoderne”17 vizije etnički čiste nacionalne države, Jugoslavija rastrgana stra{nim građanskim ratom, a vjekovni bosanski multikulturalni eksperiment doveden na rub same propasti. I ovaj put nacionalizam će pokazati gotovo neograničenu mogućnost mimikrije i preobrazbe, te sposobnosti za apsorpciju i spajanje apsurdnih i kontradiktornih argumenata. Iako je sličnosti između jugoslovenskih nacionalizama i fa{izma ili rasizma bilo u izobilju, konzervativne komunističke političke elite, koje su nacionalizam instrumentalizirale u svrhu ostvarenja vlastitih ciljeva, uspjele su ga zaogrnuti pla{tom demokratije i prikazati borbom za nacionalno samoopredjeljenje, protiv totalitarnog komunističkog sistema.

16 Anderson, 1983, 7. (prevod R.D.)

17 Jasminka Udovički, u Udovički & Ridgeway, Burn This House, Duke University Press, London,

1997, 5.


222

Susan Woodward stoga predlaže da nacionalizam bude radije viđen kao “prazan brod” koji, ovisno o situaciji, može biti napunjen s bilo kakvim smislom i značenjem. Upravo ovo odsustvo bilo kakvog programa van insistiranja na političkoj moći za neku od zami{ljenih zajednica omogućuje nacionalizmu da se uskladi s bilo kojim političkim programom od krajnje desnice do krajnje ljevice. Dakle, kao politička ideologija nalik nijednoj drugoj, nacionalizam je uvijek izuzetno vrijedna politička alatka u rukama određene vladajuće političke elite koja u povoljnim ekonomskim uslovima i demokratskom institucionalnom okviru, može biti ograničena na pozitivni izraz kulturnog i vjerskog identiteta ili benignu demonstraciju patriotizma, dok je u uslovima ekonomske krize, političkog prevrata ili raspada nedemokratskog političkog i vrijednosnog sistema, njegov uticaj krajnje poguban i ru{ilački. Ipak mora se potcrtati da je nacionalizam uvijek u sukobu s idejom multikulturnog dru{tva, protivno autentičnoj kulturi, on je u svakom pojavnom obliku pretplaćen na koncept zatvorene zajednice. Ovo ograničeno članstvo i insistiranje na isključenju kulturno različitih drugih je njegova intristična, i time i najopasnija, osobina. On uvijek podređuje pojedinačna ljudska prava pravima zami{ljenog kolektiva i pruža pogodan ideolo{ki temelj za napad na toleranciju, jednakost, i u konačnici, u povoljnim političkim uslovima, i na članove druge zami{ljene zajednice.18

Nacija: sudbina ili konstrukcija?

Socijalna teorija nacije i nacionalizma razlikuje dva prisupa ovom fenomenu. Prvi pristup predstavljaju tzv. perenijalističke teorije, koje su preovladavale do prve polovine 20-tog vijeka, i obja{njavaju naciju kao prirodni i osnovni oblik dru{tvene organizacije koja postoji jo{ od drevnih vremena. Istorija nacije ispričana iz njihovog ugla je teleolo{ki narativ u kojem su akcije nacionalnih elita i nacionalnih grupa iz daleke pro{losti neminovno vodile do socijalnih promjena u modernom dobu, koje zauzvrat opet samo potvrđuju i obja{njavaju prirodnost, snagu i dugovječnost fenomena nacije kroz istoriju. 19

Krajem 20-tog vijeka tzv. modernističke teorije uspje{no su dovele u sumnju postojanje bilo kakvih dokaza o istorijskoj ukorijenjenosti i drevnosti nacije.

18 Susan L. Woodward, Balkan Tragedy, Chaos and Dissolution After the Cold War, The Brookings

Institution, Washington D. C. 1995, 223-5

19 Šire u Anthony D. Smith, Nationalism and Modernism, Routledge, London, 1998, 145-165.

Zeničke sveske

223

Uspje{no dekonstrui{ući perenijalističke argumente i mitove o vječnosti nacije, teoretičari modernizma su poku{ali objasniti fenomen nacije prije svega kao apstraktnu socijalnu konstrukciju proizvedenu od strane modernih političkih elita, čiji krajnji cilj je bio postizanje političkog i dru{tvenog jedinstva nacionalne države, a nacionalni identitet kao prijeko potrebno dru{tveno ljepilo kojim su razjedinjeni feudalni entiteti na teritoriji moderne Evrope povezani u velike i funkcionalne cjeline industrijskog dru{tva. Nacija je dakle, ne samo recentni istorijski fenomen, nego i kulturna kreacija koja se može razumjeti samo naspram kompleksne socijalne i kulturne transformacije uvedene modernim dobom, ona svoju pojavu na istorijskoj sceni duguje upravo procesu modernizacije koji je erodirao tradicionalne proizvodne, religijske i vrijednosne sisteme, koji su djelovali kao brana socijanoj promjeni i razvoju. Nacija, po njima neodvojiva od političke ekonomije kapitalizma, nove vladajuće klase – buržoazije, i novonastale institucije nacionalne države, ona je proizvod, ali i dalji katalizator dru{tvenog razvoja, u čijim okvirima su sada slobodni, jednaki i socijalno mobilni građani mogli da učestvuju u modernom političkom procesu, vladaju sobom i uređuju svoju dru{tvenu zajednicu. Nacija, kao takva, je dakle neodvojivo povezana s uslovima modernog doba, jednom kada se ti uslovi promijene, nacija i nacionalni identitet će polako nestati s istorijske scene i biti zamijenjeni drugačijim oblikom kolektivnog identiteta.20

Ernest Gellner predlaže da nacije i nacionalizam budu viđeni kao istorijska slučajnost, ali sociolo{ki apsolutno esencijalan fenomen za postojanje modernog industrijskog dru{tva. Svi uslovi za postojanje nacije i nacionalne države stekli su se tek u doba moderniteta, {to obja{njava za{to je moderna era doba nacionalizma. Industrijski način proizvodnje zahtijeva stabilnu modernu državu koja opet obezbjeđuje individualnu mobilnost pojedinca i kulturnu homogenost dru{tvene zajednice. Kulturno jedinstvo, institucija kroz koju visoka kultura vladajuće klase može biti nametnuta ostatku dru{tva i kroz koju svako može biti prisiljen da učestvuje u industrijskom dru{tvu, jeste i najvažnija karika koja povezuje državu, njenu oficijelnu kulturu i individualnog građanina. Individua pripada naciji i njenoj državi pripadajući njenoj kulturi, stoga država nastoji da ostavi „homogeni kulturni žig na svom stadu“ upravo uz pomoć svoje nacionalne kulture. Monopol nad nacionalnom kulturom državi

20 Šire u Anthony D. Smith, 1998, 25-143.


224

i njenoj vladajućoj eliti je jednako važan, ako ne i važniji, nego njen monopol nad upotrebom sile.21 Upravo kroz zajedničku kulturu, univerzalnu edukaciju i pismenost svako može biti prisiljen da učestvuje u industrijskom dru{tvu, a homogenost, pismenost i anonimnost su i osnovne pretpostavke za postojanje nacionalizma, nacije i njene države.

