Русские страницы в истории Польши

Śladami Rosjan w Polsce

Варшава • Warszawa 2012

Русские страницы в истории Польши – Варшава, Российский дом, 2012 – 120 с.: ил.Śladami Rosjan w Polsce – Warszawa, „Rosyjski dom”, 2012, str. 120

Издание осуществлено при финансовой поддержке Министра Администрации и Оцифровки Республики Польша

Projekt zrealizowany przy wsparciu finansowym Ministra Administracji i Cyfryzacji Rzeczypospolitej Polski

Издатель – общество „Российский дом”Wydawca – Stowarzyszenie „Rosyjski dom”

ISBN 978-83-929219-7-4

© Copyright by Stowarzyszenie „Rosyjski dom”, Warszawa, 2012

e-mail: biuro@gazetarosyjska.pltel. +48 609 536 701

3

От издателя:

Дорогие друзья, книга, которую вы держите в руках – это результат многолетней кропотливой работы членов наше-го общества, а также наших единомышлеников над сбором материалов об истории пребывания русских в Польше. За-мысел её создания появился у нас при работе по изданию культурного обозрения нашего общества „Здравствуйте!”, которое с 2007 года является приложением к журналу „Ев-ропа.RU”. Часть материалов удалось нам издать в 2009 году в сборнике на русском языке „Русские в Польше”, который сегодня уже – библиографическая редкость. За эти годы у нас сложился замечательный творческий кол-лектив. Мы сами выбираем темы, сами скурпулёзно изучаем архивы, делаем фотографии в разных уголках Польши. Пе-ред вами – очередной сборник статей о тех уникальных со-бытиях и людях, которые, будучи русскими и прожив здесь часть своей жизни, оставили свой след в истории Польши, подготовленный уже на двух языках – русском и польском. Мы надеемся, что эта книга будет первой частью, изданно-го под одной обложкой огромного архива, который накоплен нашим обществом о русских в Польше. Мы планируем рабо-тать над продолжением подобных изданий и надеемся, что вы станете нашими постоянными читателями.

Галина Щител, председатель общества „Российский дом”, заслуженный работник культуры Республики Польши

4

Od Wydawcy:

Drodzy przyjaciele, trzymacie w ręku książkę, będącą efektem pieczołowitej pracy członków naszego stowarzyszenia oraz jego sympatyków od wielu lat zajmujących się zbieraniem materia-łów o społeczności rosyjskiej w Polsce. Pomysł publikacji tych materiałów pojawił się przy okazji ukazania się kulturalnego przeglądu „Zdrawstwujte!”, dodatku do polskiego czasopisma wydawanego w języku rosyjskim „Eвропа.RU”. Część mate-riałów weszła do opublikowanej w 2009 roku książki „Russkie w Polsze”, która już stała się białym krukiem. W tym czasie ukształtował się nasz zespół redakcyjny. Sami wy-bieramy tematy, pracujemy z materiałami archiwalnymi, robimy zdjęcia w różnych częściach Polski. Stworzyliśmy kolejną pracę o ciekawych wydarzeniach oraz o ludziach, którzy pozostawili znaczący ślad w historii Polski, ale tym razem publikujemy ją w językach polskim i rosyjskim. Mamy nadzieję, iż będzie to pierwsza część serii wydawniczej. Zamierzamy kontynuować naszą pracę i bardzo chcielibyśmy, aby zostali Państwo naszymi stałymi czytelnikami.

Galina Szczygieł, prezes zarządu Stowarzyszenia „Rosyjski dom”

Zasłużony Działacz Kultury RP

5

Содержание – spis treści:

Русские старожилы Польши . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Staroobrzędowcy w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Последний приют Кутузова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Ostatnia przystań Kutuzowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Русский Дон-Кихот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Rosyjski Don Kichot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Роман с Польшей . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Romans z Polską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Пушкины в Варшаве . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Warszawskie dzieje rodziny Puszkinów . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Он выбрал скромный Бельведер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Wybrał życie bez przepychu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

„Привыкли чудаком считать отца…”. . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 „Ojciec wśród ludzi za dziwaka uchodził” . . . . . . . . . . . . . . . 99

Белый генерал родом из Польши . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103Dowódca Białej Armii rodem z Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

6

foto

7

Русские старожилы ПольшиРусскую народную культуру старообрядцы привезли на польскую землю не только в книгах, но и в своей памяти, в сердце. И не только легенды, песни, сказки, молитвы, но и массу привычек, обычаев, знаний, которые совокупно и создали заново Русский мир.

Русская старообрядческая диаспора – самый глубокий исторический пласт современного русского национального меньшинства, проживающего в Польше. Во многом благо-даря староверам русские в Польше признаны национальным меньшинством. Так же, как и старообрядцы во всём мире, они сохраняют древнерусское наследие, традиции и куль-туру в иноязычном окружении на протяжении более чем 350 лет.

История

Старообрядцы (староверы), как говорит само название – это защитники старой веры, оставшиеся верными церковным правилам, принятым на Руси в 988 году при князе Влади-мире Святом. Они не признали реформы, которую провёл партиарх Никон в России в 1653–1656 годах, и отделились от русской православной церкви.Не выдерживая трудностей и гонений, связанных с невыпол-нением обрядов „новой” официальной церкви, староверы стали покидать места своего проживания. Они постепенно перемещались на север, восток и запад страны, а потом и за пределы России. Одной из таких стран, где старообрядцы пытались найти место религиозной свободы, стала Польша. В Речь Посполитую уходили старообрядцы-федосеевцы из новгородских и псковских мест. Первые старообрядцы в Польше появились на Сувальщине ещё во второй половине ХVII века. Кроме предметов религиозного культа они при-везли с собой и культурные ценности: говор, песни, легенды, пословицы, сказки, элементы одежды. в начале ХVIII века появились первые старообрядческие центры в районах Су-валок и Августова.

8

В 1779 году старообрядцы получили согласие польской вла-сти на свободное отправление религиозных обрядов. При Николае I жизнь староверов усложнилась. Новая власть за-прещала ремонтировать, строить молельни и велела всех старообрядцев подчинить „обновлённому” православию. Из России стали прибывать на Сувальщину по приказанию царя единоверцы, которые начали склонять староверов к переме-не веры. С конца 1880-х годов русские старообрядцы начали переселяться в США. Одними из первых в Новый Свет от-правились поморские староверы из Сувалок.

Габовые Гронды

Одной их „молодых” деревень старообрядцев на Суваль-щине стали Габовые Гронды. Позже рядом с ней возникла деревня Бор. Сегодняшние жители Габовых Грондов и Бора считают, что первые поселенцы прибыли сюда из деревни Пильчин сразу после подавления восстания 1863–1864 го-дов. Возможно, уже раньше они временно проживали в Авгу-стовском уезде или на Сувалкско-Сейненской земле. Другие утверждают, что их предки жили в окрестностях Осташкова, на Тверской земле. Иные говорят, что их предки продела-ли длинный путь из северных районов России через Белое море, Скандинавский полуостров и Балтийское море. Но как бы то ни было, живут они здесь до сих пор.Главным занятием старообрядцев были работы, связанные с лесным хозяйством. Популярной была профессия пильщика. Очень быстро старообрядцы стали признанными мастерами деревообработки. А об их добросовестности и трудолюбии ходили легенды. Женщины ткали и, главным образом, изго-тавливали ткани изо льна. Изделия, произведённые в дерев-нях Габовые Гронды и Бор, можно было встретить не только на рынке в Августове, но и в других польских городках.

Варшавская страница

В начале XIX века наиболее предприимчивые из пересе-ленцев переезжали в Варшаву, где становились купцами – в городе им принадлежало около десяти лавок, торгующих русским товаром. Немалое количество староверов, прожива-ющих в Варшаве, привело к тому, что за городом (сегодня это на границе районов Камёнок и Грохова, ул. Гроховская 307) в 1831 году было основано русское кладбище, где также хо-

9

ронили и солдат российской царской армии, проходивших службу в Царстве Польским. Но среди жителей города дол-гое время кладбище так и называлось – староверским, так как каменная стена вокруг кладбища была построена куп-цом-старовером Махоткиным. Ликвидировано уже давно заброшенное и имевшее не-ухоженный вид русское староверское кладбище только в 1961 году. На его месте сегодня разбит небольшой сквер, а оставшиеся надгробные плиты перенесены на православ-ное кладбище на Варшавской Воле.

Органы самоуправления

Во время Первой мировой войны большинство старообряд-цев Августовского региона эвакуировались в глубь России, в окрестности Саратова. Впоследствии вернувшиеся из эва-куации в ставшие родными места староверы стали усердно восстанавливать практически полностью разрушенные селе-ния. В 1921 году в Боре жило 144 старообрядца, а в Габовых Грондах – 216. В 1921 году в Августовском регионе осталось только 932 старообрядца. Несмотря на это, староверы начали создавать внутреннюю организацию и стали обращать внимание на урегулирование своего правового положения. В 1925 году в Польше прошёл первый Собор, на котором был избран высший орган управ-ления между соборами – Старообрядческий совет в Польше, а его председателем был выбран Арсений Пимонов.В истории старообрядчества в 1928 году произошло важное событие – официальное признание правительством Польши старообрядческой церкви и устава Восточной старообрядче-ской церкви (ВСЦ) в Польше, не имеющей духовной иерар-хии. ВСЦ помогала старообрядцам ремонтировать и строить новые молельни, а также начала самостоятельно составлять учебники, нужные для вероучения. Появились свои издания: „Календарь Высшего Старообрядческого Совета в Поль-ше”, „Часослов”, „Азбука”, „Основные поня тия”, „История церкви”, „История Ветхого и Нового Завета”, „Труды съезда 1925 г.” с 1928 года стал издаваться журнал „Вестник ВСС в Польше” тиражом 400 экз. На сохранение традиционного русского быта в поселениях старообрядцев в Польше повлиял и тот факт, что Правитель-ство Второй Речи Посполитой выделяло им субсидии. Кро-

10

ме того, старообрядцы имели своих представителей в Сейме и Сенате.Старообрядцы много делали для развития начальных рус-ских школ. О влиянии староверов на жизнь русской диа-споры свидетельствует тот факт, что они возглавили Союз русских меньшинственных организаций в Польше, предсе-дателем которого был избран посол Сейма Борис Арсенье-вич Пимонов – представитель богатейшего старообрядче-ского рода, сын Арсения и Степаниды Пимоновых. Большая часть их состояния, заработанного в России на лесопереработке, шла на строительство церквей и школ в Польше и в Литве. Существует стереотип, что староверы – это борцы со всем новым. Однако это не так. Сохраняя верность древнему бо-гослужению и русскому традиционному быту, старообрядцы открыты для многих веяний современности. Те же Пимоно-вы вкладывали средства в индустрию развлечений: они вла-дели сетью кинотеатров, где проходили различные старооб-рядческие собрания и благотворительные концерты. Среди молодого поколения польских старообрядцев выделялась группа литераторов, которые проводили поэтические вечера и даже издавали литературные журналы.Хорошо организованная религиозно-общественная и про-светительская жизнь старообрядцев в 1925–1939 г.г. в Поль-ше была во многом заслугой семьи Пимоновых. Борис Пимо-нов полностью оплатил все расходы по проведению Первого Всепольского съезда старообрядцев (1925 г.), а также финан-сировал деятельность Высшего Старообрядческого совета. Он стал первым русским сенатором, на которого была воз-ложена защита интересов всего русского населения Польши в одном из высших законодательных учреждений страны. Хорошее время для русских староверов продолжалось не-долго. Началась Вторая мировая война – и её годы стали самым тяжёлым периодом в их истории. Часть из них пере-селилась в СССР, а часть была угнана на принудительные работы в Германию. Но после окончания Второй мировой войны некоторые всё же вернулись в Польшу.

День сегодняшний

На сегодняшний день поселение русских староверов в Поль-ше – одно из наиболее известных за рубежом. В 1989 году

11

численность русских старообрядцев в Польше составляла около 2600 человек. Большинство из них проживало в то время в трёх соседних районах Сувалкского воеводства: Августовском, Сувалкско-Сейненском и на Мазурах. Глав-ные центры – Габово-Грондская, Сувалкская, Водзилов-ская и Войновская старообрядческие общины. Их интересы представляет вновь созданный в 1983 году Верховный совет старообрядцев в Польше, который осуществляет духовное и организационное руководство. Существует и светская ор-ганизация – „Общество старообрядцев в Польше”, объеди-няющая около двух тысяч староверов. Деревни же Габовы Гронды и Бор с пятьюстами жителями – единственные се-годня на территории Польши, где полностью сохранилось старообрядческое, а значит, русское население. Старообрядцы в Польше сумели сохранить своё религи-озное и культурное своеобразие. В семьях и между собой староверы разговаривают только на русском языке. Русский язык в разговорном диалектном варианте является первым, которому учатся старообрядческие дети. Польский язык не-сёт очень важную коммуникативную функцию. Но в поль-ском языке старообрядцев присутствуют элементы русского говора, что отличает его от речи населения северо-восточ-ной Польши. Русское происхождение выдают имена и фа-милии: Дмитрий Капланов, Зенон Соколов, Владимир Ку-дряшов, Валерий Ермаков и потомок донского казака Пётр Буланов. Старообрядцы эмоционально сильно связаны с родным язы-ком. Язык и религия дают им чувство сплочённости и сво-еобразия. Сувалкские и Августовские старообрядцы часто встречаются, вместе отмечают праздники. В последнее время русские старообрядцы стали подвержены ассимиляционным процессам: в школах в речи детей поль-ский язык вытесняет русский, молодёжь всё чаще уезжает в город, распространились смешанные браки с католиками. Конечно, много обычаев сохранилось, например, баня по субботам или „Кутейник” – день, когда молодёжь проделы-вает со взрослыми разные шутки. Что же касается правил в моленне и обрядов, таких, как исповедь, бракосочетание и погребение умерших, то здесь всё как и прежде. Одной из важных проблем староверов является отсутствие наставников – духовных руководителей. Поскольку церков-

12

ной иерархии у староверов нет, наставника выбирают сами жители, а их выбор подтверждает Высший старообрядче-ский совет. Главные обязанности наставника – это исполне-ние церковных действий, то есть крещения, венчания и по-каяния, а также проведение богослужений и наблюдение за религиозным порядком в общине. Обязательной для настав-ника является борода, которая когда-то была неотъемлемой частью внешнего облика каждого старовера. В Польше сегодня живёт только один наставник – Дми-трий Капланов. Роль наставника является очень важной, но и очень трудной. Он должен знать староцерковный язык, все правила и принципы старой веры. Старообрядцы, как и каждое вероисповеданное меньшин-ство, вызывают большой интерес у окружения, в котором находятся. Староверы выделяются не только своими рели-гиозными обрядами и традициями, но также материальной и духовной культурой. И сегодня их самобытность пытаются сохранить уже сами поляки. В январе 1991 года сувалкский воевода создал в Сейнах центр „Пограничье искусств, куль-тур, народов”. Его деятельность направлена на многосторон-нее и глубинное проникновение в межкультурные процессы, идущие в рамках общин пограничья. К примеру, в проекте „Память древних времён” участвовала группа детей погра-ничья, в которую входили поляки, литовцы, украинцы и рус-ские (из семей старообрядцев). В последние годы существенно улучшилось юридическое и материальное положение старообрядчества. На это повли-яла и деятельность Главного совета, в который вошли моло-дые и образованные люди, а также деятельность Общества старообрядцев. Благодаря этому в Сувалках и Габовых Грон-дах построены современные приходские дома, отремонти-рована моленна в Войнове-на-Мазурах, изданы два учебни-ка. Дети староверов сегодня получают хорошее образование. Есть среди них и первый кандидат наук, доцент Познаньско-го университета Дорота Евдокимова. Почти каждый год во время карнавала проходит Русский бал, а летом Общество старообрядцев под руководством Зе-нона Соколова и Дмитрия Капланова организовывает сплав на байдарках по местам исторического проживания русских в Польше – по рекам Беловежской пущи. Есть у них и свой музей русского быта.

13

Сегодня старообрядцы в Польше по праву гордятся уникаль-ным фольклорным ансамблем „Рябина”, который в 2008 году выступал в Москве и уже несколько раз на крупных фестива-лях в Варшаве. Это женский хор, поющий без сопровождения музыкальных инструментов и исполняющий старинные русские свадеб-ные песни, баллады и песни хороводные. Некоторые из них звучат также и на новгородско-псковским диалекте. На сце-ну артистки выходят в самостоятельно сшитых традицион-ных народных костюмах. Ансамбль „Рябина” выпустил три диска – „Песни староверов” (2000), „Белые голуби” (2004), „В староверской деревне” (2008). Все участницы хора – уро-женки деревень Габовые Гронды и Бор. Общество старообрядцев из Августова тесно сотрудничает с варшавским обществом „Российский дом”, а Зенон Соко-лов, житель деревни Бор, является представителем русского национального меньшинства в правительственной комиссии по делам национальных меньшинств и этнических групп, проживающих в Польше.

Ирина КорнильцеваФото из семейных архивов

членов общества старообрядцев в Августове

14

Дедушка Фёдор Ионик с внуком, нач. ХХ в., АвгустовDziadek Fiodor Monik z wnukiem Wasilim, pocz. XX w., Augustów

Во время работы, 30-е годы XX векаTracze w pracy. Lata 30. XX wieku

Главное занятие русских переселенцев в прошлом – деревообработка. Фото нач. ХХ в.Główne zajęcie starowierów w przeszłości – obróbka drzewa. Zdjęcie pocz. ХХ w.

15

Школа в Габовых Грондах, 1935–1936 г.г.Szkoła w Gabowych Grądach, 1935–1936 r.

Традиционная семья староверов. Фото первой половины XX векаTradycyjna, wielopokoleniowa rodzina staroobrzędowców. Fotografia z I połowy XX wieku

16

Арсений Пимонов – сенаторArseniusz Pimonow – senator

На заседании – четвёртый слева – Борис Пимонов, сын Арсения Пимонова, депутат Сейма III, IV i V созывов во II Речи Посполитой (1930–1939)Na posiedzeniu czwarty z prawej strony – Borys Pimonow, syn Arseniusza Pimonowa, poseł na Sejm III, IV i V kadencji w II RP (1930–1939)

Профессор-физик Леонид ПимоновProfesor fizyki Leonid Pimonow

17

Отремонтированная моленна с помощью Фонда Леонидa ПимоновaDzięki pomocy Fundacji Leonida Pimono-wa wyremontowano dom modlitwy.

Музей русского бытаSkansen

Традиционная русская печь есть в каждом домеW każdym domu znajduje się tradycyjny piec opalany drewnem

Надписи на кладбище на русском языке.Na cmentarzu w Gabowych Grądach napisy na nagrobkach są nadal w języku rosyjskim

18

Ансамбль старой русской песни „Рябина”Zespół „Riabina” („Jarzębina”)

С самоваром и русским угощением семьи старообрядцев встречаются на ежегодном пикникеPrzy herbacie i tradycyjnych daniach staroobrzędowcy z całego regionu spotykają się na co-rocznym pikniku.

19

Семейный сплав по реке Чёрная Ханча, 2010 г.Rodzinny spływ Czarną Hańczą, 2010

На традиционном пикникеNa tradycyjnym pikniku

20

Staroobrzędowcy w PolsceRosyjską kulturę narodową staroobrzędowcy przywieźli do ziemi polskiej nie tylko w książkach, ale i w pamięci oraz w sercach. To nie tylko ich legendy, pieśni, bajki, modlitwy, ale także wiedza oraz wiele przyzwyczajeń, obrzędów i obyczajów, które wspólnie stworzyły Rosyjski Świat (Russkij Mir – ros.). Diaspora staroobrzędowców to najstarsza historycznie warstwa współczesnej rosyjskiej mniejszości narodowej mieszkającej w Polsce. W dużej mierze dzięki starowiercom Rosjanie w Polsce zostali oficjalnie uznani za mniejszość narodową. Tak jak na całym świecie, również w Polsce staroobrzędowcy pielęgnują staroruskie dziedzictwo, tradycję i kulturę w obcojęzycznym środowisku na przestrzeni ponad 350 lat.

Historia

Staroobrzędowcy (starowiercy), jak sama nazwa wskazuje, to wyznawcy starej wiary, którzy zostali wierni zasadom cerkiew-nym przyjętym na Rusi w 988 roku, za czasów księcia Włodzi-mierza Wielkiego (Świętego Włodzimierza). Nie uznali reformy, którą w latach 1653–1656 wprowadził patriarcha Nikon i od-dzielili się od rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Wskutek prześla-dowań, które dotykały ich ze względu na odmowę odprawiania obrzędów „nowej” oficjalnej cerkwi, starowiercy zaczęli opusz-czać miejsca swojego pochodzenia. Stopniowo przemieszczali się na północ, wschód i zachód kraju, a później także poza gra-nice Rosji. Jednym z krajów w których staroobrzędowcy szukali swobody religijnej stała się Polska. Do Rzeczypospolitej przybywali głów-nie fiedosiejewcy pochodzący z ziemi nowogrodzko-pskowskiej. Pierwsi starowiercy pojawili się na Suwalszczyźnie już w dru-giej połowie XVII wieku. Oprócz przedmiotów kultu religijne-go przywieźli ze sobą także wartości kulturowe: pieśni, legendy, przysłowia, bajki. Na początku XVIII wieku powstały w rejo-nach Suwałk i Augustowa pierwsze osiedla staroobrzędowców.

21

W 1779 roku staroobrzędowcy uzyskali zgodę polskich władz na swobodne odprawianie obrzędów religijnych zgodnie z własny-mi tradycjami. Za rządów Mikołaja I życie starowierców stało się trudniejsze. Nowe władze zakazały im remontowania oraz budowy molenn (domów modlitwy) i zamierzały ich wszystkich nawrócić na prawosławie. Z Rosji na Suwalszczyznę na rozkaz cara zaczę-li przybywać prawosławni, zadaniem których było przekonanie staroobrzędowców do zmiany wyznania. W wyniku tego od koń-ca roku 1880 staroobrzędowcy zaczęli emigrować do Stanów Zjednoczonych. Jako jedni z pierwszych do Nowego Świata po-jechali pomorscy staroobrzędowcy z Suwałk.

Gabowe Grądy

Jedną z najstarszych wsi staroobrzędowców na Suwalszczyźnie były Gabowe Grądy. Później obok niej wyrosła wieś Bór. Obecnie mieszkańcy Gabowych Grądów i Boru twierdzą, że pierwsi prze-siedleńcy przybyli tu z wioski Pilczyn od razu po stłumieniu po-wstania 1863–1864. Prawdopodobnie wcześniej już pomieszkiwali w rejonie Augustowa albo w okolicach Suwałk i Sejn. Pojawiają się również opinie twierdzące, że przodkowie dzisiejszych staroobrzę-dowców pokonali długą drogę z północnych regionów Rosji przez Morze Białe, Półwysep Skandynawski i Morze Bałtyckie. Jak by nie było, staroobrzędowcy żyją w tych wioskach nadal. Głównym zajęciem staroobrzędowców były prace związane z gospodarką leśną. Popularny był zawód drwala. W krótkim czasie starowiercy zostali uznani za najlepszych fachowców w dziedzinie obróbki drzewa. Na temat ich sumienności i praco-witości krążyło mnóstwo opowieści. Kobiety przędły len i tkały z niego płótna. Wyroby powstałe we wsiach Gabowe Grądy i Bór można było spotkać nie tylko na rynku w Augustowie, ale i w wielu innych polskich miastach.

Staroobrzędowcy w Warszawie

Na początku XIX wieku najbardziej przedsiębiorczy z prze-siedleńców przeprowadzali się do Warszawy, gdzie zostawali kupcami – w mieście należało do nich około dziesięciu kramów oferujących rosyjskie towary. Mieszkający w Warszawie staroobrzędowcy sprawili, że w 1831 roku za miastem (na granicy dzisiejszych Kamionka i Grocho-wa, przy ulicy Grochowskiej 307) powstał rosyjski cmentarz,

22

gdzie chowano także żołnierzy armii carskiej, odbywających służbę w Królestwie Polskim. Mieszkańcy miasta przez długi czas nazywali cmentarz „staroobrzędowym”, ze względu na oso-bę budowniczego kamiennego muru ogradzającego cmentarz – kupca-staroobrzędowca Machotkina.Zapomniany i zaniedbany cmentarz starowierców zlikwidowano dopiero w 1961 roku. Pozostałe płyty nagrobne przeniesiono na cmentarz prawosławny na warszawskiej Woli, a w jego miejscu znajduje się obecnie niewielki skwer.

