TC NG CA CHT C HA HC CA M S DNG TRONG CHIN TRANH I VI MI TRNG V CON NGI VIT NAMTS. Bc s V Chin Thng Ph Chnh Vn phng Ban Ch o Quc gia khc phc hu qu cht c ha hc do M s dng trong chin tranh Vit Nam (Vn phng 33) B Ti nguyn v Mi trng1. LCH S, QUY M CUC CHIN TRANH HA HC TI VIT NAM

Chin tranh ha hc l s s dng c tnh ca cc cht ha hc c chn lc vo mc ch chin tranh, nhm: (i) Tiu dit hoc lm mt sc chin u ca i phng; (ii) Ph hoi c s m bo v pht trin ngun cung cp lng thc, thc phm ca i phng; v (iii) Gy nhim c cho mi trng sng ca i phng. Trong cuc chin tranh xm lc Vit Nam, M tin hnh cuc chin tranh ha hc ko di t 1961 n 1971, trong , qun i M s dng:

+ Cht c CS di cc dng v kh khc nhau (lu n, pho, khi, thng CS tn khi chm t, v.v...), nhm lm mt sc chin u lc lng v trang ca ta.

+ Phun ri cc cht pht quang, c bit l cht da cam cha Dioxin mt loi chtsiu c i vi sc khe con ngi, ln 2,63 triu hecta lnh th Nam Vit Nam (chim trn 15% tng din tch ton min), vi mt phun ri ~ 37 kg/ha, gp 17 ln liu s dng trong nng nghip (theo Hng dn ca B T lnh Lc qun M nm 1969 l 2,2 kg/ha). Nh khi nim v cc con s trn th vic thc hin chin dch phun ri cht pht quang ca qun i M trong thi gian chin tranh ti Vit Nam l mt cuc chin tranh ha hc quy m cha tng c trong lch s th gii. 1.1. Mc tiu ca chin dch phun ri cht pht quang ca M ti min Nam Vit Nam (Chin dch Ranch Hand) M, cng tc nghin cu v cc loi cht c c tin hnh Vin Nghin cu Chin tranh (War Research Service), t ti Fort Dietrick, bang Maryland (MRI, 1967). Ti y, ngi ta nghin cu nhiu loi ha cht khc nhau, trong 2,4-D v 2,4,5-T, l thnh phn cht pht quang. Nm 1959, C quan Nghin cu Fort Dietrick t chc cuc din tp ph hy cy trng ti Fort Drum (New York). Trong cuc din tp ny, my bay ri hp cht Butylester 2,4-D v 2,4,5-T xung mt vng c din tch 4 dm vung. Da trn kt qu cuc din tp ny, B Quc phng Hoa K ch th cho c quan ny xy dng n ri cht pht quang v lm tri l cy min Nam Vit Nam. Sau , c quan ny cn tip tc t chc 18 cuc th nghim khc ri cht pht quang v lm rng l cy.119

Chng trnh s dng cht pht quang v lm rng l cy (c ti liu gi l cht pht quang), c qun i M tin hnh ti chin trng ng Dng di mt danh Chin dch Ranch Hand, vi 3 mc tiu chnh l:

+ Lm tri l cy nhng vng qun gii phng kim sot, pht hin ng giaothng, cc cn c ca qun Gii phng tin hnh cc cuc tp kch: Vi mc ch ny, vic phun ri c tin hnh tp trung vo cc vng cn c a ca Cch mng (nh Chin khu C, Chin khu min ng Nam b, Chin khu Dng Minh Chu Bc v ng Bc Ty Ninh, c khu rng Sc, Cn Gi, Thnh ph H Ch Minh...), ng mn H Ch Minh, cc khu vc bin gii Lo v Campuchia. to thnh nhng vng trng, sau khi dng cc cht pht quang khai quang, qun i M th tip bom napalm t tri nhng khu rng m h thy cn thit. y l phng thc tc chin rt d man, hy hoi mi trng sng, lm cho nhiu khu rng nhit i rm rp ca Vit Nam b tn ph nng n, phi mt nhiu thp nin, thm ch hng th k mi phc hi li c. Khng nhng th, nhit cao ca bom napan cn to nn cc Dioxin th cp nhng ni phun ri cc cht pht quang cha 2,4-D v 2,4,5-T.

+ Ph hoi ma mng, ct ngun cung cp thc phm ti ch ca du kch v b ia phng, ngn cn vic thnh lp cc khu qun s ca ta.

+ Lm tri l cy to vnh ai trng bo v xung quanh cc cn c qun s, ccng vn chuyn v kho d tr ca qun i M v qun ng minh nhm pht hin, ngn chn xm nhp, tn cng ca cc lc lng cch mng. 1.2. Qu trnh tin hnh chin dch phun ri cht pht quang (Chin dch Ranch Hand) 1.2.1. Thi gian bt u v kt thc Ngy 12/4/1961, c vn i ngoi ca tng thng Kennedy, Walt W. Rostow, trnh ln tng thng M mt gic th ngh tin hnh 9 hnh ng, trong c vn gi lc lng khng qun C-123 n min Nam Vit Nam phun ri cc cht pht quang v mc ch chin tranh, ng thi gi mt nhm c vn qun s MAAG (Military Assistance Advisor Group) do trung tng Lionel C. McGarr lm trng nhm n min Nam Vit Nam thm d kh nng s dng k thut pht quang. Thng 5/1961, tng thng M c ph tng thng Lyndon B. Johson n Si Gn bn bc vi tng thng Nam Vit Nam Ng nh Dim v s gip ca M trong tng lai. Mt trong nhng kt qu ca cuc gp mt l hai bn thng nht thnh lp Trung tm Th nghim v Pht trin Tc chin CDTC (Combat Development and Test Center), th nghim v pht trin vic s dng cc cht pht quang ph hoi thc vt rng nhit i v ngun cung cp thc phm ca i phng. Trung tm ny c thnh lp vo thng 6/1961. Ngy 30/11/1961, tng thng M Kennedy chun y k hoch s dng cc cht pht quang Nam Vit Nam theo ngh ca B Quc phng M. Ngy 16/12/1961, B120

Hnh 1.1. My bay ang phun ri cht pht quang (nh t liu) trng B Quc phng M McNamara hp vi cc ch huy qun s Thi Bnh Dng ti Haoai kim tra cng vic, chun b cho Chin dch Ranch Hand. Chng trnh s dng cc cht pht quang ca qun i M min Nam Vit Nam bt u t thng 8/1961 v kt thc vo thng 10/1971, di mt danh chung l Chin dch bi ng mn (Operation Trail Dust). Trong chng trnh ny, c cc chin dch v k hoch di cc mt danh khc nhau, trong tr ct l chin dch phun ri cc cht pht quang t trn khng bng my bay vn ti C-123 c t di mt danh l Chin dch Ranch Hand (Operation Ranch Hand). Chin dch ny bt u t 10/8/1961 v kt thc vo thng 10/1971. Trc khi m Chin dch Ranch Hand, qun i M tin hnh giai on th nghim cc cht pht quang, bt u t cht Dinoxol v Trinoxol vo thng 8/1961. Ngy 10/8/1961, phi v u tin th nghim cht Dinoxol do khng qun Nam Vit Nam (VNAF) tin hnh ti khu vc pha Bc tnh Kon Tum bng my bay trc thng H34 c gn thit b phun (Helicopter Insecticide Dispersal Apparatus Liquid HIDAL). Khng qun Nam Vit Nam tip tc th nghim phun ri cht Dinoxol theo tuyn ng 13 v kha Bc Si Gn khong 80 km bng my bay C-47 vo ngy 24/8/1961. Trong thng 10/1961, khng lc Hoa K tin hnh cc phi v ri cht pht quang tip theo, nhng trnh trch nhim v vic dng cht pht quang trong chin tranh, my bay ca qun i M thc hin cc phi v ri, nhng my bay li sn c ca chnh quyn Si Gn c, v phi cng th c ch th l phi mc thng phc trong cc chuyn bay ri cht pht quang. Ngay sau khi thng tin v vic qun i M s dng cht pht quang pht quang ti Vit Nam c tit l, mt ln song d lun quc t phn i mnh m yu cu M phi chm dt Chin dch Ranch Hand. Trc sc p ca d lun quc t, thng121