Za Gellnera „moderni čovjek nije vjeran monarhu ili zemlji ili konfesiji, {ta god on tvrdio, nego upravo određenoj kulturi.“22 Nacionalizam može biti novodo{lica u ljudskom dru{tvu, ali kulture su postojale od drevnih vremena, {to nacionalizam koristi u vlastite svrhe, rabeći kuturu selektivno, on je često i radikalno transformi{e sve do neprepoznavanja:

„Nacionalizam nije ono sto se čini, i iznad svega nije ono {to se čini samome sebi. Kultura koju on tvrdi da brani i oživljava, često su samo njegove izmi{ljotine, ili su one toliko modificirane da se vi{e ne mogu ni prepoznati...Nacije kao prirodni, bogom dani načini klasifikacije ljudi, kao inhernentna dugo odgađana politička sudbina su mit, nacionalizam koji ponekad uzima dugopostojeće kulture i pretvara ih u nacije, ponekad ih izmi{lja, a jednako često bri{e već postojeću kulturu; to je surova realnost, sviđalo se to nekom ili ne.”23

Eric Hobsbawn također vidi naciju kao dru{tvenu konstrukciju i, iako priznaje postojanje dubljih istorijskih i kulturnih, tzv. „proto-nacionalnih“, veza koje služe kao baza za izgradnju nacije, on također podvlači njen ultra-moderni karakter. Hobsbawn također ističe važnost modernih političkih i kulturnih elita koje igraju dominantnu ulogu u organizovanju masa u nove zami{ljene zajednice, često u tom procesu koristeći „izmi{ljene tradicije“ u svrhu postizanja socijalne kohezije. Za njega nacije su proizvod ideologije nacionalizma čiji je glavni cilj izgradnja nacionalne države.24 Hobsbawn nadalje nagla{ava važnost kulture, ali

21 Ernest Gellner, Nations and Nationalism: New Perspestives on the Past, Basil Blackwell, Oxford,

1983, 140.

22 Gellner, 1983, 36.

23 Gellner, 1983, 49. (prevod R.D.)

24 Eric Hobsbawn, Nations and Nationalism Since 1780, Programme, Myth, Reality, Cambridge

University Press, 1990, 9.

Zeničke sveske

225

i uloge koju nacionalni intelektualci igraju u procesu stvaranja nacija. Oni su ti koji obavljaju suptilan proces reinterpretacije postojećih tradicija i njihovog mije{anja s novim „izmi{ljenim tradicijama“, a sve u cilju njihovog uklapanja u okvire nacionalne kulture - njenog jezika, mitova, zajedničkog sjećanja - te uspostavljanja veze sa {irokim narodnim masama. Hobsbawn insistira upravo na projektovanoj i izmi{ljenoj prirodi ovih kulturnih tradicija, tvrdeći da su one toliko puta re-interpretirane, prekrojene i romantizirane da su često dovedene do tačke vlastitog neprepoznavanja.25 Zahvaljujući tome, njihova navodna istorijska ukorijenjenost i kontinuitet su često samo polu-fikcija ili totalni falsifikat. 26

Anthony D. Smith prigovara ovom Hobsbawnovom argumentu i tvrdi da intelektualci i politička elita ne izmi{ljaju, nego radije pripovijedaju etničku memoriju, simbole i mitove, koji spajaju različite etničke zajednice jo{ od drevnih vremena. U isto vrijeme oni rekonstitui{u i prilagođavaju kulturnu ba{tinu modernim okolnostima. Smith tvrdi da je element izuma „ograničen na političku formu te rekonstitucije, te da je pogre{no kada se on primjenjuje na osjećaj kulturnog identiteta koji je predmet reinterpretacije.“27 Studirajući brojne primjere država u Africi i Aziji , on zaključuje da „odsutnost već postojećih, na cijeloj teritoriji rasprostranjenih tradicija, mitova, simbola i sjećanja, uveliko koči proces nacionalne integracije, i da izmi{ljanje nacionalnih tradicija ne može, samo po sebi, omogućiti političkoj eliti da stvori nacionalnu zajednicu od etnički heterogene populacije.“28

25 Hobsbawn, 1990, 9.

26 Hobsbawn upravo ističe kako je studija „izmi{ljenih tradicija“ neophodna za osvjetljavanja

fenomena nacije i nacionalizma, nacionalnih simbola i nacionalne istoriografije. Za njega su one proizvod nedavnog socijalnog inžinjeringa koji nas vodi u zabludu da su nacije ukorijenjene jo{ u antičkom dobu i da je stoga njihovo postojanje vječno i prirodno: “Bez obzira na istorijske i ostale zajednice ugrađene u modernni koncept ’Francuske’ i ’francuskog naroda’- čije postojanje naravno niko ne može i ne treba osporavati - ovi koncepti moraju uključivati i konstruisanu ili ’izmi{ljenu’ komponentu. I ba{ zato {to se toliko od toga {to čini modernu ’naciju’, sastoji od takvih konstrukcija, i {to je povezano s odgovarajućim i, generalno, nedavno stvorenim simbolima ili njima odgovarajuće skrojenim diskursima (kao {to je to „nacionalna istorija“), fenomen nacije ne može biti adekvatno istražen bez posvećivanja pune pažnje fenomenu „izmi{ljanja tradicije.“ Eric Hobsbawn, The Invention of Tradition, Cambridge University Press, 1983, 14. (prevod R.D.)

27 Smith, 1998, 131. (prevod R.D.)

28 Smith, 1998, 130. (prevod R.D.)


226

Smith tvrdi da rje{enje pitanja, da li se nacija može smatrati konstrukcijom ili stvarnim istorijskim entitetom, jeste temeljni i najvažniji zadatak u potrazi za njenim porijeklom i, u konačnici, za njenim razumijevanjem. Iako su nacije recentan fenomen u razvoju našeg dru{tva, istorijske činjenice sugeri{u da se one temelje na nečem dubljem i starijem od američke, francuske i industrijske revolucije koje se obično smatraju odgovornim za uvođenje doba nacionalne države na istorijsku scenu.

Po Smithu, nacionalisti ne mogu stvoriti naciju ex-nihilo i, koliko god moderni karakter nacije bio očigledan, ne može se poreći postojanje „trajnih kulturnih zajednica“ i u antičkom ili medievalnom periodu, koje su bile međusobno različite i kulturno prepoznatljive, kako vlastitoj populaciji, tako i onima van nje. Ove kulturne zajednice su se identifikovale, i po tome razlikovale od drugih sličnih grupa, po prepoznatljivom zajedničkom imenu, osjećaju zajedničkog kulturnog identiteta koji dijele svi pripadnici grupe, a koji podrazumijeva osjećaj pripadnosti određenoj teritoriji, vjeroispovjesti, običajima i jeziku, oni dijele zajedničko istorijsko sjećanje i kolekciju mitova.29

Ove zajednice, koje Smith naziva etnije (ethnies-od francuskog termina za etničke zajednice) dijele neke zajedničke elemente s kasnije uspostavljenim nacijama, ali jo{ uvijek ne mogu biti nazvane nacijom. Radije, kao čuvari zajedničke memorije i bogate riznice etničkih simbola, one će formirati bazu za kreaciju nacije, po{to postojeći osjećaj kulturne zajednice sam po sebi nije dovoljan za postojanje nacije. Upravo iz ovog etničkog i kulturnog nasljeđa, uz pomoć nacionalističke inteligencije koja obavlja posao reinterpretacije, moderni nacionalni identitet je mogao biti rekonstruisan; upravo ovi mitovi, zajednička istorijska memorija i etnički simboli daju nacionalizmu, kao modernoj političkoj ideologiji, toliku snagu.30