Organy samorządowe

W czasie i wojny światowej większość staroobrzędowców z regio-nu Augustowa ewakuowała się w głąb Rosji, w okolice Saratowa. Część staroobrzędowców wróciła z ewakuacji do swoich domów, jednak musieli prawie od nowa budować swoje niemal całkowicie zniszczone osiedla. W 1921 roku w Borze mieszkało 144 staro-obrzędowców, a w Gabowych Grądach – 216. W regionie augu-stowskim pozostało wówczas zaledwie 932 starowierców. Wbrew tym okolicznościom starowiercy zaczęli tworzyć spójną organizację i starali się o uregulowanie swojego statusu prawne-go. W 1925 roku w Polsce odbył się Pierwszy Sobór, na którym wybrano najwyższy organ zarządzający – Radę Staroobrzędow-ców w Polsce, na czele której stanął Arsienij Pimonow.W 1928 roku w historii staroobrzędowców miało miejsce ważne wydarzenie – polskie władze oficjalnie uznały Wschodni Kościół Staroobrzędowy bez hierarchii duchownej. Kościół ten pomagał wiernym remontować istniejące i budować nowe molenny oraz wy-dawał podręczniki niezbędne do nauki kanonu wiary. Opublikowano między innymi takie tytuły, jak „Kalendarz Najwyższej Rady Staro-obrzędowców w Polsce”, „Modlitewnik” (Chasoslow), „Abecadło” (Azbuka), „Podstawowe pojęcia” (Osnovnye poniatia), „Historia Świętej Cerkwi” (Istorija sviatoj Cerkwi), „Historia Starego i Nowe-go Testamentu” (Istorija Vetchogo i Novogo Zaveta), „Opracowania zjazdu 1925 r.” (Trudy sjezda 1925 goda). Od 1928 roku wychodziło czasopismo „Informator Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego” (Wiestnik BCC w Polsze) w nakładzie 400 egzemplarzy.Zachowaniu tradycyjnego rosyjskiego stylu życia w osiedlach staroobrzędowców w Polsce sprzyjał także fakt, że władza II Rze-czypospolitej Polskiej wydzielała im subsydium. Oprócz tego mieli swoich przedstawicieli w Sejmie i Senacie.Staroobrzędowcy zrobili wiele dla rozwoju rosyjskich szkół pod-

23

stawowych w Polsce. O ich wpływie na życie rosyjskiej diaspory świadczy to, że stanęli na czele Związku Organizacji Mniejszości Rosyjskiej w Polsce. Przewodniczącym tego Związku wybrany został poseł na Sejm Borys Arsieniewicz Pimonow – przedstawi-ciel najbogatszego rodu staroobrzędowców, syn Arsienija i Stie-panidy Pimonowów. Większą część majątku zdobytego w Rosji na obróbce drzewa, Pimonowowie przekazali na budowę cerkwi i szkół w Polsce i na Litwie.Funkcjonuje stereotyp, że starowiercy walczą ze wszystkim, co nowe, jednak wcale tak nie jest. Zachowując wierność rdzen-nej wierze i rosyjskiemu tradycyjnemu bytowi, starowiercy są otwarci na powiewy współczesności. Wspomniani wyżej Pimo-nowowie przyczynili się do rozwoju branży rozrywkowej: stwo-rzyli własną sieć kin, w których odbywały się również zebrania staroobrzędowców i koncerty filantropijne. Grupa literatów wy-wodząca się z młodego pokolenia prowadziła wieczory poetyc-kie i wydawała czasopisma literackie.Dobrze zorganizowana działalność religijna, społeczna i oświato-wa staroobrzędowców w Polsce w latach 1925–1939 była w du-żej mierze zasługą Pimonowów. Borys Pimonow w całości pokrył wydatki związane z organizacją Pierwszego Ogólnopolskiego Zjazdu Staroobrzędowców (1925 r.) oraz sfinansował działalność Naczelnej Rady Staroobrzędowców. Został pierwszym senato-rem, któremu powierzono obronę interesów rosyjskiej ludności w Polsce w jednym z najwyższych urzędów państwa.Dobry czas dla starowierców nie trwał długo. Wkrótce wybuchła II wojna światowa, a jej lata były najtrudniejszym okresem w hi-storii staroobrzędowców. Część z nich przeniosła się do ZSRR, część wysłano na roboty do Niemiec. Po zakończeniu wojny nie-którzy powrócili jednak do Polski.

Dzień dzisiejszy

Obecnie społeczność rosyjskich starowierców w Polsce jest jed-ną z najbardziej znanych za granicą. W 1989 roku jej liczebność w Polsce wynosiła ok. 2600 osób. Większość z nich zamieszki-wała trzy sąsiednie regiony: augustowski, suwalsko-sejneński i mazurski. Główne centra życia religijnego staroobrzędowców to gminy wyznaniowe, znajdujące się w Gabowych Grądach, Wo-dziłkach, Suwałkach i w Wojnowie. Ich interesy reprezentuje od-rodzona w 1983 roku Naczelna Rada Staroobrzędowców w Pol-sce, która przewodzi sprawom duchowym i organizacyjnym.

24

Istnieje także organizacja świecka – „Stowarzyszenie Staroobrzę-dowców w Polsce” – skupiająca wokół siebie około 2000 osób.Gabowe Grądy i Bór ze swoimi 500 mieszkańcami to na dzień dzisiejszy jedyne w Polsce wsie zamieszkane wyłącznie przez staroobrzędowców. Staroobrzędowcy w Polsce potrafili zachować swoją religijną i kulturową specyfikę. W domach i między sobą rozmawiają po rosyjsku. Jest to pierwszy język jakiego – w wersji dialektu – uczą się dzieci w ich rodzinach. Język polski pełni wśród staroobrzędowców bardzo ważną funk-cję komunikacyjną, jednak zawiera w sobie elementy rosyjskiej gwary, co odróżnia go od mowy ludności północno-wschodniej Polski. Pochodzenie rosyjskie zdradzają też imiona i nazwiska, na przykład Dmitrij Kapłanow, Zenon Sokołow, Władimir Kudr-jaszow, Walerij Jermakow, Piotr Bułanow i inne.Staroobrzędowcy emocjonalnie są mocno związani z językiem ojczystym. Język i religia dają im poczucie zjednoczenia i odręb-ności. Staroobrzędowcy z Suwałk i Augustowa często się spoty-kają, wspólnie obchodzą święta.W ostatnim czasie wśród staroobrzędowców zaczęły się poja-wiać procesy asymilacyjne: w szkołach dzieci chętniej mówią po polsku niż w języku rosyjskim, młodzież coraz częściej wy-jeżdża do miasta, coraz bardziej rozpowszechnione są miesza-ne małżeństwa z katolikami. Oczywiście wiele zwyczajów się zachowało, na przykład łaźnia (rosyjska bania) w każdą sobotę lub „Kutiejnik” – dzień, w którym młodzież wymienia się z do-rosłymi różnymi żartami. Co do obowiązujących w molennie zasad i obrzędów, takich jak spowiedź, zawarcie związku małżeńskiego i pochówek, do dziś pozostały niezmienione.Jednym z poważnych problemów starowierców jest brak przy-wódców duchowych. Ponieważ starowiercy nie stworzyli hie-rarchii cerkiewnej, rolę ich duchowego przewodnika sprawuje „nastawnik”, którego wybierają sami, a ich wybór akceptuje Na-czelna Rada Staroobrzędowców. Do głównych obowiązków nastawnika należy chrzczenie, udzie-lanie ślubów, odprawianie ceremonii pochówku, nabożeństw oraz pilnowanie by wierni przestrzegali zasad religijnych. Na-stawnik koniecznie musi nosić brodę – która zresztą kiedyś była nieodłączną częścią wyglądu każdego starowiercy. Rola na-stawnika jest nie tylko bardzo ważna, ale i trudna. Musi on znać

25

wszystkie reguły i zasady starej wiary. W Polsce żyje dziś tylko jeden nastawnik – Dmitrij Kapłanow. Staroobrzędowcy, tak jak każda mniejszość wyznaniowa, wywo-łują duże zainteresowanie w środowisku, które zamieszkują. Dziś o zachowanie dziedzictwa staroobrzędowców starają się sami Polacy. W styczniu 1991 roku ówczesny wojewoda su-walski założył w Sejnach centrum „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów”. Działalność tego ośrodka skierowana jest na wielo-stronne i głębokie przenikanie się kultur i procesów występują-cych na pograniczu. Na przykład w projekcie „Pamięć dawnych czasów” uczestniczyła grupa dzieci w skład której wchodzili Polacy, Litwini, Ukraińcy i Rosjanie (pochodzący z rodzin sta-roobrzędowców).Przez ostatnie lata zasadniczo poprawił się status prawny i ma-terialny staroobrzędowców. Miała na to wpływ działalność Stowarzyszenia Staroobrzędowców oraz Rady Naczelnej Sta-roobrzędowców, w skład której wchodzą także młodzi i wy-kształceni ludzie. Dzięki inicjatywom tych dwóch organizacji w Suwałkach i Gabowych Grądach wybudowano nowoczesne domy parafialne, wyremontowano molennę w Wojnowie na Ma-zurach, wydano dwa podręczniki. Dzieci starowierców otrzy-mują dzisiaj dobre wykształcenie, np. pracująca jako adiunkt na Uniwersytecie w Poznaniu Dorota Jewdokimowa została pierw-szym doktorem nauk. Co roku podczas karnawału odbywa się „Rosyjski Bal”, a latem Sto-warzyszenie Staroobrzędowców pod przewodnictwem Zenona So-kołowa i Dmitrija Kapłanowa organizuje spływ kajakowy po miej-scach historycznego osiedlania się Rosjan w Polsce – po rzekach Puszczy Białowieskiej. Istnieje także Muzeum Rosyjskiego Bytu.Dzisiaj staroobrzędowcy w Polsce mogą się pochwalić zespołem ludowym „Riabina” („Jarzębina”). Jest to chór żeński wykonują-cy a capella stare rosyjskie pieśni weselne, ballady i pieśni ludo-we, niektóre z nich także w dialekcie nowogrodzko-pskowskim. Na scenę artystki wychodzą we własnoręcznie szytych, tradycyj-nych strojach ludowych. Wszystkie członkinie chóru urodziły się we wsiach Gabowe Grądy lub Bór.Zespół „Riabina” nagrał trzy płyty z pieśniami rosyjskimi: „Pie-śni starowierców” (Piesni starowierow, 2000), „Białe gołębie” (Biełyje gołubi, 2004), „We wsi staroobrzędowców” (W staro-wierskoj dieriewnie, 2008). W 2008 roku „Riabina” wystąpiła w Moskwie.

26

Stowarzyszenie Staroobrzędowców z Augustowa ściśle współ-pracuje z warszawską organizacją „Rosyjski Dom”, a Zenon Sokołow, mieszkaniec wsi Bór reprezentuje rosyjską mniejszość narodową w komisji rządowej do spraw mniejszości narodowych i grup etnicznych mieszkających w Polsce.

Irina Kornilcewatłum. Victoria Dunaeva

27

Последний приют КутузоваЭто совершенно удивительная история о судьбе двух памятников одному из самых любимых в России полководцев. Причём, оба были установлены раньше, чем на его родине, в России. Светлейший князь Смоленский, дипломат, фельдмаршал, герой Бородинского сражения и первый военачальник, сумевший выиграть войну у Наполеона – Михаил Кутузов удостоен двух обелисков на территории современной Польши. Установленные в первой половине XIX века, они сохранились, несмотря на все перипетии истории. Его именем названа и до сих пор существует под этим названием одна из центральных улиц в городе Болеславец1.

Памятник первый

В начале 1813 года фельдмаршал Кутузов руководил воен-ными действиями на территории Польши и Пруссии, в ре-зультате которых были уничтожены остатки Наполеоновской армии. Михаил Илларионович Голенищев-Кутузов князь Смоленский прибыл в Бунцлау (немецкое название города – прим.ред.) 15 апреля 1813 года с царской свитой. 16 апреля фельдмаршал отправился в город Хойнув для встречи с ца-рём Александром I и прусским королём Фридрихом Виль-гельмом III. Местное население приветствовало фельдмар-шала гирляндами роз. После встречи Кутузов намеревался двинуться дальше в на-правлении Любаня, но, почувствовав себя плохо, вернулся

1 Болеславец – небольшой районный центр на юго-западе Польши с населением 44 тысячи человек. Старинный город с комплексом зданий эпохи Ренессанса, домов в стиле барокко и классического периода известен как город гончаров: керамика и фаянсовые из-делия стали его визитной карточкой. И тем не менее, ещё одной достопримечательностью Болеславца является улица великого русского полководца Михаила Кутузова, расположенная в самом центре города.

28

в Болеславец. Здесь он остановился в доме торговца солью Фридриха фон Марка, на углу теперешних улиц Кутузова и 1 Мая. Царь Александр I приказал,чтобы офицеры шта-ба – князь Волконский и генерал пехоты Карл Фридрих фон Толль – остались при фельдмаршале. 22 апреля 1813 года больного Кутузова навестил прусский король, который за несколько дней до этого наградил его наивысшим прусским орденом – „Орденом Чёрного Орла”. Сознавая, в каком тяжёлом состоянии находится Кутузов, ко-роль отправил к нему своего советника, чтобы он заботился о больном. Спасали жизнь главнокомандующего врачи: при-дворный королевский врач Вебель, врач Ян Готтлоб Висли-зенус, царский придворный врач Якуб фон Вилли и россий-ский врач А. Малахов. Несмотря на их старания, Кутузов с каждым днём становился слабее. Хотя болезнь Кутузова и держалась в тайне, жители Бунцлау быстро узнали о случившемся и застелили улицу около дома Кутузова соломой, чтобы грохот повозок и конских копыт не беспокоил фельдмаршала, а также предназначили денежную премию в 1000 таларов врачу, который вылечит Кутузова. Фельдмаршал Михаил Кутузов умер 28 апреля 1813 года. Его тело, забальзамированое и умащеное ароматическими трава-ми и эфирными маслами, находилось в Бунцлау десять дней. 9 мая 1813 года адъютант полководца Монтрезор и другие ближайшие сподвижники Кутузова похоронили часть его останков – внутренности, оставшиеся после бальзамиро-вания – на городском кладбище в трёх верстах от Бунцлау, в деревне Тиллендорф. В этот день процессия с телом в свинцовом гробу и сердцем в серебряной капсуле двинулась по маршруту через Шпрота-ву, Митаву, Ригу, Нарву в Санкт-Петербург. Саркофаг везли шесть лошадей, за ними ехала карета фельдмаршала, за ней шли священник, власти города, солдаты. Процессия сопро-вождалась звоном колоколов. Тело Кутузова было погребено в Казанском Соборе в Санкт-Петербурге. 26 сентября 1814 года комендант Бунцлау прусский майор Вульфен в своём письме маршалу Барклаю де Толли сооб-щил о желании жителей города воздвигнуть памятник рус-скому полководцу Кутузову. Прусский король Фридрих Вильгельм III решил выделить средства на строительство этого памятника. Автором обе-

29

лиска стал известный архитектор и придворный скульптор короля Карл Фридрих Шинкель. Он является автором ряда известных архитектурных памятников в Пруссии: квадриги на Бранденбургских Воротах, кафедрального собора, театра, Атлес Музеум в Берлине, дворцов в Шарлотенхофе и Нового Павильона в Шарлотенбурге. А в Польше, в Западной Силе-зии, в городе Каменец Зомбковицки, до сих пор сохранился огромный замок его авторства.•••Через пять лет, 1 сентября 1819 года в присутствии авторов был установлен обелиск из чёрного чугуна весом тридцать тонн и высотой более двенадцати метров. На памятнике был помещён текст золотыми буквами, написанный прусским королем Фридрихом Вильгельмом III с посвящением: „Ihm widmete diess einfachdenkmal. Friedrich Wilhelm Der Dritte” („Ему посвятил сей скромный памятник. Фридрих Виль-гельм Третий”). На памятнике также есть надпись: „До сих мест довёл князь Кутузов Смоленский победоносные российские войска, но здесь положила смерть предел славным дням его. Он спас отечество своё, он открыл путь к избавлению народов. Да будет благословенна память героя”. На обелиске также пере-числены на двух языках все награды полководца. В 1819 году состоялось торжественное открытие памятника. Первоначально обелиск стоял на рыночной площади горо-да, но позже был перенесён ближе к дому, где скончался ве-ликий полководец. На втором этаже этого дома, со стороны ул. 1 Мая, на месте замурованного окна комнаты, где умер Кутузов, в 100-летнюю годовщину смерти полководца была установлена памятная таблица с датой смерти и фамилией фельдмаршала на немецком языке: „In diesem Hause starb furst Kutusow am 28 April 1813” („В этом доме скончался Ку-тузов 28 апреля 1813 года”). •••9 мая 1913 года у памятника происходила православная панихида, которую отслужил капеллан российского посла в Берлине, посетивший специально с этой целью Бунцлау, а 9 августа 1813 года навестила дом сметри своего отца дочь Кутузова. В феврале 1945 года, после взятия города, перед домом войска Советской Армии провели парад. 28 апреля 1945 году, в честь 132 годовщины смерти русского полковод-

30

ца, по приказу маршала И. Конева в этом доме был открыт музей Кутузова. В шести помещениях и коридорах дома располагались вещи фельдмаршала, мебель, фарфор, а также документы тех вре-мен, холодное и огнестрельное оружие со времен не только наполеоновской войны, но и Второй мировой, обмундирова-ние российских и советских солдат. В 1993 году выезжаю-щие из Польши советские войска забрали с собой всю экспо-зицию музея. Польские власти уже несколько лет пытаются вернуть экспозицию музея городу Болеславцу. Улица, где расположен дом, до сих пор носит имя фельдмаршала Куту-зова, несмотря на многочисленные споры по поводу её пере-именования. В настоящее время в этом историческом доме располагается филиал городского музея керамики.

Памятник второй

В 3 км от города, на трассе, ведущей в Германию, в те далё-кие времена находилась маленькая деревня Тиллендорф. На небольшом возвышениии находится второй, менее извест-ный, памятник полководцу Кутузову. Несколько дней спу-стя после смерти Кутузова местному мастеру – каменотёсу Бему Младшему был заказан памятник. Инициаторами уста-новки памятника были члены штаба и адъютант Кутузова Монтрезор во главе с генералом Кайзаровым. Памятник был воздвигнут на месте, где 8 мая 1813 года были захоронены в свинцовом гробике оставшиеся от бальзамирования вну-тренности полководца. Летом 1813 года наступающие французские войска уничто-жили памятник Кутузову. Новый был построен на средства генерала графа фон Закен и посетившей место захоронения 9 июля 1814 года дочери полководца. 27 августа 1814 года памятник был освящён. Сохранился он и до сегодняшнего дня. Это небольшая, обломанная, как жизнь Кутузова, колон-на с лавровым венцом – символом вечности, покоящаяся на античном постаменте. На нём надпись на немецком и рус-ском языках: „Князь Кутузов-Смоленский переселился из сей жизни в лучший мир 16.28 апреля 1813 года”.

Ольга КрасецкаяФото автора и из открытых источников

31

М.И. Кутузов на командном пункте в день Бородинского сражения. Худ.: А. Шепелюк. 1951 M. I. Kutuzow dowodzący bitwą pod Borodino. Autor: A. Szepieluk 1951

Портрет князя М.И Кутузова Portret księcia Kutuzowa

32

Обелиск в честь М. И. Кутузова в центре города Болеславец Pomnik ku czci M. I. Kutuzowa w centrum Bolesławca

33

Замок в Каменец Зомбковицком , построенный по проекту архитектора Карла Фридрих Шинкеля (рисунок XIX века и вид сегодня)

Zamek w Kamieńcu Ząbkowickim projektu Karla Friedricha Schinkela (rysunek z XIX wieku i widok dzisiaj)

34

Памятник князю Кузутову-Смоленскому, установленный в 1814 годуPomnik księcia smoleńskiego Kutuzowa, ufundowany w 1814 roku

35

„Дом Кутузова” на ул. Кутузова, 14. Здесь размещался музейDom Kutuzowa (w którym znajdowało się muzeum) przy ulicy jego imienia

Памятная доска на „доме Кутузова” на немецком языке Tablica pamiątkowa na „domu Kutuzowa” w języku niemieckim

36

Ostatnia przystań KutuzowaTa historia opowiada o losie dwóch pomników poświęconych jednemu z najbardziej cenionych w Rosji dowódców – przy czym w Polsce oba zostały postawione wcześniej niż w ojczyźnie feldmarszałka, Rosji. Najjaśniejszy książę smoleński, dyplomata, feldmarszałek, bohater bitwy pod Borodino i dowódca, który jako pierwszy dał odpór wojskom Napoleona – Michaił Kutuzow został uhonorowany dwoma obeliskami na terytorium dzisiejszej Polski. Postawione w pierwszej połowie XIX wieku, mimo wielu historycznych perturbacji przetrwały do dziś. Imieniem Michaiła Kutuzowa nazwano jedną z głównych ulic Bolesławca1 i nosi ona tę nazwę do dziś.

Pomnik pierwszy

Na początku 1813 roku feldmarszałek generał Kutuzow dowo-dził na terytorium Polski i Prus działaniami wojennymi, w wy-niku których rozgromione zostały resztki wojsk Napoleona ucie-kających spod Moskwy. Przybył do Bolesławca 15 kwietnia 1813 roku z carską świtą. 16 kwietnia udał się do Chojnowa na spotkanie z carem Aleksan-drem I i z królem Prus Fryderykiem Wilhelmem III. Miejscowa ludność witała go girlandami róż. Po spotkaniu Kutuzow miał zamiar udać się dalej w kierunku Lubania, jednak źle się poczuł i zawrócił do Bolesławca. Tu zatrzymał się w domu handlarza solą, Fryderyka von Marka, stojącym na rogu ulic Kutuzowa i 1 Maja. Car Aleksander I rozkazał, aby oficerowie jego sztabu – Książę Wołkoński oraz generał piechoty Karl Friedrich von Toll – pozo-stali z feldmarszałkiem.22 kwietnia 1813 roku chorego Kutuzowa odwiedził król Prus, który kilka dni wcześniej nagrodził go najwyższym pruskim od-znaczeniem – „Orderem Czarnego Orła”.

1 Bolesławiec – niewielkie miasto w południowo-zachodniej Polsce, gdzie mieszka 44 tysiące ludzi. Stare miasto z kompleksem budowli epoki renesansu, domów w stylu barokowym i okresu klasycznego, znane jest jako miasto garncarzy: ceramika stała się jego wizytówką.