4/1970, B Quc phng M phi ra tuyn b ngng vic phun ri cht pht quang Vit Nam. Theo Lindsey (1999), phi v cui cng ca chin dch ny do 3 chic my bay C-123 thc hin vo ngy 7/1/1971 vi mc ch ph hoi ma mng tnh Ninh Thun v ngy 31/10/1971, chic my bay ln thng sau cng ca M thc hin chuyn bay kt thc chng trnh phun ri cht pht quang do M thc hin. 1.2.2. Cc phng thc phun ri T khi bt u cho n nm 1966, cc chuyn bay ri cht c ha hc c thc hin 4 ln/ngy, s dng nhiu loi my bay. Mc phun ri ngy cng tng trong nhng nm sau, 6 thng u nm 1969, 24 my bay ln thng ca Chin dch Ranch Hand phi bay ri cht c 36 ln/ngy. Theo ngun ti liu v Chin dch Ranch Hand c tm thy trong Herb. Tape, t 8/1965 n thng 2/1971, qun i M thc hin 6.542 chuyn bay ri cht c ha hc xung 32/46 tnh Nam Vit Nam. Trong Chin dch Ranch Hand, cc cht pht quang khng ch c phun ri bng my bay, m cn c tin hnh bng my phun tay, my phun t trn xe ti trn b, trn ca n, xung chin trn sng, bnh phun eo lng. Tuy nhin, phng tin phun ri bng my bay (C-123) l ch yu, cc phng thc phun ri khc chim t l khng ln, ch khong 10-12% lng cht pht quang (Young, 2001). Chin thut quen thuc trong Chin dch Ranch Hand l sau vi ba ngy phun ri cht c, cy rng l cht kh, tip n l bom, n, hng nghn gallon nhin liu diezel, napan v bom photpho trng c th xung t chy cy b tri l. Nhit cao do t rng sau lm sinh ra Dioxin th cp t 2,4,5-T v 2,4-D c trong cht da cam. 1.3. Lng cht pht quang qun i M s dng Nam Vit Nam Trong thi gian t 8/1961 n 10/1971, qun i M s dng vi chc loi cht pht quang khc nhau: da cam (Agent Orange), cht trng (Agent White), cht xanh (Agent Blue), cht tm (Agent Purple), hng (Agent Pink) v xanh m (Agent Green)... Cc cht da cam, tm, hng v xanh m l nhng cht cha tp cht Dioxin. V s lng cht c ha hc do M s dng trong Chin dch Ranch Hand, c nhiu tc gi nghin cu v cng b nhng con s khc nhau. S d c s khc nhau v do s tip cn v tng hp s liu t cc ti liu cha y . tin cho vic nm bt vn , chng ti xin thng k kt qu nghin cu ca mt s tc gi ni ting trong lnh vc nghin cu v cht c ny trong Bng 1.1.

122

Bng 1.1. Lng cht pht quang phun ri min Nam Vit NamCht Xanh m (Green) Hng (Pink) Tm (Purple) Xanh (Blue) Trng (White) Da cam (Orange) Tng (lt) Young (2005) 31.200 347.360 1.580.800 4.372.160 21.320.000 43.891.120 71.542.640 Westing (1976) 8.182.000 19.835.000 44.373.000 72.390.000 Lindsey (1999) 31.026 464.154 548.100 8.189.960 19.806.644 44.274.611 73.314.495 Stellman (2003) 31.026 50.312 1.892.773 4.741.381 20.556.525 45.677.937 72.949.954 4.672.171 20.636.766 44.723.096 72.450.734 UB10-80 (2000)

Ch thch: Cc s liu trong bng ny chuyn i 1 gallon M = 3,78 lt. Ngoi ra, cn c nhiu s liu khc nh ca Vin Hn lm M, NAS (1974): 85.212.306 lt; Westing (1998): 86.025.874 lt. C th y l tng lng cht pht quang a vo min Nam Vit Nam ch khng phi lng phun ri. Trong cc s liu ca Stellman (ng trong Tp ch Nature, Vol.17, April, 2003) c nhng s liu ch ghi trong h s cung cp c th l 413.852 lt cht hng, 31.025 lt cht xanh m, hoc 3.691.000 lt cht da cam II c a ti min Nam Vit Nam. Tng cng cc s liu ny l 4.135.877 lt, nhng khng khng nh c s dng cha, nn khng a vo bng thng k ny. Nu cng vi c s liu ny na, th con s ca Stellman s l 77.054.805 lt (~ 77 triu lt). Cn s liu ca Young (2005) l con s m tc gi khng nh l s dng, cn con s a vo l 76.764.480 lt (~ 76,8 triu lt), s dng 71.542.640, cn a tr v M 5.221.840 lt (25.105 phuy dung tch 208 lt). Theo cc nh khoa hc Vit Nam, tng lng cht pht quang M phun ri ti Vit Nam l 74.349.360 lt. 1.4. Chin dch Pacer Evy 1.4.1. Mc tiu ca Chin dch Ngay sau khi thng tin v vic qun i M s dng cht pht quang ti Vit Nam c tit l th mt ln sng d lun quc t phn i mnh m yu cu M phi chm dt Chin dch Ranch Hand: Ngy 15/6/1966, Hi ng Khoa hc v s Tin b ca Khoa hc Hoa K (AAAS) cng b: Vic s dng ha cht trong cuc chin tranh Vit Nam ca B Quc phng M gy ra mi lo ngi trong cc nh khoa hc v tc hi ca n. Do vy Phn vin Thi Bnh Dng ca AAAS s thnh lp mt nhm cc nh khoa hc u ngnh123

nghin cu tc hi ca cc ha cht ln mi trng Vit Nam v s c bn bo co c th trong phin hp tip theo. Cng trong nm 1966, Arthur Galston, Gio s sinh hc, trng i hc Yale cng vi Hi Sinh l Thc vt Hoa K gi th ti tng thng M Johnson phn i vic s dng cht pht quang Vit Nam. Thng 2/1967, hn 5.000 nh khoa hc M, trong c 17 ngi c gii thng Nobel v 129 vin s Vin Hn lm Khoa hc Quc gia M, di s khi xng ca Tin s John Edsall ca trng i hc Harvard, k vo mt kin ngh trnh ln tng thng Johnson, ngh Chnh ph M ngng ngay vic s dng cc cht pht quang Vit Nam. u nm 1971, do sc p mnh m ca cng lun trn ton th gii phn i hnh ng phi nhn o ca Chin dch Ranch Hand i vi mi trng, cc h sinh thi v con ngi, Chnh ph M buc phi ngng vic phun ri cht pht quang ti Vit Nam. Lo ngi v nhng bng chng ngy cng sng r v tc hi ca cht pht quang ln sinh thi v con ngi, Chnh ph M thc hin Chin dch (mt danh l Pacer Ivy) thu hi tt c lng cht pht quang cha s dng cng nh nhng bng chng hin vt khc lin quan ti vic s dng cc ha cht ny mang v nc tiu hy. Trong Chin dch Pacer Ivy, qun i M thu hi v vn chuyn khong hn 5 triu lt cht pht quang (c nhiu s liu khc nhau) v o Johnston ngoi khi Thi Bnh Dng. Trn thc t, phn ln cc thng cha cht pht quang lc tnh trng b thng, b han r hoc bp mp v khng th vn chuyn trc tip v o Johnston. Do vy, khong hn na s cc thng phuy ny c tho d, thu gom v chuyn vo cc thng khc vn chuyn ra khi Vit Nam. iu ng ni l do din ra trong thi im chin s c lit, cc quy tc v m bo an ton v sinh trong chin dch ny c l khng c thc hin cn thn. Cc t liu cn lu li c cho thy, vic thu gom cht pht quang c c cc cng ty dn s tin hnh v mt lng ng k ha cht c hi ny b trn ra mi trng.2. NHNG C IM C BN CA CHT PHT QUANG, CHT DA CAM V DIOXIN

2.1. Nhng cht pht quang no c Dioxin? Cc cht pht quang c sn xut cng nghip s dng vi mc ch lm rng l cy, dit c. Thng thng, chng khng c c Dioxin. Tuy nhin, do lng cht pht quang c qun i M s dng ti Vit Nam l cc ln, nn cc cng ty sn xut cc cht ny khng tun th quy trnh sn xut v qun i M khng kim tra cht lng (hoc c th cn l do khc), nn trong qu trnh trnh sn xut cht 2,4,5-T (thnh phn cht pht quang), sinh ra mt lng Dioxin nh l mt tp cht. Trong cc cht pht quang qun i M s dng ti Vit Nam, th cc c cht 2,4,5-T u c tp cht Dioxin, nh cht da cam, cht hng, cht ta (cn gi l cht tm) v cht xanh m. Tn gi cc cht ny l cn c vo vch sn nh du trn thng cha d nhn bit loi ha cht.124

2.1.1. Ti sao gi l cht c da cam/Dioxin?

Hnh 2.1. Cc phuy cht da cam ti sn bay Bin Ha (nh t liu) Cht da cam c s lng ln nht (47/77 triu lt) trong s cc cht pht quang qun i M s dng Nam Vit Nam v c cha mt lng tp cht Dioxin rt cao, trung bnh l 10 miligram (mg) trong 1 kg cht da cam (10 ppm). Cc cht khc nh cht hng, cht ta (cn gi l cht tm), cht xanh m cng c cha Dioxin, nhng s lng cc loi ha cht ny c phun ri t hn nhiu. V vy, cm t da cam/Dioxin, c dng ch ngun gc Dioxin l t cht da cam (l ch yu). 2.2. Dioxin v PCB ng phng tng t Dioxin Theo Cng c Stockholm (UNEP, 2001), Dioxin v PCB ng phng tng t Dioxin thuc 12 cht, nhm cht nhim hu c kh phn hy (Persistent Organic Pollutants POP), bao gm: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Policlobiphenyl (PCB) Policlodibenzo-p-dioxin (PCDD) Policlodibenzofuran (PCDF) Aldrin Dieldrin Diclodiphenyltricloetan (DDT) Endrin125

8. 9. 10. 11. 12.