Ipak, teret stvaranja nacionalne zajednice uvijek leži na administrativnom aparatu nacionalne države, koji je jedini dovoljno moćan da djelujući iz centra političke moći, od vrha prema dolje, može da dosegne u sva područja dru{tvenog života, od ekonomije i administracije do vojske i edukacije, kako bi isti osjećaj

29 Anthony D. Smith, “The Origins of Nations”, Ethnic and Racial Studies, Vol. 12, No.3, 1989, 343-4.

30 Anthony D.Smith, Myths and Memories of the Nation, Oxford University Press,Oxford,1999,13.

Zeničke sveske

227

pripadnosti i identiteta dosegao i prožeo sve slojeve dru{tva. Samo na taj način nacionalističke vizije političkih i intelektualnih elita mogu postati stvarnost.31

Smith identifikuje dvije glavne rute za formaciju nacije. S jedne strane tu je ono {to on naziva aristokratskim ili lateralnim etnijama, gdje su mitovi o zajedničkom porijeklu i kulturnoj ba{tini koji su pripadali dominantnim aristokratskim krugovima bili postupno nametnuti nižim slojevima dru{tva. U procesu „birokratske inkorporacije, gornji sloj određene etnije je uspio da razvije relativno jak i stabilan administrativni aparat koji je onda kori{ten za regulaciju kulture i time i za definiciju novog i {ireg kulturnog identiteta.“32 Kroz prvobitno centralizovanu administrativnu mrežu, sistem univerzalnog oporezivanja, nove vojne tehnologije, te sredstva masovne komunikacije, plemićke elite su efektivno povezale postojeće kulturne zajednice, {to je dalje omogućilo rast gradova, razvoj nove trgovačke klase, administracije i profesionalne vojske.33 Elite su uvijek aktivno učestvovale u stvaranju i podržavanju kolektivnog identiteta koji je uvezao ove labave zajednice, no to ipak ne znači da je država kreirala naciju. Njeno postojanje je samo jedan od neophodnih uslova, ali bez postojećih kulturnih zajednica s već razvijenim osjećajem zajedničkog identiteta to bi bio nemoguć zadatak.

Drugačiji put do formiranja nacije je pronađen od strane onoga {to Smith naziva demotičkim (narodnim) ili vertikalnim etnijama. U oblikovanju nacije na ovaj način država i njena administracija su učestvovale samo na indirektan način, jer se radi o kulturnim zajednicama koje su bile potčinjeni subjekti u velikim multietničkim imperijama poput Habsbur{ke ili Otomanske: “Među podređenim narodnim etnijama država je meta za ru{enje i kulturni stranac.“34

31 Upravo je moderna politička zajednica - nacionalna država - ta koja inspiri{e vjeru u zajednička

etnička obilježja, njeno postojanje je sine qua non za razvoj osjećanja pripadanja naciji i obezbjeđivanju njene kohezije. Iako ovo nije jednosmjeran proces, nacionalni identitet je nemoguć bez postojanja nacionalne države omeđene određenom teritorijom, zakonima i institucijama prema kojima njeni članovi osjećaju pripadnost. Drugim riječima, antička Grčka postoji samo kao kulturna i etnička zajednica, ali grčka nacija se nije uspostavila sve do modernog doba. Smith, 1991, 9-10.

32 Corrigan and Sayer, 1985, citirani u Smith, 1989, 350. (prevod R.D.)

33 Engleska, Francuska i donekle Španija su možda najbolji primjeri ovakvog tipa nacionalne formacije.

34 Smith, 1989, 359. (prevod R.D.)


228

Ono {to je ove etničke zajednice pretvorilo u naciju jeste postojanje sekularne inteligencije koja je „otkrila“, transformisala ili čak „proizvela“ zajedničku pro{lost, identifikovala skup dominantnih vrijednosti i redefinisala zajedničke ciljeve etničkog kolektiva za budućnost: “U sredi{tu samozadatog cilja za nacionalnu inteligenciju stoji ponovno otkriće i realizacija njihove zajednice. Ovo za sobom povlači moralnu, a zatim i političku revoluciju. Na mjestu pasivne i podređene manjine, koja egzistira nesigurno na marginama dominantne vladajuće etničke grupe i njene države, oni su stvorili novu kompaktnu i politički aktivnu naciju (ili je samo “oživjeli“, po nacionalističkoj terminologiji).”35 Da bi ispunili ove zadatke intelektualci-edukatori su morali definisati kulturni okvir, pokrenuti mase da prepoznaju svoje zajedničko porijeklo i sudbinu, te im pružiti osjećaj za njihovu nacionalnu teritoriju. Domovina je morala ne samo biti nacrtana nego i opremljena s „poetskim i istorijskim konotacijama“. Mitovi o zlatnom dobu su morali biti izmi{ljeni, a mase mobilizovane na platformi zajedničke kulture kako bi se ostvario cilj stvaranja vlastite nacionalne države: „U kreaciji ’istorijske i sudbinske zajednice’ istoricizam pedagoga-intelektualaca opskrbljuje nastajuću naciju njenom genealogijom i svrhom.“36 Narodne etnije formirale su većinu današnjih nacija, uključujući i sve južnoslovenske nacije.

Usprkos razlikama u pogledu porijekla nacija, naučnici su jednoglasni po pitanju kulturnih korijena nacionalizma. Anderson i Gellner, kao i Smith ili Hobsbawn, vide sličnost između nacionalizma i velikih vjerskih sistema, koji duguju svoj opstanak kroz vijekove upravo svom “ma{tovitom odgovoru na ogromni teret ljudske patnje, bolesti, sakatosti, žalosti, starenja i smrti.“37 Na{a prijemčivost prema nacionalizmu - kao i prema religiji - je vjerovatno duboko ukorijenjena u na{oj nesposobnosti da prihvatimo nepredvidljivost života, da objasnimo inherentno stanje ljudske patnje i uzaludnosti na{ih životnih nastojanja i napora, da prihvatimo vlastitu smrtnost, i najzad u na{oj želji da nadiđemo granice na{eg ograničenog postojanja. Za razliku od drugih velikih političkih ideologija 19-tog stoljeća koje su se pojavile istovremeno s nacionalizmom na istorijskoj sceni – liberalizma i marksizma – nacionalizam

35 Smith, 1989, 355. (prevod R.D.)

36 Smith, 1989, 359. (prevod R.D.)


Zeničke sveske

229

je upravo ponudio odgovore na pitanja patnje i smrti, neubičajeno za političku ideologiju, on nudi „sekularnu transformaciju smrtnosti u kontinuitet, neizvjesnosti u svrhu“.38

Upravo stoga {to se nacionalizam obraća afektivnom i iracionalnom dijelu na{e ličnosti, oslanjajući se pri tome na mno{tvo nesvjesno usvojenih kulturnih i etničkih simbola, on nije obična politička ideologija. Njegova posebnost, u odnosu na ostale političke ideologije, koje se obraćaju racionalnom i kognitivnom aspektu individualne svijesti, te njegov nesumnjivi uspjeh u mobilizaciji masa, se mora tražiti upravo u činjenici da paralelno i uspje{no pruža kolektivni osjećaj identiteta, kao {to i nudi psiholo{ku sigurnost pojedincu, posebno u prelomnim trenucima krize i raspada tradicionalnih formi identiteta.39

