ДОКТОРСКА ШКОЛА НА УКИМ

НАУЧНО-ИСТРАЖУВАЧКА ЕТИКА - 9

СОЦИЈАЛНО РЕГУЛИРАЊЕ

НА ЕТИЧКИТЕ НОРМИ

И

ЕТИЧКИ КОМИТЕТИ

4 IZVORI NA MORALOT(Georg Lihtenberg)

1) Filosofski princip: Pravi go dobroto zaradi samoto dobro - od po~ituvawe sprema moralniot zakon.

2) Religiozen princip: Pravi go dobroto zaradi toa [to toa e Bo`ja volja - od qubov sprema Boga.

3) ^ove~ki princip: Pravi go dobroto zaradi toa [to toa go bara tvojata sre]a - od qubov sprema samiot sebe.

4) Politi~ki princip: Pravi go dobroto zatoa [to toa obezbeduva blagosostojba na zaednicata ~ij si del - od po~ituvawe sprema op[testvoto so ogled na tebe samiot.

Zar tie ne se eden ist princip,samo poglednat od razli~ni strani?

Vo sekoja zaednica ima IDEI kako da se postapuva i NORMI koi treba da gi izvr[uvaat nejzinite ~lenovi

- nekoga[ se mnogu strogi (tabu)- povrzani se so na~inot na `iveewe i so viziite na

taa zaednica za dobrata sega[nina i za idninata- dolgotrajni se i del od tradicijata (obi~ai)- nekoi se del od socijalno-politi~koto regulirawe

na odnesuvaweto (pravni normi)

Normi vospostavuvaat i baraat: - opstanokot - religijatata- tradicijata/kulturata - rabotata- zaednicata (rod, pleme, naselba, nacija, ~ove[tvo)- semejstvoto - uslovitehi

Eti~kite normi gi izrazuvaat kategoriite Dobro i Zlo,koi se mnogu va`ni za ~ovekot i za negovata svest.

Vo site civilizacii ima sistemi od eti~ki normi za lu\eto od tie epohi kako zapovedi za izvr[uvawe.

ZLATNO PRAVILONajpoznata, stara i najra[irena eti~ka norma (pozitivna i negativna forma).

Se istaknuva recipro~nosta vo etikata. So primer treba da se poka`e [to ~ovekot

izbira i za [to se zalo`uva, a toa go bara i o~ekuva od drugite. Osnovna e

prospektivnosta na moralot.

PRAVI GO ONA {TO SAKA{ DRUGITE DA GO PRAVAT!

NE PRAVI GO ONA {TO NE SAKA{ TEBE DA TI GO PRAVAT!

(Ne e dobra recipro~nosta po lo[oto delo: Pravi go ona [to ti pravat, [to ti napravile!)

DESETTE BO@JI ZAPOVEDI

1. Jas sum Gospod, Bog tvoj, da nema[ drugi bogovi osven mene!

2. Ne pravi idol ili slika… ne im se poklonuvaj i ne im slu`i!

3. Ne go izgovaraj naprazno imeto na Gospod, tvojot Bog!

4. Spomnuvaj si za denot na odmorot za da go praznuva[, [est dena raboti i svr[i gi site raboti, a sedmiot den posveti go na Gospod, tvojot Bog!

5. Po~ituvaj gi tvojot tatko i tvojata majka, za da ti bide dobro i da po`ivee[ dolgo na zemjata!

6. Ne ubivaj!7. Ne pravi prequba!8. Ne kradi!9. Ne svedo~i la`no protiv svojot bli`en!10. Ne po`eluvaj ni[to [to e tu\o!

PET STOLBOVI NA ISLAMOTI vo Islamot postoi Dodekalog (12 zapovedi), a posebno se istaknati

pet eti~ki vrednosti, dol`nosti i normi za sekoj musliman:- ispoveduvawe na verata vo Eden Bog-Alah i vo Muhamed

kako negov Prorok ([ehadet)- verski obredi i molitva vo soobrazno vreme i na soodveten

na~in (namaz)- materijalen pridones i pari~na pomo[-milosrdie za verata i

za nezgri`enite i bednite (zekat)- verski post vo mesecot Ramazan (sijam) i- odewe barem edna[ na poklonenie (hax) vo Meka i Medina

POUKI OD PROROKOT MUHAMED (od Hadis)Samiot ti re[avaj si gi pra[awata, duri i koga sve[tenicite ti davaat

fetva (re[enie). Pra[aj si go svoeto srce, svojata du[a i sovest, pa vo sebe ]e go najde[ odgovorot na pra[aweto [to te ma~i.