37

Widząc, w jak ciężkim stanie znajduje się Kutuzow, król Prus wysłał do niego swojego doradcę – nadwornego lekarza, aby ten zaopiekował się chorym. O życie feldmarszałka walczył zespół niemieckich i rosyjskich le-karzy: pruski lekarz przyboczny Wiebel, bolesławiecki doktor Wi-slizenus, przyboczny carski lekarz von Willy oraz rosyjski lekarz Małachow. Pomimo ich wysiłków z dnia na dzień chory słabł.Chociaż choroba Kutuzowa utrzymywana była w tajemnicy, mieszkańcy Bolesławca dowiedzieli się o niej. Wysypali wów-czas ulicę wokół domu von Marka słomą, żeby hałas bryczek i stukot końskich kopyt nie dokuczał Kutuzowowi, a także wy-asygnowali kwotę 1000 talarów jako wynagrodzenie dla lekarza, który wyleczy feldmarszałka.Pomimo starań Kutuzow słabł z każdym dniem, a 28 kwietnia 1813 roku zmarł. Carski lekarz Willy i bolesławiecki Wislizenus na miejscu zabalsamowali ciało, wydobyli z niego wnętrzności, posmarowali aromatycznymi ziołami i eteryczną tynkturą. Zabal-samowane ciało dowódcy przebywało w Bolesławcu dziesięć dni.9 maja 1813 roku najbliżsi współpracownicy Kutuzowa pocho-wali część jego szczątków – pozostałości po zabalsamowanym ciele – na miejskim cmentarzu trzy kilometry od Bolesławca, we wsi Tillendorf.Tego dnia procesja z ciałem w ołowianej trumnie i sercem w srebrnej szkatułce wykonanej przez miejscowego mistrza Au-gusta Jenke, ruszyła przez Szprotawę, Mitawę, Rygę, Narwę do Sankt-Petersburga.Sześć koni ciągnęło wóz z sarkofagiem za którym jechała kareta feldmarszałka, dalej szedł kapłan, władze miasta i żołnierze. Pro-cesji towarzyszył dźwięk dzwonów.Ciało Kutuzowa zostało pochowane w Soborze Kazańskim w Sankt-Petersburgu.•••26 września 1814 roku komendant Bolesławca, pruski major Wulfen, w piśmie do głównodowodzącego rosyjsko-pruską ar-mią Michaiła Barclay de Tolly zawiadomił, że mieszkańcy Bole-sławca chcieliby, aby w mieście stanął pomnik Kutuzowa.Król Prus Fryderyk Wilhelm III postanowił sfinansować budowę pomnika. Autorem obelisku został znany architekt i nadworny rzeźbiarz, Karl Friedrich Schinkel, autor wielu znanych dzieł ar-chitektonicznych: kwadrygi na Bramie Brandenburskiej, katedry i teatru w Berlinie, pałacu w Charlottenhofie i Nowego Pawilo-

38

nu w Charlottenburgu. Do dnia dzisiejszego na Dolnym Śląsku w Kamieńcu Ząbkowickim znajduje się ogromny zamek jego autorstwa.•••Po pięciu latach, 1 września 1819 roku w towarzystwie autorów odsłonięto żeliwny obelisk ważący 30 ton i wysokości 12,24 me-tra. Na południowej stronie umieszczono zapisaną złotymi lite-rami dedykację od Fryderyka Wilhelma III:. Ihm wIdmete dIess eInfachdenkmal. frIedrIch wIlhelm der drItte (Jemu poświę-cam ten prosty pomnik. Fryderyk Wilhelm III). Po przeciwnej stronie powtórzono ją po rosyjsku: Emу посвятил сей скромный памятник. Фридрих вильгельм III. Na pomniku znajduje się również napis: „Dotąd prowadził Ksią-żę Kutuzow Smoleński swoje rosyjskie oddziały, zwyciężając dokąd śmierć jego sławnego życia nie dosięgła. Był wyzwoli-cielem swojej ojczyzny. Był tym, którego droga prowadziła do oswobodzenia ludzi. Niech będzie błogosławiona święta pamięć bohatera”.W roku 1819 odbyło się uroczyste odsłonięcie pomnika.Początkowo obelisk znajdował się na rynku, potem jednak został przeniesiony bliżej domu, w którym zmarł Kutuzow. Na drugim piętrze, w zamurowanym oknie pokoju tego domu (od strony ul. 1 Maja), w setną rocznicę śmierci generała wmurowano tabli-cę pamiątkową z datą jego śmierci i z nazwiskiem.Napis na tablicy głosi:„In dIesem hause starb fürst kutuzow am 28 aprIl 1813”„W tym domu zmarł Książę Kutuzow 28 kwietnia 1813 roku” (daty napisane według starego porządku).•••9 maja 1913 roku u stóp pomnika odbyła się prawosławna msza żałobna celebrowana przez kapelana ambasadora rosyjskiego w Berlinie, który w tym celu przybył do Bolesławca. W sierpniu 1813 roku dom w którym zmarł feldmarszałek Kutuzow odwie-dziła jego córka. W lutym 1945 roku, po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną, przed domem Kutuzowa odbyła się defilada jej zwycięskich wojsk. 28 kwietnia 1945 roku, w 132 rocznicę śmierci wielkiego rosyjskiego dowódcy, na rozkaz marszałka Iwana Koniewa w tym domu otwarto muzeum Kutuzowa.W części pomieszczeń i korytarzy budynku wystawione zostały rzeczy osobiste, meble, porcelana feldmarszałka, kroniki tam-tych lat, broń biała i palna z czasów wojny z Napoleonem oraz

39

II wojny światowej, mundury rosyjskich i radzieckich żołnierzy. W 1993 roku opuszczające Polskę wojska radzieckie wywiozły ze sobą całą ekspozycję muzeum. Władze polskie od kilku lat starają się o powrót muzeum do Bolesławca. Ulica przy której znajduje się dom, do dnia dzisiejszego nazywa się imieniem feld-marszałka Kutuzowa, pomimo licznych sporów dotyczących jej przemianowania. Obecnie w tym historycznym budynku mieści się Filia Miejskiego Muzeum Ceramiki.

Drugi pomnik

Trzy kilometry od miasta, na trasie prowadzącej do Niemiec, gdzie w tamtych czasach znajdowała się maleńka wieś Tillen-dorf, na niewielkim podwyższeniu znajduje się drugi, mniej zna-ny pomnik poświęcony Kutuzowowi.Kilka dni po jego śmierci miejscowy kamieniarz, J. M. Bohm, otrzymał zamówienie na pomnik.Inicjatorami postawienia pomnika byli członkowie sztabu i adiu-tant Kutuzowa, Montrezor wraz z generałem Kaissarowem.Pomnik stanął dokładnie w miejscu, w którym 9 maja 1813 roku złożono do grobu pozostałe po zabalsamowaniu szczątki puł-kownika.Latem 1813 roku wkraczające wojska francuskie zniszczyły po-mnik Kutuzowa.Nowy, zachowany do dziś, został ufundowany przez generała hrabiego von Sackena i córkę feldmarszałka, która odwiedziła to miejsce 9 lipca 1814 roku. 27 sierpnia 1814 roku pomnik został poświęcony. Przetrwał do dziś.Ta niewielka, poszczerbiona jak samo życie Kutuzowa kolumna z wieńcem laurowym, jest symbolem wieczności, spoczywają-cym na antycznym postumencie.Znajduje się na niej napis w języku niemieckim i rosyjskim:„Książę Smoleński Kutuzow przeniósł się z tego życia do lepsze-go świata 28 kwietnia 1813 roku”.

Olga Kraseckafoto autora

tłum. Michał Bober

40

Русский Дон-КихотКогда в 1824 году бравый кавалергард Лунин был переведён в столицу Царства Польского, он был известен своими подвигами на поле брани и множеством покорённых женских сердец. А впереди было ещё и глубокое чувство, и множество испытаний.

Михаил Сергеевич Лунин был, пожалуй, самым необычным и загадочным декабристом. В отличие от других членов тай-ных обществ, не только не раскаялся в своих убеждениях и не просил помилования, но в нечеловеческих условиях тюрьмы и ссылки пером боролся против автократизма. Более того, Лунин считал,что настоящая борьба против царского режима начинается в Сибири, ведь именно там декабристы могли бы начать то противостояние, которому когда-то ре-шили себя посвятить. И жестоко поплатился за вольнодум-ство, в последние годы жизни оказавшись прикованным к тачке, в строжайшей изоляции, в Акатуйской тюрьме, коей начальство стращало всех непокорных. •••Лунин стал легендой ещё при жизни. В звании корнета он участвует в Аустерлицком сражении в 1805 году. Когда его полк бездействует, он демонстративно отправляется в ярко-белой кавалергардской форме пострелять французов „как рядовой”. 26 августа 1812 года штаб-ротмистр Лунин уча-ствует в сражении под Бородино сначала у Багратионовых флешей, а затем у батареи Раевского. Под ним убита лошадь, но он сам остался невредим и был пожалован золотой шпа-гой с надписью „За храбрость”. Михаил Сергеевич сражается под Тарутино, Малоярославцем, Красным. С частями, преследующими неприятеля, оказывается в Пруссии, Герцогстве Варшавском, Саксонии; участвует в до-стопамятных битвах под Дрезденом и Лейпцигом. За отличие в сражении под Кульмом награждён орденом св. князя Влади-мира IV степени с бантом, а за битву под Фершампенаузе – ор-деном св. Анны II степени. 18 марта 1814 года становится свиде-телем вступления русских и союзнических войск в Париж.

41

Лунин молод, красив и обласкан прекрасными дамами. Он известен своими проказами: то пугает окрестных жителей медведями и собаками, то на пари за одну ночь с нескольки-ми товарищами меняет вывески на Невском проспекте… Он дуэлянт, для которого, по словам современника, „скука хуже всякой болезни”. Иной раз причиной его проказов было же-лание продемонстрировать своё отношение к текущим собы-тиям. В 1807–1812 гг. в отношениях между Россией и Фран-цией наступает мир, поэтому россияне должны полюбить недавнего врага, а критика французов строго запрещается. В это время Михаил Лунин вместе с другом покупают соба-ку и начинают её дрессировать. В итоге их питомец бросает-ся на прохожих и, услышав команду „Бонапарт!”, стаскивает с них шапки. Спустя годы личностью Лунина заинтересуется Лев Тол-стой. Хотя писатель почти не знал его биографии, в „Войне и мире” появятся и поход 1805 года, и атаки кавалергардов под Аустерлицем, и возвращение домой к отцу и сестре, и небо Аустерлица, и, наконец, проделки Лунина – Долохо-ва. В десятой, почти уничтоженной Пушкиным главе „Евге-ния Онегина”, поэт упоминает декабриста:

Друг Марса, Вакха и Венеры,Тут Лунин резко предлагалСвои решительные мерыИ вдохновенно бормотал...

Неудивительно, что Михаила Лунина иногда называли Дон-Кихотом. Члены очередных тайных обществ „Союза спасе-ния”, „Союза благоденствия” и „ Северного общества” (Лу-нин был основателем последнего – В.В.) проповедовали не только смелые, но порой утопические идеи. Освобождение крестьян, принятие конституции или свобода вероиспове-дания являлись прогрессивными идеями, а вот ликвидацию армии или частной собственности можно воспринимать ис-ключительно как утопию (ценные источники по истории декабризма указаны в библиографии – авт.)•••После возвращения на военную службу в 1822 году Михаил Лунин прерывает связи с Северным обществом. В 1824 году в чине подполковника Лунин направляется в Варшаву и на-

42

значается командиром эскадрона лейб-гвардии Гродненско-го гусарского полка. С того же времени он – адъютант вели-кого князя Константина Павловича, знавшего декабриста по прежней, петербургской, жизни. Ни давние приключения, ни присущая Лунину дерзость не испортили его репутацию в глазах Константина Павловича. Однажды цесаревич1 очень резко отозвался о кавалергард-ском полке. Так как обвинение оказалось необоснованным, Константину Павловичу было приказано свыше извинить-ся перед полком. Великий князь выбрал день, когда полк был в сборе на учении и, подъезжая к фронту, громогласно сказал: „Я слышал, что кавалергарды считают себя обижен-ными мною, и я готов предоставить им сатисфакцию – кто желает?” Насмешливо оглядывая ряды, он рассчитывал на смущение перед столь неожиданным вызовом. Но перед ним вырос Лунин, известный своей страстью к поединкам. „Ваше высочество, – почтительным тоном, но глядя ему прямо в глаза, ответил он, – честь так велика, что одного я только опасаюсь: никто из товарищей не согласится усту-пить её мне”. Дуэль по понятным причинам не состоялась, а инцидент замяли.Однажды декабрист взялся доказать непригодность уланской амуниции для настоящего дела. Когда Константин крикнул: „Принять команду от подполковника Лунина!”, последний скомандовал: „С коня!” и, не дав времени коснуться земли, снова приказал: „Садись!” При этой поспешности все крюч-ки, шнурочки и прочие застежки полопались, изорвались, отстегнулись, и великолепные уланские наряды оказались в самом плачевном состоянии. „Свой брат! Все наши штучки знает”, – заметил при этом Константин. Цесаревич, ценитель фрунта (устар. фронт), был высокого мнения о службе Лунина и его образцовом эскадроне. А сам Михаил Сергеевич с трепетом относился не только к служ-бе, но и своим подчинённым: в бумагах декабриста сохрани-лось множество документов о его эскадроне, начиная с вы-писки возраста и роста каждого подчинённого и заканчивая ведомостью о пошиве рейтуз.

1 Звание цесаревича носил наследник престола. Впервые этот ти-тул получит от своей матери Екатерины II великий князь Павел Петрович, будущий император Павел I, в 1762 году.

43

После ареста декабриста его сестра Екатерина Уварова напи-шет о слезах подчиненных, оплакивающих своего командира.•••Жизнь в Варшаве оказалась очень приятной. Лунин посе-лился в большой вилле в Вилянуве, где держал свору со-бак и угощал гостей по-гусарски. Михаил Сергеевич часто посещал Константина Павловича в Бельведере; он также пировал и охотился в обществе польских аристократов Гро-децкого и Яблоновского, членов Польского Патриотическо-го Общества1.Однако в Варшаве Лунин не занимался политической дея-тельностью. С польскими аристократами его объединяли ли-беральные идеи и исповедуемый католицизм, который дека-брист, скорее всего, принял, живя в Париже в 1816–1817 гг. Во время пребывания в столице Царства Польского у Лу-нина не было отношений с Северным обществом. На след-ствии Михаил Сергеевич даст показания, что его „сокро-венной мыслью было прекратить мои с тайным обществом сношения”. Павел Пестель намеревался вести переговоры с Польским Патриотическим Обществом при посредни-честве Лунина. Последний, по-видимому, отказался, ведь подрывная деятельность против начальника, которого дека-брист считал своим другом, шла вразрез с кодексом чести офицера. Несмотря на свою привязанность к Царству Польскому и полякам, в политических вопросах Лунин руководство-вался прежде всего соображениями о выгоде для России. „Здравый рассудок” и „логика географии” должны были за-ставить поляков и русских действовать сообща в междуна-родной политике, ибо Польша должна была стать русским „авангардом” на Западе. Хотя декабрист поддерживал идею

1 Тайная организация в Царстве Польском, основанная майором Валерианом Лукасиньским в 1821 году. Окончательной целью общества было восстановлении Польши в границах 1772 года. Польское Патриотическое Общество установило сношения с Южным обществом декабристов, и обе стороны выразили желание сотрудничества, хотя эти организации ставили разные цели. После разгрома декабрьского восстания нити из Петер-бурга привели в Царство Польское. Цесаревич, однако, изо всех сил защищал поляков, а сеймовый суд вынес очень мягкие при-говоры.

44

об известной доле польской автономии, он никогда не вы-сказывался в пользу полной независимости Польши. •••В Варшаве гуляка-кавалергард встретил свою любовь, пре-лестную Наталью Потоцкую, в чьих жилах текла кровь ко-роля Яна III Собеского. Мать юной красавицы, Анна Потоцкая–Вонсович, урож-дённая Тышкевич, владела одним из самых престижных салонов столицы на Краковском Предместье. Здесь соби-рались сливки русского и польского общества, порой сюда захаживал даже император Александр. В бумагах Лунина, конфискованных во время его ареста,было несколько при-глашений от Анны Потоцкой–Вонсович посетить дворец в Вилануве.Во время этих визитов и зародилась любовь русского офи-цера к Наталье Потоцкой. 17-летняя полька отвечала взаим-ностью на чувства 37-летнего Лунина. В его памяти сохра-нились наимельчайшие подробности их последней встречи: её „чёрное платье,золотая цепь на шее и на руке браслет, осыпанный алмазами, с изображением предка, освободив-шего Вену”. Причина прекращения их отношений осталась тайной. Не-известно, как Наталья Потоцкая отнеслась к аресту и отъез-ду Лунина из Варшавы. Вскоре она вышла замуж за Романа Сангушко. •••В декабре 1825 года в Варшаве стало известно о восстании на Сенатской площади. Хотя Лунин давно покинул Северное общество, его особа вызвала интерес следственной комис-сии. Оказавшись в холодных и сырых казематах, большин-ство декабристов без утайки поведало о тайном обществе и без запинки называло имена участников заговора. Во время секретных встреч в роскошно меблированных го-стиных декабристы открыто обсуждали вопросы социаль-ной несправедливости. Они выражали собственное мнение в несколько театральной манере и клятвенно обещали бо-роться за будущее Родины. После ареста им пришлось сбросить свои героические ма-ски, встать лицом к лицу со следователями и держать от-вет за попытку государственного переворота. Оказалось, что в этих условиях им не хватило сил сохранить позу ро-

45

мантических героев. В надежде на более мягкий приговор подследственные рассказывали всё новые и новые факты. Во время одного из монологов было упомянуто имя Лу-нина. Власти в Петербурге издали приказ об аресте Михаила Сер-геевича, однако выполнить это задание оказалось нелегко. Задержать Лунина мог только цесаревич, а он изо всех сил защищал своего адьютанта. Во-первых, Константин Павло-вич любил и ценил Лунина. Во-вторых, великий князь очень ревностно относился как к своим обязанностям в Царстве Польском, так и к своим подчинённым, поэтому он не до-пускал какого-либо вмешательства в дела подчинённой ему территории даже со стороны императора.В письме к брату Николаю Первому Константин Павлович утверждал, что Лунин занят лишь службой и охотой. По мне-нию великого князя, старые товарищи хотели „из мести его впутать”. В ответ на очередные письма из Петербурга Константин Павлович требовал неопровержимых доказательств вины своего подчинённого. •••Желание заполучить Лунина в Петербург казалось всё более несбыточным. Однако на очередном допросе Павел Пестель рассказал, что в 1816 или 1817 году Лунин „предлагал …совершить цареубийство на Царскосельской дороге, когда время придёт к действию приступить”. В данной ситуации Констанин Павлович не мог не позволить арестовать своего адьютанта. 9 апреля 1826 года, когда за Луниным приеха-ла арестантская карета, великий князь сказал декабристу: „Теперь ты пеняй на себя, Михаил Сергеевич. Я долго тебя отстаивал и давал тебе время удалиться за границу, но в Пе-тербурге я тебе ничем помочь не могу!”. Однако присовокупил свою пояснительную записку, в кото-рой заметил, что Лунин „был одним из отличнейших офи-церов старанием и усердием его, и вверенный ему эскадрон всегда был находим мною в примерном порядке”. Михаил Лунин стал последним арестованным декабристом. 10 апреля 1826 года он был отправлен и Варшавы в Петер-бург под конвоем и в сопровождении фельдъегеря. А уже в ночь на 16 апреля некогда бравый кавалергард помещён в Петропавловскую крепость.

46

…Лунин был жестоко наказан: его ждала гражданская смерть и пожизненная каторга на Акатуйском руднике (се-годня район Читинской области). На похоронах декабриста появится лишь польский ксёндз и группа живущих в Акатуе польских ссыльных.

Виолетта Верницкая

Библиография:

Ejdelman N., Śliwowska W. Natalia Potocka i Michaił Łunin. Mówią Wieki, Nr 7 1974Ejdelman N. Łunin – adiutant wielkiego księcia Konstantego, Warsza-wa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1976Glynn B., M.S. Lunin: Catholic Decembrist, The Hague-Paris: Mo-uton, 1976Mazour A. M. The First Russian Revolution, Stanford: Stanford Uni-versity Press, 1961Pienkos Angela. The Imperfect Autocrat Grand Duke Constantine Pavlovich and the Polish Kingdom. New York: Columbia University Press, 1987Довнар-Запольский М. Идеалы декабристов. Москва: Типография Сытина, 1907Довнар-Запольский М. Тайное общество декабристов. Типография Сытина, 1906Лотман Ю.М. Беседы о русской культуре. Быт и традиции русского дворянства XVIII-начала XIX века. Санкт-Петербург: Искусство-СПБ, 1994Новый энциклопедический словарь. Москва: Большая Российская энциклопедия, 2002 Эйдельман Н. Лунин. Москва: Вагриус, 2004

47

Михаил Сергеевич Лунин 1783–1845 Michaił Siergiejewicz Lunin 1783–1845

48

Могила Лунина в Акатуе. Фотография 1870-е гг. Grób Lunina w Akatui. Fotografia z 1870 roku

Могила Лунина в сегодняшние дни Grób Lunina dzisiaj

49

Rosyjski Don Kichot W roku 1824 Michaił Łunin został przeniesiony do stolicy Królestwa Polskiego. Do tego czasu odważny kawalergard1 zdążył wsławić się zarówno wyczynami na polu walki, jak i podbojami niewieścich serc. Przed nim było jeszcze wielkie uczucie i niejedna próba życiowa.

W odróżnieniu od innych członków tajnych stowarzyszeń, nie tylko nie okazał skruchy za swoje poglądy ani nie poprosił o uła-skawienie, ale w jeszcze więzieniu oraz na zesłaniu walczył pió-rem przeciwko autokratyzmowi. Jego listy do siostry, pisane również w celu udostępnienia ich szerszemu gronu czytelników, to błyskotliwe artykuły na najbar-dziej aktualne tematy polityczne. Łunin był zdania, iż prawdziwa walka z carskim reżimem zaczyna się na Syberii, bo właśnie tam dekabryści mogą zorganizować prawdziwy ruch oporu, któremu niegdyś zdecydowali się poświęcić życie. Łunin umiłowanie wol-ności przypłacił uwięzieniem w Akatuju, którym władze straszyły wszystkich niepokornych. •••Dekabrysta jeszcze za życia stał się legendą. W 1805 roku jako kornet walczył pod Austerlitz. Dwa lata później, w czasie kam-panii pruskiej, został odznaczony Orderem Św. Anny IV klasy i awansowany do stopnia porucznika. Podczas walk, gdy jego pułk stał bezczynnie, wyruszył demon-stracyjnie w jaskrawobiałym mundurze kawalergarda postrzelać do Francuzów „niczym szeregowiec”. 26 sierpnia 1812 roku uczestniczył w bitwie pod Borodino – naj-pierw przy szańcach Bagrationa, następnie w kontrataku przy baterii Rajewskiego. Zabito pod nim konia, jednak sam Łunin wyszedł z tego bez szwanku i otrzymał złotą szpadę z napisem „Za odwagę”. Uczestniczył niemal we wszystkich najważniejszych walkach kampanii 1812 roku: pod Tarutinem, Małojarosławcem, Kra-snym. Prześladując nieprzyjaciela dotarł kolejno do Prus, Księ-

1 Kawalerzysta z pułku przybocznego cara (z franc. cavalier – jeździec, garde – ochrona), wywodzący się koniecznie ze szlachty.

Wszystkie przypisy autorki.

50

stwa Warszawskiego, Saksonii; uczestniczył w pamiętnych bi-twach pod Dreznem i Lipskiem1. Za zasługi bojowe w walkach pod Kulmem został odznaczony Orderem Świętego Włodzimie-rza IV klasy ze wstęgą. Jego waleczność pod Fére-Champenoise przyniosła mu Order Świętej Anny drugiej klasy. 18 marca 1814 roku był świadkiem wkroczenia do Paryża wojsk rosyjskich oraz sojuszniczych. •••Łunin był młody, przystojny, a piękne kobiety zabiegały o jego względy. Jego wybryki przeszły do legendy: szczuł okolicznych mieszkańców niedźwiedziami i psami lub wraz z przyjaciółmi za-mieniał szyldy na Prospekcie Newskim. Nałogowo się pojedynko-wał, bowiem nuda była dla niego, jak twierdzili jego współcześni, „gorsza od choroby”. Czasami za jego wybrykami stała chęć za-demonstrowania stosunku do bieżących wydarzeń. Kiedy w latach 1807–1812 nastał pokój i sojusz z Napoleonem, Rosjanie mieli niezwłocznie pokochać niedawnego wroga, a wszelka krytyka ce-sarza Francuzów była surowo zabroniona. W tym czasie Michaił Łunin z przyjacielem nabyli psa i zaczęli jego tresurę. Zwierzę rzucało się na przechodniów i ściągało im czapki, kiedy się zawo-łało: „Bonaparte!” Po latach jego osoba wzbudziła zainteresowanie Lwa Tołstoja. Chociaż pisarz prawie nie znał biografii dekabrysty, w „Wojnie i pokoju” pojawiła się i kampania 1805 roku, i szarża kawalergar-dów pod Austerlitz, i powrót do domu do ojca i siostry, i „niebo Austerlitz”, i wreszcie wybryki Łunina–Dołohowa. W X rozdziale „Eugeniusza Oniegina”, prawie zniszczonym przez Puszkina, po-eta wspomina dekabrystę:

Druh Marsa, Bakcha i Wenery,Łunin zuchwałe wnioski składał,Stanowczych kroków rzecznik szczeryW natchnieniu coś pod nosem gadał.

Nie należy dziwić się, iż czasami Michaiła Łunina określano mia-nem Don Kichota. Członkowie kolejnych dekabrystowskich sto-warzyszeń „Związku Ocalenia”, „Związku Dobra Publicznego”

1 W tak zwanej „bitwie narodów” pod Lipskiem zginął książę Józef Poniatowski. Jesienią 1814 roku cesarz Aleksander I zezwolił na po-wrót ciała bohatera do Ojczyzny

51

oraz „Towarzystwa Północnego” [był współzałożycielem tego ostatniego – V.W.] wyznawały prawdziwie odważne, czasami nawet utopijne poglądy. Wywłaszczenie chłopów, przyjęcie Kon-stytucji lub swoboda wyznania były postępowymi ideami, jednak pomysł likwidacji armii lub prywatnej własności można było od-bierać jako utopię1. Nieco naiwne były też jego próby wpływania na opinię publiczną z dalekiej Syberii. W odróżnieniu od zdecydo-wanej większości dekabrystów, będąc na zesłaniu Łunin nigdy nie zwracał się do władz z prośbą o złagodzenie kary lub polepszenie warunków życiowych. •••Powrót do służby wojskowej w roku 1822 roku spowodował ze-rwanie z Towarzystwem Północnym. Dwa lata później podpuł-kownik Łunin został przeniesiony do Warszawy i mianowany dowódcą szwadronu lejbgwardii Grodzieńskiego Pułku Huzarów. Został również adiutantem Wielkiego Księcia Konstantego, które-go znał jeszcze w poprzednim, petersburskim, życiu. Ani grzechy z przeszłości, ani zuchwalstwo Łunina nie zaszko-dziły jego reputacji w oczach Konstantego Pewnego razu cesarze-wicz2 wyrażał nieprzychylne opinie o kawalergardach. Zarzut był niesprawiedliwy, więc nakazano mu przeprosić pułk. Wielki Książę wybrał dzień, kiedy cały pułk był na ćwiczeniach, i podjeżdżając rzekł głośno: „Słyszałem, że kawalergardowie uważają się za skrzywdzonych przeze mnie i gotów jestem dać im satysfakcję, kto ma życzenie?” I, ironicznie wodząc wzrokiem po szeregach, czekał na oznaki zmieszania wobec tak niespodzie-wanego wyzwania, jednak Łunin, znany ze swego zamiłowania do pojedynków, wyrósł przed nim: „Wasza Wysokość – odparł to-nem pełnym szacunku, lecz patrząc prosto w oczy – to tak wielki zaszczyt, że obawiam się tylko jednego: iż żaden z kolegów nie zechce mi go odstąpić”. Sprawa została zatuszowana, a pojedynek z oczywistych względów się nie odbył. Na służbie i na potrzebach swoich żołnierzy Łunin znał się jak nikt inny. Pewnego razu zaczął się rozwodzić nad nieprzydatnością ułań-skiego munduru w prawdziwej bitwie. Gdy Wielki Książę krzyknął:

1 Źródła informacji nt. rozwoju ruchu dekabrystowskiego oraz poglą-dów dekabrystów znajdują się w bibliografii

2 Tytuł cesarzewicza nadawano następcy tronu. Po raz pierwszy tego aktu dokonała Katarzyna II w roku 1762, mianując cesarzewiczem swojego syna Pawła.