Vje{to spajajući različite tradicionalističke, istorijske i religiozne elemente, nacionalizam uspje{no pretvara fikciju u istinu; predstavljajući naciju kao vječnu, istorijski ukorijenjenu kategoriju, on uspje{no spaja maglovitu i nejasnu pro{lost s neizvjesnom budućno{ću, dajući im oboma, ujedno, i smisao i obja{njenje. Nacija, kako to Anderson precizira, “uvijek nadire iz pradavne pro{losti i, {to je jo{ važnije, klizi u neograničenu budućnost. Upravo je magija nacionalizma da okrene slučaj u sudbinu.“40 Iako je fenomen nacije u su{tini socijalan u svojoj definiciji, potrebna nam je pomoć svih drugih discipina, kao {to su psihologija ili socijalna antropologija, da bi ga poku{ali razumjeti i ispravno definisati.

Kao {to to Smith podvlači, ovi „iracionalni elementi, eksplozivna snaga i izdržljivost u strukturi nacija“ moraju biti priznati i potcrtani: “U tom smislu formacija nacija i rast etničkog nacionalizma se pojavljuje vi{e kao institucionalizacija ’surogata za religiju’ nego kao politička ideologija, i zbog toga se pokazuje kao mnogo izdržljivija i potentnija nego {to želimo priznati“.41 Naravno niko ne sugeri{e da je nacionalizam zamjena za religiju, ali se on ne može razumjeti samo racionalnom analizom naspram drugih političkih ideologija,

38 Anderson,1983,11. (prevod R.D.)

39 Golubović, 1999, 89.


41 Smith, 1989, 363. (prevod R.D.)


230

nego ga radije treba ispitivati naspram “velikih kulturnih sistema koji su mu prethodili, iz kojih je – kao i protiv kojih je – započeo svoje postojanje.“42

Zami{ljene protiv stvarnih zajednica

Iako se fenomeni nacije i nacionalne države uzajamno podupiru i donekle i preklapaju, njihove granice se u stvarnosti na{eg kompleksnog svijeta, obilježenog postojanjem velikog broja etničkih grupa i relativno malog broja nacionalnih država, rijetko podudaraju.43 To znači da je svaka nacionalna država, u cilju obezbjeđenja jedinstva svoje teritorije, prisiljena razmi{ljati o akomodaciji različitih etničkih grupa na svom teritoriju. U tom naporu, vladajuća politička elita često pribjegava ideolo{kim postulatima nacionalizma preko kojih nastoji homogenizovati i mobilizirati različite etničke grupe oko ideje pripadnosti jedinstvenoj nacionalnoj kulturi, te osigurati njihovu kolektivnu lojalnost prema određenom državnom političkom projektu. S druge strane, ponekad potlačene ili marginalizovane manjinske etničke grupe koriste nacionalizam kao političku platformu s koje, kroz svoje intelektualne elite, vode borbu za kulturnu i, često, političku emancipaciju. Bez obzira na različite istorijske ishode ovako oprečnih i suprostavljenih interesa u različitim dru{tvima, nacionalizam se uvijek hrani i počiva na centralnom pitanju interetničkih relacija u jednom dru{tvu – njihovom nejednakom uče{ću u vlasti. 44


43 Vladajuće mi{ljenje u 19-tom vijeku je bilo da nacija može biti slobodna samo ako ima svoju državu.

Iako se i danas pojam nacije uglavnom automatski i logično vezuje za pojam države, ova dva fenomena se u stvarnosti rijetko poklapaju - samo deset odsto dana{njih država su zaista mononacionalne, tj. nacionalne države u smislu da se granice države i nacije preklapaju u potpunosti. Smith polazi od definicije nacije kao određene populacijske grupe koja dijeli istorijsku teritoriju, zajedničke mitove i istorijsku memoriju, masovnu javnu kulturu, zajedničku ekonomiju te zajednička prava i obaveze za sve njene članove. Nacija je dakle kompleksan kulturni i politički konstrukt, komponovan od niza složenih komponenti - etničke, kulturne, teritorijalne, ekonomske i legalno-političke, dok je država s druge strane, kako to Weber defini{e, zbir javnih institucija, u rukama određene vladajuće političke elite, koje imaju monopol nad legitimnom upotrebom sile u okvirima svojih granica. Dakle kulturno-političke veze između članova nacije se razlikuju od čisto birokratskih veza državnih institucija, i pored toga {to se ova dva koncepta djelimično preklapaju njihovi fokusi i namjere su drugačiji. Iako svaka država teži da se izrazi u nacionalnim terminima upravo postojanje različitih etničkih grupa unutar granica većine dana{njih država tjera svaku državu da traga i za načinom kako da obezbijedi političko i kulturno jedinstvo i popularnu podr{ku svih etničkih grupa na svom teritoriju, ali ilustruje i procjep koji postoji između koncepta države i koncepta nacije. Smith, 1991, 14-15.

44 Michael Ignatieff, The Warriors Honour, Ethnic War and the Modern Conscience, Penguin Books

Canada, Toronto, 1999, 59

Zeničke sveske

231

Već od samog početka pojavljuju se dva vrlo različita načina na koje je nacionalna država zami{ljena.

Prosvjetiteljstvo je zamislilo i definisalo nacionalnu državu idejom onoga {to se u teoriji često naziva civilnim nacionalizmom, a {to mi u svakodnevnom govoru danas često nazivamo građanskom državom. Ova ideja insistira na individualnim i univerzalnim pravima čovjeka, videći individualnog građanina kao nosioca državnog suvereniteta ona promovi{e njegovu racionalnu vezanost prema državi i naciji. Dakle nacija i njena država su viđene kao politička, a ne samo etnička, zajednica, ona je prije svega skup onih koji vjeruju u isti niz političkih ideja, te racionalno definisanih zajedničkih interesa i vrijednosti, zajednica jednakih, bez obzira na njihovu vjersku, etničku, rasnu, konfesionalnu ili jezičku pripadnost.

Krajem 18-tog vijeka njemački romantičari definisali su naciju na radikalno drugačiji način, uglavnom kao odgovor tada{njoj francuskoj kulturnoj i političkoj premoći u Evropi. Suprotno idejama prosvjetiteljstva, promovisanim ostvarenjem francuske i američke revolucije, oni su tvrdili da državni suverenitet treba počivati na volji kolektiva, tj. romantiziranom imidžu njemačkog naroda (Volk) i biti definisan duž linija takozvanog etničkog ili kulturnog nacionalizma. Ove teorije promovi{u ideju da veza između pojedinca i njegove {ire dru{tvene zajednice nije racionalna nego naslijeđena.45 Pojedinac stiče građanska prava svojom “krvnom” pripadno{ću kolektivu i njegovom “svetom” tlu, koje se zasniva prije svega na kulturnim vezama proiza{lim iz zajedničkog jezika, religije, etničkih obilježja i običaja u svakodnevnom životu.46

45 Ova teorija je produkt unikatnog njemačkog položaja u tada{njoj Evropi. S jedne strane ona je produkt revolta njemačkih intelektualaca protiv Napoleonovih imperijalnih ambicija i njegove invazije na njemačke zemlje između 1792. i 1813. godine, ali i njemačkog odgovora na francusku kulturnu hegemoniju u tada{njoj Evropi, kada je politički nacionalizam služio kao modernizirajuća i ujediniteljska ideologija. S druge strane ovo je, također, bio i poku{aj da se Njemačka defini{e kao homogena nacija u svjetlu opasnosti od asimilacije koja je dolazila s duge istočne granice sa slavenskim svijetom. U oba slučaja strah za očuvanje etničkog jedinstva i čistote vlastite nacije pomogao je njemačkim intelektualcima da odbiju francuski univerzalizam, okrećući se prema posebnostima njihove kulture oni su razvili različitu viziju nacionalnog kolektiva, defini{ući je prije svega kao političku zajednicu kulturno sličnih. Jusdanis, 2001,72-6.