Clordan Hexaclobenzen (HCB) Mirex Toxaphen Heptaclo.

2.2.1. Dioxin bao gm: (a) PCDD, c chia lm 8 nhm ng phn ty theo s nguyn t Clo trong phn t. 8 nhm ng phn ny c 75 cht ng loi (congener), trong 75 cht ng loi, ch c 7 cht c, l nhng cht c cc nguyn t Clo cc v tr 2,3,7,8 (khung c ca Dioxin). (b) PCDF, c tm nhm ng phn bao gm 135 cht ng loi. Trong 135 cht ng loi ca furan, c 10 cht c. 2.2.2. PCB ng phng tng t Dioxin: Mt s PCB cng c c tnh tng t nh Dioxin. PCB c chia thnh 10 nhm ng phn theo s lng nguyn t Clo cha trong phn t, cc nhm ng phn ny c 209 cht ng loi. Trong 209 cht ng loi, theo WHO, ch c 12 PCB ng phng c tnh cht gy c tng t Dioxin. Theo nh gi li mi nht ca WHO nm 1997, tnh TEF th cc ng loi Dioxin c c tnh bao gm 7 PCDD, 10 PCDF v 12 PCB ng phng ging Dioxin. Trong bo co ny, khi dng Dioxin c ngha bao gm 17 Dioxin (7 PCDD v 10 PCDF) v 12 PCB ng phng tng t Dioxin. Dioxin Dioxin

7 Polychlorinated dibenzo-p-dioxin (PCDD)

10 Polychlorinated dibenzofuran (PCDF)

12 PCB ng phng tng t Dioxin Co-planar Polychlorinated biphenyl Theo thang phn loi c cht th Dioxin l loi cht siu c m loi ngi tng bit n. Theo phn loi ca T chc Nghin cu Ung th Quc t IARC, Dioxin126

c xp vo nhm c loi 1, nhm gy ung th dn n t vong i vi ngi (Flesch-Janys v cs., 1995). Trong cc ng phn ca PCDD, th 7 ng loi c Clo v tr 2,3,7,8 c tnh c, c nht l ng loi c 4 nguyn t Clo cc v tr 2,3,7,8 (2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioxin), vit tt l 2,3,7,8-TCDD. c ca cc PCDD, PCDF v PCB ging Dioxin c biu th di dng mt h s TEF (Toxic Equivalent Factor), c tnh theo cht c nht l 2,3,7,8-TCDD c quy nh l 1 (theo WHO, c 1,2,3,7,8-PCDD, c 5 nguyn t Clo, cng c TEF l 1). Mt trong nhng c trng ca Dioxin t cht cht pht quang qun i M s dng Vit Nam l: 2,3,7,8-TCDD chim t rt cao trong cc ng loi (cc mu xt nghim cho thy 2,3,7,8-TCDD thng > 80% TEQ). 2.3. Lng Dioxin t cht pht quang s dng Vit Nam V tng s lng Dioxin c s dng (hay ni ng hn l ri xung) Vit Nam cng cn nhng iu cha hon ton chc chn. Da vo h s mi pht hin, Stellman c tnh s lng Dioxin c s dng trong ton b Chin dch Ranch Hand l 366 kg. Cc nh khoa hc ca TTN Vit Nga c tnh khong 1.000 kg. L do cho nhng khc bit ny l vn nng ca Dioxin trong cc loi cht pht quang. Trc y, cc nh nghin cu thuc khng qun M c tnh nng Dioxin trung bnh l 1,77 phn triu (hay 1,77 part per million, vit tt: 1,77 ppm), nhng cc nh khoa hc thuc Vin Y khoa M th c tnh l khong 13,25 ppm. Hm lng 2,3,7,8-TCDD trong cht da cam theo ATSDR (1989) nm trong khong 0,02-54 ppm. Cn theo Lindsey (1999), li trong khong 1,77-40 ppm. S liu mi nht cho thy, nng Dioxin cht tm l 45 ppm, trong cht da cam l 13 ppm. Do , cng vi s lng cht pht quang mi c pht hin, tng s lng Dioxin cao hn trc rt nhiu. Do s liu thng k khng y v nht l khng c mu cn li ca cc cht pht quang xc nh hm lng Dioxin trong tng loi cht pht quang, s lng s dng cc ln trong thi gian ko di (10 nm) v do c nhiu nguyn nhn khc, nn cc tc gi a ra cc con s khc nhau:

+ Vin Y khoa M: 167 kg + Westing (1983): 170 kg + Young (2007): 130 kg + Stellman (2003): 366 kg + Folkin: 500 kg + Trung tm Nhit i Vit Nga: 1.000 kg.

127

3. TC HI CA CHT PHT QUANG/DIOXIN I VI MI TRNG V CC H SINH THI

3.1. Khu vc b b nh hng/ nhim Dioxin do phun ri nh gi tn lu v s lan truyn ca Dioxin trong mi trng min Nam Vit Nam, cn phn bit hai loi khu vc b nh hng/ nhim Dioxin: Cc khu vc b phun ri cht pht quang v nhng ni tng tr np ln my bay i phun ri, ch yu l cc sn bay qun s. Cc khu vc b phun ri cht pht quang m ch yu l cht c da cam l khong 26.000 km2 = 2.600.000 ha. Cc khu vc ny phn b trn ton min Nam, trong trng tm l vng Chin thut III trc kia cc khu vc xung quanh Si Gn. iu tra ca y ban 10-80 xc nh, cc vng trng im b nh hng nng n nht tin hnh iu tra, nghin cu nh hng ca cht pht quang i vi ti nguyn rng (t l % din tch b ri/din tch t nhin) nh sau:

+ < 10%: An Giang, Vng Tu, Kin Giang, ng Thp, Tin Giang + 10-20%: k Lk, Lm ng, Hu Giang, Long An, Gia Lai, Qung Nam Nng, Khnh Ha, Thun Hi, Minh Hi, Cu Long + 20-30%: Qung Ngi, Bn Tre, Ph Yn, Qung Tr, Bnh nh + 40-50%: Tha Thin Hu, Ty Ninh + Trn 50%: Sng B, Thnh ph H Ch Minh, ng Nai. Ton min Nam Vit Nam c 28 lu vc sng chnh, trong c 9 lu vc sng c din tch bng ri cht c ha hc ln hn 100.000 ha. Ch tnh ring 9 lu vc: sng Nh B, h M Kng, thng M Kng, sng Ba La, sng Hn Thu Bn, sng Ray, sng Hng, sng Thch Hn, sng Cn th din tch b ri cht c chim trn 1/2 so vi tng din tch b ri ca 28 lu vc. c tnh 124.000 ha (41%) rng ngp mn v 27.000 ha (13%) rng trm b ri cht pht quang trong sut cuc chin ti Vit Nam. Nhng cnh rng ven bin ny rt nhy cm vi cht pht quang so vi cc cnh rng rm trong ni a. Theo bo co ca y ban v Hu qu ca Cht pht quang Vit Nam Vin Hn Lm Khoa hc Quc gia M (NAS) (1974), tng din tch rng ngp mn min Nam c khong 720.000 acres (2.900 km2), din tch b ri l 260.000 acres (36%), trong : 140.000 acres (54%) b ri 1 ln; 70.000 acres (27%) b ri 2 ln; 30.000 acres (11%) b ri 3 ln v khong 20.000 acres b ri 4 ln hoc nhiu hn. Theo Hong nh Cu (2000), qun i M ri tng s 669.548 gallons cht c ha hc cc loi, trong c 448.396 gallons cht da cam, ph hy 154.800 hecta rng ngp mn. c tnh, vic s dng ha cht c ph hoi cy trng c tin hnh trn din tch khong 260.000 ha t nng nghip min Nam Vit Nam (chim khong 8% tng din tch). Vic ri cht pht quang ln cc vng t nng nghip ph hy ngay lp tc trn 300.000 tn lng thc thc phm. Ngoi ra, c khong 30% trong s 135.000 ha t trng cy cao su b cht c dit c ph hy trong cuc chin.128