52

„Przejść pod komendę podpułkownika Łunina!”, ten ostatni dał roz-kaz: „Z koni!”. Zanim jeszcze ułani zdążyli dotknąć ziemi, rozkazał: „Na koń!”. W tym pośpiechu wszystkie sznureczki, haftki i temu podobne akcesoria popękały, zerwały się i rozwiązały się, a wspa-niałe ułańskie mundury zostały w opłakanym stanie. Konstanty nie tylko nie okazał niezadowolenia, ale wręcz pochwalił swojego adiu-tanta; „Swój chłop! Zna wszystkie nasze sztuczki!” Cesarzewicz, miłośnik dyscypliny i drylu, był bardzo dobrego zdania o służbie Łunina i jego szwadronie. Sam dekabrysta był oddany nie tylko służbie, ale i swoim podwładnym; w jego archi-wum zachowało się mnóstwo dokumentów na temat szwadronu, poczynając od notatek o wieku i wzroście każdej osoby, a kończąc na rejestrze wydatków na budowę maneżu. Po aresztowaniu Łu-nina, jego siostra pisała bratu o łzach podwładnych, opłakujących swojego byłego dowódcę. •••Życie w Warszawie okazało się bardzo przyjemne. Łunin za-mieszkał w dużej willi w Wilanowie, gdzie trzymał sforę psów i przyjmował gości w fantazyjnym stylu. Był w Belwederze czę-stym gościem Konstantego; ucztował i polował w towarzystwie polskich arystokratów: Grodeckiego i Jabłonowskiego, członków Polskiego Towarzystwa Patriotycznego1, jednak w Warszawie nie zajmował się działalnością polityczną. Wspólną płaszczyzną dla kontaktów z polską arystokracją była nie polityka, lecz katolicyzm, na który dekabrysta przeszedł najpraw-dopodobniej podczas pobytu w Paryżu w 1816–1817, chociaż bio-grafowie Łunina wciąż spierają się co do daty. Podczas służby Łunina w Warszawie kontakty między Towarzy-stwem Północnym, a dekabrystą nie istniały. Podczas śledztwa Łunin oświadczył, iż jego zamiarem po ponownym objęciu służby było „odsunięcie się od tajnego stowarzyszenia i zerwanie z nim stosunków”. Jednak Paweł Pestel, lider „południowców”, zamie-rzał prowadzić rozmowy z Polskim Towarzystwem Patriotycznym

1 Była to tajna organizacja założona przez Waleriana Łukasińskiego roku 1821. Jej celem było przywrócenie Polsce granic z 1772 roku. Polacy nawiązali kontakty z Południowym Towarzystwem Dekabry-stów, i obie strony wyraziły chęć współpracy, choć organizacje mia-ły różne priorytety. Po stłumieniu powstania grudniowego odkryto powiązania rosyjskich spiskowców z Polakami. Cesarzewicz jednak usilnie bronił swych poddanych, a Sąd Sejmowy wydał w tym pro-cesie bardzo łagodne wyroki.

53

za pośrednictwem adiutanta Konstantego. Najprawdopodobniej Łunin nie wyraził zgody na współpracę z „południowcami”, bo spiskowanie przeciw Wielkiemu Księciu, którego uważał za swo-jego przyjaciela, było sprzeczne z zasadami honoru oficerskiego. Mimo niewątpliwego przywiązania do Polski i Polaków, w spra-wach związanych z losem Królestwa Polskiego Łunin kierował się przede wszystkim dobrem Rosji. Uważał, że „rozsądek [i] logika geografii” wymagały współpracy Polaków i Rosjan w polityce za-granicznej, ponieważ Polska powinna stać się rosyjską „forpocz-tą” na Zachodzie. Chociaż dekabrysta, w odróżnieniu od Towarzystwa Południowe-go, popierał częściową autonomię Polski, nigdy nie opowiadał się za całkowitą niepodległością ziem polskich. Jego zdaniem, Polska i Rosja miałyby podpisać umowę podobną do tej, którą zawarły Anglia i Szkocja.•••W Warszawie hulaka Łunin spotkał swoją wielką miłość, śliczną Natalię Potocką, w żyłach której płynęła krew Jana III Sobieskiego. Matka pięknej Natalii, Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowi-czowa, w pałacu na Krakowskim Przedmieściu prowadziła jeden z najsłynniejszych salonów stolicy. W czasach jego świetności tutaj bywał nawet Aleksander I. Wśród papierów Łunina, skonfi-skowanych po jego aresztowaniu, znaleziono kilka zaproszeń od Anny Potockiej-Wąsowiczowej do odwiedzenia ich rodzinnego pałacu w Wilanowie. Podczas tych wizyt narodziła się miłość Łunina do Natalii Potoc-kiej. 17-letnia dziewczyna odwzajemniła uczucie 37-letniego pod-pułkownika. W pamięci dekabrysty zachowały się najdrobniejsze szczegóły ostatniego spotkania z Natalią, która nosiła „czarną suk-nię z tafty, na szyi złoty łańcuszek, na ręku bransoletkę wysadzaną szmaragdami z wizerunkiem pradziada-obrońcy Wiednia”. Powód ich rozstania pozostał tajemnicą. Nie wiadomo, jak Natalia Potocka zareagowała na areszt Łunina i jego wyjazd z Warszawy. Wkrótce jednak wyszła za mąż za Romana Sanguszkę. •••W grudniu 1825 roku do Warszawy dotarły wiadomości o powsta-niu na placu Senackim. Chociaż Michaił Łunin już od kilku lat nie uczestniczył w działalności tajnych stowarzyszeń, jego osoba wzbudziła zainteresowanie komisji śledczej. W zimnych i wilgot-nych kazamatach twierdzy piotropawłowskiej dekabryści złamali się i zaczęli zeznawać na temat działań własnych oraz współtowa-

54

rzyszy, którzy podczas tajnych zebrań w bogato umeblowanych pokojach gościnnych otwarcie dyskutowali na temat niesprawie-dliwości społecznej. Zgodnie z panującym ówcześnie zwyczajem, w nieco teatralny sposób wyrażali własne poglądy i deklarowali gotowość walki o przyszłość ojczyzny. Po aresztowaniu musieli zrzucić heroiczne maski, stanąć twarzą w twarz ze śledczymi i odpowiedzieć za próbę zamachu stanu. Okazało się, iż w tych warunkach nie mieli siły na zachowanie postawy romantycznych bohaterów. Zaczęli ujawniać wszystko w nadziei na łagodny wyrok1. Podczas jednego z przesłuchań pa-dło nazwisko Łunina.Władze w Petersburgu wydały rozkaz aresztowania adiutanta Kon-stantego, co okazało się sprawą dosyć trudną. Zatrzymać Łunina mógł tylko wielki książę, który na wszelkie sposoby bronił swo-jego adiutanta. Po pierwsze wielki książę lubił i szanował Łunina, po drugie, miał zarazem emocjonalny i ambicjonalny stosunek do Królestwa Polskiego i jego armii, więc nie życzył sobie jakiekol-wiek ingerencji w sprawy polskie, nawet ze strony cesarza. W liście do brata Mikołaja I Konstanty twierdził, iż Łunin jest za-jęty służbą oraz polowaniami. Według wielkiego księcia, dawni towarzysze „z zemsty chcą go teraz wplątać”. W odpowiedzi na kolejne listy z Petersburga Konstanty domagał się twardych dowo-dów winy swojego adiutanta.•••Wydawało się, iż należy pogrzebać wszelką nadzieję na areszt Łunina, jednak Paweł Pestel oświadczył, iż „w 1816 albo 1817 […] Łunin podczas rozmowy naszej na temat stowarzyszenia […] wspominał o dokonaniu – kiedy nadejdzie czas działania – carobójstwa na drodze wiodącej do Carskiego Sioła przez partię osób w maskach”. W tej sytuacji Wielkiemu Księciu pozostało tylko zezwolić na areszt Łunina. W dniu 9 kwietnia 1826 roku, kiedy po dekabrystę przyjechał kurier z Petersburga, Konstanty powiedział swojemu adiutantowi: „Teraz możesz mieć pretensje tylko do siebie […]. Długo broniłem ciebie, dawałem ci możność

1 Dekabryzm był zjawiskiem bardzo złożonym. Nie można kwestio-nować bohaterstwa oficerów armii rosyjskiej, którzy zdecydowa-li się obalić istniejący ustrój i ulżyć cierpieniom współobywateli. Jednak bardzo często chęć udziału w tajnych stowarzyszeniach była podyktowana innymi powodami niż chęć wprowadzenia głębokich zmian, a odwaga poglądów, o której tak często mówi się w kontek-ście dekabryzmu, wynikała z szeregu różnych przyczyn.

55

ucieczki za granicę, ale w Petersburgu w niczym już nie potrafię ci pomóc”. Lunin został surowo ukarany: czekała go dożywotnia katorga w kopalni akatujskiej (obecnie powiat w obwodzie czytyńskim) oraz śmierć cywilna. Na jego pogrzebie pojawił się tylko polski ksiądz oraz grupa pol-skich zesłańców.

Violetta Wiernicka

56

Роман с ПольшейКаждый, кто прочёл роман в стихах „Евгений Онегин” Александра Пушкина или хотя бы открыл его на первой странице, столкнулся с именем Петра Вяземского. Эпиграфом для романа Пушкин выбрал строчку из стихотворения своего друга, Вяземского, „Первый снег”: „И жить торопится, и чувствовать спешит”.

Но это не единственный факт, благодаря которому вошёл в историю князь Пётр Вяземский, один из самых образован-ных людей XIX века, поэт, писатель и литературный критик. Прожив довольно долгую для своего времени жизнь – 86 лет, он много видел, всех знал и во всём участвовал. Бу-дучи ярым противником самодержавия, он так и не присо-единился ни к одному из политических течений, оставаясь в оппозиции. При этом не боялся высказывать своих кра-мольных мыслей и в журналах, и в личных письмах Рос-сийскому Императору. Почти 70 лет он вёл свои дневники (записные книжки), ко-торые сегодня являются бесценным документами, помогаю-щими лучше понять характер бурного XIX века. До нашего времени сохранились 37 его дневников.•••Он происходил из древнего и богатого княжеского рода. Иногда его называли в шутку „Рюриковичем” (имея в виду потомков Рюрика – новгородского князя, ставшего первым Великим князем Руси, IX в.)Его дядей был писатель и историк Николай Карамзин, на-писавший фундаментальный труд „История Государства Российского”. Карамзин много занимался воспитанием пле-мянника. Молодой князь Вяземский получил блестящее об-разование – и не только домашнее: он учился в пансионе Ор-дена Иезуитов сначала в Санкт-Петербурге, затем в Москве, а продолжил образование в Московском университете. Будучи единственным наследником огромного состояния, Пётр Андреевич вёл жизнь светского повесы. Он писал, что в моло-

57

дые годы „нужно было кипятить свою кровь на каком огне бы то ни было, и я „прокипятил” на картах около полумиллиона”. •••Деньги быстро заканчивались, и князю пришлось искать ра-боту. Благодаря своим связям ему удалось получить место чиновника для иностранной переписки в тайной канцелярии графа Николая Новосильцева в Варшаве, который в то вре-мя был доверенным лицом российского императора в Цар-стве Польском. И в 1817 году Пётр Вяземский прибывает на службу в Варшаву.Там он занимается исключительно бумажной работой. Зная несколько иностранных языков, в том числе и польский, он ведёт заграничную переписку, редактирует и переводит до-кументы. Среди прочего Вяземский перевёл на русский язык и польскую Конституцию.В связи с тем, что канцелярия Новосильцева была тайной, нет точных данных о её местоположении. Но по мнению историков, Дворец Мостовских на ул. Новолипе, 2 (бывшая ул. Пшеязд, 15) – наиболее вероятное место, где работал Пётр Вяземский. В этом здании с 1824 по сегодняшний день находится поли-цейское управление. •••В Варшаву с князем приехала и его супруга, Вера Фёдоровна (1790–1886), урождённая княгиня Гагарина. К слову, супру-ги Вяземские прожили вместе 67 лет!Сопровождая мужа, она украшала своим присутствием многие варшавские салоны. При этом современники удив-лялись, как у этой образованной и весёлой женщины, перед которой преклонялся и посвящал ей стихи сам Александр Пушкин, хватало терпения и мудрости переносить успех её мужа у женщин, в том числе и у полек. Либеральная атмосфера Варшавы того времени пришлась Петру Вяземскому по душе. Он быстро сошёлся с польски-ми оппозиционными кругами. Был вхож в круги польской интеллигенции, лично был знаком с ярчайшими фигурами польской культуры. Стал членом Варшавского Общества друзей науки. Государственная служба давала возможность много путе-шествовать по польским землям. Именно здесь, в Царстве Польском, он начал писать свои знаменитые дневники, под-робно описывая польские реалии.

58

В 1818 году он высказывает мысль о сближении литера-тур польской и русской, о том, что необходимо как можно больше переводить польских писателей и поэтов на русский язык, ведь польская литература – „соплеменница” русской. Он сожалеет о том, что польская литература в России мало известна. Известный своими оригинальными и остроумны-ми идеями, он убеждён, что изучение польского языка мог-ло бы быть дополнением к изучению языка русского. По его мнению, многие родовые черты, сохранившиеся у польских соседей, уже утрачены в русском языке. И это была не пустая декларация. Отлично зная польский язык, Пётр Вяземский вошёл в историю литературы как пер-вый переводчик на русский язык „Крымских сонетов” Ада-ма Мицкевича, назвав это „первым шагом к желаемой цели”. Три года жизни в Варшаве, где Пётр Вяземский читал сво-бодолюбивую французскую прессу и где проникся польским патриотическим духом, оставили след во всей его дальней-шей жизни. •••Попав в немилость к императору за свои свободолюбивые про-екты и высказывания, в 1821 году Вяземский возвращается в Россию, где сразу вместе со своим другом Александром Пуш-киным становится любимцем всех литературных салонов. Это благодаря Петру Вяземскому вынужденная эмиграция Адама Мицкевича в Россию в 1824–1929 проходила в доста-точно „лёгких” условиях. Пётр Вяземский написал несколь-ко статей о польском поэте, в одной из которых он писал: „Мицкевич принадлежал к малому числу избранных, коим предоставлено счастливое право быть представителями сла-вы своих народов. Кажется, утвердительно сказать можно, что ему принадлежит почётное место в современном нам по-колении поэтов”.И далее: „Всё в Мицкевиче возбуждало и привлекало сочув-ствие к нему. Он был очень умён, благовоспитан, одушевлён в разговорах, обхождения утончённо-вежливого… При от-тенке меланхолического выражения в лице, он был весёлого склада, остроумен, скор на меткие и удачные слова. …По-русски говорил он тоже хорошо, а потому мог он скоро сбли-зиться с разными слоями общества. Он был везде у места: и в кабинете учёного и писателя, и в салоне умной женщины, и за весёлым приятельским обедом”.

59

Адам Мицкевич вращался в лучших кругах русской интел-лигенции Москвы, Петербурга, Киева и Одессы, а пятилетиеего „дороги в Россию” было творчески плодотворным. Любовь к польской культуре, к свободолюбивой Поль-ше осталась у Вяземского на всю жизнь. Вот как он писал о Польше и о Варшаве в своих путешествиях в стихах „Стан-ция”:

Обворожительным дурманомЩекотит голову и грудьТого, кто воздухом ВаршавыБыл упоён когда-нибудь,Кто из горнушек Вейской кавыПил нектар медленной отравы,Или в Беляны знает путь.„Umizgai się” — в сем слове милом,Как в сердце, Польша вся живёт,И в хороводе легкокрыломСвоих соблазнов рой влечёт.

После подавления российскими войсками мятежной Варша-вы он возмутился: „Нас выгнали из Варшавы за то, что мы не умели владеть ею, не умели заставить поляков полюбить нашу власть. При первой войне, при первом движении в Рос-сии Польша восстанет на нас”. Вяземский считал, что после всего, что произошло между Россией и Польшей, исправить дело можно было, дав по-следней свободу.После смерти своего сердечного друга Александра Пушкина (1837 г.), которого он называл „мой милый сверчок”, Пётр Вяземский 10 лет не появлялся при царском дворе. Конец жизни супруги Вяземские прожили за границей.

Ирина Корнильцева

60

Вера Вяземская Wiera Wiaziemska

Пётр Вяземский Piotr Wiaziemski

Дворец Мостовских находится на ул. Новолипие, 2 в Варшаве (дo войны ул. Проезд, 15) Pałac Mostowskich przy ul. Nowolipie 2 (przed wojną ul. Przejazd 15)

61

Обложка польского издания „Записок” П. Вяземского Okładka polskiego wydania „Zapisków” P. Wiaziemskiego

Рукопись стиха о Варшаве П. Вяземского Rękopis wiersza o Warszawie P. Wiaziemskiego

Письмо Адама Мицкевича Петру Вяземскому List Adama Mickiewicza do Piotra Wiaziemskiego

62

Romans z PolskąKażdy kto przeczytał wierszowaną powieść „Eugeniusz Oniegin” Aleksandra Puszkina, lub przynajmniej otworzył ją na pierwszej stronie, zetknął się z imieniem Piotra Wiaziemskiego. Jako epigraf dla swojego dzieła, Puszkin zastosował cytat z wiersza swojego kolegi, pod tytułem. „Pierwszy śnieg”: „śpieszy się żyć... i spieszy się czuć.”

Ale to nie jedyna zasługa, dzięki której przeszedł do historii ksią-żę Piotr Wiaziemski, jeden z najświatlejszych ludzi XIX wieku, poeta, pisarz i krytyk literacki. Wiaziemski cieszył się opinią jed-nego z najlepiej wykształconych ludzi swej epoki.Żył 86 lat, czyli dużo jak na tamte czasy. Wiele widział, wszyst-kich znał i we wszystkim partycypował. Będąc zagorzałym prze-ciwnikiem samodzierżawia, nie przyłączył się do żadnego ruchu politycznego, pozostając w opozycji. Nie bał się wypowiadać buntowniczych myśli ani w czasopismach, ani w prywatnej ko-respondencji z rosyjskim carem.Przez prawie 70 lat pisał dzienniki (notatniki), które dzisiaj są cen-nym dokumentem pomagającym lepiej zrozumieć burzliwy charak-ter XIX wieku. Zachowało się aż 37 takich zeszytów.•••Pochodził ze starego i bogatego rodu książęcego. Czasami nazy-wano go żartobliwie „Rurykowiczem” (mając na myśli potom-ków Rurykowicza – księcia nowogrodzkiego, który został pierw-szym Wielkim Księciem Rusi w IX w.).Jego dziadkiem był pisarz i historyk Nikołaj Karamzin, który napisał wielotomowe dzieło „Historia Państwa Rosyjskiego” i który dużo czasu poświęcał na wychowanie wnuka. Młody książę Wiaziemski otrzymał gruntowne wykształcenie nie tylko w domu, ale i w szkołach z internatem. Uczył się w szkole przy zakonie jezuitów – początkowo w Sankt-Petersburgu, potem w Moskwie, a następnie – na Uniwersytecie Moskiewskim.Jako jedyny spadkobierca ogromnego majątku, Piotr Andrie-jewicz prowadził życie światowego lekkoducha. Napisał, że w młodości lubił rozgrzewać krew na dowolnym ogniu – „więc przerżnąłem w karty jakieś pół miliona”.

63

Pieniądze szybko się skończyły i książę musiał szukać pracy. Dzięki swoim kontaktom otrzymał posadę urzędnika do spraw korespondencji zagranicznej w tajnej kancelarii Nowosilcowa w Warszawie, który w owym czasie był zaufaną osobą rosyjskie-go cara w Królestwie Kongresowym. W 1817 roku Piotr Wia-ziemski przybył na służbę do Warszawy. W pracy zajmował się prowadzeniem dokumentacji. Znając kil-ka języków, w tym także polski, prowadził międzynarodową ko-respondencję, redagował i tłumaczył dokumenty. Przetłumaczył także na język rosyjski polską konstytucję.W związku z tym, że kancelaria Nowosilcowa była tajna, nie ma dokładnych danych dotyczących jej lokalizacji. Zdaniem histo-ryków Pałac Mostowskich na ul. Nowolipie 2 (niegdyś ul. Prze-jazd 15), to najbardziej prawdopodobne miejsce pracy Piotra Wiaziemskiego. W budynku tym od 1824 roku do dziś znajduje się Komenda Stołeczna Policji.•••Do Warszawy wraz z księciem przyjechała jego małżonka – Wie-ra Fiodorowna (1790–1886), z pochodzenia księżna Gagarina, która była jego żoną 67 lat! Towarzysząc mężowi, stanowiła ozdobę wielu warszawskich salonów. Wiele osób się dziwiło, skąd u tej wykształconej i wesołej kobie-ty – przed którą kłaniał się i dla której pisał wiersze sam Aleksan-der Puszkin – bierze się dość wyrozumiałości i mądrości, by zno-sić powodzenie męża wśród kobiet, w tym także wśród Polek.Piotrowi Wiaziemskiemu bardzo się podobała liberalna atmosfera ówczesnej Warszawy. Szybko porozumiał się z polskimi opozy-cjonistami. Należał też do kręgów polskiej inteligencji, znał oso-biście najważniejsze osobistości polskiej kultury, został człon-kiem Warszawskiego Klubu Przyjaciół Nauki. Służba państ wowa dała mu możliwość podróżowania po ziemiach polskich.To właśnie tutaj, w Królestwie Kongresowym zaczął pisać swoje wyjątkowe dzienniki, szczegółowo opisujące polskie realiaW 1818 roku wypowiedział się o zbliżeniu literatury polskiej i rosyjskiej, o tym, że koniecznym jest, by jak najszybciej tłuma-czyć polskich pisarzy i poetów na język rosyjski – bo w końcu polska literatura jest „siostrzenicą” rosyjskiej. Ubolewał, że pol-ska literatura jest w Rosji mało znana.Znany ze swoich oryginalnych i celnych pomysłów, był prze-konany, że nauka języka polskiego mogłaby być uzupełnieniem nauki języka rosyjskiego, gdyż jego zdaniem, wiele cech cha-

64

rakteryzujących języki starosłowiańskie, zachowało się jeszcze w polszczyźnie, chociaż zanikło już w języku rosyjskim.Nie rzucał przy tym słów na wiatr. Znakomicie władający języ-kiem polskim Piotr Wiaziemski przeszedł do historii literatury jako pierwszy tłumacz „Sonetów krymskich” Adama Mickiewi-cza na język rosyjski, co nazywał „pierwszym krokiem do upra-gnionego celu”. Początkowo był to przekład prozą.Przez trzy lata życia w Warszawie Piotr Wiaziemski czytał wy-sławiającą wolność prasę francuską i przesiąknął polskim du-chem patriotyzmu. Pozostawiło to w nim ślad na całe dalsze życie.•••Za swoje wolnościowe projekty i opowiadania popadł w nieła-skę u cara. Kiedy jednak w 1821 roku powrócił do Rosji, bardzo szybko wraz ze swoim przyjacielem Aleksandrem Puszkinem, stali się ulubieńcami wszystkich salonów literackich.To dzięki Piotrowi Wiaziemskiemu zesłanie Adama Mickiewi-cza do Rosji w 1824–1929 odbywało się w stosunkowo „lek-kich” warunkach.Adam Mickiewicz obracał się w najlepszym gronie rosyjskiej in-teligencji Moskwy, Petersburga, Kijowa i Odessy, a pięciolecie jego „drogi do Rosji” zaowocowało nowymi dziełami. Wiaziem-ski był autorem kilku artykułów o polskim poecie. W jednym z nich napisał: „W Mickiewiczu wszystko było ujmujące. Był bardzo mądry i dystyngowany. Mimo cienia melancholii w wy-razie twarzy, był wesoły, dowcipny, z łatwością przychodziły mu cięte słówka i trafne riposty. Po rosyjsku mówił dobrze, dlatego mógł szybko zaprzyjaźnić się z wszelkimi warstwami społeczeń-stwa. Wszędzie był na miejscu – w gabinecie uczonego i w sa-lonie mądrej kobiety, jak też przy hałaśliwej uczcie przyjaciół”.Miłość do polskiej kultury, do wolnej Polski pozostały u Wia-ziemskiego na całe życie.Oto jak pisał o Warszawie:

Czarującego odurzeniaOgarnia pierś cudowny żar.Kto odczuł choćby raz WarszawyPowietrzem upojenia czar.