46 Podjela između etničkog (kulturnog) i civilnog (političkog) nacionalizma je jasno definisana u

literaturi, ali bi, kako to Smith potcrtava, radije trebala biti posmatrana kao analitička i normativna. U stvarnosti ova razlika je često zamagljena i dovedena do neprepoznavanja. Tako građanska dru{tva koja prijanjaju uz ideju civilnog nacionalizma često usvajaju i koriste mnoge elemente kulturnog (etničkog)


232

Svi Južni Slaveni, uključujući i dvije najmnogoljudnije nacije – Srbe i Hrvate, koji će svojim sukobom odrediti sudbinu dvije buduće zajedničke države – razvili su i definisali svoju nacionalnu svijest na njemačkim romantičarskim teorijama o kulturno homogenoj nacionalnoj državi. Romantični nacionalizam njemačkog tipa je tako postao “bijeg od individualizma u okrilje sigurnosti koju pruža zami{ljeni kolektiv, bijeg od individualnih prava i odgovornosti prema viziji dru{tava u kojoj će individua doživjeti unutarnju slobodu kroz intenzivno iskustvo pripadnosti vlastitome narodu.”47 Nacionalizam zami{ljen na ovaj način insistira da granice etničkog kolektiva ne mogu biti presjecane političkim granicama, on tvrdi da su nacija i njena zami{ljena nacionalna država sudbinski povezane i da se njihove granice moraju podudarati, on ignori{e činjenicu da nacija u stvarnosti rijetko živi na etnički kompaktnom teritoriju, nego je, gotovo uvijek, izmije{ana s drugim etničkim i konfesionalnim grupama.48

nacionalizma da bi obezbijedila socijalnu koheziju, kao {to i ona koja prijanjaju uz ideju etničkog nacionalizma usvajaju mnoge elemente civilnog (političkog) nacionalizma. Op{irnije u Anthony D. Smith, Nationalism and Modernism, Routledge, London, 1998. Također, Anthony D. Smith, The Nation in History, Historiographical Debates about Ethnicity and Nationalism, Polity Press, 2000.

47 Michael Ignatieff, Blood and Belonging, Farrar, Straus and Giroux, New York, 1993, 86. (prevod R.D.)

48 Gellner, 1983, 6. I srpski i hrvatski nacionalizmi kroz istoriju su dobra ilustracija kontradiktornosti

jednostrane nacionalističke logike i protivrječnosti do kojih primjena njemačkih romantičarskih teorija vodi na teritorijama s izmije{anim stanovni{tvom. Ove protivrječnosti su najbolje vidljive u sukobu između tzv. teritorijalnih i etničkih prava u južnoslavenskoj istoriji. Srpski nacionalizam je na teritoriju Kosova, kao kolijevke srpske srednjevjekovne države, polagao pravo vlasni{tva na bazi istorijskog državnog prava. Činjenica o albanskoj demografskoj prevazi na Kosovu, koja praktično traje jo{ od kraja 17-tog vijeka, kada su hiljade Srba, u velikoj seobi, napustile ovu teritoriju da bi se naselile na teritorije, tada mađarske, Vojvodine, je jednostavno ignorisana. U isto vrijeme teritorija Bosne, koja je uvijek bila zasebna državna teritorija, kao i drugih regija gdje su se Srbi doselili u velikom broju u srednjem vijeku, kao {to su dijelovi Hrvatske i dana{nje Vojvodine, su prisvajane na bazi etničkog prava i srpske demografske premoći u tim krajevima, iste one koja je negirana Albancima u slučaju Kosova. Hrvati su, s druge strane, kad je u pitanju Bosna, upo{ljavali jednake argumente kao i Srbi u slučaju Kosova. Dijelovi bosanske teritorije koji su prije turskog osvajanja pripadali Hrvatskoj (tzv. Turska Hrvatska) su posvajani na osnovu principa istorijskog državnog prava, iako su Hrvati u Bosni, kao i Srbi na Kosovu, u ulozi nacionalne manjine jo{ od 17-tog stoljeća. Jednaki teritorijalni zahtjevi Italije prema teritoriju Dalmacije su bili kategorično odbijani upravo na osnovu hrvatske etničke premoći na ovim teritorijama, dok je činjenica da je Dalmacija pripadala rimskom carstvu, a poslije i Veneciji, stoljećima, naravno ignorisana. U isto vrijeme, isto pravo na osnovu kojeg su Hrvati prisvajali Dalmaciju kao svoju teritoriju, je uporno nijekano srpskoj populaciji na teritoriju Hrvatske, u području tzv.Vojne Krajine, gdje su Srbi činili većinsko stanovni{tvo vijekovima. Naravno ovog puta uposlen je argumenat hrvatskog državnog prava. Ovakva upotreba iskrivljene nacionalističke logike u cilju opravdavanja vlasni{tva nad određenom teritorijom po svaku cijenu, koja će potrajati do dana{njeg dana, bi sigurno bila komična da u stvarnosti, često, nije proizvodila tragične posljedice. Charles Jelavich, South Slav Nationalisms-Textbooks and Yugoslav Union before 1914, Ohio State University Press, Columbus, 1990, 266-8.

Zeničke sveske

233

Upravo ovaj sukob između ideje nacionalne države, koja insistira na zatvorenosti i jedinstvu zajednice kulturno sličnih, i moderne ideje mulitikulturalne države, kao otvorene građanske zajednice politički jednakih je obilježio posljednji vijek zajedničke istorije Južnih Slavena. Njihova nesposobnost da u dva istorijska poku{aja, redefini{u komplikovani odnos između nacije i državne zajednice i da na taj način razrije{e protivrječnosti i kulturne razlike proiza{le iz njihove zajedničke kompleksne istorije, življene uvijek na rubu evropskih povjesnih procesa i na nesigurnoj granici između dvije različite i vječno sukobljene multinacionalne imperije, dove{će ultimativno do kolapsa političke projekte obje Jugoslavije. Primjena teorija koje promovi{u etnički čistu i kulturno homogenu državu kao idealan model državnog uređenja, i vide samo jednu, dominantnu, etničku grupu kao nosioca državnog suvereniteta, u bogatom {arenilu balkanskog poluostrva, čija osnovna karakteristika jeste upravo etnička, konfesionalna i kulturna različitost, nije mogla proizvesti ni{ta drugo osim sukoba i haosa.