V tng din tch b phun ri: S liu gn y nht ca Stellman (2003) l 2.631.297 ha, bng 26.313 km2, cn s liu ca Vn phng 33 ly t c s d liu l 38.935 km2. Nh vy, theo cc tc gi khc nhau, th tng din tch b ri cng khc nhau. Cc con s ln lt nh sau: 22.336; 25.740; 26.119; 26.313; 38.935 v 58.020 km2. Trong cc s liu trn, s liu ca B Quc phng M cn 2 nm khng c d liu din tch b phun ri (1970-1971), cc s liu ca: Westing (25.740 km2), ca Lindsey chnh l s liu ca Westing cng thm 397 km2 ca Stellman (26.313 km2), trung im ca cc s liu ny l 26.119 km2, tc s liu Lindsey. Vic nh gi din tch b ri ch l tng i, bi cc l do sau y: (i) phng tin phun ri c s dng t bnh phun tay (hand sprayer), cc my phun t trn xe ti, trn tu v xung trn sng ri my bay trc thng, my bay (ch yu l C-123), v vy, vic ghi nhn din tch b ri l rt khc nhau; (ii) c nhiu khu vc b phun ri khng phi mt ln, m rt nhiu ln, t 2 cho n 10 ln (Stellman, 2003); (iii) nh gi din tch b ri, ch yu s dng cc bng t ghi nhn cc phi xut phun ri cht da cam/Dioxin c thc hin bng my bay vn ti, bay qua cc li theo h thng thng tin a l Vit Nam. Vic phun ri ph thuc vo nhiu yu t khc nhau, nh chiu cao bay, tc bay ca my bay, tc gi, v.v... Bng 3.1. Din tch b phun ri theo cc tc gi khc nhauBPQ M SIPRI (1971) km2 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 Khng r nm Tng cng 22.336 6.371.390 25.740 ksl 23 101 380 897 3.422 6.914 5.388 5.211 ksl ksl Westing (1989) acres ksl 5.724 24.920 93.869 221.552 845.263 1.707.784 1.696.337 1.519.606 252.989 3.346 23 101 379 895 3.415 6.899 6.853 6.139 1.022 14 km2 Lindsey (1999) acres ksl 5.724 24.920 93.869 221.552 845.263 1.707.784 1696.337 1.519606 252.989 3.346 93.734 6.465.124 23 101 379 895 3.415 6.899 6.853 6.139 1.022 14 379 26.119 58.020 km2 UBTCTA** SIPRI (1971) km2 ksl 110 3.200 5.002 7.000 8.765 9.030 9.893 10.870 4.150 ksl

Nm

Ch thch:

ksl = Khng c s liu ** UBTCTA = y ban T co Ti c ca M i vi Vit Nam.129

Trong bng trn, s liu ca B Quc phng M cn 2 nm khng c d liu din tch b phun ri (1970-1971); theo Westing th din tch b phun ri l 25.740 km2; s 26.119 km2 ca Lindsey chnh l s liu ca Westing cng thm 397 km2 khng r nm; Stellman (2003) tnh l 26.313 km2. Nhn chung, s liu ca 3 tc gi ny l tng i st nhau (u ln hn 26.000 km2). Ring s liu ca UBTCTA (y ban T co Ti c ca M i vi Vit Nam) l ln nht, 58.020 km2. Din tch ton min Nam theo s liu trong Tp bn hnh chnh Vit Nam (NXB Bn , 2002, tr. 5) l 173.905,5 km2. Nu ly s liu din tch b phun ri ln hn 26.000 km2, th din tch b ri l khong 15% din tch ton min Nam Vit Nam. Nu ni n nh hng tc thi, phi ni n din tch t, rng b nh hng bi cht pht quang:

+ Theo Vin iu tra Quy hoch Rng, din tch b phun ri v nh hng tc thil 2.954.000 ha rng ni a (chim 95,2% tng din tch rng min Nam Vit Nam), lm tn tht 60.330.000 m3 g; 150.000 ha rng ngp mn (48% tng din tch rng ngp mn), vi 22.500.000 m3 g b hy hoi.

+ Theo GS. V Qu, 124.000 ha rng ngp mn (41%) b phun ri nng. + Theo GS. Phan Nguyn Hng, 150.000 ha rng ngp mn b phun ri, khong25.265.950 m3 g ca rng ngp mn b ph hy tc thi (cha tnh g tng trng hng nm).

Mt s tc ng khc nh:

+ Sn lng thy, hi sn gim do hy hoi rng ngp mn. + Rng b tn ph, lm cho a dng sinh hc b suy gim, tr nn ngho nn; mts ng vt, thc vt qu him b mt hn; cc loi gm nhm, c di pht trin.

+ Chc nng gi nc chng l lt b gim. + t vng b ri tr nn ngho nn, gim giu dinh dng...3.1.1. Tm tt mt s hot ng khc phc hu qu mi trng v cc h sinh thi Vic trng li rng trn vng t b tc ng nng n ca cht pht quang c cc a phng trin khai thc hin. Ngay trong thi k cn chin tranh, nhn dn tnh C Mau trng c hn 10.000 ha rng ngp mn, gp phn bo v an ton khu cn c Cch mng. Ti Thnh ph H Ch Minh, trong 3 nm (1975-1977), trng c 27.000 ha rng ngp mn Cn Gi v hin nay ni y c cng nhn l Khu D tr Sinh quyn Quc gia. Gn y, cng vic trng rng trn vng t b ri cht c ha hc c lng ghp vi Chng trnh trng mi 5 triu ha rng. Kt qu, trng c trn 282.000 ha rng mi; nhiu m hnh, d n phc hi rng cc vng b phun ri cht da cam/Dioxin thu c kt qu tt nh ti Qung Tr, Tha Thin Hu, ng Nai, Bnh Dng, Bnh Phc, C Mau...

130

3.1.2. Thc trng tn lu cht pht quang/Dioxin hin nay ti khu vc b phun ri Lin tc t nhng nm 1980 n nay, vn c nhng nghin cu nh gi mc tn lu ca Dioxin ti cc khu vc b phun ri nng (A So A Li, B Gia Mp...), cc h cha nc quan trng (Du Ting, Tr An) v cc im trc kia l kho cha... i vi khu vc b phun ri, cc s liu v tn lu ca Dioxin trn lp t b mt, thng l 0-10 hoc 0-20 (30) cm nhng vng: Cam L, Gio Linh (Qung Tr); A Li, Ph Lc (Tha Thin Hu); Sa Thy (Kon Tum); Tn Bin, Trng Bng (Ty Ninh); Phc Long (Bnh Phc); Tn Uyn (Bnh Dng); Bin Ha (ng Nai); khu vc lm trng M , khu vc h Tr An, khu vc rng Sc, Cn Gi (TP. H Ch Minh); Mi C Mau (C Mau). Cc s liu ny cho mt bc tranh tng qut v mc tn lu Dioxin cc khu vc b phun ri u nm di 27 ppt (ngng m M cho php i vi t nng nghip), mt vi im c mc tn lu trn ngng ny. Do c nhiu kh khn, nn cha nghin cu ht c cc vng b ri cht c ha hc trong chin tranh. Tuy nhin, cho n nay sau hn 30 nm, cc c quan ca Vit Nam phn tch hng nghn mu t, bn lng, kho st cc khu vc b phun ri nng, phn tch mt s mu ca min Bc i chng, kt qu cho thy:

+ Vng ng bng sng Cu Long b ri cht pht quang vi liu lng thpnht, b l lt thng xuyn v nh nng vi cng cao, lm cho Dioxin trong t b ra tri nhanh, b phn r v do , khng pht hin thy Dioxin (2,3,7,8TCDD).

+ Cc tnh gip V tuyn 17 nh Qung Tr, Tha Thin Hu m in hnh lvng A Li cn tn lu khng cao (trung bnh l 23,5 ppt).

+ Vng min ng Nam B nh cc tnh Bnh Dng, Ty Ninh, ng Nai, inhnh l cc Chin khu D v C tn lu Dioxin trong t thp hn so vi khu vc A Li, nng trung bnh l 15,05 ppt.

+ Mt s h cha nc ln (nh Du Ting, Tr An) c ly mu trm tchnghin cu, kt qu cng mc an ton. Do cc khu vc c nghin cu cha nhiu, nn liu cn nhng khu vc nhim cn b st? S di chuyn, lng ng cht da cam/Dioxin ti nhng khu vc cha bit? Cng cn m rng nghin cu ra cc vng a l khc nhau ca Vit Nam, nht l nhng ni b ri cht c ha hc da cam nhiu ln, hay b trt b cht c da cam khi my bay b truy kch hay b thng.

131

Bng 3.2. Tng hp mt s kt qu phn tch Dioxin mt s khu vc b phun ri Nam Vit Nam (n ht nm 2006)TT Khu vc (thi gian) Gio Linh, Cam L, Qung Tr (2003-2004) Cam L, Qung Tr (2004) Sn bay A So (1999) Sn bay T Bt (1999) Sn bay A Li (1999) A Li (n 1999) 3 4 5 Sa Nhn, Sa Thy, Kon Tum (2003) Ph Lc, TT-Hu (1993) Ty Ninh (1993) Tn Bnh, Tn Bin, Ty Ninh (1995-98) Rng Sc, TP. HCM (1986-1990) 6 Tn Sn Nht, TP. HCM (1995-1996) Tn Sn Nht, TP. HCM (2006) 7 8 C Mau (1993) Khu vc H Tr An (2002-2003) Khu vc M (2000) 9 Khu vc sn bay Rang Rang (2004) Bnh M, Tn Uyn, Bnh Dng (1995-1998) Mu t 1 Nc Bn t t t t t t Bn t t t t ph sa t Trm tch t t Bn t t Hm lng 2378TCDD/TEQ, ppt 1,2 TEQ (n = 31) 0 (n = 2) 1 TEQ (n = 15) 20 TEQ (n = 10) 122/123 (n = 10) 13/15 (n = 7) 12/13 (n = 9) 23,5 (n = 89) 0,14 TEQ (n = 14) 0,38 TEQ (n = 6) 8,6 (n = 4/6) 14 (n = 14/54) 13,2/14,3 (n = 24) 16 (n = 7) 3,6/4,0 (n = 7) 2,06-341 TEQ (n = 5) < 1 (n = 16) 2,2 TEQ (n = 15) 2,9 TEQ (n = 27) 8,6/10,2 (n = 9/17) 119/122 (n = 1/17) 24 TEQ (n = 5) 265 TEQ (n = 1) 12,7/14,5 (n = 19) TT N Vit Nga Matsuda v cs. Matsuda v cs. TT N Vit Nga VH1 / HKHTNHN UB 10-80, TT N Vit Nga UB 10-80, VP 33 (2006) Matsuda v cs. TT N Vit Nga TT N Vit Nga Mai Anh Tun v cs. (2004) TT N Vit Nga Mai Anh Tun v cs. (2004) UB 10-80, Hatfield v cc c quan khc TT N Vit Nga C quan thc hin phn tch