Po stłumieniu przez rosyjskie wojska zbuntowanej Warszawy, powiedział: „Wygnali nas z Warszawy za to, że nie potrafiliśmy

65

nią władać, nie umieliśmy zmusić Polaków do polubienia naszej władzy. Przy najbliższej wojnie lub zamieszkach w Rosji, Polska się przeciw nam zbuntuje”.Wiaziemski uważał, że po tym wszystkim, co wydarzyło się mię-dzy Rosją i Polską, można było naprawić stosunki, zwracając Polsce wolnośćPo śmierci swojego serdecznego przyjaciela, Aleksandra Pusz-kina (1837 r.), którego nazywał „swoim miłym świerszczem”, Piotr Wiaziemski przez dziesięć lat nie pojawił się na dworze carskim.Resztę życia Wiaziemski wraz z żoną spędzili za granicą.

Irina Kornilcewatłum. Michał Bober

66

Пушкины в ВаршавеНадежда Осиповна Пушкина, мать великого русского поэта, писала о столице Царства Польского, что это город, который всегда разлучает её со всем, что ей дороже всего на свете. Так сложилось, что волею судеб членам её семьи приходилось в разное время здесь жить.

В 1814 году в столицу Царства Польского отправился в го-дичную командировку отец Александра Пушкина Сергей Львович. Его пребывание в Варшаве в должности начальника комиссариатской комиссии резервной армии было единствен-ной долгой разлукой четы Пушкиных. Оба они вспоминали потом 1814 год как тяжёлое жизненное испытание. Восем-надцать лет спустя, в 1832 году в Варшаву приехала старшая дочь Пушкиных Ольга вместе с мужем Николаем Иванови-чем Павлищевым, который занял должность управляющего канцелярией генерал-интенданта Царства Польского. В одном из писем Ольга Сергеевна писала мужу: „Отец об-ливает меня слезами. Мать твердит, что не может привы-кнуть к моему решению жить с тобой”. Надежда Осиповна написала дочери после её отъезда: „Никогда не были мы так одиноки”. Утешало родителей лишь то, что младший сын Лев Сергеевич, нёсший воинскую службу в Варшаве, оказал-ся под присмотром старшей сестры. Кутила Лёвушка был, однако, уволен со службы за дисциплинарные нарушения. Младший брат делал долги, которые приходилось покрывать старшему брату Александру.Многолетняя разлука с сестрой была нелёгкой для Алексан-дра Пушкина. Будучи всего годом старше брата, Оля была товарищем его детских игр, у них были общие гувернантки и учителя. Саша учился небрежно и лениво, но обладая фе-номенальной памятью, мальчик часто повторял урок вслед за более прилежной Олей. Ольга Сергеевна получила весьма неплохое домашнее образование: её обучали иностранным языкам, истории, географии, началам алгебры и естествоз-нания. Двенадцати лет Пушкина разлучили с сестрой и от-правили учиться в Царскосельский лицей.

67

Юношеская переписка между Сашей и Олей была утеряна, однако то, что сохранилось, свидетельствует о необыкновен-ной близости между ними. Анна Петровна Керн выразила мнение, что „Пушкин мало кого истинно любил, кроме няни и сестры своей”. Пятнадцатилетний лицеист Саша Пушкин выразил свои тоску в стихотворении „К сестре”:

Оставлю тёмну келью,Поля, сады своиПод стол клобук с веригой –И прилечу расстригойВ объятия твои.

Многие пушкинисты полагают, что задумчивая мечтатель-ница и любительница одиноких прогулок Ольга стала про-тотипом Татьяны Лариной. Она очаровала друга поэта Петра Вяземского, посвятившего ей следующие строки:

Нас случай свёл, но не слепцом меняК тебе он влёк непобедимой силой;Поэта друг, сестра и гений милый,По сердцу ты и мне давно родня...Так, в памяти сердечной без закатаМечта о нём горит живей.Я полюбил в тебе сначала брата,Брат по сестре ещё мне стал милей.

Во взрослой жизни Ольга и Александр оставались близки-ми людьми. Сестре часто приходилось мирить брата с роди-телями, в особенности с отцом. Ольга решила отправиться в ссылку в Михайловское вместе с Александром Сергееви-чем, которому с трудом удалось отговорить сестру от этого шага. Родители Ольги не одобрили её увлечения Николаем Павли-щевым. Смущали их стеснённое финансовое положение же-ниха и его возраст – был он на пять лет моложе Ольги Сер-геевны. В ночь с 24 на 25 января 1830 года молодая женщина поки-нула дом своих родителей и втайне вышла замуж за Нико-лая Павлищева. Торжественный ужин проходил на квартире Антона Дельвига, приятеля Пушкина, выступившего в роли

68

посажённого отца. Поэт благословил новобрачных иконой Иверской Божьей Матери, а на следующий день поехал к ро-дителям просить о прощении сестры. После трёхчасовых переговоров Пушкины согласились принять новобрачных в своём доме. Семейная жизнь не принесла счастья Ольге Сергеевне. Её семья испытывала серьёзные материальные затруднения – скромной зарплаты Николая Ивановича, чиновника Колле-гии Иностранных Дел, и его гонораров переводчика хватало лишь на удовлетворение основных потребностей. Стремясь залатать дыры в семейном бюджете, Павлищев решил отпра-виться в Варшаву, ведь зарплаты чиновников во Временном Правительстве Царства Польского была выше, чем в осталь-ной империи. В доме Павлищевых собирался цвет русского общества Вар-шавы. Однако сама Ольга Сергеевна не очень любила своё пребывание здесь из-за пререканий с мужем. Её семейная жизнь не складывалась: она часто покидала Варшаву. в та-ких случаях Николай Иванович выплачивал ей содержание нерегулярно, поэтому приходилось рассчитывать на помощь брата Александра. Даже рождение долгожданного ребёнка не изменило взаимоотношений между супругами. Родители Ольги не приняли Павлищева, требовавшего при-даного и денег на содержание жены. В 1836 году, когда На-дежды Осиповны уже не было в живых, Павлищев домогал-ся выделения части наследства для своей жены. Смерть брата Александра застала Ольгу Сергеевну в её доме в Варшаве, на Медовой улице. Во время их последней встречи в 1836 поэт был в угнетённом состоянии и предчув-ствовал близкую смерть: „Едва ли увидимся на этом свете, а впрочем, жизнь мне надоела! Тоска! Тоска! Всё одно и то же, писать не хочется больше, рук не приложишь ни к чему, но... чувствую недолго мне по свету шататься”. Весть о смерти Александра Пушкина принёс чиновник из канцелярии наместника. Он появился в доме Павлищевых ночью. Трагическое известие потрясло Ольгу Сергеевну и довело до нервного срыва. Множество знакомых и незна-комых людей приезжало на Медовую, чтобы выразить собо-лезнование и разделить её горе. Семейные раздоры продолжались. В 1862 году Ольга Серге-евна фактически потеряла зрение и нуждалась в посторонней

69

помощи. Но находила силы диктовать сыну Льву отрывки из воспоминаний, семейные предания и легенды. Сестра поэта записала свои воспоминания, однако сожгла их, утверждая, что к ней явился дух брата и попросил уничтожить записки. Ольга была человеком религиозным, что особенно сильно проявилось в последние годы жизни. В её стихотворениях, относящихся к этому времени, чувствуется ожидание смерти:

Зачем не бьёт мой час желанный,Зачем дышу, страдаю я?Зачем у гроба клир печальныйНе молит Бога за меня?

Не потому ль, что искупаюСтраданьем счастие детей?Да будет так! БлагословляюТяжёлый крест судьбы моей...

Ольга Сергеевна жила в Варшаве до самой смерти в 1868 году. Её прах был перенесён в некрополь искусств Александро-Невской лавры в 1930 году. Там же покоится вдова Александра Пушкина – Наталья Николаевна (урождён-ная Гончарова), с которой у Ольги Сергеевны сохранились тёплые отношения даже после брака свояченицы с Петром Петровичем Ланским. Наталья Николаевна по-матерински заботилась о Лёвушке Павлищеве, когда тот жил и учился в Петербурге.Николай Иванович причинил немало неприятностей своей семье, однако его заслуги в области просвещения и жур-налистики впечатляют. Значителен его послужной список: член Совета народного просвещения в Царстве Польском, помощник обер-прокурора общего собрания варшавских де-партаментов сената, прокурор того же собрания и член 10-го департамента сената. Он написал несколько учебников по истории России и Царства Польского, преподавал русскую историю, статистику и географию. По высочайшему повелению Павлищев заведовал периоди-ческой печатью в Царстве Польском. В 1864 году он основал первое русскоязычное издание – „Варшавский дневник”. Эта газета была необходима тысячам русскоязычных жителей Польши, приехавших сюда по долгу службы. После смерти

70

Николая Ивановича во главе редакции встал его сын Лев. Из-дание просуществовало до 1915 года – пока немецкие войска не заняли Царство Польское.

Виолетта Верницкая

Библиография:

Блинов С.Г., Филин М.Д., ред. Пушкин и его время. 1799– –1937. Москва: Терра, 1997Вересаев В. Собрание сочинений в 5 томах. Москва: Правда, 1961 Кунин В.В., сост. Жизнь Пушкина, рассказанная им самим. В 2-х томах. Москва: Правда, 1987Поэт, Россия и цари. Москва: Фонд Сергея Дубова, 1999Пушкин А. Переписка в 2-х томах. Москва: Художественная литература, 1982

71

Надежда Осиповна Пушкина 1775–1836 Nadieżda Osipowna Puszkin 1775–1836

Сергей Львович Пушкин 1770–1848Siergiej Lwowicz Puszkin 1770–1848

72

Ольга Сергеевна Павлищева 1797–1868 Olga Siergiejewna Pawliszczewa 1797–1868

Николай Иванович Павлищев 1801–1879 Mikołaj Iwanowicz Pawliszczew 1801–1879

73

Warszawskie dzieje rodziny PuszkinówNadieżda Puszkin, matka wielkiego rosyjskiego poety, pisała o Warszawie: „miasto, które zawsze rozdziela mnie z moimi najdroższymi”. Rzeczywiście członkowie jej rodziny mieszkali tutaj w różnych okresach XIX wieku.

W roku 1814 do Warszawy wyruszył Sergiusz Puszkin, ojciec przyszłego poety. Jako kierownik komisji komisarycznej armii rezerwowej spędził tutaj rok. Tylko ten jeden raz małżonkowie rozstali się na tak długo, by następnie wspominać tę separację w kategoriach „ciężkiej próby życiowej”. Osiemnaście lat później, w 1832 roku, do stolicy Królestwa Pol-skiego przyjechała starsza córka Puszkinów – Olga. Przybyła tu wraz z mężem Nikołajem Pawliszczewem, piastującym stanowi-sko Szefa Kancelarii Generała Intendenta Królestwa. W jednym z listów do męża Olga pisała, iż rodzice byli niepo-cieszeni po jej wyjeździe: „Ojciec leje łzy, a mama twierdzi, że nie jest w stanie zaakceptować mojej decyzji o zamieszkaniu z Tobą”. Nadieżda Puszkin napisała do córki po jej wyjeździe: „Jeszcze nigdy nie byliśmy tacy samotni”. Rodzice dostrzegali w tej sytu-acji tylko jedną korzyść: ich najmłodszym synem, stacjonującym w Warszawie Lwem, zaopiekowała się rozsądniejsza starsza sio-stra. Jednak uwielbiający biesiadowanie „Lowuszka” – jak piesz-czotliwie nazywali go członkowie rodziny – z powodów dyscy-plinarnych został wkrótce zwolniony ze służby. Poza tym narobił długów, które spłacić musiał starszy brat, Aleksander Puszkin. Długotrwała rozłąka z ukochaną siostrą okazała się dla poety ciężką próbą. W dzieciństwie o rok starsza Olga była towa-rzyszką jego zabaw; rodzeństwo miało wspólnych nauczycieli i guwernantki. Aleksander nie przykładał się do nauki, a mimo to fenomenalna pamięć umożliwiała mu powtórzenie zadań po bardziej pracowitej siostrze, która otrzymała dosyć dobre domo-we wykształcenie – dziewczynka uczyła się języków obcych, historii, geografii, podstaw algebry i przyrody. W wieku 12 lat Aleksandra rozdzielono z siostrą i wysłano do liceum w Carskim Siole.

74

Dziecięca korespondencja pomiędzy Saszą i Olą nie zachowała się, jednak strzępy informacji świadczą o niezwykłej bliskości pomiędzy rodzeństwem. Anna Kern1 była zdania, iż „Puszkin szczerą miłość żywił tylko do niani oraz do siostry”. Piętnasto-letni poeta wyraził swoją tęsknotę w wierszu „Do siostry”:

Zostawię ciemną celę,Pola, sady moje.Habit porzucęI – wolny – przylecęW objęcia twoje.2

Wielu puszkinistów uważa, iż marzycielka Olga, kochająca sa-motne spacery, stała się prototypem Tatiany Łariny3. Poeta Piotr Wiaziemski, przyjaciel Puszkina, był pod tak ogromnym uro-kiem Olgi, iż napisał dla niej następujący utwór:

Przypadek zetknął nas, ale nie ślepoKu Tobie wiódł nieunikniony los,Poety przyjacielu, siostro, muzo,Płomieni serc już dawno płonął stos…

W pamięci wiecznej tak marzenie płonieZ najbliższym sercem długo – długo żyć.Ja od początku kocham brata w Tobie,Siostra jak brat – czy piękniej być może…4

W dorosłym życiu Olga i Aleksander pozostawali w bliskich i bardzo przyjaznych stosunkach. Poeta często wchodził w kon-flikt z rodzicami, zwłaszcza z ojcem, a siostra niejednokrotnie godziła zwaśnione strony. Gdy Puszkin miał udać się na zesłanie do Michajłowskiego, Olga postanowiła podążyć za nim, poeta

1 Puszkin zadedykował Annie Kern jeden ze swoich najsłynniejszych utworów „Do ***” (Pamiętam nagłe zachwycenie – tłumaczenie Se-weryn Pollak, który wszedł do kanonu poezji rosyjskiej.

Wszystkie przypisy autorki.2 Tłumaczenie Anastazji Tymińskiej. 3 Najsłynniejsza puszkinowska bohaterka z „Eugeniusza Oniegina”.

Dla poety była ucieleśnieniem ideału kobiety. 4 Tłumaczenie Anastazji Tymińskiej.

75

jednak użył całej swojej siły perswazji, żeby przekonać siostrę do zmiany decyzji. Pomógł również Oldze w zawarciu małżeństwa z Nikołajem Pawliszczewem, nieakceptowanym przez Puszki-nów. Rodzice nie godzili się na mariaż z człowiekiem gruntownie wykształconym lecz biednym i do tego o pięć lat młodszym.W nocy z 24 na 25 stycznia 1828 roku Olga potajemnie opuści-ła dom swoich rodziców, żeby poślubić Nikołaja Pawliszczewa. Uroczysta kolacja po tym wydarzeniu odbyła się w mieszkaniu przyjaciela Puszkina, Antona Delwiga. Puszkin wystąpił w roli przybranego ojca1, a Anna Kern – przybranej matki2. Poeta rów-nież błogosławił młode małżeństwo ikoną Matki Boskiej Iwier-skiej, a następnego dnia udał się do rodziców, błagać ich by wyba-czyli córce i zaakceptowali zięcia. Po trzygodzinnych rozmowach Puszkinowie zgodzili się na wizytę młodych Pawliszczewów. Życie rodzinne jednak nie przyniosło Oldze szczęścia. Małżon-kowie borykali się z problemami finansowymi: skromna pensja męża, urzędnika Kolegium Spraw Zagranicznych, oraz jego ho-noraria tłumacza ledwie starczały na podstawowe wydatki. Po-nieważ pensje urzędników w Królestwie Polskim były wyższe niż w reszcie Imperium, Pawliszczew, pragnąc załatać dziury w rodzinnym budżecie, postanowił wyjechać do Warszawy. Mieszkanie Pawliszczewów odwiedzał kwiat społeczności rosyj-skiej Warszawy. Jednak Olga nie przepadała za miastem z po-wodu konfliktów z mężem. Jej życie rodzinne nie układało się, często wyjeżdżała z Warszawy do Petersburga. Nie dostawała wówczas od męża środków na utrzymanie, musiała więc liczyć na pomoc brata – Aleksandra. Nawet przyjście na świat upra-gnionego dziecka nie poprawiło relacji pomiędzy małżonkami. Teściowie nie zaakceptowali Pawliszczewa domagającego się posagu i środków na utrzymanie Olgi. W roku 1836, po śmierci Nadieżdy Puszkin, Nikołaj zażyczył sobie podziału spadku.

1 Jest to wolne tłumaczenie zwrotu «посаженный отец». Zgodnie ze starą prawosławną tradycją, jest to żonaty mężczyzna, zazwyczaj krewny lub przyjaciel rodziny, który reprezentuje interesy narzeczo-nego przed rodziną narzeczonej. Do jego obowiązków należał zakup ikony, którą błogosławiono młodą parę.

2 Jest to wolne tłumaczenie zwrotu «посаженная мать». Była odpo-wiedzialna za przygotowanie solniczki i chleba. Wraz z przyszywa-nym ojcem zastępowała prawdziwych rodziców, jeśli nie byli oni obecni podczas ceremonii zaślubin w cerkwi. Później razem witali nowożeńców po ich powrocie z cerkwi do domu.

76

Śmierć brata zastała Olgę w jej warszawskim domu na ulicy Miodowej. Podczas ich ostatniego spotkania, w 1836, poeta był przygnębiony i przeczuwał własną śmierć: „Chyba nie zobaczy-my się w naszym życiu ziemskim. Co prawda mam już dosyć ta-kiego istnienia! Nuda! Nuda! Cały czas to samo; nie mam ochoty na pisanie, nie mam ochoty na nic […] czuję, że wkrótce zakoń-czę swój żywot”. Wiadomość o śmierci Puszkina przyniósł urzędnik z kancelarii namiestnika, który pojawił się w mieszkaniu Pawliszczewów nocą. Tragiczna wiadomość wstrząsnęła Olgą i doprowadziła ją do załamania nerwowego. Wielu znajomych oraz mnóstwo cał-kowicie obcych osób odwiedzało mieszkanie na Miodowej i wy-rażało kondolencje. Cień brata jeszcze długo nawiedzał Olgę po nocach.Rodzinne konflikty trwały. W 1862 roku, po utracie wzroku, za-częła potrzebować pomocy innych osób, znajdowała jednak siły, żeby dyktować synowi wspomnienia i rodzinne legendy1. W ostatnich latach życia szczególnie uwidoczniła się religijność Olgi. W jej wierszach z tego okresu wyczuwa się oczekiwanie śmierci:

Dlaczego jeszcze nie wybiła godzina moja – Czas ciągle kłamię…Wiecznego odpoczynku w niebieDlaczego mi odmawiasz, Panie?

Czy może dałeś mi cierpienieZa upragnione szczęście dzieci?To niech tak będzie! BłogosławięMój ciężki krzyż w tym ziemskim świecie2.

Olga Pawliszczewa mieszkała w Warszawie aż do swojej śmier-ci w roku 1868. Jej prochy zostały przeniesione do Nekropoli Sztuki Lawry Aleksandra Newskiego3 w 1930. Tam również spo-

1 Siostra Puszkina spisała wspomnienia o poecie, jednak spaliła je, twierdząc, iż duch brata poprosił ją o zniszczenie notatek. W ostatnich latach życia dyktowała swoje wspomnienia synowi Lwowi.

2 Tłumaczenie Anastazji Tymińskiej.3 Najstarszy cmentarz Petersburga założony w roku 1716. Składa się

z Nekropolii XVIII wieku oraz Nekropolii Sztuki.

77

częło ciało wdowy po Puszkinie – Natalii, z domu Gonczarow. Olga utrzymywała bardzo ciepłe stosunki z bratową nawet po jej powtórnym ślubie z Piotrem Łańskim. Natalia opiekowała się swoim siostrzeńcem Lwem Pawliszczewem, gdy ten mieszkał i studiował w Petersburgu. Chociaż Nikołaj Pawliszczew przysparzał rodzinie cierpień, trudno przecenić jego zasługi w dziedzinie edukacji i dzienni-karstwa. Był on członkiem Rady Oświecenia Publicznego, za-stępcą Oberprokuratora Ogólnego Zebrania Warszawskich De-partamentów Senatu Rządzącego, prokuratorem tegoż Zebrania, członkiem X Departamentu Senatu. Napisał kilka podręczników historii Rosji i Królestwa Polskiego, wykładał rosyjską historię, statystykę oraz geografię.Zgodnie z cesarskim zarządzeniem, Pawliszczew zawiadywał prasą periodyczną w Królestwie Polskim. W roku 1864 wydał pierwszy rosyjskojęzyczny numer „Warszawskiego dniewnika”. Gazeta stała się niezastąpiona dla wielu tysięcy rosyjskojęzycz-nych obywateli, którzy zrządzeniem losu zamieszkali w Króle-stwie. Po śmierci Nikołaja Pawliszczewa redaktorem naczelnym został jego syn, Lew. „Warszawskij dniewnik” ukazywał się aż do wkroczenia wojsk niemieckich do Warszawy w roku 1915.

Violetta Wiernicka

78

Он выбрал скромный БельведерЖенитьба наследника российского престола на польской графине стала свидетельством того, что никакие межнациональные трения не могут воспрепятствовать подлинной любви.

Назначение Константина Павловича главнокомандующим польской армией обуславливалось не только стремлением Александра I иметь доверенного человека в Варшаве, но и желанием избавиться от брата. Манера великого князя ко-мандовать войсками, его привычка давать волю рукам, от-крытая нелюбовь к придворной жизни были постоянным ис-точником беспокойства императора. Фанатичный приверженец муштры и порядка, цесаревич1 с огромным рвением принялся за модернизацию и обучение вверенной ему армии, находящейся в плачевном состоянии после разделов Польши и наполеоновских войн. Приняв ко-мандование в 1814 году, Константин Павлович уже через год выразил своё удовлетворение выучкой и общим положени-ем в армии в специальном указе. Пребывающий в то вре-мя в Царстве Польском Александр I был настолько доволен общим состоянием и выправкой польского войска, что при-казал наградить каждого солдата серебряным рублём. в то время русские рядовые получали по медному рублю, ценив-шемуся в четыре раза меньше. Воистину „легендарными” стали ежедневные парады на Сак-сонской площади2. Они имели место при любой погоде, при условии, что мороз не превышал 18 градусов. Порой подчи-нённые, желая выслужиться перед цесаревичем, подсовывали ему подогретый термометр. Иностранные военные „восхища-лись точностью, сравнимой лишь с механизмом, приводящим

1 Великий князь Константин Павлович наследовал корону после своего брата Александра, так как у последнего не было потомка мужского пола.

2 Ныне площадь им. И. Пилсудского, на которой находится моги-ла неизвестного солдата.