Nikoj ne mo`e da bide izzemen od trite dol`nosti - dobrodetel kon roditelite, seedno dali tie se muslimani ili nemuslimani; ispolnuvawe na vetuvawata (na obvrskata ili na dadeniot zbor), seedno dali kon musliman ili nemusliman; ~uvawe na doverenoto i negovo davawe na sopstvenikot, seedno dali toj e musliman ili nemusliman.

Srceto vo koe nema znaewe ni mudrost li~i na dotraena ku]a; zatoa u~ete, podu~uvajte gi drugite i usovr[uvajte se vo znaeweto. Nemojte da dozvolite da umrete kako neznalici, za[to Semo`niot Allah nema da mu prosti nikomu zaradi neznaeweto.

Smislata na eti~koto deluvawe - da se zamisluvaat dobri ne[ta, da se

postavuvaat pravilni ideali, da se osmisluvaat dobri vrednosti, da se

izgraduvaat dobri i efikasni normi i da se dejstvuva dobro za dobar rezultat.

NE BIDETE ZASPANI PRED TRITE NAJDOBRI NE{TA: DOBRA MISLA, DOBAR ZBOR, DOBRO (pravedno)

DELO!

OTFRLETE GI OD SEBE NAJGRDITE NE{TA: LO{A MISLA, GRD ZBOR, ZLO DELO!

Prviot eti~ar ZARATUSTRA

UMOT NEKA TI BIDE VODA^!Prviot evropski mudrec SOLON

OSUM UMNI I MORALNI PATEKI Buda (Razbudeniot) u~el deka lu\eto mo`e da postignat

pro~istuvawe i budewe, moralno zbogatuvawe, razvivawe na svesta i mudrosta, so vrv vo

koncentracijata:

1. oblagoroden-pravilen pogled na svetot2. blagorodni, dobri nameri i mislewe (u~ewe za

soznanieto - pana)3. oblagoroden govor4. blagorodno, pravilno postapuvawe5. oblagoroden-pravilen na~in na `iveewe

(u~ewe za moralot - [ila)6. oblagoroden-pravilen napor7. pravilno vnimanie8. oblagorodena-pravilna koncentracija (u~ewe

za meditacijata - samadi)

TRI ZAKONI NA ROBOTIKATA Ovie Tri zakoni na robotikata gi dal ISAK ASIMOV vo knigata

Jas, Robot (1950). Sli~ni se kako drugite eti~ki normi. Sekoe ispravno nastroeno ~ove~ko su[testvo gi saka

bli`nite, gi [titi, duri se izlo`uva na opasnost ako treba da gi brani (takov e i Prviot zakon). Kako [to sekoj dobar

~ovek ]e gi poslu[a avtoritetite vo etikata i vo `ivotot, toa treba da go napravat i sozdadenite su[testva (Vtoriot

zakon). Nagonot za samoodr`uvawe na novite su[testva e izrazen so Tretiot zakon:

1. ROBOTOT NE SMEE DA POVREDI ^OVE^KO SU{TESTVO ILI SO SVOJATA NEAKTIVNOST DA DOZVOLI ^OVE^KOTO SU{TESTVO DA BIDE POVREDENO.

2. ROBOTOT MORA DA GI SLU{A ZAPOVEDITE KOI GI DOBIL OD ^OVE^KITE SU{TESTVA, OSVEN VO SLU^AITE KOGA TIE ZAPOVEDI SE VO SPROTIVNOST SO PRVIOT ZAKON.

3. ROBOTOT MORA DA SI GO ZA{TITUVA SVOETO POSTOEWE SE DODEKA TAKVATA ZA{TITA NE E VO SPROTIVNOST SO PRVIOT ILI SO VTORIOT ZAKON.