Ipak, bez obzira na očigledan proma{aj obe Jugoslavije da u potpunosti kulturno integri{u različite jugoslovenske etničke grupe, posmatrane naspram ogromne raznolikosti kultura na na{oj planeti, razlike između etničkih skupina koje su sačinjavale biv{u Jugoslaviju, a pogotovo tri bosanskohercegovačka naroda, se pojavljuju kao minorne. Prateći tanku liniju između psihologije i socijalnih teorija u nastojanju da osvijetle etnički fenomen mnogi antropolozi, sociolozi i istoričari su se pozvali i na Freudovu definiciju „narcizma malih razlika.“49

Frojd je tvrdio da {to je manja razlika između dvije zajednice, to ona vi{e raste u njihovoj imaginaciji. Jednostavno rečeno, Srbi i Hrvati u nekada{njoj jugoslovenskoj državi, ili tri bosanska naroda u dana{njoj Bosni, kao jako slični, moraju upravo da zaniječu i poreknu svoju sličnost na svaki mogući način i povećaju postojeće kulturne razlike da bi se tako mogli definisati jedni protiv drugih. Osuđeni da stalno posmatraju vlastitu sliku u ogledalu drugoga “oni trebaju jedni druge da bi se podsjetili ko su to oni zaista. Bez mržnje prema drugome ne bi bilo jasno definisanog nacionalnog bića koje se može obožavati i

49 Ignatieff, Blood and Belonging, 1993, Iveković Ivan, Ethnic and Regional Conflicts in Yugoslavia and

Transcaucasia, Longo Editore, 2000. Matvejević Predrag, Jugoslavenstvo danas, Beogradski Izdavački Gradski Zavod, 1984.


234

kome se može klanjati.“50

Mnogi, a najpoznatiji od njih je svakako Samuel Huntington, autor čuvene teze o sukobu civilizacija, ovaj stav su nazvali samo “liberalnom kratkovido{ću“51, tvrdeći da su civilizacijske razlike, a naročito njihova konfesionalna komponenta, proizvedene dugim istorijskim razvojem u okviru različitih kultura, toliko duboko ukorijenjene da su neminovno morali dovesti do sukoba između ovih grupa. Ipak, čak i Huntington priznaje činjenicu, dodu{e posmatrajući je vi{e kao čudan izuzetak koji samo potvrđuje vlastitu teoriju, da oružani sukob izmedju Srba i Hrvata nije postojao do drugog svjetskog rata i da je on, i kada se desio, bio posljedica političkih problema, a ne civilizacijskih razlika.52

Činjenica je, kao što to jugoslovenski primjer ilustruje, da su 1918. godine, u predvečerje ujedinjenja u prvu zajedničku državu, Južni Slaveni bili mje{avina veoma različitih tribalnih kultura, produkt dugih vijekova provedenih pod okupacijom i kulturnom dominacijom veoma različitih stranih okupatora. Ipak, sedam decenija poslije, istorijskom ironijom, bez obzira na nepobitnu činjenicu da politički projekat Jugoslavije nije uspio da ih u potpunosti kulturno integri{e, oni su bili sličniji jedni drugima vi{e nego ikada u zajedničkoj istoriji. U drugoj Jugoslaviji, u skoro pedeset godina, Južni Slaveni su djelili zajednički život sa svim svojim manama i vrlinama, u relativno otvorenom dru{tvu, nekoliko urbanih

50 Ignatieff, 1993, 22. Jedan od najvećih jugoslovenskih književnika Danilo Ki{ je ovaj princip opisao

na poetski osebujan način: “Nacionalizam je, dakle, prevashodno negativitet, nacionalizam je negativna kategorija duha, jer nacionalizam živi na poricanju i od poricanja. Mi nismo ono {to su oni. Mi smo pozitivan pol, oni negativan. Na{e vrednosti, nacionalne, nacionalističke, imaju funkciju tek u odnosu na nacionalizam onih drugih: mi jesmo nacionalisti, ali oni su to jo{ i vi{e, mi koljemo, kad se mora, ali oni jo{ i vi{e; mi smo pijanci, oni alkoholičari; na{a istorija je ispravna samo u odnosu na njihovu, na{ je jezik čist samo u odnosu na njihov. Nacionalizam živi od relativizma. Ne postoje op{te vrednosti, estetičke, etičke, itd. Postoje samo relativne. I u tom smislu, u prvom redu, nacionalizam jeste nazadnja{tvo. Treba biti bolji samo od svoga brata ili polubrata, ostalo me se i ne tiče. Skočiti malo vi{e od njega, ostali me se ne tiču. To je ono {to smo nazvali strah. Ostali čak imaju pravo da nas dostignu, da nas prestignu, to nas se ne tiče. Ciljevi nacionalizma uvek su dostižni ciljevi, dostižni jer su skromni, skromni jer su podli. Ne skače se, ne baca se kamena s ramena da bi se dostigao svoj sopstveni maksimum, nego da bi se nadigrali oni, jedini, slični a tako različni, zbog kojih je igra i započeta.“ Danilo Ki{, O nacionalizmu, www.buka.com, posjećeno 16. novembar 2011.

51 Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon &

Shuster, New York, 1996, 254.

52 Huntington, 1996, 262.

Zeničke sveske

235

generacija će početi da se mije{a, sklapa mje{ovite brakove i prijateljstva koja su prelazila i ignorisala ukorijenjene etničke ili konfesionalne granice. Izloženi istom edukacijskom sistemu, putujući i komunicirajući van strogih okvira i diktata nacionalne kulture, oni su stvorili jedan {aren i zanimljiv okoli{ u kojem su njihovi vi{eslojni i paralelni kulturni identiteti mogli egzistirati bez sukobljavanja. Nekoliko čitavih generacija su rođene i odgojene ne poznavajući ni{ta drugo nego, možda nedemokratsku, ali sigurno etnički i kulturno tolerantnu realnost Titove države, a upravo je istorijski zaka{njeli proces modernizacije u njenim okvirima uspio izgladiti većinu njihovih kulturnih razlika. Za skoro pet decenija stvarne zajednice su preovladavale nad zami{ljenim, “dragocjeni kom{iluk je bio beskrajno vi{e važan većini Jugoslovena nego pripadnost njihovoj etničkoj zajednici”.53

Ovaj esej želi da podsjeti na činjenicu da su na{i identiteti promjenjivi, kontekstualni i fluidni, ali i na to da su oni naročito osjetljivi prema političkom diktatu i nasilju, te kako će to poslijeratnih dvadeset godina zorno i pokazati, da se oni mogu vrlo brzo i drastično mijenjati upravo kontrolisanim pritiskom i političkim nasiljem iz centra državne moći. Bez obzira na sve nedostatke i protivrječnosti utkane u postojanje Jugoslavije, njen raspad i stravičan ratni sukob nisu posljedice spontanog izljeva vijekovima taložene mržnje niti nepremostivih kulturnih razlika, nego organizovanog i sistematski planiranog nasilja, organizovanog iz samog vrha političke vlasti, od strane konzervativnih republičkih komunističkih oligarhija koje su u jednom momentu, iz različitih razloga, izgubile interes da sačuvaju Jugoslaviju onakvu kakva jeste. Nesposobni da rije{e nagomilane ekonomske i političke probleme, oni su upotrijebili nacionalizam kao efikasnu političku alatku i sredstvo koje će zaustaviti političke i ekonomske reforme, spriječiti uspostavu stvarnog političkog pluralizma, demokratije, pravne države i po{tovanja ljudskih prava. Upravo stoga teze ne mogu i ne smiju biti zamijenjene, etnička raznolikost i kulturne razlike između biv{ih Jugoslovena i tri bosanska naroda same po sebi nisu morale neminovno voditi do propasti moderne ideje multietničkog dru{tva, kako to tvrde dana{nji oficijelni nacionalni istoriografi, tragičan ishod jugoslovenskog političkog eksperimenta, kao i dana{nja sveop{ta kriza bosanskog dru{tva su nesumnjivo posljedice komplikovane i te{ke istorije, ali prije svega organizovanog nasilja

53 Jasminka Udovički, “The Bonds and the Fault Lines” u Udovički & Ridgeway, Burn This House, Duke

University Press, London, 1997, 35.