79

в движение марионетки”. Постоянные наблюдатели знали по-следовательность построений по минутам и секундам.Польское войско вызывало восхищение не только русского царя, но и таких знатоков военного дела, как князь Веллинг-тон или принц Вильгельм Прусский. В 1817 году Император Александр выразил пожелание, чтобы гвардия в Петербурге могла продемонстрировать такое же мастерство. А сам стро-гий главнокомандующий, желая отблагодарить подчинён-ных за маневры в присутствии его матери, вдовствующей императрицы Марии Фёдоровны, в 1818 году, сказал: „Слова не могут выразить степени моего удовлетворения... Впервые за 24-летнюю службу я был свидетелем столь прекрасного зрелища”.Однако Константин порой очень жёстко и даже жестоко от-носился к солдатам и офицерам. Источником столь нели-цеприятного поведения были его „взрывной темперамент и всепоглощающее стремление к неограниченной власти”. Современники считали, что излишняя строгость цесаревича к солдатам происходила не только от природной жестокости, но и оттого, что он придавал огромное значение всем мело-чам. Тем не менее Адам Чарторыйский предостерегал импе-ратора Александра, что своим поведением его брат – цесаре-вич – приносил России больше вреда, чем самый „заклятый враг”. Тем не менее Константин очень любил армию, которой ему пришлось командовать. Войско получало самое современ-ное снаряжение; он приказал построить бассейн и пригласил тренеров из Австрии. По его распоряжению было основано несколько военных училищ. Цесаревич ходил на солдатские свадьбы и устроил практически на свои деньги школу для русских солдатских детей. Проигравшихся или нуждающихся офицеров ссуживал деньгами, не требуя возвращения долга.До 1817 года армия Царства Польского финансировалась из Петербурга. В последующие годы Константин Павлович использовал своё влияние для получения материальной по-мощи для польского войска. Благодаря его рвению бюджет армии равнялся половине бюджета всего Царства.Когда Константин Павлович познакомился с Иоанной Груд-зиньской на балу у царского наместника генерала Заёнчка, он был давно женат, хотя вот уже пятнадцать лет они с супругой

80

жили порознь. Его жена Анна Фёдоровна1 уехала к своим ро-дителям, будучи не в силах вынести взрывного темперамен-та и жестокости мужа. Ни посулы трона, ни просьбы царской семьи не заставили её вернуться к цесаревичу. Может, дело было в том, что великого князя и его жену Анну Фёдоровну сосватала императрица Екатерина, которая распоряжалась не только государственными делами, но и „порывами серд-ца” своих внуков Александра и Константина. Впечатление, произведённое графиней Грудзиньской на это-го опытного ловеласа, было настолько сильным, что спустя некоторое время великий князь стал всё чаще и чаще видеть-ся с Жанетой – так он к ней обращался. А вот как графиню описал пребывающий в Варшаве поэт Пётр Вяземский: „Она была прекрасней всех красавиц. Густые светлые волосы, вы-разительные голубые глаза, притягательная улыбка, звонкий голос, гибкий стан враз с какой-то нравственной чистотой и свежестью создавали одно гармоничное и единственное в своём роде целое”. Чтобы сделать Жанету своей законной супругой, цесареви-чу следовало получить согласие императора и матери, вдов-ствуюшей императрицы Марии Фёдоровны, а также разве-стись с женой. Александр I не видел никаких преград на пути к этому браку. Мать же отказывала Константину в согласии на него, считая, что развод имел бы „пагубные последствия для общественных нравов” и был бы „опасным соблазном для всей нации... ибо по разрушении брака вашего последний крестьянин отдалённейшей губернии... в самой вере поколе-блется... Он предположит, что вера для императорской фами-лии менее священна, нежели для него, а такового мнения до-вольно, чтобы отвратить сердца и умы подданных от государя и всего царского дома”. Мария Фёдоровна всё же разрешила развод, но поставила условие: сын должен жениться на прин-цессе родом из владетельных немецких домов. В 1819 году одновременно с матримониальными заботами Константин принял решение отречься от наследования пре-стола. Формальным поводом было желание великого кня-зя жениться на графине Грудзиньской. Однако Константин

1 Урождённая Юлиана Генриетта Фридерика Саксо-Кобург-Заафельд. После перехода в православие стала именоваться Анной Фёдоров-ной. Она приходилась тётей королеве Виктории.

81

Павлович признался императору, что очень устал. В январе 1822 года великий князь отправил Александру I официаль-ное письмо с отказом от престола. Манифестом от 1823 года император объявил об отказе Константина и передал пре-стол Николаю. Однако сей документ держался в секрете, по-этому после смерти Александра I в России наступил период междуцарствия: ни великий князь Николай Павлович, ни Константин не хотели принять корону. Это и послужило по-водом выступления тайных обществ, более известного как восстание декабристов. Церемония бракосочетания прошла по православному и ка-толическому обрядам. Император Александр I присвоил свояченице титул светлейшей княгини Лович от названия Ловичского княжества, которым царь наградил брата за ре-форму польской армии. Спустя три дня после свадьбы Кон-стантин Павлович с гордостью представил супругу своим подданным во время военного парада на Саксонской пло-щади. Они прибыли вместе верхом, объехали строй, потом Княгиня Лович, поговорив со знакомыми офицерами, села в приготовленную для неё повозку и уехала. В царской семье, поначалу считавшей брак Константина Павловича мезальянсом, со временем полюбили Жанету всем сердцем. Все три брата цесаревича: Александр, Нико-лай и Михаил – называли невестку „дорогой сестрой” и при-возили ей сувениры из своих заграничных путешествий. Самый младший из них, великий князь Михаил Констан-тинович, попросил Жанету стать крёстной матерью его ре-бёнка. Свекровь стала называть её своей „дорогой дочерью” и завещала ей удивительной красоты диадему. Восхищение невесткой со стороны Александра I было настолько велико, что он даже называл её „ангелом”. Константин и Жанета были очень счастливой и на редкость гармоничной парой. Всё время, свободное от государствен-ных дел, великий князь старался проводить дома с женой. Размеренный ход их жизни прерывали визиты петербург-ских родственников или поездки в столицу империи. Супру-ги часто ездили в Германию на воды, чтобы поправить сла-бое здоровье княгини Лович. Как свидетельствует её письмо сестре, иной жизни княгиня и не желала: „Я люблю нашу жизнь, и дай Бог, чтобы в ней не произошло никаких изменений”. Константин же призна-

82

вался матери, что „счастьем и душевным спокойствием” он был обязан своей жене. О том, как дорога была Константину Павловичу жена и всё, что с ней связано, свидетельствует следующий факт. Когда из-за Ноябрьского восстания великокняжеской чете при-шлось спешно покинуть Бельведер, в покоях Константина был произведён обыск. Там была обнаружена шкатулка, в которой Великий Князь хранил дорогие сердцу реликвии. Среди них была пара свадебных перчаток Жанеты, восковые свечи, использованные во время венчания по православному обряду, и носовой платок с инициалами княгини Лович.Хотя великий князь долгое время был наследником престо-ла, его стиль жизни не отличался особой роскошью. Спал он на жёстком походном матраце с кожаной подушкой. Летом вставал в четыре утра, зимой – в шесть. По воспоминаниям придворных, карета Константина была более чем скромной, в отличие от воистину царского выезда его младшего брата Николая, будущего императора. Сдер-жанно обставленные апартаменты более походили на квар-тиру среднего достатка дворянина. За стол обычно садились 5–6 человек, еда была сытной и вкусной, однако без изли-шеств. В течение 14 лет великий князь не дал ни одного бала.Вопреки бытующему мнению об антипольских настроениях цесаревича, великий князь не только привык, но и полюбил своё новое место жительства. Он ревниво относился ко все-му, что было связано с Царством Польским, которое он счи-тал своей вотчиной и в дела которого не допускал никакого вмешательства. После восстания декабристов Константин Павлович был уверен, что его подданные не были замешаны в заговоре. Когда же в результате следствия оказалось, что поляки уста-новили связь с тайными обществами в России и даже соста-вили совместный план действий, он изо всех сил старался избавить их от ответственности. По настоянию императора он всё же создал следственную комиссию, в состав которой вошли по пять русских и поляков. Сам же держался от её ра-боты в стороне, упрямо веря в невиновность своих поддан-ных, повторяя, что „на Саксонскую площадь никто ведь не вышел”. В результате члены польских тайных обществ по-лучили более мягкие приговоры, чем декабристы. Суд даже оправдал многих из них.

83

Ноябрьское восстание 1830 года стало ударом по самолюбию Констанина, безоговорочно верящего в преданность своих подданных. Он не предпринял решительных шагов для по-давления беспорядков, надеясь, что бунтовщики опомнятся и придут с повинной. И хотя молва приписывала ему воскли-цание: „В душе я поляк, совершеннейший поляк!”, Констан-тину Павловичу пришлось спешно покинуть не только свой дворец, но и пределы Царства Польского. Великий князь с женой оказался в Витебске, где он заболел холерой и умер. Горе Жанеты было велико. В своём письме императору Николаю I она призналась, что со смертью су-пруга потеряла всё самое дорогое в своей жизни. После похорон мужа Жанета получила приглашение посе-литься в Царском Селе на правах вдовы великого князя. Под влиянием пережитого состояние здоровья княгини Лович резко ухудшилось. Чувствуя приближение смерти, Жане-та часто говаривала: „Я не переживу годовщину страшной варшавской ночи”, имея в виду начало восстания с 29 на 30 ноября 1830 года. Предчувствие не обмануло: княгиня Лович скончалась в ночь на 30 ноября 1831 года. Гроб с её телом поместили в подземелье католического костёла в Царском Селе. В 1929 году, по просьбе властей Польши, останки кня-гини Лович были перевезены в местечко Ромбинь под По-знанью – гроб с телом Жанеты был помещён в семейной усыпальнице её сестры. Перед смертью она завещала всё своё имущество „польскому королю, кем бы он ни был”. Княгиня Лович владела охотни-чьим дворцом в Скерневицах. После смерти княгини Лович Скерневице унаследовал Николай I. Согласно его пожела-нию, Аврора, находящаяся на плафоне в бильярдной, полу-чила лицо предыдущей владелицы – Иоанны Грудзиньской.

Виолетта Верницкая

Библиография:

Bortnowski W. Wielki Książę Konstanty i Joanna Grudzińska. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1981Ejdelman N., Śliwowska W. Natalia Potocka i Michaił Łunin. Mówią Wieki, Nr 7 1974Gembarzewski Bronisław. Wojsko Polskie 1815-1830. Warszawa: Konstanty Trepte, 1903

84

Hoffman K.B. Rzut oka na stan Królestwa Polskiego pod panowaniem rosyjskim. Warszawa: Drukarnia Gałęziowskiego i Spółki, 1831Józefecki J. Dzieje Skierniewic 1359–1975. Warszawa: PWN, 1988Karnowicz E.P. Wielki Książę Konstanty. Warszawa: Konstanty Trepte, 1900Pienkos Angela. The Imperfect Autocrat Grand Duke Constantine Pavlovich and the Polish Kingdom. New York: Columbia University Press, 1987Tokarz Waclaw. Armia Krolestwa Polskiego (1815–1830). Krakow: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986Troyat Henri. Aleksander I: pogromca Napoleona. Warszawa: Amber, 2007Wielka Encyklopedia PWN. Warszawa: PWN, 2002Zdrada, Jerzy. Historia Polski 1795–1914, Warszawa: PWN, 2007Кучерская М. Константин Павлович. Москва: Молодая гвардия, 2005Новый энциклопедический словарь. Москва: Большая Российская энциклопедия, 2002Пчелов Е. Монархи России. Москва: Олма-Пресс, 2004 Шильдер Н.К. Император Николай I. В 2-х томах. Санкт-Петербург: Издание А.С. Суворина, 1903Эйдельман Н. Лунин. Москва: Вагриус. 2004

85

Бельведерский дворец в Варшаве, где жили супруги. Арх. Ян Кубицкий. 1818–1822 г.Pałac belwederski w Warszawie, miejsce zamieszkania małżonków. Arch. Jan Kubicki 1818–1822 r.

Иоанна Грудзинская (Лович) Joanna Grudzińska (Łowicz)

Великий князь Константин Павлович Wielki Książę Konstanty Pawłowicz

86

Парад кавалерии цесаревича Константина Павловича на Саксонской площади в 1824 году.Parada kawalerii cesarzewicza Konstantego Pawłowicza na Placu Saskim w 1824 roku

Бельведерский дворец сегодня – официальная резиденция Президента Польши. Pałac belwederski dzisiaj pełni funkcję siedziby Prezydenta Polski

87

Wybrał życie bez przepychuMałżeństwo następcy rosyjskiego tronu z polską hrabianką pokazało, iż żadne polityczne tarcia nie są w stanie stanąć na drodze prawdziwej miłości.

Gdy car Aleksander I nominował wielkiego księcia Konstante-go na stanowisko głównodowodzącego armii polskiej, na pewno chciał mieć zaufanego człowieka w Warszawie. Poza tym najwy-raźniej zamierzał pozbyć się brata z Petersburga. Sposób dowo-dzenia Konstantego, jego skłonności do wymierzania kar fizycz-nych oraz niechęć do życia dworskiego stanowiły stałe źródło niepokoju Aleksandra I. Fanatyczny zwolennik musztry i porządku, cesarzewicz1 z wiel-kim zaangażowaniem rozpoczął modernizację i szkolenie wojska znajdującego się w opłakanym stanie wskutek rozbiorów i wojen napoleońskich. Konstanty objął dowodzenie w 1814, a już rok później, w specjalnym okólniku wyrażał satysfakcję z wyszko-lenia i ogólnego stanu armii. W tym samym czasie Aleksander I przebywał w Królestwie Polskim. Zachwyt cara wojskiem pol-skim był tak ogromny, iż rozkazał wypłacić każdemu żołnierzo-wi srebrny rubel (rosyjski szeregowy otrzymywał wtedy cztero-krotnie mniej warty rubel miedziany). Codzienne parady na Placu Saskim2 przeszły do legendy: „Pa-rada […] nigdy nie chybi, chyba mróz wyższy nad 18 stopni, a i to czasem dla przypodobania się wielkiemu księciu fałszy-wy termometr podstawią”. Zagraniczni wojskowi „zwiedzający Warszawę podziwiali tę akuratność, której z niczym innym po-równać nie można było, jak z machiną, poruszającą marionetki”. Stali obserwatorzy znali kolejność wykonywanych ćwiczeń co do sekundy. Wojsko polskie wprawiało w zachwyt nawet takich znawców wojskowości jak książę Wellington czy książę Wilhelm Pruski. W roku 1817 car Aleksander I powiedział, iż bardzo pragnie,

1 Wielki książę Konstanty miał dziedziczyć koronę po bracie Aleksan-drze, nie posiadającym potomka płci męskiej. Następca tronu nosił tytuł cesarzewicza.

Wszystkie przypisy autorki. 2 Obecnie plac Piłsudskiego.

88

żeby jego gwardia w Petersburgu dorównywała wojsku w War-szawie. W 1818, dziękując podwładnym za defiladę przed jego własną matką, cesarzową-wdową Marią Fiodorowną, Konstanty miał powiedzieć: „Pozbawiłbym się najprzyjemniejszej rozko-szy, gdybym nie zostawił w niniejszym rozkazie śladu całego ogromu ukontentowania, które mi sprawił stan prawdziwie do-skonały w jakim Wojsko przed Nią się stawiło […] 24 lata minę-ły jak służyć zacząłem i śmiało mówić mogę, że rzadko widzia-łem zbiór Wojska piękniejszy w ogóle i w szczegółach.Jednak czasami Konstanty traktował swych żołnierzy i ofice-rów zbyt surowo lub nawet okrutnie. U źródeł tak karygodnego zachowania leżały „niepohamowana popędliwość i wyższa nad wszystko żądza nieograniczonej władzy”. Współcześni cesarze-wicza byli zdania, iż wygórowane wymagania wobec podwład-nych nie wynikały z wrodzonego okrucieństwa. Konstanty po prostu przypisywał ogromne znaczenie najdrobniejszym szcze-gółom. Tym niemniej Adam Czartoryski ostrzegał cara Aleksan-dra I, iż swoim zachowaniem jego młodszy brat „mógł posiać nienawiść […] między Rosjanami i Polakami”. Jednak Konstanty kochał dowodzoną przez siebie armię. Wojsko dostawało najbardziej nowoczesny sprzęt; wielki książę kazał wybudować basen i zaprosił trenerów z Austrii. Zgodnie z jego rozporządzeniem powstało kilka szkół wojskowych. Cesarze-wicz był częstym gościem na weselach swoich żołnierzy, sfinan-sował również szkołę dla ich dzieci. Chętnie pożyczał pieniądze oficerom, którzy mieli długi karciane lub znaleźli się w finan-sowych tarapatach. Co więcej, nie domagał się spłaty pożyczki. Do roku 1817 armia Królestwa Polskiego była finansowana przez Petersburg. W następnych latach Konstanty wykorzysty-wał swoje wpływy w celu otrzymania finansowego wsparcia dla wojska polskiego. Dzięki zaangażowaniu cesarzewicza budżet armii stanowił połowę budżetu całego Królestwa. Gdy na balu u carskiego namiestnika generała Zajączka Kon-stanty poznał hrabinę Joannę Grudzińską, od dawna był żonaty, jednak już od piętnastu lat wielkoksiążęca para żyła w separacji. Żona księcia, Anna Fiodorowna1 wyjechała do swoich rodziców uciekając przed wybuchowym charakterem oraz okrucieństwami męża. Ani obietnice korony, ani prośby rodziny cesarskiej nie

1 Z domu księżniczka Julia Henrietta Ulrika Saxe-Coburg-Saalfeld. Po przejściu na prawosławie przyjęła imię Anna Fiodorowna.

89

skłoniły jej do powrotu. Być może niepowodzenie tego mał-żeństwa wynikało z faktu, iż związek wielkiego księcia i Anny Fiodorowny został zaaranżowany przez carycę Katarzynę, która z równym zdecydowaniem rządziła krajem, jak i sprawami ser-cowymi swoich wnuków – Aleksandra i Konstantego. Oto jak hrabinę opisał przebywający w Warszawie poeta Piotr Wiaziemski: „Nie była piękna, lecz piękniejsza od każdej pięk-ności. Jasne, gęste włosy, niebieskie, pełne wyrazu oczy, miły, pociągający uśmiech, słodki, dźwięczny głos, gibki stan i jakaś świeżość moralna i czystość – wszystko to zlewało się w har-monijną całość zupełnie swoistego charakteru”.Wrażenie, któ-re wywarła na wielkim księciu Grudzińska, było tak wielkie, iż Konstanty zaczął się coraz częściej z nią widywać. By móc ożenić się z – jak ją nazywał – Żanetą, cesarzewicz mu-siał rozwieść się z żoną i otrzymać zgodę cara oraz matki. Alek-sander I nie widział ku temu małżeństwu żadnych przeszkód, jednak matka uparcie mówiła „nie”, uważając że rozwód syna miałby „negatywny wpływ na morale społeczeństwa” i „stałby się niebezpieczną pokusą dla całego narodu […] ponieważ po anulowaniu małżeństwa każdy rolnik z najbardziej oddalonej guberni […] zawaha się w swojej wierze […] Odniesie on wra-żenie, iż dla rodziny cesarskiej wiara jest mniej święta niż dla niego. Wystarczy taka wątpliwość, żeby zniechęcić serca i umy-sły poddanych do rodziny panującej”. W końcu jednak Maria Fiodorowna wyraziła zgodę, stawiając jeden warunek: syn miał się ożenić z niemiecką księżniczką1.W roku 1819 pochłonięty matrymonialnymi sprawami cesarze-wicz postanowił zrzec się prawa do tronu. Formalnym powodem tej decyzji był jego zamiar ślubu z Joanną Grudzińską. Carowi Konstanty wyznał, iż czuje się bardzo zmęczony. W styczniu 1822 roku Konstanty wystosował do Aleksandra I formalny list zawierający deklarację zrzeczenia się tronu. Manifest cara z roku 1823 uznawał rezygnację Konstantego i przekazanie korony Mi-kołajowi, jednak dokument ten był utrzymywany w tajemnicy – więc po śmierci Aleksandra I nastąpił okres bezkrólewia: ani Konstanty, ani Mikołaj nie chcieli przyjąć korony. To doprowa-

1 Rosyjscy książęta zaczęli żenić się z niemieckimi księżniczkami za czasów Piotra I, który w taki właśnie sposób wzmacniał pozycję własnego kraju na arenie międzynarodowej i budował alianse. Poza tym księżniczki-protestantki w odróżnieniu od katoliczek z łatwo-ścią przechodziły na prawosławie.

90

dziło do zbrojnego wystąpienia tajnych towarzystw, bardziej znanego jako powstanie dekabrystów. Ceremonia zaślubin Konstantego i Joanny Grudzińskiej odbyła się zgodnie z obrzędami prawosławnym i katolickim. Car Alek-sander I nadał bratowej tytuł Najjaśniejszej Księżnej Łowickiej1. Nazwa ta pochodziła od Księstwa Łowickiego, które Konstan-ty otrzymał od cara za przeprowadzenie reformy polskiej armii. Trzy dni po ślubie, podczas parady na Placu Saskim cesarzewicz przedstawił poddanym swoją żonę. Małżonkowie przybyli ra-zem konno i objechali szeregi wojska. Po krótkiej pogawędce ze znajomymi oficerami księżna łowicka wsiadła do przygotowane-go dla niej powozu i odjechała. Chociaż członkowie rodziny cesarskiej początkowo uważali małżeństwo Konstantego za mezalians, z biegiem czasu poko-chali Żanetę całym sercem. Trzej bracia cesarzewicza – Aleksan-der, Mikołaj i Michał – nazywali bratową „drogą siostrą” i przy-wozili jej prezenty z wszystkich swoich zagranicznych podróży. Najmłodszy z braci, wielki książę Michał, poprosił Żanetę by zechciała zostać matką chrzestną jego dziecka. Teściowa zaczęła zwracać się do niej „droga córko” i zostawiła jej w spadku prze-piękny diadem. Aleksander I był tak bardzo zauroczony swoją bratową, iż nazywał ją „aniołem”.Konstanty i Żaneta okazali się szczęśliwą i dobrze dobraną parą. Cały wolny czas wielki książę spędzał z żoną. Tę rutynę prze-rywały jedynie wizyty petersburskich krewnych lub odwiedziny stolicy imperium. By poprawić słabe zdrowie księżnej łowickiej małżonkowie często wyjeżdżali do niemieckich uzdrowisk,. Jak wynika z listu Joanny Grudzińskiej do siostry, była ona w pełni usatysfakcjonowana podobną egzystencją: „Wszystko tu [w Bel-wederze – V.W.] po dawnemu; dziś jak jutro, jutro jak wczoraj i ja to lubię, i proszę Boga, aby się utrzymało”. Konstanty przy-znał się matce, iż „szczęście i niezakłócony spokój” zawdzięcza swojej żonie. O tym jak głębokie uczucia żywił Konstanty do żony, świadczy następujący fakt. Po wybuchu powstania listopadowego wielki książę i jego żona w pośpiechu wyjechali z Belwederu. Osobiste

1 Było to małżeństwo morganatyczne – członek domu panującego po-ślubił osobę o niższym statusie. W tym przypadku monarcha czę-sto nadawał np. hrabiowski tytuł morganatycznemu małżonkowi, a dzieci z tego małżeństwa nie miały prawa do sukcesji tronu.

91

pokoje Konstantego przeszukano i znaleziono szkatułę, w której wielki książę trzymał drogie sercu pamiątki. Wśród nich były rękawiczki, które Żaneta miała na sobie w dniu ślubu, świece wykorzystane podczas ceremonii prawosławnych zaślubin oraz chusteczka z inicjałami księżnej łowickiej.Chociaż wielki książę przez wiele lat był następcą tronu, życie wiódł dalekie od przepychu. Sypiał na twardym materacu i skó-rzanej poduszce. Latem wstawał o czwartej, zimą – o szóstej, o godzinie ósmej przyjmował interesantów. Jak wspominają dworzanie Konstantego, powóz wielkiego księcia był bardzo skromny w odróżnieniu od iście cesarskiego powozu jego młod-szego brata, Mikołaja. Skromnie umeblowane pokoje bardziej przypominały mieszkanie arystokraty o przeciętnych dochodach. Przy stole podczas posiłków zazwyczaj siedziało 5–6 osób, je-dzenie było smaczne i sycące, ale bez żadnej ekstrawagancji. W ciągu czternastu lat wielki książę nie wydał ani jednego balu. Wbrew popularnej opinii o antypolskich nastrojach cesarzewi-cza, Konstanty nie tylko przyzwyczaił się do życia w Królestwie Polskim, ale zdołał pokochać ten kraj. Żywiąc do niego stosunek zarazem emocjonalny i ambicjonalny, wielki książę nie znosił in-gerencji w sprawy Królestwa. Po powstaniu dekabrystów twier-dził, iż jego poddani nie uczestniczyli w spisku, a gdy śledztwo wykazało, iż Polacy nie tylko nawiązali kontakt z tajnymi stowa-rzyszeniami w Rosji, ale nawet ułożyli wspólny plan działania, Konstanty usiłował ich wybronić. Zgodnie z wolą cara utworzył komisję śledczą, w skład której weszło pięciu Rosjan i pięciu Po-laków, jednak nie zajmował się jej działaniem, uparcie wierząc w niewinność swych poddanych i powtarzając, iż „nikt nie wy-szedł na Plac Saski”. W konsekwencji wyroki które zapadły na członków polskich tajnych stowarzyszeń były łagodniejsze od dekabrystowskich, co więcej, sąd uniewinnił wielu z nich. Powstanie listopadowe było ciosem dla ambicji Konstantego wie-rzącego w oddanie Polaków, jednak książę nie podjął żadnych zdecydowanych kroków wierząc, iż powstańcy opamiętają się i wyrażą skuchę. Chociaż Konstanty miał powiedzieć: „W głębi duszy jestem prawdziwym Polakiem!”, przyszło mu w pośpiechu opuścić nie tylko swój pałac, ale też Królestwo Polskie. Konstanty wraz z żoną znalazł się w Witebsku [obecnie Białoruś – V.W.], gdzie zmarł w wyniku cholery. Żaneta była zrozpaczo-na. W liście do cara Mikołaja I kobieta przyznała, iż śmierć męża pozbawiła ją wszystkiego co najcenniejsze w życiu.