2

10

t

132

3.2. Khu vc l kho cha trc kia Khu vc tn lu Dioxin hin nay l nhng ni tng tr np ln my bay i phun ri, ch yu l cc sn bay qun s. Din tch b nhim Dioxin nhng ni ny khng ln, khong 2-10 ha mi ni (cc sn bay Nng, Bin Ha), hoc t hn, ch vi nghn m2 (Ph Ct). Khu vc tn lu th hai l nhng ni tng tr np ln my bay i phun ri, ch yu l cc sn bay qun s. Theo s liu B Quc phng M mi cng khai, do Young (2005), trnh by ti hi tho Vit M do B Quc phng Vit Nam t chc thng 8/2005 ti H Ni, cc sn bay tng tr chnh l Tn Sn Nht, Bin Ha, Nng, cn cc sn bay ct gi tm thi vi s lng hn ch l Ph Ct, Nha Trang v Tuy Ha. Tuy nhin, vic np ln my bay i phun ri c thc hin ch yu hai sn bay ln l Bin Ha v Nng v mt phn sn bay Ph Ct. Bng 3.3. Cc im tng tr chnh cc cht da cam/Dioxin trong thi gian chin tranh Sn bay Tn Sn Nht Bin Ha Nng Ph Ct Nha Trang Tuy Ha Tng cng Ngun: Young, 2005. n nay, xc nh c cc im cc sn bay Nng, sn bay Bin Ha v sn bay Ph Ct ang c tn lu Dioxin cao gp rt nhiu ln mc cho php, cn phi c x l sm. 3.2.1. Sn bay Bin Ha Sn bay Bin Ha nm Phng Tn Phong, Thnh ph Bin Ha, tnh ng Nai, ti ta 105837 Bc, 106496 ng. Din tch khong 1.000 ha. nhim da cam/Dioxin do r r, ra cc thit b v my bay sau khi phun. Theo s liu ca B Quc phng M, cui nhng nm 1969, u 1970, mt s tai nn xy ra, dn n r r khong 28.000 lt cht c mu da cam v 10.000 lt cht c mu trng. Chin dch Ranch Hand (12/1966 2/1970): Nm 1961-1966 1966-1972 1965-1972 1968-1971 1968-1971 1971-1972 S phuy 208 lt 67.745 195.855 105.460 Khg c SL Khg c SL Khg c SL 369.060 76.764.480 S lng, lt 14.090.960 40.737.840 21.935.680

+ 98.000 thng cht c mu da cam (20.384.000 lt) + 45.000 thng cht c mu trng (9.360.000 lt)133

+ 16.000 thng cht c mu xanh l cy (3.390.000 lt).Chin dch Pace Ivy (4/1970 3/1972): Thu thp 11.000 thng da cam (2.288.000 lt). Khu vc nhim: n nay (2010), bit 3 khu vc nhim chnh. Cc khu khc ang tip tc iu tra.

+ Khu vc np/ra (vng Z1): Np ha cht, ra my bay sau khi phun ri thucdit c. nhim rt nng (c mu n 1 triu ppt), Dioxin xm nhp vo t su t nht cng phi n 2,5 m, ti mt s ni su n 4-5 m (do c o lp trc kia). Khu vc ny c B Quc phng x l, c lp.

+ Xung quanh khu vc nhim nng nht ny (vng Z1), cn c cc khu vc nhim nh hn l: t xung quanh Z1: Nng 2-13.300 ppt Bn xung quanh Z1: Nng 16-2.240 ppt.

+ Khu Nam sn bay: C th lin quan n cc hot ng trong Chin dch PacerIvy, nng Dioxin ln nht l 65.500 ppt.

+ Khu vc Ty Nam ng bng: S dng trong sut Chin dch Pacer Ivy. Nng Dioxin ln nht l 22.800 ppt.

+ Dng nc b mt khng ch lm nhim cc vng xung quanh, m cn cmt s lng ln cc h nh ti khu vc. 3.2.2. Sn bay quc t Nng Sn bay quc t Nng c tng din tch l 892,5 ha, gm 2 khu vc nhim: pha Bc v pha Nam ng bng. nhim do np ra khi phun ri, thm chy khi ng, m thng. Chin dch Ranch Hand (5/1964 1/1971):

+ Da cam: 52.700 thng (10.961.600 lt). + Cht trng: 29.000 thng (6.032.000 lt). + Cht xanh: 5.000 (1.040.000 lt).Chin dch Pacer Ivy (12/1971 3/1972): Thu v ng li 8.220 thng cht da cam (1.709.760 lt). Cc khu vc nhim chnh pha Bc ng bng:

+ Khu np, ra (chia lm 2 vng, 1 v 2): Nm cnh ng taxi ca sn bay hinnay v l khu vc nhim nghim trng nht, vi nng ln n 365.000 ppt. Lp b tng b mt ngn chn tm thi lan ta c xy dng vo nm 2007.

+ Khu bi cha: Cch khu np/ra 200 m v pha Bc, gn on cui ca ngbng sn bay hin nay. Nng Dioxin y ln n 105.000 ppt. Khng c thc vt no c th mc ln khu vc ny v mt lp mu nu en cng hnh thnh trn b mt t.134

+ H Sen, rng khong 7,3 ha. H thng thot nc b mt v nc ngm t 2 khuvc nhim trn chy v pha Bc v vo h Sen. Trm tch ca h b nhim nng, Dioxin rt cao vt, c v m m ca cc ng vt thy sinh khc.

+ Cc im nhim khc: Vng gia khu bi cha v khu np ra Mng dn nc ra h Sen Khu ng Nam h Sen. Khu Nam ng bng sn bay: Khu vc ny mi c iu tra trong 2 nm gn y (2009, 2010). Khu vc ny b nhim l do qun i M thu gom cc cht pht quang v ng thng vn chuyn v nc tiu hy (Chin dch Pacer Ivy). Nhn chung, khu vc ny mc nhim Dioxin thp hn v din tch t nhim nh hn nhiu so vi pha Bc ng bng. Tuy nhin, cng c mu t nng Dioxin > 20.000 ppt. 3.2.3. Sn bay Ph Ct Sn bay Ph Ct c qun i M xy dng vo 1967, thuc x Nhn Thnh, x Nhn Hu, huyn An Nhn v x Ct Tn, huyn Ph Ct, cch Thnh ph Quy Nhn khong 28 km, nm kinh 109o0247 ng, v 13o5657 Bc. Khu vc sn bay rng 1.018 ha. nhim do:

+ Chin dch Ranch Hand (6/1968 5/1970): Da cam: 17.000 thng (3.536.000 lt) Cht trng: 9.000 thng (1.872.000 lt) Cht mu xanh 2.900 (603.200 lt).

+ Khng c thng bo v Pacer Ivy Ph Ct.n nay, xc nh 3 khu vc nhim:

+ Khu np (Z3): L khu nhim c cao nht. + Khu vc xung quanh (gm khu A, B, C): Nhim mc va phi. Ring KhuB ti im thot nc xung h c mt s mu cao c th phi x l.

+ Cc h (gm 3 h): C mt s mu trm tch c nng Dioxin trn 150 ppt.4. HU QU CHT C DA CAM/DIOXIN I VI SC KHE CON NGI

Nm 1970, Hi ngh quc t v tc hi ca ha cht n mi trng, t chc ti Orsay, Pari, Php. Gio s Tn Tht Tng, Trng on i biu Vit Nam tham d Hi ngh, thng bo v hu qu cc cht c ha hc n sc khe con ngi Vit Nam.135

Hi ngh s b kt lun, cuc chin tranh ha hc Vit Nam c 5 tc hi ln, l:

+ Hy dit thin nhin. + Tc ng vo sc khe con ngi v gy ra nhiu bnh tt nng n, ng lu lln h thn kinh.