236

od strane modernih političkih elita koje su planski i selektivno upotrijebile nacionalizam u svrhu ostvarenja vlastitih političkih ciljeva - stvaranja vlastitih, etnički homogenih nacionalnih država.

Nacija očito nije samo politički entitet, njena važnost za socijalnu koheziju i njen uticaj na kolektivni kulturni identitet je neosporan. Ipak na{i kolektivni identiteti su mnogostruki i paralelni, oni uključuju mnoge uloge koje pojedinac preuzima u životu. Identiteti, da imenujemo samo neke, mogu biti teritorijani, klasni, rodni, profesionalni, etnički ili konfesionalni, oni se često međusobno preklapaju ili, kao u slučaju etničkog i konfesionalnog, uzajamno podupiru. Autentična kultura se može vidjeti kao socijalni proces u kojem pojedinac istovremeno učestvuje i stvara, ali biva i oblikovan u tom procesu, kulturna razmjena je po samoj svojoj prirodi dinamičan, otvoren i inkluzivan proces. Nacija i nacionalni identitet su s druge strane uvijek zami{ljeni kao ograničene, ekskluzivne i zatvorene zajednice: “Nijedan narod ne zami{lja sebe u istim terminima s čovječanstvom.“54

Nacional izam kao ideologi ja, upravo suprotno pravoj kultur i , pojednostavljujući sliku na{e kompleksne stvarnosti, insistira na manihejskoj podjeli svijeta - na „nas“ i „druge“, on je vrsta kulturnog autizma, narcisoidne zagledanosti u sliku vlastite kulture. U naporu da obezbijedi monolitnost kolektiva, nacionalizam teži zaustavljanju kulturne razmjene, te zahtijeva apsolutnu identifikaciju pojedinca s voljom kolektiva, redukujući tako na{e kompleksne identitete na samo jednu dimenziju – nacionalnog. Li{avajući nas otvorenosti, tolerancije i solidarnosti prema Drugima, čineći nas neosjetljivim prema njegovim patnjama i stradanju, on hrani bezobzirnost i netrpeljivost prema pravima svih koji su kulturno drugačiji, a zatekli su se na njegovoj zami{ljenoj teritoriji. Operi{ući tako na nivou bazične emotivne privrženosti vlastitoj kulturi i zemlji, nacionalizam apsolutizuje pripadnost vlastitom kolektivu na račun univerzalnih ljudskih prava i slobodne individue, on „određuje naciju kao početak i kraj svega.”55

54 Anderson, 1983, 7.

55 Golubović, 1999, 90.

Zeničke sveske

237

Upravo ta činjenica čini na{e ’zami{ljene zajednice’ nedostupnim za kulturno različitog Drugog, on je uvijek viđen prvenstveno kao prijetnja čistoći i ekskluzivitetu na{e zajednice. Pitanje je onda kako transformisati na{u zami{ljenu zajednicu i njenu nacionalnu državu u živi organizam sposoban za inkluziju, interakciju i akomodaciju Drugoga i drugačijega, koji uvažava svu {arolikost i kompleksnost stvarnih dru{tvenih zajednica i njihove kulture?

Na{a odbrana pred iracionalnom snagom nacionalizma, njegovim dubokim kulturnim korijenima, njegovom gotovo neograničenom sposobno{ću za metamorfozu, a naročito nad snagom države, kao agencije interesa vladajućih političkih elita koje u određenim političkim i istorijskim uslovima mogu da ga zloupotrijebe kao učinkovitu političku ideologiju na zadatku ostvarenja vlastitih interesa, je slaba, ali kao {to to relativni uspjeh zapadnih demokratskih dru{tava, u drugoj polovini dvadesetog stoljeća pokazuje, ipak moguća. Filozofi prosvjetiteljstva su svoje učenje o individualnim pravima slobodnog čovjeka i građanina bazirali upravo na vjeri u razum, u racionalnu stranu ljudskog karaktera, koja nudi nadu da je edukacijom i mukotrpnim procesom op{teg prosvjetljenja i dru{tvenog dijaloga, moguće izbrisati procjep između pojedinca i dru{tva i obezbijediti njegovu promjenu na bolje.

Rousseau je vjerovao da je čovjek prirodno dobar i da su nastanak dru{tva i prije svega privatne svojine uzrok njegove korupcije, dok su ga Locke i Hobbes vidjeli kao prirodno sebično biće koje može biti motivisano samo vlastitim interesima ili neutaživom željom za vla{ću. Ipak, bez obzira na različite poglede o karakteru čovjekove prirode, sva trojica su insistirala da pojedinac, u ulozi građanina, mora ući u neku vrstu socijalnog ugovora s vlastitom dru{tvenom zajednicom, nužnog za osiguranje, održanje i prosperitet ljudske vrste i stabilnost dru{tva. Dakle, ne gajeći nikakve iluzije o čovjekovoj prirodi, filozofi prosvjetiteljstva su ipak djelili zajedničku vjeru u racionalnu, pragmatičnu, stranu ljudskog karaktera, vjerujući da je motivacija udruživanja u cilju zajedničke za{tite uzajamnih interesa i prava, koje pripadaju svakom od slobodnih građana, dovoljno jaka da može obezbjediti izgradnju dru{tva jednakosti i ravnopravnosti - dru{tva koje će se zasnivati prije svega na uspostavi demokratije, pravne države i načelu nepovredivosti individualnih prava.


238

Nacija je koliko stvarna toliko i zami{ljena zajednica, bez obzira na njenu sveprisutnost u na{em dru{tvenom i političkom okruženju, u identifikacijskom smislu, kao i svaka druga kolektivna ideologija, ona je zaista samo kolektivna fantazija. Ali i jedina druga opcija koju je na{a civilizacija uspjela da iznjedri, u ovoj komplikovanoj jednačini odnosa između nacije, njene države i identiteta njenih podanika, zahtjeva jednaku, ako ne i veću, sposobnost imaginacije.56 Ova zami{ljena zajednica se zasniva na fikciji koja nema svoje upori{te u na{im partikularnim kulturama, nego na apstraktnoj vjeri u univerzalnost ljudskih prava - u jednakost, ravnopravnost i slobodu svakog čovjeka - zagledana u na{ zajednički ljudski imenitelj - univerzalnost ljudske prirode i čovjekove sudbine – po{tujući i uvažavajući na{e razlike, ona gleda iza ograničenosti nacionalnih kultura, u kompleksnu stvarnost na{ih realnih zajednica. Građanska država, dru{tvo sačinjeno od slobodnih građana bez obzira na njihovu rasu, naciju, etničku ili konfesionalnu pripadnost, koji ulaze u uzajamni kontrakt kako bi u demokratskom procesu garantovali uzajamnu sigurnost, slobodu i prosperitet svakog građanina ponaosob, kao i cijele zajednice, traži jednak, ako ne i veći, skok vjere kao i vjera u srodstvo po krvi i tlu s na{im etničkim kolektivom.