92

Po pogrzebie Konstantego, Joanna – jako wdowa po wielkim księciu – została zaproszona do zamieszkania w Carskim Siole.Ciężkie przeżycia osłabiły zdrowie księżnej łowickiej. Prze-czuwając własną śmierć, Żaneta często mawiała: „Nie przeżyję rocznicy strasznej nocy warszawskiej” [miała na myśli wybuch powstania listopadowego z 29.11 na 30.11 1830 roku – V.W.]. Przeczucie jej nie myliło: zmarła w nocy na 30 listopada 1831 roku. Trumna z jej ciałem została umieszczona w podziemiach kościoła katolickiego w Carskim Siole. W roku 1929, na prośbę władz polskich, prochy księżnej zostały przeniesione do grobu rodzinnego jej siostry w miasteczku Rąbień pod Poznaniem.Przed śmiercią Joanna Grudzińska zapisała swój majątek (była właścicielką pałacu myśliwskiego w Skierniewicach) królowi polskiemu „ktokolwiek nim będzie”. Po jej śmierci nierucho-mość przypadła w spadku Mikołajowi I. Zgodnie z jego życze-niem, Jutrzenka na plafonie w pokoju bilardowym ma rysy spad-kodawczyni – Joanny Grudzińskiej.

Violetta Wiernicka

93

„Привыкли чудаком считать отца…”В ноябре 1909 года Александр Блок спешно выехал в Варшаву: там умирал человек, которого он плохо знал и чуждался, чьё имя в доме произносилось редко и неохотно. Это был его отец – юрист и философ Александр Львович Блок. В последний приезд отца в Петербург Блок томился при одной мысли о необходимости видеться с ним: „Господи, как с ним скучно и ничего нет общего”.

В энциклопедическом словаре Брокгауза и Ефрона читаем: „Блок Александр Львович – профессор Варшавского уни-верситета, р. 20 октября 1852 г. в Пскове, окончил универси-тет в 1875 г. в Петербурге по юридическому факультету и за диссертацию „О городовом положении” был оставлен при университете; через год выдержал магистрантский экзамен и вскоре получил кафедру государственного права в Варша-ве”. А.Л. Блок руководил кафедрой Варшавского универси-тета в течение 32 лет (1877–1909) и был автором нескольких научных трудов и книги о политической литературе в Рос-сии. Но для нас важен факт, что он был отцом гениального русского поэта Александра Блока. •••…В январе 1879 года Александра Андреевна, третья дочь ботаника-эволюциониста Андрея Николаевича Бекетова, по-сле бурного романа вышла замуж за молодого юриста Алек-сандра Львовича Блока. Сразу после свадьбы молодые уе-хали в Варшаву, куда Блок только что получил назначение. Брак оказался неудачным – у молодого супруга проявился ужасный характер. Он терзал жену деспотизмом, вспышка-ми ревности и яростного гнева, скупостью. Когда осенью 1880 года Блоки приехали в Петербург – Александр Львович собирался защищать диссертацию – Бекетовы едва узнали в замученной и запуганной женщине свою дочь. Ко всему прочему, она была на восьмом месяце беременности. Муж вернулся в Варшаву один – родители не отпустили её.

94

Развод Александра Андреевна не могла получить несколько лет. Александр Львович противился этому решению: он про-должал любить жену и каялся в содеянном перед „мадонной” и „мученицей”, как называл её в письмах. Вероятно, и ей не-легко дался этот развод. Ведь, как пишет с её слов М. Бекето-ва, „в хорошие минуты он нежно ласкал её, и они проводили много прекрасных часов за чтением и разговорами о прочи-танном. Они перечитали вместе Достоевского, Льва Толсто-го, Успенского, Флобера, „Фауст” Гете, Шекспира, Шиллера и т. д. Ал. Андр. поразительно развилась за эти годы, вкусы её стали серьёзнее, глубже, для неё раскрылось многое, о чём она прежде не подозревала”. Впоследствии, когда сын уже был взрослым, Александра Андреевна скупо обмолви-лась в одном из своих писем: „На днях я видела во сне его отца, как живого. Вот тут-то и есть точка моей боли”.Александр Львович провёл всю жизнь в Варшаве, лишь из-редка приезжая в Петербург. Среди его слушателей в Вар-шавском университете не было равнодушных: противников было большинство, горячих приверженцев – единицы. •••Личная жизнь Александра Львовича сложилась несчастливо: и вторая его жена, Мария Тимофеевна Беляева, не смогла вы-нести тяжёлого характера мужа и оставила его. Их дочь Ан-гелина – сводная любимая сестра поэта, которой он посвятил цикл стихотворений „Ямбы”, умерла в 1918 году в Новгоро-де, заразившись тифом от раненых, за которыми ухаживала. Но А.Л. Блок не дожил до этого времени. Он скончался в 1909 году в Варшаве, ведя в конце своих лет всё более и бо-лее странный образ жизни. „Я был у него в его варшавской квартире, – вспоминал двоюродный брат поэта Г.П. Блок. – Он сидел на клеёнчатом диване за столом. Он никогда не топил печей. Не держал постоянной прислуги, а временами нанимал поденщицу, которую называл „служанкой”. Столо-вался в плохих „цукернях” (кондитерская – ред.). Дома толь-ко чай пил”. По словам очевидцев, внутренняя дисгармония Александра Львовича обусловливалась тем, что „в нём боролись мора-лист, художник и учёный”. Острый, реалистический ум его был склонен к холодному, логическому анализу; тонкое му-зыкальное чувство влекло к созерцательности, гармонии; воля его руководствовалась суровым принципом: „Ты мо-

95

жешь, потому что ты должен”. И беспощадная ирония, ко-торая была свойственна А.Л. Блоку (стоит только прочитать его письма к сыну), рождалась этими свойствами души. Но знавшие Блока-отца отмечали, что эта ирония, рушащая воз-душные замки, сочеталась в нём с иллюзиями.Александр Львович был великолепным музыкантом. Ценители музыки считали его игру необычайно талантливой. Особенно любил он произведения Шумана, Шуберта, Шопена. Нередко играл по ночам. Музыка была для него не просто техникой, алгеброй тонов, а живым, почти мистическим общением с гармонией если не действительного, то воображаемого космоса. Вполне возможно, что музыкальная стихия, которая жила в душе отца, перешла к его сыну-поэту, выразившись в необычном мелодическом строе его стиха.

И на покорную рояльВластительно ложились руки,Срывая звуки, как цветы,Безумно, дерзостно и смело,Как женских тряпок лоскутыС готового отдаться тела.Прядь упадала на чело…Он сотрясался в тайной дрожи…(Всё, всё – как в час, когда на ложеДвоих желание сплело…)

Как же складывались взаимоотношения отца и сына? Встре-чались они редко, но часто переписывались. Александр Львович постоянно и охотно помогал сыну материально, внимательно следил за его стихами, особенно отмечал стихи о Родине. Когда в 1904 году вышел первый сборник Блока „Стихи о Прекрасной Даме”, он тут же отправил его в Вар-шаву с письмом: „Милый папа! Сегодня получил наконец свой первый сборник, который посылаю Вам. Пока не раска-иваюсь в его выходе, тем более что „Гриф” приложил к нему большое старание и, по-моему, вкус”. Вскоре на отрезном купоне денежного перевода на 100 рублей пришёл из Варша-вы едкий рифмованный ответ:„…Благодарю за присланную книгу // Со стихами о „Прекрасной Даме” // Но, смотря в неё, все „видят фигу” // И готовы чувствовать себя в Бедламе”.

96

Блока-младшего задело и огорчило это письмо. Он не слиш-ком хорошо понимал отца, но думал всё же о созвучии их душ. Александр Львович же, воспитанный на классических образах русской поэзии, – поклонник Пушкина, Лермонтова, Фета – не сумел уловить музыки первой книги сына. Конеч-но же, он не был тем объективным критиком, какого ждал сын. Они продолжали вяло переписываться. Изредка, когда отец приезжал в Петербург, виделись, но, в сущности, всё дальше расходились друг с другом.И только оказавшись в заснеженной польской столице, по-сле похорон отца, Блок-сын попытался понять глубину об-раза человека, с которым при жизни был внешне так далёк. Из Варшавы он писал матери: „Из всего, что я здесь вижу, и через посредство десятков людей, с которыми непрестан-но разговариваю, для меня выясняется внутреннее обличье отца – во многом совсем по-новому. Всё свидетельствует о благородстве и высоте его духа, о каком-то необыкновенном одиночестве и исключительной крупности натуры… Смерть, как всегда, многое объяснила, многое улучшила и многое лишнее вычеркнула”. Вскоре после возвращения из Вар-шавы родился у Блока замысел поэмы, вариантом названия которой было – „Отец”. В январе 1911 года была закончена первая редакция третьей главы (самостоятельное произведе-ние), носившая вначале подзаголовок „Варшавская поэма”. Блок много работал над поэмой, но не завершил её. И всё же, работая над поэмой „Возмездие”, оставил для потомков портрет своего отца:

Привыкли чудаком считатьОтца — на то имели право;На всём покоилась печатьЕго тоскующего нрава;Он был профессор и декан;Имел учёные заслуги;Ходил в дешёвый ресторанПоесть — и не держал прислуги;По улице бежал бочкомПоспешно, точно пёс голодный,В шубёнке никуда не годнойС потрёпанным воротником;И видели его сидевшим

97

На груде почерневших шпал;Здесь он нередко отдыхал,Вперяясь взглядом опустевшимВ прошедшее. Он „свёл на нет”Всё, что мы в жизни ценим строго…Лишь музыка — одна будилаОтяжелевшую мечту:Брюзжащие смолкали речи:Хлам превращался в красоту;Прямились сгорбленные плечи;С нежданной силой пел рояль,Будя неслыханные звуки:Проклятия страстей и скуки,Стыд, горе, светлую печаль…

Похоронен Александр Львович Блок на православном клад-бище на Воле в Варшаве.

Ирина Корнильцева

По статье Владимира ЕнишерловаЖизнь без начала и конца. За строками „Возмездия”«Наше Наследие» № 75–76 2005 www.nasledie-rus.ru

98

Александр Львович Блок 1852–1909 Aleksander Lwowicz Błok 1852–1909

Отец и мать поэта Александра Блока Rodzice poety Aleksandra Błoka

Александра Бекетова 1860–1923 Aleksandra Beketowa 1860–1923

Русский поэт Александр Блок 1880–1921 Rosyjski poeta Aleksander Błok 1880–1921

99

Ojciec wśród ludzi za dziwaka uchodziłW listopadzie 1909 roku Aleksander Błok pospiesznie wyjechał do Warszawy – umierał tam człowiek, którego słabo znał i od którego stronił, którego imię wypowiadano w domu rzadko i niechętnie. Był to jego ojciec, prawnik i filozof Aleksander Lwowicz Błok. Podczas ostatniej wizyty ojca w Petersburgu poetę męczyła sama myśl o spotkaniu: „Gospodi, jak z nim nudno, nie mamy wspólnego języka”.

W biograficznym słowniku Brockhausa i Efrona czytamy: „Alek-sander Lwowicz Błok – profesor Uniwersytetu Warszawskiego, ur. 20 października w Pskowie, ukończył w 1875 roku prawo na uniwersytecie w Petersburgu i za pracę „Regulamin stójkowego” pozostawiono go na uczelni. Rok później zdał egzamin magi-strancki i wkrótce otrzymał katedrę prawa państwa w Warszawie”. Przez trzydzieści dwa lata (1877–1909) stał na czele Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Był autorem kilku prac na-ukowych i książek o literaturze politycznej w Rosji. Był również ojcem znakomitego poety, Aleksandra Błoka. W styczniu 1879 roku Aleksandra Andrejewna, trzecia córka bo-tanika-ewolucjonisty, Andrieja Lwowicza Beketowa, po burzli-wym romansie, wyszła za mąż za młodego prawnika Aleksandra Lwowicza Błoka. Od razu po ślubie młodzi wyjechali do War-szawy, dokąd Błok właśnie otrzymał nominację. Małżeństwo okazało się nieszczęśliwe – wkrótce ujawnił się trudny charakter mężczyzny, zadręczającego żonę despotyzmem, wybuchami za-zdrości i wściekłego gniewu, skąpstwem. Kiedy jesienią 1880 roku Błokowie przyjechali do Petersburga, Bekietowie z trudem rozpoznali w zmęczonej i zastraszonej ko-biecie będącej w ósmym miesiącu ciąży swoją córkę. Mąż powrócił do Warszawy sam – jej rodzice nie puścili. Przez kilka lat Aleksandra Andriejewna nie mogła jednak otrzymać rozwodu – Aleksander Lwowicz nie wyrażał na niego zgody. Utrzymywał, że nadal kocha żonę i kajał się przed „madonną” i „męczennicą”, (jak ją nazywał w listach) za to co zrobił. Naj-

100

prawdopodobniej także dla niej rozwód nie był łatwy. Przecież, jak pisze opierając się na słowach córki M. A. Bekietowa, w do-brych chwilach delikatnie głaskał ją, i spędzali wiele uroczych godzin na lekturze i rozmowach o książkach. (...) Aleksandra Andriejewna znacznie rozwinęła się podczas separacji z mężem, jej gusta stały się bardziej wyrafinowane, otwarły się przed nią nowe, nieznane dotąd, horyzonty. Później, kiedy jej syn był już dorosły, Aleksandra Andriejewna przyzna-ła się w jednym ze swoich listów: Niedawno widziałem we śnie jego ojca, jak żywego. Oto gdzie jest źródło mego bólu.Aleksander Lwowicz całe życie spędził w Warszawie, do Peters-burga przyjeżdżał od czasu do czasu. Wśród jego studentów na Uniwersytecie Warszawskim trudno było spotkać osoby którym był obojętny: większość stanowili przeciwnicy, zwolenników miał niewielu. Życie osobiste Aleksandra Lwowicza potoczyło się nieszczęśli-wie. Również jego druga żona, Maria Timofiejewna Bielajewa, nie zniosła trudnego charakteru męża i porzuciła go. Ich córka, Ange-lina, ukochana przyrodnia siostra poety, który poświęcił jej cykl wierszy „Jamby”, zaraziwszy się tyfusem od rannych, którymi się opiekowała, zmarła w Nowogrodzie w 1918 roku. Aleksander Lwowicz Błok tego nie dożył. Zmarł w 1909 roku w Warszawie, prowadząc w końcu swych lat jeszcze dziwniejszy styl życia. – Byłem w jego warszawskim mieszkaniu – wspominał cioteczny brat poety G. P. Błok. – Siedział na ceratowej kanapie za stołem. Nigdy nie palił w piecu. Nie trzymał stałej służącej, od czasu do czasu wynajmował pomoc, którą nazywał „posługaczką”. Sto-łował się w kiepskich „cukierniach”. W domu pił tylko herbatę. Zdaniem naocznych świadków, wewnętrzna dysharmonia Alek-sandra Lwowicza wynikała z tego, że „walczył w nim moralista, artysta i uczony”. Bystry, realistyczny umysł wykazywał skłon-ności do chłodnej, logicznej analizy, subtelna muzyczna wraż-liwość kierowała go ku kontemplacji, harmonii, zaś jego wola kierowała się surową zasadą „Możesz, dlatego że musisz”. Pod wpływem tych cech rodziła się bezlitosna ironia, typowa dla A. L. Błoka (wystarczy tylko przeczytać jego listy do syna), jed-nak ci, którzy znali go lepiej, zauważali, że ta ironia, burząca zamki na szkle, splatała się w nim z iluzjami. Aleksander Lwowicz był wspaniałym muzykiem. Znawcy mu-zyki uważali jego grę za przejaw niezwykłego talentu. Nierzad-ko grał po nocach. Muzyka stanowiła dla niego nie tylko wyraz

101

algebry tonów, ale żywy, niemal mistyczny kontakt z harmonią, jeśli nie z rzeczywistym, to wyobrażalnym kosmosem. Być może muzyczny żywioł grający w duszy ojca, znalazł odbicie w melo-dyczności wierszy syna.Jak układały się stosunki ojca z synem? Spotykali się rzadko, ale często do siebie pisali. Aleksander Lwowicz pomagał synowi ma-terialnie, chętnie czytywał jego wiersze, zwłaszcza te o ojczyźnie. Kiedy w 1904 roku ukazało się pierwsze wydanie „Wierszy o Pięknej Damie”, poeta natychmiast wysłał je do Warszawy z li-stem: Drogi papo! Dzisiaj nareszcie otrzymałem swój pierwszy tomik, który ci posyłam. Póki co, nie kajam się z tego powodu. Wkrótce na odcinku przekazu pieniężnego na kwotę stu rubli na-deszła z Warszawy zjadliwa wierszowana odpowiedź:

Dziękuję za przysłaną książkęZ wierszami o „Pięknej Damie”Ale, zaglądając do niej, wszyscy „widzą figę”i gotowi czuć się jak w „Domu wariatów”.

Aleksandra Błoka bardzo dotknął i zasmucił ten list. Nie całkiem rozumiał ojca, ale wierzył w zgodność ich dusz. Aleksander Lwowicz natomiast, wychowany na klasycznych wzorcach ro-syjskiej poezji, wielbiciel Puszkina, Lermontowa, Feta, nie po-trafił wyłowić muzykalności pierwszego tomu syna. Oczywiście nie był obiektywnym krytykiem, czego oczekiwał syn. W dal-szym ciągu jednak pisywali do siebie, a od czasu do czasu, kiedy ojciec przyjeżdżał do Petersburga, widywali się, w istocie jednak ich drogi rozchodziły się coraz bardziej.I Błok–syn dopiero w zaśnieżonej polskiej stolicy po pogrzebie ojca, spróbował zrozumieć człowieka od którego za życia tak był daleki. Z Warszawy pisał do matki: z tego co tutaj widzę, słuchając słów dziesiątków osób, z którymi nieustannie rozmawiam, zaczynam dostrzegać wewnętrzne oblicze ojca – w wielu wypadkach zu-pełnie nowe. Wszyscy świadczą o szlachetności i wysokości jego ducha, o jakiejś niebywałej samotności i wyjątkowej wielkości natury… Śmierć, jak zawsze, wiele wyjaśniła, wiele naprawiła i wiele niepotrzebnego wykreśliła. Wkrótce po powrocie z Warszawy Błokowi wpadł do głowy pomysł poematu – jeden z wariantów tytułu brzmiał „Ojciec”. W styczniu 1911 roku została ukończona pierwsza redakcja trze-ciego rozdziału (samodzielny utwór), początkowo noszącego

102

tytuł „Warszawski poemat”. Błok dużo pracował nad tym utwo-rem, jednak go nie dokończył. Mimo to w poemacie „Wozmiez-dije” (Odpłata), narysował portret ojca:

Ojciec wśród ludzi za dziwakaUchodził. Chyba mieli rację,Gdy przytaczali różne znaki:Jadał w najtańszej restauracji,Choć był dziekanem, profesorem,I naukowe miał zasługi,Chociaż dochody miewał spore,Nigdy nie trzymał w domu sługi.W szubie zniszczonej, połatanej,Jak wyleniałe, głodne psisko,Chyłkiem ulicą biegł, pod ścianą,Zobojętniały już na wszystko. Widziano go, jak odpoczywałNa sągu belek poczerniałych,Spojrzeniem mrocznym, jak nieżywy, Spoglądał w przeszłość… Życie całeSpisał na straty…Tylko muzyka go odmienia,Przestaje gderać i narzekać.Muzyka budzi w nim człowieka,I zapomniany lot marzenia.Podnosi ręce. Z jakąś siłąFortepian pod palcami jęknął.Wszystko dookoła się zmieniło:Zakwitło na śmietnisku piękno!Więc miota rozszalałe dźwięki –Przekleństwa namiętnościom, mękom,Nudzie, goryczy i rozpaczy…1

Aleksander Lwowicz Błok pochowany został na cmentarzu pra-wosłanym na Woli w Warszawie.

Irina KornilcewaNa podstawie artykułu Wł. Jenirszełowa „Życie bez początku i końca”2

tłum. Ałła Matreńczyk

1 Cytujemy za Błok. A. Odwet. Tłum. A. Galis. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 63–65

2 „Наше Наследие” № 75–76 2005, www.nasledie-rus.ru

103

Белый генерал родом из ПольшиГерой русско-японской и Первой мировой войн, один из главных руководителей Белого движения в годы гражданской войны, заместитель Верховного правителя России генерал Антон Иванович Деникин детство, молодость и первые годы военной службы провёл на западных землях Российской империи – в Царстве Польском1.

„Сим с приложением церковной печати свидетельствую, что в метрической книге Ловичской приходской Предте-ченской церкви за 1872 год акт крещения младенца Анто-ния, сына отставного майора Ивана Ефимовича Деникина, православного вероисповедания, и законной жены его, Ели-саветы Фёдоровой, римско-католического исповедания, за-писан так: в счёте родившихся мужеска пола № 33. Время рождения: тысяча восемьсот семьдесят второго года, дека-бря четвёртого дня. Время крещения: того же года и месяца декабря двадцать пятого дня. На подлинном подписал: На-стоятель Ловичской приходской церкви священник Венья-мин Скворцов”2, – так было отмечено появление на свет бу-дущего главнокомандующего Вооружёнными силами Юга России. Хотя Деникина крестили в Ловиче, родился он в пригороде Влоцлавска, уездного города Варшавской губернии. Там его отец жил после выхода в отставку в чине майора, женившись вторым браком на польке Эльжбете Вжесиньской.

1 Более подробно о его жизни в Царстве Польском в Деникин А. И. Путь русского офицера. По замыслу автора, работа должна была охватить период од его рождения до февральской революции 1917 года, т.е. до того события, которым начинались «Очерки русской смуты». Однако эта работа осталась незавершенной из-за смерти автора.

2 Łódzkie Archiwum Wojewódzkie. Akta parafii prawosławnej w Ło-wiczu. Метрическая книга зa 1872 год.

104

Несмотря на натянутые русско-польские отношения того времени, жизнь в семье Деникиных шла мирно и дружно: с матерью мальчик говорил по-польски, с отцом – по-русски. Знание польского языка пригодилось Антону Ивановичу в ноябре 1917 года, когда генерал, избегая преследования как государственный преступник за участие в Корниловском мя-теже, пробирался на Дон, где принял участие в создании До-бровольческой армии. С удостоверением на имя помощника начальника перевязочного отряда Александра Домбровского и разговаривая по дороге со случайными встречными по-польски, он не вызывал никаких подозрений. После окончания Ловичского реального училища предсто-ял выбор карьеры. Деникин в автобиографической книге „Путь русского офицера” своё призвание описал так: „В первый год моей жизни, в день какого-то семейного празд-ника по старому поверью родители мои устроили гадание: разложили на подносе крест, детскую саблю, рюмку и книж-ку. Принесли меня. Я тотчас же потянулся к сабле, потом поиграл рюмкой, а до прочего не хотел дотронуться”. Рас-сказы отца, участника Крымской, Венгерской и Польской кампаний, воспитание в патриотическом духе и детские военные игры предопределили выбор жизненного пути: во-енная служба. Первым местом службы подпоручика Деникина была 2-я по-левая артиллерийская бригада, расквартированная в городе Бела (Подлясска – В.В.) Седлецкой губернии, в 159-ти вер-стах от Варшавы. Его население не превышало 8 000 чело-век, из них примерно 5000 евреев. Здесь также проживали поляки и немного русских, в основном, чиновники и члены их семей. Это был типичный захолустный городок Варшавского воен-ного округа, где, как писал Деникин в своих воспоминаниях, „из года в год всё то же, все те же. Одни и те же разговоры и шутки… Ни один лектор, ни одна порядочная труппа не забрела в нашу глушь. Словом, серенькая жизнь, маленькие интересы – чеховские будни”. Бела была типичным городком на западе Российской импе-рии с преобладанием еврейского населения. Польское обще-ство жило замкнуто и сторонилось русских. С представи-телями мужской части населения встречи происходили на нейтральной почве – в городском клубе или ресторане, но

105

„домами не знакомились”. Польские дамы „были более не-терпимы, чем их мужья, и эту нетерпимость могло побороть только увлечение”.Русская интеллигенция Белы состояла исключительно из служилого люда – военного и гражданского. „В этом кругу, – пишет Деникин, – сосредотачивались все наши внешние ин-тересы. Там бывали, ссорились и мирились, дружили и рас-ходились, ухаживали и женились”. Уже тогда, будучи совсем молодым человеком, Антон Иванович пользовался авторите-том и всеобщим уважением. К его мнению прислушивались, на него приглашали: „Приходите сегодня, посидим, погово-рим – Деникин будет”. Годы, проведённые в захолустье, не прошли бесследно для русского офицера. Деникин не только приобрёл пер-вый опыт командования, но и начал свою писательскую деятельность. Вплоть до первой мировой войны Антон Иванович, под псевдонимом „И. Ночин”, печатал статьи военно-политического содержания в журналах „Развед-чик”, „Русский инвалид” и „Варшавский дневник”. В пер-вом издании под рубрикой „Армейские заметки” он опу-бликовал 43 статьи на различные военно-исторические и военно-бытовые темы, причём, более трети публикаций посвятил вопросам социальной защищённости офицеров, совершенствования системы их аттестации, борьбы с про-текционизмом, улучшения материального положения во-еннослужащих и нравственной атмосферы в воинских коллективах. В эмиграции Деникин написал четырёхтом-ный труд „Очерки русской смуты”, охватывающий Фев-ральскую революцию, большевистский переворот и граж-данскую войну, а также целый ряд работ, посвящённых Русскому Зарубежью и армии. Там же, в Беле, Деникин познакомился со своей будущей женой, которой он посвятил автобиографию „Путь русского офицера”:

„Подруге дней моих суровых” – жене, помощнице в трудах,согретый её заботами,связанный единомыслием,оставляю рассказо начале моего бытия.