+ Gy ra nhiu tai bin sinh sn. + Gy ra bin i gen, gy qui thai nng n v di truyn cho cc th h mai sau. + Gy ung th cc loi.V con s nn nhn, n nay vn cn cha c s thng nht: GS. Hong nh Cu (y ban 10-80) c khong 1 triu ngi b nh hng sc khe do cht da cam/Dioxin, trong , khong 150.000 l tr b d tt. Stellman, da trn phn b dn c v din tch b phun ri cho rng, t 2,1-4,8 triu ngi b phi nhim trc tip. Hi Nn nhn Da cam/Dioxin Vit Nam c tnh c khong 3 triu nn nhn. Cc cng trnh nghin cu ca cc nh khoa hc Vit Nam tin hnh trong nhng nm qua chng minh hu qu nng n v lu di ca cuc chin tranh. Hn 30 nm tri qua sau cuc chin m vn cn tm thy Dioxin vi hm lng cao trong mi trng thin nhin v c th con ngi Vit Nam. Tn lu Dioxin trong mi trng, nht l ti cc im nhim nng, vn cn tip tc nh hng n cuc sng v sc khe nhng ngi dn sng trong vng: T l t vong tr em di 1 tui cao hn so vi vng khng b ri; t l tng cao cc bt thng sinh sn nh sy thai, non, cha trng, ung th mng nui v d tt bm sinh (cha trng tng cao hn nhm ph n tr, ra i vo cc nm 68-70 thi k cao im ca cuc chin tranh ha hc, hn l cc la tui khc); cc tn thng v gen, cc ri lon min dch, lm tng cao mt s bnh nhim khun, ri lon chuyn ha Vitamin A, gy qung g, kh mt, m la ngi ln, ri lon chuyn ha Thyroxin, gy bu c... i vi cc cu chin binh phi nhim cht da cam/Dioxin: T l tng cao v nhiu loi bnh h thn kinh v h tiu ha, tit niu sinh dc, ngoi da, mt s ung th, c bit l ung th gan nguyn pht; thay i mt s ch tiu sinh ha min dch; tng cao r rt cc bt thng v sinh sn nh sy thai, non, cha trng, thai cht lu; tng t l sinh con d tt bm sinh, trong , chim hng u l cc d tt h thn kinh cc cp th h con; d tt bm sinh ang tip din th h th 2 th h chu ca cc cu chin binh. Ngay t nhng nm 1970-1973, vic nh lng Dioxin trong c th (mu, sa, m m di da, tinh dch) ca nhng ngi tip xc vi cht da cam/Dioxin c tin hnh. Tip , sau nm 1984, dn c c chia lm hai nhm, nhm min Nam, trong nhng vng b phun ri cht da cam/Dioxin v nhm nhng vin chc, qun nhn v thanh nin tnh nguyn, sinh ra min Bc, nhng chin u trn chin trng min Nam trong thi gian chin tranh. Theo nghin cu ca M (1970-1973),136

Dioxin c trong 83% mu ca nhm ngi min Nam Vit Nam, 12% mu ca nhm ngi min Bc. T l Dioxin tng ln cng vi tui ca cc ch th b nhim c, y l hin tng quan trng ca tch t sinh hc. Nm 1970, cc nh nghin cu M thy nng trung bnh Dioxin trong sa cc b m min Nam Vit Nam l 480 pg/g, tc l 140 ln cao hn M. Nng cao nht l 1.450 pg/g, cao cha tng thy trn th gii. Mt nghin cu cng v ni dung ny do y ban 10-80 phi hp vi cc nh khoa hc H Lan cho thy, nng trung bnh ca Dioxin trong sa m gim dn theo thi gian: 131 pg/g nm 1973, 20 pg/g nm 1985-1988 (vn cao hn 5 n 6 ln so vi mu ca ngi sng min Bc). Nm 1998, nhng nng trung bnh ny vn cn cao hn so vi nhiu nc, k c cc nc cng nghip ha. Cc mu gan ly ra t cc thai nhi qui thai b cht ti Bnh vin Sng B v Bnh vin T D cho thy, nng Dioxin trong m m t 1,3 ti 3,5 pg/g. Nh vy, Dioxin truyn t m sang con qua nhau thai. Nng Dioxin cc cu chin binh, tng chin u ti vng b ri cht da cam/Dioxin, nay quay tr v sng vi gia nh ti min Bc, vn cao hn t 5 ti 6 ln nhng ngi sng ti min Bc khng b ri cht da cam/Dioxin (thc hin nm 1980). Mt nghin cu (1995) cng cho thy, nng Dioxin trong cc mu mu ca 2.750 ngi sng ti khu vc b phun ri cao hn t 2 n 15 ln v t l TEQ cao hn t 40 n 100 ln so vi min Bc. Theo mt nghin cu gn y, hm lng Dioxin trong c dn min Trung v Nam Vit Nam (ni tng b ri ha cht) l 15 ppt (15 phn nghn t part per trillion), cao hn so vi c dn min Bc Vit Nam (khng b ri cht pht quang trong thi chin) khong 5 ln, v cao hn c dn M khong 3 ln. Theo nghin cu trong nm 2001 ca Gio s Nguyn Th Ngc Phng v d tt tr s sinh v nhng bin i gen dn ti d tt v bnh tt trong thi k thai sn, thi gian 15 nm c tr trong vng b nhim c l mt tiu ch quan trng nh gi nguy c nhim c. Ngy 20/2/2008, B Y t ban hnh Quyt nh s 09/2008/Q-BYT v Danh mc bnh, tt, d dng, d tt c lin quan n phi nhim vi cht c ha hc/Dioxin. Theo Quyt nh ny, nhng bnh/tt sau y c xc nh lin quan vi phi nhim Dioxin: 1. Ung th phn mm (Soft tissue sarcoma) 2. U lympho khng Hodgkin (Non-Hodgkin's lymphoma) 3. U lympho Hodgkin (Hodgkin's disease) 4. Ung th ph qun phi (Lung and Bronchus cancer) 5. Ung th kh qun (Trachea cancer) 6. Ung th thanh qun (Larynx cancer) 7. Ung th tin lit tuyn (Prostate cancer)137

8. Ung th gan nguyn pht (Primary liver cancers) 9. Bnh a u ty xng c tnh (Kahler's disease) 10. Bnh thn kinh ngoi bin cp tnh v bn cp tnh (Acute and subacute peripheral neuropathy) 11. Tt gai sng ch i (Spina bifida) 12. Bnh trng c do Clo (Chloracne) 13. Bnh i tho ng type 2 (Type 2 Diabetes) 14. Bnh Porphyrin xut hin chm (Porphyria cutanea tarda) 15. Cc bt thng sinh sn (Unusual births) 16. Cc d dng, d tt bm sinh (i vi con ca ngi b nhim cht c ha hc/Dioxin) 17. Ri lon tm thn (Mental disorders).5. THC TRNG CHT PHT QUANG/DIOXIN TI THA THIN HU

5.1. Hu qu i vi mi trng, sinh thi Tha Thin Hu l mt trong nhng tnh b phun ri nng n cht pht quang. Khu vc b phun ri nng nht l A Li. im nhim nng nht l sn bay A So. Theo ti liu thng k ca y ban 10-80 v ti liu Vit Nam Map Book, t thng 8/1965 n thng 12/1970, huyn A Li c ti 270 phi v ri, tp trung nht vo 2 nm 1968 v 1969 vi 3 cht ch yu: cht trng, cht da cam v cht xanh. Dc 2 bn ng mn H Ch Minh, gn nhng khu cn c qun s, khu dn c tp trung, thng b ri t 2-3 ln v > 4 ln vi lng ha cht 28-84 lt/ha. Bng 5.1. Thng k cc cht pht quang qun i M s dng trong chin tranh Tha Thin Hu Loi cht O (cht da cam) B (cht xanh) W (cht trng) Cht khc Tng cng Ghi ch: 1 gallon M = 3,79 lt.138

Tnh Tha Thin Hu S phi v 459 115 54 53 681 S gallons 906.765 83.336 107.636 25.772 1.128.458

Huyn A Li S phi v 184 43 29 14 270 S gallons 434.812 52.742 53.870 7.850 549.274

+ Thn A So vi mc ri cao nht (729 gallon/km2), c ni b ri ti 11 ln(Za ffisi, 1988; US Army Documens, 1995). Dioxin tn lu trong trung bnh trong 16 mu t 147,4 ppt, cao nht: 897 ppt;

+ Hng Thng, Hng Lam c mt ri trung bnh 24-58 gallon/km2, mc tnlu Dioxin thp hn A So, trung bnh trong 12 mu t l 0,4 v 11,4 ppt.