Upravo nas ideja multikulturalnog dru{tva, diktirana na{om uzajamnom izmije{ano{ću i složeno{ću na{ih stvarnih zajednica, tjera da obnovimo svoju posvećenost prema ideji zajedničkog života, na{e razlike, kao i nekad, moraju biti ignorisane i zanemarene, a racionalna politička rasprava o zajedničkim interesima

56 Liberalni postulati, koje smo naslijedili od filozofa prosvjetiteljstva, su od momenta kada su zapisani u

Američkom ustavu i francuskoj Povelji o pravima čovjeka i građanina, postali dio političke realnosti zapadnog svijeta, ali njihovo puno sprovođenje u djelo je bilo veoma sporo. Kroz par dugih stoljeća, obilježenih raznim oblicima borbe za uključenje isprva marginaliziranih dru{tvenih grupa, oni su dobili svoje pravo značenje i obuhvatili dru{tvo u svoj njegovoj raznolikosti tek u posljednjih pedesetak godina. Ignatieff potcrtava da je ovako zami{ljena građanska zajednica, bez obzira na jezik filozofa prosvetiteljstva o univerzalnosti ljudskih prava, na koje su se pozivali u svojoj definiciji dru{tva i države, originalno uključivala samo bijele hri{ćane koji su posjedovali privatnu svojinu, pre{utno ignori{ući stvarnost dru{tva svog vremena i ostavljajući po strani žene, djecu, robove, ne-hri{ćane kao i sve one koji nisu dio bijele rase. Paradoksalno, upravo ova činjenica je omogućila ovoj viziji da preživi, i pusti korijen u dru{tvenoj i političkoj stvarnosti svoga vremena, kako bi u dugim stoljećima koja su slijedila, kroz borbu za rasna, klasna, politička i rodna prava, u ovu zami{ljenu zajednicu bila uključena sva ljudska bića, bez obzira na njihovu polnu, rasnu, konfesionalnu, etničku ili klasnu pripadnost ili seksualnu orijentaciju. Da su kojim slučajem liberalni filozofi i mogli zamisliti zajednicu ravnopravnih u obliku koji je poprimila u na{em dana{njem svijetu, koja bi uključivala tada sve marginalizovane i razvla{tene dru{tvene grupe, ovaj politički eksperiment bi vjerovatno bio napu{ten kao nemoguć ili opasan po dru{tveni i politički poredak tog doba. Op{irnije, Ignatieff, 1999, 64-71.

Zeničke sveske

239

otvorena u okviru tolerantne, politički neutralne i sigurne pravne države koja garantuje jednaka prava svakom od svojih građana i konstitutivnih naroda. To nije laganje sebe ili odustajanje od vlastite kulture, nego mukotrpna i “unikatna dnevna vježba moralne imaginacije“57 koja nas upućuje da se fokusiramo na ono {to nas spaja, radije nego na ono {to nas razdvaja, koja obezbjeđuje siguran prostor za paralelnu i nekonfliktnu egzistenciju i razvoj svih slojeva na{ih pluralnih identiteta. Demokratija je ponekad haotičan i uvijek komplikovan proces, koji prije svega traži postojanje pravne države, strpljivu izgradnju institucija civilnog dru{tva, postojanje nezavisnog sudstva i slobodnih medija. Samo u atmosferi pravne stabilnosti i građanske jednakosti postojaće sigurno okruženje u kome se može voditi otvorena i neostra{ćena rasprava o na{im razlikama, ali i zajedničkim interesima, u kojoj se Drugi i kulturno drugačiji može sresti, gdje se tolerancija može učiti i promovisati, a mržnja i netolerancija aktivno suzbijati i kažnjavati. Ovaj proces je zasigurno, kao i svaki drugi čovjekov proizvod, daleko od savr{enstva, pun nedostataka, proma{aja i dvostrukih standarda,58 ali za sada i jedina poznata i efikasna brana od iracionalnosti nacionalizma, ili bilo koje druge kolektivne ideologije, čijim stra{nim posljedicama je ispunjen dvadeseti vijek i na{a zajednička povijest u njemu.

57 Ignatieff, 1999, 90.

58 Ovaj stav ne smije biti čitan kao nekritična i slijepa vjera u principe civilnog nacionalizma i liberalne

demokratije. On u potpunosti uvažava činjenicu da je dominantni zapadni narativ o modernoj demokratskoj građanskoj državi, potpuno neutralnoj prema etničkim ili konfesionalnim grupama koje žive na njenom teritoriju, vrlo često, najblaže rečeno, upitan, ako ne i sumnjiv (dovoljno je, da se zadržimo samo na primjeru dvije kolijevke moderne liberalne demokratije gdje je princip građanske države inicijalno i realizovan, treba samo napomenuti diskriminatoran odnos prema muslimanima u SAD poslije napada od 11. septembra, ili nedavnu deportaciju Roma iz Francuske). Princip civilnog nacionalizma ima zasigurno pliće korijene nego etnički nacionalizam, kao racionalan koncept on svoje održanje i snagu duguje ponajvi{e političkoj stabilnosti i relativnom ekonomskom blagostanju u kojem zapadna dru{tva žive u posljednjih par stoljeća. Također, mora se uzeti u obzir, da je čak i u ovim dru{tvima, etnički nacionalizam često vje{to skriven iza neutralnih simbola građanske države i indirektno povezanih s dominantnom etničkom grupom. Trenutna svjetska ekonomska i finansijska kriza, proces globalizacije, kao i dominacija neoliberalnih političkih i ekonomskih teorija koje favoriziraju vladavinu i interese krupnog kapitala, također predstavljaju ozbiljno isku{enje principima demokratije i pravne države i pogoduju rastu i manifestacijama etničkog populizma, čak i u državama s dugom demokratskom tradicijom. Nacionalizam ostaje zbunjujući fenomen koji izbjegava skoro svaku univerzalnu ili čvrstu definiciju, i kako to Smith predlaže, trebalo bi radije analizirati ponaosob svaki nacionalistički pokret naspram pozadine partikularnog istorijskog konteksta u kojem se pojavljuje, i u tom kontekstu i različitu grupu idiosinkretičkih faktora koji određuju njegov partikularni karakter. Ipak, bez obzira na sva isku{enja, stalna i uporna kultivacija građanskih vrijednosti i identiteta, unutar čvrstih okvira demokratskog dru{va i pravne države, ostaju jedini do sada poznati lijek koji može držati eksplozivnu narav etničkog nacionalizma pod kontrolom. Smith, 1998, 126. Također, Ignatieff, 1993, 242-9.

117754346 nacija i kulturni identitet radoslav drašković

Documents