106

Антон Иванович очень сдружился с местным налоговым инспектором Василием Ивановичем Чижем и его супру-гой. Знакомство мужчин произошло во время охоты, когда Деникин метким выстрелом спас Василия Ивановича от разъярённого кабана. В благодарность он был приглашён на крестины только что родившейся дочери Чижа – Ксении, ко-торую все потом называли Асей.С октября 1902 года Деникин уже жил в Варшаве: сначала командовал ротой 183-го пехотного Пултуского полка, а по-том служил старшим адъютантом штаба 2-го кавалерийско-го корпуса. Столицу Царства Польского Деникин покинул с началом русско-японской войны.В 1915 году Антон Иванович решился связать свою жизнь с Асей Чиж. Ему было уже 43 года, он никогда не был женат. Деникин жил несколько обособленно, потому что его мать и польская няня Аполония, или просто Полося, стеснялись принимать гостей из-за незнания русского языка. Как забот-ливый сын Деникин оберегал этих пожилых женщин. Была у него одна привязанность – Ася Чиж, из ребёнка пре-вратившаяся в прелестную молодую девушку, Ксению Васи-льевну. Окончив незадолго до войны Институт благородных девиц в Варшаве, она училась в Петрограде на курсах про-фессора Платонова и готовилась стать преподавательницей русской истории в женских учебных заведениях. Жених по-гиб на войне, а родители развелись и успели найти новых спутников жизни. Её родная Бела была оккупирована немец-кими войсками. Как и Деникин, Ксения Васильевна чувство-вала себя одинокой.Получив предложение, которое оказалось для неё несколь-ко неожиданным, она не отказала, но просила повременить, чтобы, свыкнувшись с мыслью о возможности брака, лучше узнать Антона Ивановича и только тогда прийти к оконча-тельному решению. Антон Иванович признался, что пережи-вал „такое напряжённое настроение, как во время боя, исход которого колеблется”. В январе 1918 года в Новочеркасске Ксения Васильевна стала женой генерала Деникина, чтобы делить с ним взлёты и падения вооружённой борьбы и труд-ности жизни изгнанников.Антон Иванович Деникин прожил жизнь, испытаний в кото-рой хватило с лихвой. Выходец из семьи русского офицера, отданного в молодости крепостным крестьянином Саратов-

107

ской губернии в рекруты, Деникин прошёл все ступени слу-жебной лестницы: от поручика до генерал-лейтенана Гене-рального штаба. Во время русско-японской войны, за отличия в боях, он был произведён сначала в подполковники, а вскоре и в полков-ники. Это было большим скачком в карьере. В историю этой войны вошли названия нескольких сопок, связанных с эпи-зодами русского мужества. Среди них есть и „Деникинская сопка”, получившая своё название в честь схватки, в которой Деникин штыками отбил японское наступление. Во время Первой мировой войны Деникин командовал 4-й стрелковой бригадой, заслужившей название „Железной” и приобретшей славу одного из самых доблестных соедине-ний русской армии. Награждён двумя Георгиевскими кре-стами и Георгиевским оружием.После Февральской революции Антон Иванович был назна-чен начальником штаба Верховного главнокомандующего. Он – один из основоположников Белого движения. в марте 1918 года вступил в командование Добровольческой армией. в декабре он уже главнокомандующий Вооружёнными сила-ми Юга России. Весной 1919 года повёл в наступление До-бровольческую армию, освободив Кубань, Северный Кавказ, Дон, Донбасс, Украину. Летом и осенью 1919 года предпри-нял неудавшийся поход на Москву. Именно во время своего стремительного наступления ге-нерал Деникин решил обратиться к властям независимой Польши с просьбой объединить усилия в борьбе с больше-визмом. Продвигаясь в сторону Киева, генерал „имел в виду огромное значение – в обоюдных интересах – соединения Добровольческой армии с Польской”. По его словам, поля-кам было предложено продвинуть войска только до верхнего Днепра, в общем направлении на Мозырь. „Одна эта дивер-сия, – писал Деникин, – приводила к уничтожению 12-й со-ветской армии (армия получила название Советской после Великой Отечественной войны. Деникин использует этот термин, имея в виду армию Страны Советов – прим. авт.), не представляла для поляков никаких трудностей, не требовала никаких чрезмерных жертв и, во всяком случае, стоила бы им неизмеримо меньше крови и разорения, нежели предпри-нятый впоследствии „Киевский поход” и последовавшее за ним вторжение в Польшу большевистских армий”.

108

Боевое сотрудничество этих армий привело бы к разгрому со-ветов – в этом мнении сходились поляки, советские военачаль-ники и белые генералы. Пилсудский же предпочёл отправить в ставку Деникина некоего генерала Карницкого якобы для ве-дения переговоров с командованием Добровольческой армии. На самом деле, это был лишь отвлекающий манёвр, ибо под-линным желанием Пилсудского было соглашение с большеви-ками. В результате этого пакта, советское командование пере-брасывало на деникинский фронт десятки тысяч солдат, штыков и сабель, предопределив, таким образом, судьбу „белого” дела.По словам сотрудников Пилсудского, тот „сознательно стре-мился к гибели русских национальных сил” и к поддержке той „красной революции”, которая, по его же убеждению, „шла не только с целью опрокинуть Польшу, но и поджечь факелом коммунизма весь мир”. В оправдание своих дей-ствий, соратники Пилсудского писали, что якобы „разгром советской армии привёл бы к утверждению правления Дени-кина и, в результате, к непризнанию интегральной самостоя-тельности Польши”. Однако сам Антон Иванович писал, что его признание независимости Польши было „полным и без-оговорочным”. Следует заметить, что в марте 1917 года Вре-менное правительство признало автономию Царства Поль-ского – это было первым шагом к независимости страны. Уважая закон, Деникин следовал постановлениям последне-го легитимного правительства Российской Империи. В итоге наступление „белых” захлебнулось. Весной 1920 года, убедившись в бесцельности дальнейшей борьбы, Деникин сдал командование генералу Врангелю и отправил-ся на английском корабле в Константинополь, забрав с собой жену и дочь. В эмиграции генерал жил в Бельгии, Венгрии, Франции и США. Издал несколько книг по истории импера-торской армии, революции, Первой мировой и гражданской войн. В течение долгих лет эмиграции Антон Иванович часто вспоминал свою жизнь в Привислинском крае. В 1937 году он написал своему старому товарищу по Влоцлавскому реаль-ному училищу: „…и память моей покойной матери-польки, и детские и юношеские годы, проведённые на берегах Вис-лы, оставили во мне глубокий след и создали естественную близость, понимание и расположение к польскому народу”. Скончался Деникин от сердечного приступа 8 августа 1947 года в США и был похоронен на кладбище в Детройте

109

с воинскими почестями как главнокомандующий союзной армией в Первой мировой войне. 15 декабря 1952 года по решению белоказачьей общины США состоялось перенесение останков генерала Деники-на на православное казачье Свято-Владимирское кладби-ще в городке Кесвилл в штате Нью-Джерси. А 3 октября 2005 года состоялись третьи похороны прославленного ге-нерала, которому возвращено доброе имя и достоинство. Прах Антона Ивановича Деникина и его жены Ксении Васи-льевны был перевезён в Москву для захоронения в Донском монастыре. Перезахоронение было осуществлено с согласия дочери Деникина – Марины Антоновны Деникиной-Грей, получившей российское гражданство незадолго до смерти 16 ноября 2005 года в Версале.

Виолетта Верницкая

Библиография:

Kulik M. Początki wojskowej kariery Antona Denikina: 2 Brygada Artylerii w Białej [Podlaskiej], „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, nr 2 2003Kulik M. Służba Antona Denikina w Warszawskim Okręgu Wojskowym, „Szkice Podlaskie”, nr 11 Siedlce 2003 Łódzkie Archiwum Wojewódzkie. Akta parafii prawosławnej w Łowiczu. Świadectwa metrykalne za rok 1872Деникин А. И. Кто спас советскую власть от гибели. Москва: Студия ТРИТЭ – Российский архив, 1991Деникин А.И. Очерки русской смуты, Минск: Харвест, 2002Деникин А.И. Путь русского офицера, Москва: Прометей, 1990Лехович Д. Антон Деникин: жизнь русского офицера, Москва: Евразия +, 2004Шамбаров В. Белогвардейщина, Москва: Алгоритм, 2009

110

Свидетельство о рождении Антона Деникина из Лодзинского воеводского архива Akt urodzenia Antona Denikina – materiały archiwum wojewódzkiego Łodzi

111

Генерал Деникин на фронте Generał Denikin na froncie

В начале карьеры, 1895 Początki kariery, 1895

112

Aнтон Иванович Деникин Anton Iwanowicz Denikin

Парижское издание книги Деникина Paryskie wydanie książki Denikina

113

Памятник генералу Деникину, расположенный на территории Донского монастыря в МосквеNagrobek generała Denikina, znajdujący się na terenie klasztoru dońskiego w Moskwie

114

Dowódca Białej Armii rodem z PolskiGenerał Anton Denikin, bohater wojen rosyjsko-japońskiej oraz pierwszej światowej, jeden z liderów ruchu „białych”, zastępca władcy Rosji1, swoje dzieciństwo i młodość oraz pierwsze lata służby wojskowej spędził na zachodnich rubieżach imperium rosyjskiego – w Królestwie Polskim.

„Niniejszym zaświadczam, iż w księdze metrykalnej za rok 1872 cerkwi w Łowiczu akt chrztu Antona, syna Iwana Jefimo-wicza Denikina, majora w stanie spoczynku, i jego żony Elżbie-ty Fiodorowny, został zapisany w następujący sposób: na liście urodzonych płci męskiej pod nr 33. Czas urodzenia: rok 1872, czwartego grudnia. Akt chrztu: w tym samym roku, dwudzieste-go piątego grudnia. Na oryginale znajduje się podpis: proboszcz tejże parafii ksiądz Beniamin Skworcow”2 – tak oto zostały od-notowane narodziny przyszłego Głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi Południa Rosji. Chrzciny chłopca odbyły się w Łowi-czu, chociaż Denikin urodził się na przedmieściach Włocławka, powiatowego miasteczka guberni warszawskiej. Właśnie tutaj zamieszkał na emeryturze ojciec Denikina po ślubie z Elżbietą Wrzesińską. Napięte rosyjsko-polskie stosunki nie zaszkodziły dobrym, przyjaznym relacjom w rodzinie Denikinów: z matką chłopiec rozmawiał po polsku, z ojcem – po rosyjsku. Znajomość języka polskiego przydała się generałowi w listopadzie 1917 roku, gdy Denikin jechał na Don, gdzie miał uczestniczyć w organizacji Armii Ochotniczej. Za Antonem Iwanowiczem został wysłany list gończy po tym, jak generał wziął udział w powstaniu genera-

1 Jest to wolne tłumaczenie terminu „Верховный Правитель России”. Władcą Rosji był wtedy admirał Aleksander Kołczak.

Wszystkie przypisy autorki.2 Łódzkie Archiwum Wojewódzkie. Akta parafii prawosławnej w Ło-

wiczu. Метрическая книга za 1872 год.

115

ła Korniłowa1. Denikin wówczas legitymował się dokumentami wystawionymi na imię Aleksandra Dąbrowskiego, kierownika oddziału opatrunkowego. Ze współpasażerami rozmawiał po polsku, więc nie budził żadnych podejrzeń. Po ukończeniu Szkoły Realnej w Łowiczu należało dokonać wy-boru drogi zawodowej. W swojej autobiografii „Put` russkogo oficera” Denikin opisał następujący obyczaj: „Zanim ukończy-łem rok, zgodnie ze starym obyczajem, moi rodzice urządzili wieczór wróżb. Podczas rodzinnej uroczystości na tacy rozłożo-no krzyż, dziecięcą szabelkę, kieliszek i książkę. Potem przy-niesiono mnie. Od razu sięgnąłem po szablę, pobawiłem się kie-liszkiem, a innych rzeczy nawet nie tknąłem”. Opowieści ojca, uczestnika kampanii na Krymie, Węgrzech i Polsce, patriotycz-ne wychowanie oraz dziecięce zabawy wojenne zdeterminowały wybór drogi życiowej: służba wojskowa. Pierwszym miejscem służby podporucznika Denikina była 2 Brygada Artylerii w Białej Podlaskiej, w guberni siedleckiej, 159 wiorst2 od Warszawy. Populacja miasteczka liczyła nie wię-cej niż 8 000 osób, w tym blisko 5 000 Żydów. Tutaj również mieszkali Polacy i nieliczni Rosjanie, głównie urzędnicy i człon-kowie ich rodzin.Biała Podlaska to typowe prowincjonalne miasteczko Warszaw-skiego Okręgu Wojskowego. Tutaj, jak pisał Denikin w swoich wspomnieniach, „z roku na rok wszystko wyglądało tak samo. Te same rozmowy i żarty […] w tej głuszy nie pojawił się żaden po-rządny lektor czy zespół teatralny. Krótko mówiąc, szare życie, płytkie zainteresowania – zupełnie jak w utworach Czechowa”. Polacy nie integrowali się z innymi społecznościami i unikali Rosjan. Mężczyźni spotykali się na neutralnym gruncie – w klu-bie lub restauracji, ale „rodziny nie przyjaźniły się między sobą”. Polki okazały się „bardziej wrogo nastawione niż ich mężowie, a ową wrogość mogło pokonać tylko prawdziwe uczucie”. Rosyjska inteligencja Białej Podlaskiej składała się z urzędników i wojskowych. „W tym kręgu – pisze Denikin – koncentrowała

1 Pod koniec sierpnia 1917 roku Ławr Korniłow, głównodowodzący armią rosyjską, był organizatorem zbrojnego wystąpienia przeciwko Rządowi Tymczasowemu. To przedsięwzięcie miało zapobiec anar-chii oraz dezintegracji kraju i armii, a także zniwelować wpływ partii bolszewickiej.

2 1 wiorsta to około 1,6 km.

116

się cała nasza egzystencja. Tutaj prowadzono życie towarzyskie; tutaj kłócili się, godzili się, zakochiwali się i pobierali się”. Już wtedy, w bardzo młodym wieku, Denikin cieszył się autoryte-tem i powszechnym szacunkiem. Liczono się z jego opinią, jego obecność była swoistą zachętą do spotkań: „Proszę przyjść dzi-siaj, posiedzimy, porozmawiamy – będzie Denikin”. Lata spędzone na prowincji okazały się owocne dla rosyjskiego oficera. Tutaj Denikin nie tylko zdobył doświadczenie w dowo-dzeniu, ale również zaczął pisać. Aż do wybuchu pierwszej wojny światowej Anton Iwanowicz, używając pseudonimu „I. Noczin”, publikował artykuły o tematyce wojskowo-politycznej w czasopi-smach „Razwedczik”, „Russkij inwalid” i „Warszawskij Drewnik. Dla pierwszego z nich napisał 43 artykuły, z których ponad 1/3 poświęcona była sprawom socjalnym oficerów, udoskonaleniu systemu przyznawania kolejnych stopni wojskowych, zwalczaniu kumoterstwa, polepszaniu sytuacji finansowej wojskowych oraz atmosfery moralnej w wojsku. Na emigracji Denikin napisał czte-rotomową pracę „Oczerki russkoj smuty” traktujące o rewolucji lutowej, przewrocie bolszewickim i wojnie domowej. Był też au-torem szeregu prac nt. emigracji rosyjskiej i armii. Tamże, w Białej Podlaskiej, Denikin poznał swoją przyszłą żonę, której zadedykował „Put` russkogo oficera”:

„Towarzyszce dni surowych”3 – żonie, mej pomocnej dłoni;dzięki jej nieustającej trosce, i zrozumieniu, zostawiam opowieśćo początkowym okresie mojego życia.

Anton Iwanowicz zaprzyjaźnił się z inspektorem podatkowym Wasilijem Iwanowiczem Cziżem i jego małżonką. Podczas polo-wania młody oficer uratował życie Wasilijowi Iwanowiczowi po-strzeliwszy rozwścieczonego dzika. W podzięce Denikin został zaproszony na chrzciny nowo narodzonej córki Cziża – Kseni, którą wszyscy zwali Asią. W lipcu 1902 roku, zdobywszy doświadczenie pracy w sztabie generalnym, Denikin został starszym adiutantem w sztabie 2 Dy-

3 Jest to aluzja do wiernej i kochającej niani Aleksandra Puszkina – Ariny Rodionowny.

117

wizji Piechoty stacjonującej w Brześciu Litewskim. W paździer-niku tegoż roku Anton Iwanowicz przeniósł się do Warszawy: najpierw dowodził rotą 183 Pułtuskiego Pułku Piechoty, a póź-niej został starszym adiutantem w sztabie 2 Korpusu Kawale-ryjskiego. Denikin wyjechał ze stolicy Królestwa Polskiego po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej.W roku 1915 Anton Iwanowicz postanowił ożenić się z Asią Cziż. Chociaż miał już 43 lata, nigdy nie był żonaty. Denikin nie prowadził ożywionego życia towarzyskiego ponieważ jego matka oraz niania Apolonia, zwana Połosią, wstydziły się przyj-mować gości z powodu swojej słabej znajomości rosyjskiego. Denikin, troskliwy syn, chronił te starsze kobiety.Miał jedną słabość – Asię, która z biegiem czasu stała się czaru-jąca młodą damą. Przed wojną ukończyła szkołę dla szlachetnie urodzonych panien w Warszawie; kontynuowała naukę w Peters-burgu na kursach profesora Płatonowa i miała być nauczycielką historii w szkołach dla dziewcząt. Jej narzeczony zginął na woj-nie, rodzice rozwiedli się i znaleźli nowych towarzyszy życio-wych. Tak jak i Anton Iwanowicz, Ksenia czuła się samotna. Po oświadczynach Denikina, dziewczyna nie powiedziała „nie”. Potrzebowała jednak czasu, by przyzwyczaić się do myśli o mał-żeństwie, lepiej poznać Antona Iwanowicza i podjąć decyzję. Generał przyznał, iż wtedy „odczuwał napięcie niczym podczas boju wynik którego nie jest znany”. W styczniu 1918 roku, w Nowoczerkasku, Ksenia poślubiła Antona Iwanowicza. Odtąd wraz z mężem przeżywała wzloty i upadki oraz trudności jakie niosło ze sobą życie na wygnaniu. W ogóle życie Denikina obfitowało w wyzwania. Jego ojciec trafił do wojska jako zwykły rekrut, a sam Anton Iwanowicz przeszedł wszystkie stopnie kariery wojskowej: od podporucznika do gene-rał-lejtnanta sztabu generalnego. Za osiągnięcia bojowe podczas wojny rosyjsko-japońskiej awansowano go do stopnia podpułkow-nika, a nieco później pułkownika. Był to duży skok w karierze. W historii I wojny światowej zapisało się kilka „sopek”1 związa-nych z mężnymi czynami Rosjan. Wśród nich jest też „Deniki-nowska sopka” – taka nazwa pojawiła się po potyczce, podczas której oddział Denikina bagnetami odparł atak Japończyków. Oficer został odznaczony orderami św. Stanisława i św. Anny III i II stopnia.

1 (ros. wzgórze)

118

Podczas tej wojny Denikin dowodził IV Brygadą Strzelców, któ-ra za swoje osiągnięcia bojowe została ochrzczona „Żelazną”. Brygada stała się jednym z najbardziej zasłużonych oddziałów rosyjskiej armii, a Denikina odznaczono dwoma krzyżami św. Jerzego oraz bronią św. Jerzego. Po rewolucji lutowej Anton Iwanowicz został dowódcą sztabu generalnego. Jako jeden z założycieli ruchu „białych” objął do-wództwo nad Armią Ochotniczą w marcu 1918 roku. W grudniu stał się Głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji. Wiosną 1919 roku rozpoczął szeroko zakrojoną ofensywę wy-zwalając Kubań, Północny Kaukaz, Donbas, Ukrainę. Latem i jesienią tegoż roku przedsięwziął nieudany marsz na Moskwę. Właśnie podczas swojej dynamicznej ofensywy Denikin zwró-cił się do władz niepodległej Polski z prośbą o wspólną walkę z bolszewizmem. Kierując się w stronę Kijowa generał myślał o połączeniu wysiłków armii ochotniczej oraz polskiej – krok ten byłby obopólnie korzystny. Według generała, Polakom za-proponowano przemieszczenie oddziałów jedynie do górnego Dniepru, w kierunku na Mozyr. „Już ta tylko dywersja – pisał Denikin – prowadziła do zagłady 12-tej armii sowieckiej1, nie przedstawiała dla Polaków trudności, nie wymagała zbytnich ofiar i w każdym razie kosztowałaby Polskę bez porównania mniej krwi i zniszczenia, aniżeli podjęta później „wyprawa ki-jowska” oraz – co po niej nastąpiło – wtargnięcie do Polski ar-mii bolszewickiej”. Współpraca obu armii doprowadziłaby do zagłady sowietów – w tym zgadzali się Polacy, dowódcy radzieccy oraz „biali” ge-nerałowie. Piłsudski oddelegował pewnego generała Karnickie-go rzekomo dla prowadzenia negocjacji z dowództwem Armii Ochotniczej. Ten krok miał ukryć prawdziwy zamiar Piłsudskie-go – porozumienie z bolszewikami, w wyniku którego radzieckie dowództwo przerzuciło dziesiątki tysięcy żołnierzy, bagnetów i szabel na front denikinowski. Ten krok zdeterminował los „bia-łej” sprawy. Jak utrzymywali współpracownicy Piłsudskiego, ten „dążąc świadomie do zguby narodowych sił rosyjskich”, podtrzymywał „emanację zbrojną czerwonej rewolucji”, która „szła nie tylko

1 Armię zaczęto nazywać radziecką po Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. Denikin używał tego terminu w znaczeniu „armia sowieckiego państwa”.

119

na podbicie Polski, ale na zapalenie pochodnią komunizmu ca-łego świata” Usprawiedliwiając swoje działania, współpracow-nicy marszałka pisali, iż „Denikin wzbraniał się uznać zupełną państwową niepodległość Polski”. Warto zaznaczyć, iż w marcu 1917 roku Rząd Tymczasowy uznał autonomię Królestwa Pol-skiego – był to pierwszy krok ku niepodległości kraju. Szanując prawo, Denikin podporządkował się postanowieniom ostatniego legalnego rządu imperium rosyjskiego. Ofensywa „białych” nie udała się. Wiosną 1920, przekonany o bezsensowności dalszej walki, Denikin przekazał dowodze-nie generałowi Wranglowi i wraz z żoną i córką wypłynął na angielskim statku do Konstantynopola. Na emigracji mieszkał w Belgii, na Węgrzech, we Francji i USA. Opublikował szereg książek o historii armii cesarskiej, rewolucji, pierwszej świa-towej i domowej wojnach. Często wracał myślami do swojego życia w kraju nadwiślańskim. W 1937 napisał do kolegi z Wło-cławskiej Szkoły Realnej: „ […] i pamięć mojej nieżyjącej mat-ki-Polki, i dzieciństwo i młodość spędzone na brzegach Wisły pozostawiły we mnie głęboki ślad i stworzyły naturalną bliskość, zrozumienie i pozytywny stosunek do narodu polskiego”. Denikin zmarł na zawał serca 8 sierpnia 1947 roku w USA. Jako dowódca armii sojuszniczej w pierwszej wojnie światowej zo-stał pochowany ze wszelkimi honorami. Najpierw spoczął na cmentarzu w Detroit; 15 grudnia 1952 roku, zgodnie z postano-wieniem społeczności „białych” kozaków w USA, jego szczątki zostały przeniesione na prawosławny cmentarz św. Włodzimie-rza w miasteczku Kesvill w stanie New Jersey. 3 października 2005 roku odbył się trzeci pogrzeb generała, któremu zwrócono dobre imię i honor. Szczątki Denikina i jego żony Kseni zostały przewiezione do Moskwy i pochowane w Monastyrze Dońskim. Pogrzeb generała odbył się za zgodą jego córki – Mariny De-nikin-Grey, która otrzymała rosyjskie obywatelstwo tuż przed śmiercią 16 listopada 2005 roku w Wersalu.

Violetta Wiernicka