+ X Hng Vn b ri nh (0,9 gallon/km2), hm lng Dioxin trong t 0,4 ppt.Phn ln t ai vng A Li b ri thuc din b ri t 2 ln tr ln. Ngay sau ln ri u tin tng tn rng b rng l hng lot v mt s c th ca nhng loi mn cm vi cht pht quang (nht l nhng loi c nha m) b cht. Sau chin tranh, ti nguyn rng huyn A Li b gim st nghim trng. che ph ca rng t > 80% (1965), gim xung cn 50%. Cht lng rng b suy gim. Thnh phn loi cy tin phong tng v mt s din tch b xm chim bi c di v tre na. Trong nhiu nm nghin cu, y ban 10-80 phi hp vi nhiu nh khoa hc, trng i hc, vin, trung Tm nghin cu... trong v ngoi nc tin hnh nghin cu mt s im in hnh ca vng A Li, nhng im ny c tng i y iu kin phn nh ton b b mt ca vng A Li: GS. V Qu (1983): Sau khi b ri cht pht quang, khu h thc vt v ng vt A Li hon ton b ph hy. Hin chng ang c phc hi li, nhng ht sc chm chp v chuyn hng theo khu h ng vt v thc vt ca mt vng ngho nn, ch khng phi phong ph nh h ma nhit i trc kia. GS. Mai nh Yn v cng s (1983): Phn khu h ng vt nc ti A Li rt ngho v cha phc hi. Nng sut sinh hc ca 3 loi vc nc in hnh ca vng A Li (sui, p, ao) u thp. Nguyn nhn nng sut sinh hc ca sui thp lin quan n nh hng ca cht c ha hc, v n ph i chui thc n thng thng ca sui, n nay vn cha phc hi c. TS. Nguyn Xun C v cng s: Cht pht quang ph hy thm thc vt rng, lm tng cng qu trnh thoi ha t, lm gim st ng k cc cht dinh dng quan trng cho cy trng. 5.2. Hu qu i vi sc khe con ngi Trong cc nm t nm 1994-1999, y ban Quc gia iu tra Hu qu cc Cht ha hc Dng trong Chin tranh Vit Nam (y ban 10-80) hp tc vi T chc T vn Mi trng Hatfield Co.Ltd, Canaa, y ban nhn dn tnh, huyn, x v cc c quan139

chuyn mn s ti tin hnh nghin cu tng th cc hu qu ca Chin dch Ranch Hand huyn A Li, thuc tnh Tha Thin Hu. Nm 1999, Cng ty Hatfield phi hp vi y ban 10-80 v chnh quyn a phng t chc ly 556 mu mu ngi ngu nhin ti 4 x A So, Hng Lm, Hng Thng v Hng Vn, thuc huyn A Li. Cc mu c bo qun, sau xt nghim ti phng th nghim chun ti Canaa. Kt qu xt nghim i vi 2,3,7,8-TCDD v mt s PCDD, PCDF quan trng, t l % TEQ ca 2,3,7,8-TCDD so vi tng TEQ ca tt c cc cht c xt nghim c trnh by bng di. Bng 5.2. Tng hp kt qu 2,3,7,8-TCDD mu c dn ti A Li nm 1999 Phn tch ti Phng th nghim AXYS, Canaaa im v i tng ly mu Nam > 25 A So Nam < 25 N > 25 N < 25 Hng Lm Nam > 25 Nam < 25 N > 25 N < 25 Nam > 25 Nam < 25 N > 25 N < 25 Nam > 25 Hng Vn Nam < 25 N > 25 N < 25 Loi (s mu) mu trn (n = 48) mu trn (n = 30) mu trn (n = 44) mu trn (n = 41) mu trn (n = 31) mu trn (n = 33) mu trn (n = 29) mu trn (n = 27) mu trn (n = 43) mu trn (n = 27) mu trn (n = 37) mu trn (n = 25) mu trn (n = 37) mu trn (n = 40) mu trn (n = 27) mu trn (n = 37) 2,3,7,8-TCDD (pg/g m) 41,0 31,0 16,0 14,0 17,0 9,0 5,3 ND 21,0 8,6 12,0 7,6 ND ND ND ND TEQ 45,9 35,0 18,3 16,6 25,6 19,8 22,0 10,0 32,3 15,1 24,6 11,5 5,41 7,67 5,95 3,53 65,0 57,0 48,8 66,1 % TEQ ca 2,3,7,8-TCDD 89,3 88,6 87,4 84,3 66,4 45,5 24,1

Bng 5.2 cho thy, TCDD trong mu cao nht vn l ti A So:

Hng Thng

+ Nu xt trn ton b 163 mu xt nghim ca A So, th hm lng 2,3,7,8-TCDDt khong 14-41 pg/g.

+ Ti x Hng Lm, xt nghim tng 120 mu, th thp nht l t khng pht hin140

thy cho n 17 pg/g 2,3,7,8-TCDD, x Hng Thng xt nghim tng s 132 mu, th thp nht l mu trn ca n < 25 tui (7,6 pg/g) v cao nht l nhm > 25 tui nam l 21 pg/g. Ti x Hng Vn, tt c cc mu trn ca 4 nhm tui khng pht hin thy 2,3,7,8-TCDD.

+ So snh thng k TCDD trung bnh gia 4 x, thy c s khc bit r rt v mc TCDD trong mu ngi (Test ANOVA). Duy nht ch c gia x Hng Thng v Hng Lm l khng thy c s khc bit r rt. Phn nhm mc nhim th ng u l A So, Hng Thng, Hng Lm v cui cng l x Hng Vn. Bng 5.3 tng hp cc thng tin v xt nghim TCDD v T-TEQ trong sa m ti 4 x A So, Hng Thng, Hng Lm, Hng Vn. Kt qu cho thy, c mi lin quan gia cc khu vc trc kia b phun ri nng hn th sa m cng b nhim Dioxin nng hn (tng t nh hm lng Dioxin trong mu). C th nh sau: Bng 5.3. Kt qu phn tch 2,3,7,8-TCDD trong mu sa m A Li nm 1999 Phn tch ti Phng th nghim AXYS, Canaaa im M mu 99VN629 99VN638 A So 99VN655 99VN649 99VN628 99VN609 Hng Lm 99VN625 99VN603 99VN608 99VN579 Hng Thng 99VN586 99VN592 99VN594 Hng Vn 99VN666 99VN667 99VN678 99VN686 2,3,7,8-TCDD (pg/g) 5,5 1,6 18,0 16,0 32,0 12,0 8,3 2,9 5,8 11,0 8,7 7,7 11,0 3,3 2,2 5,0 1,4 141 TEQ 6,15 1,88 18,70 18,80 34,10 14,60 10,20 10,60 9,33 17,20 12,60 9,73 18,50 5,07 3,85 13,20 2,99 % TEQ ca 2,3,7,8-TCDD 89,4 85,1 96,3 85,1 93,8 82,2 81,4 27,4 62,2 64,0 69,0 79,1 59,5 65,1 57,1 37,9 46,8

+ Ti A So, hm lng 2,3,7,8-TCDD trong sa nhng b m ang cho con b t5,5-32 pg/g 2,3,7,8-TCDD, cao hn nhng mu xt nghim ti Hng Vn (ni m nng nhim Dioxin trong mu cng thp hn hn) l t 1,4-5,0 pg/g 2,3,7,8-TCDD.

+ Hai x m trc y theo thng tin l cng khng b nhim nng Dioxin do bphun ri l Hng Lm v Hng Thng v xt nghim Dioxin trong mu cng c hm lng thp hn so vi A So th kt qu xt nghim cho thy, 2,3,7,8TCDD t 7,7-11 pg/g (Hng Thng) v 2,9-12 pg/g (Hng Lm). 5.3. Tn lu cht da cam/Dioxin trong mi trng hin nay Tha Thin Hu, nht l khu vc M A Li, b phun ri rt nng n, nhng do thi gian, a hnh, thi tit, l lt, nn nng Dioxin ti cc vng b phun ri trc kia c bn tr v an ton (tr khu vc sn bay A So, mt s mu t c hm lng cao hn ngng cho php i vi t nng nghip).

Hnh 5.1. Sn bay A So v cc khu vc nhim im nng Dioxin u tin c tm thy ti sn bay A So, thuc x ng Sn, mu t c nng cao nht ti 897,85 ppt/901,22 TEQ, (AXYS Canaa, 1997). Thn A So b phun ri vi mc ri cao (729 gallon/km2), c ni b ri ti 11 ln (Za ffisi,142

1988; US Army Documens, 1995). Dioxin tn lu trong trung bnh trong 16 mu t 147,4 ppt, cao nht: 897 ppt; 18 mu thc phm c hm lng Dioxin trung bnh 19 ppt (m c 21 ppt, m vt 82 ppt, trong mu ngi 25,5 ppt, sa ngi 10,2 ppt (c bit c mu 40 ppt). Theo thng k, A So l x c t l sinh sn bt thng v d tt bm sinh c t l cao. Bng 5.4. Kt qu phn tch mu Dioxin trong bn t A Li ti nhng im c m hnh xc nh c kh nng tn lu DioxinTT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 KHM TXT10 TXT15 TXT67 TXT79 TXT83 M1 M2 M3 Cs1.7 Cs2.7 DX1.1 DX1.2 DX1.3 DX1.4 DX1.5 DX2.1 DX2.2 DX2.3 DX3.1 DX3.2 DX3.3 Ngy ly 16/12/2008 16/12/2008 17/12/2008 17/12/2008 17/12/2008 17/12/2008 17/12/2008 17/12/2008 18/12/2008 18/12/2008 13/11/2009 13/11/2009 13/11/2009 13/11/2009 13/11/2009 13/11/2009 13/11/2009 13/11/2009 14/11/2009 14/11/2009 14/11/2009 a im X Hng Trung Bc Sn ng Sn A t A Rong Sn bay A So, x ng Sn Sn bay A So, x ng Sn Sn bay A So, x ng Sn Thn 3, x Bc Sn, A Li Thn 3, x Bc Sn, A Li Cu Trit, ng Sn, A Li, tng 1 Cu Trit, ng Sn, A Li, tng 2 Cu Trit, ng Sn, A Li, tng 3 Cu Trit, ng Sn, A Li, tng 4 Cu Trit, ng Sn, A Li, tng 5 Cu A t, A Li, tng 1 Cu A t, A Li, tng 2 Cu A t, A Li, tng 3 Sau zoi t cnh cu A Sp Ca sui chy ra cu trn A Sp Ven sng v zoi t gia sng A Sp TEQ PCDD/FPCB, ppt 41 21 70 140 220 24 22 83 8 12 < LOD 120 170 80 64 100 90 85 100 92 70

Ngun: Vn phng 33, 2009. y ban 10-80 iu tra (1990) v cng b kt qu cho bit, sn bay A So b nhim nng cht pht quang, nng Dioxin cao, c kh nng gy nh hng n sc khe143

v kin ngh UBND huyn A Li, UBND tnh Tha Thin Hu khng c cho dn nh c trn khu vc sn bay. Cc h ang sinh sng trn khu vc ny phi di chuyn ra ngoi phm vi nhim. Thc hin kin ngh ny ca y ban 10-80, huyn A Li tin hnh quy hoch v di chuyn trung tm hnh chnh x v nhng h dn nm trong vng trng im nhim cht da cam/Dioxin ti sn bay sang khu vc khc thuc x ng Sn. t nghin cu nm 1999 v nhim Dioxin trong cc mu t cho thy:

+ Khu vc sn bay A So vn l cao nht (220-360 pg/g); + Hng Thng v Hng Lm (trung bnh t 0,4-12,3 pg/g); + Hng Vn khng nhim (0-2,9 pg/g).Kt qu iu tra nm 2008-2009: Vn phng Ban ch o 33 phi hp vi cc n v khc nh gi tn lu cht pht quang/Dioxin ti khu vc A Li da trn m hnh lan ta, kt qu cho thy, ch c 2 mu trm tch ti thn A Rong v Cu Trit, ng Sn l cao hn ngng cho php 150 ppt (TCVN 8381:2009). 5.4. Nhn xt v xut 5.4.1. Nhn xt, nh gi

+ Tha Thin Hu l mt trong nhng khu vc b phun ri nng cht pht quangtrong chin tranh, khu vc b phun ri nng nht l khu M A Li. c nhiu hot ng khc phc hu qu (nh trng rng, phc hi sinh thi) c trin khai, nhng vn cn cc im, khu vc cn phi tip tc trin khai.

+ Chnh quyn a phng quan tm, t chc tt cc hot ng chm sc sckhe nn nhn cht c da cam/Dioxin v gim thiu nguy c phi nhim (di dn, ngn cm hot ng ti sn bay A So, cung cp nc sch...).

+ Hin trng tn lu Dioxin trong mi trng: Cc iu tra, xt nghim cho nnay cho thy: Tn lu Dioxin trong mi trng ti Tha Thin Hu c bn v mc cho php theo TCVN 8381:2009; Ni cn tn lu Dioxin nng nht ti A Li l sn bay A So, mt s mu c nng Dioxin cao hn ngng cho php i vi t nng nghip v sinh hot (mu t c nng Dioxin cao nht 897,85 ppt/901,22 TEQ), nhng cha vt ngng 1.000 ppt. iu tra tn lu lan ta (2008-2009), ch c 2/21 mu trm tch c nng Dioxin (170 v 220 ppt) ln hn ngng cho php 150 ppt. 5.4.2. xut

+ Tip tc trin khai phc hi mi trng, sinh thi cc im b phun ri nng nnay vn cn hoang ha.

+ Khu vc sn bay A So vn cn tn lu Dioxin cao hn ngng i vi t nng144

nghip v sinh hot. V vy, quy hoch vng dn c v s dng t canh tc cn tham vn c quan chuyn mn. Cho n khi c gii php gii quyt trit ti sn bay ny, vn cn phi ngn cm cc hot ng trn khu vc ny v gim st bin ng Dioxin.

+ Cc c quan lin quan ang trnh ngh xy dng Khu Chng tch Chin tranhha hc Quc gia ti a bn huyn A Li, trong , sn bay A So l mt trong nhng khu vc quan trng ca Khu Chng tch. n xy dng Khu Chng tch c ph duyt s c phng hng x l, s dng hp l im nhim ny.TI LIU THAM KHO

1. Hong nh Cu v cs., 2000. A Li Tha Thin Hu, mt vng nghin cu v gii quyt hu qu cht dit c, pht quang s dng trong chin tranh ng Dng ln th II. K yu cng trnh nghin cu. Quyn 5, Phn 2. y ban 10-80. B Ti nguyn v Mi trng, H Ni. 2. Nguyn Xun C v cs., 1983. Mt s c trng ha hc ca t Feralit vng v t ph sa thung lng A Li, tnh Bnh Tr Thin, nhng hu qu ca cht c ha hc i vi ph nhiu ca t. K yu Hi tho quc t v Cht pht quang v lm tri l trong chin tranh tc ng lu di ln con ngi v thin nhin. H Ni. 3. Phng Tu Bi, 2000. Bc u tm hiu kh nng phc hi rng sau chin tranh ha hc bng ti sinh t nhin A Li, Bnh Tr Thin. K yu cng trnh nghin cu. Quyn 5, Phn 2. y ban 10-80. B Ti nguyn v Mi trng, H Ni: 34-35. 4. Hatfield, 2000. A Li Tha Thin Hu mt vng nghin cu v gii quyt cc hu qu cht pht quang pht quang s dng trong chin tranh ng Dng ln II. K yu cng trnh nghin cu. Quyn 5, Phn 2. y ban 10-80. B Ti nguyn v Mi trng, H Ni: 6-110. 5. Hunh Th Kim Hi v cs., 2002. Gp phn nghin cu thnh phn loi cn trng, vi sinh vt t, giun t v cc nhm Mesofaune khc vng A Li Tha Thin Hu v nhng nh hng ca Dioxin ti a dng sinh hc ca chng. Bo co khoa hc tham d Hi ngh Vit M v Dioxin. H Ni, thng 3/2002. 6. ng Huy Hunh, ng Ngc Cn, Quc Anh v Nguyn Vn Thng, 1983. Bc u tm hiu nh hng ca chin tranh ha hc n s thay i thnh phn v bin ng s th (Mammalia) ti vng A Li, Hng Ha (ng Trng Sn). K yu Hi tho quc t v Cht dit c v lm tri l trong chin tranh tc ng lu di ln con ngi v thin nhin. H Ni: 124-130. 7. ng Huy Hunh v H Thanh Hi, 2001. Tng quan v nh hng ca cht c ha hc ti cc h sinh thi v a dng sinh vt vng A Li v ph cn.145

Bo co ti Hi tho quc gia v nh ca cht c ha hc ln sc khe v mi trng. 8. ng Huy Hunh v H Thanh Hi, 2007. nh gi thc trng cc kt qu nghin cu nh hng ca cht c ha hc s dng trong chin tranh n h ng vt. 9. Trn Minh, 2000. Nhng c im khi qut ca loi ru Campylopus richardii phn b vng A Su, A Li, Tha Thin Hu. K yu cng trnh nghin cu. Quyn 5, Phn 2. y ban 10-80. B Ti nguyn v Mi trng, H Ni: 33-34. 10. Nguyn Xun Nt, 2007. Nghin cu nh gi thc trng kt qu nghin cu v nh hng ca cht c ha hc ln mi trng t. 11. V Qu, 1983. Bc u tm hiu nh hng ca chin tranh ha hc n s thay i sinh thi, thnh phn v s lng th ti A Li, Hng Ha. Ti liu Hi tho quc t. 12. Schecter A., Dai L.C., Papke O. et al., 2001. Recent Dioxin Contamination from Agent Orange in Residents of a Southern Vietnam City. J. Occup. Environ. Med., 43 (5): 435-443. 13. y ban Quc gia iu tra Hu qu cc Cht ha hc Dng trong Chin tranh Vit Nam, 2002. Chuyn kho c hc v cc Dibenzo-p-dioxin Clo ha. Ti liu cp nht. H Ni. 14. Mai nh Yn, H Thanh Hi, Nguyn Hu Dc v nnk., 2002. Din th qun x sinh vt nc ngt vng A Li (Tha Thin Hu) trong vng 20 nm gn y v mi lin quan n AO/Dioxin. Bo co ti Hi ngh khoa hc Vit M v nh hng ca cht da cam/Dioxin ln sc khe con ngi v mi trng. 15. Mai nh Yn v Nguyn Xun Qunh, 1983. Qun x ng vt nc vng A Li sau 10 nm b ri cht c ha hc. K yu Hi tho quc t v Cht pht quang v lm tri l trong chin tramh tc ng lu di ln con ngi v thin nhin. H Ni. 16. Vn phng Ban ch o 33, 2007. Tc hi ca Dioxin i vi con ngi Vit Nam. B Ti nguyn v Mi trng, H Ni. 17. Vn phng Ban ch o 33, 2009. Vin Mi trng Nng nghip, Vin Khoa hc Nng nghip Vit Nam: Xy dng h thng thng tin h tr la chn im ly mu.

146