ЕТИКАТА и ПРАВОТОEtikata i pravoto се povrzanи и ponekogaш ne se razlikuvaat -

oddelni moralni vrednosti dobivaat socijalno-pravno nametnuvawe, а pravnite normativi ~esto imaat zna~ewe i na moralen regulativ.

Etikata se odnesuva na Dobroto i Zloto, пravoto na Pravilnoto i Nepravilnoto.

Мoralot se javil pred pravoto, кое е posovrшen mehanizam na ~ove~koto dejstvuvawe.Imaat razli~na rigidnost зa suredување на odnosite vo zaednicata. Еtikata sпаѓа во duhovna sfera, a pravoto е objektivna socijalna kategorija.Блиски во формата и вредностите, разли~ни во доносителите и санкциите.Etikata preferira avtonomija - samoopredeluvawe, slobodno izbirawe i sledewe na vrednostite, pravoto izbira heteronomija - opredeluvawe, nametnuvawe i nu`no sledewe na normite. Najto~no kantijansko razlikuvawe - etikata se odnesuva na bezuslovnata, a pravoto na uslovnata normativna aktivnost. Pravoto e poorganizirano, a moralot posloboden vo sankcioniraweto.

Pravoto = minimum na moralotPravoto - streme` da stane moralPravoto da opfati maksimum na moralot

Etikata i pravoto mo`at da se razminat, nekoj treba da ja prezeme ulogata i odgovornosta za osmisluvawe, nalo`uvawe i sproveduvawe

na te[kite celi i zada~i na ~ove~koto `iveewe denes.

ETIЧKИ АРГУМЕНТ

Za etikata edinstven kriterium e izbor i sledewe na Dobroto i kritikuvawe i izbegnuvawe na Zloto.

Su[testveno se razlikuvaat Dobroto i Zloto, Ispravnoto i Lo[oto, Postojanata dobrina i Zlobata, Odgovornosta i Neodgovornosta, Prefinetoto i Neprijatnoto... Izborot poteknuva od slobodata na li~nosta da go planira svojot `ivot i dejstvuvawe.

Izborot ima posledici za vkupnata etika.

Za pravilno da se izbere i da se dobijat dobri posledici se koristi ETI^KI ARGUMENT.

Treba da se izbira, sledi i pravi ONA {TO E PODOBRO DA SE PRAVI OTKOLKU

DRUGOTO

Ova e su[testveno za eti~kiot izbor i argumentirawe na prioritetot na nekoja vrednost i postapka pred drugite, a osobeno nasproti ona [to e sprotivno od toa.

PRIMERI ZA DOBRO I ZLO DEJSTVUVAWE- filantropija - qubov za lu\eto i pomagawe da `iveat podobro- pomo[ - davawe na drugiot ona [to mu e potrebno za da re[i problem- po~ituvawe - uva`uvawe kon drugiot i negovite svojstva i streme`i- gri`a, neguvawe - odgleduvawe, pomagawe nekomu da `ivee i da

raste- razumnost, racionalnost - kontrola nad svoite nagoni, strasti i `elbi

i potpirawe vrz umot za dojdete do pravilni postapki- beatizam - sakawe na dobroto i pottiknuvawe toa da bide praveno- agapizam - izraz na qubovta za lu\eto i za praveweto dobro, i dr.

- mizantropija - omraza na lu\eto, nequbov kon ~ove~kite su[testva- nebre`nost - nevodewe smetka za potrebite, neizvr[uvawe na

dol`nost- kriminal - pravewe zabraneti dela so zakon, najnegativni postapki- malizam - obo`avawe na zloto i pottiknuvawe da se prai zlo,

zamisluvawe deka mo`e da go opravdate praveweto zlo - zloba - omraza kon nekogo i trajna namera toj/taa da bidat povredeni- neprijatelstvo - smetawe drug za zakana i obid da mu se nanese

[teta- zavist - zamisluvawe deka nekoj ima prednost pred vas i stavawe toa

na srce i um kako optovaruvawe koe ]e ve jade odnatre, i dr.

Graditelite ja razvoduvaat vodata, kova~ite gi ostrat strelite,drvodelecot go bi~i drvoto - umnite lu\e se skrotuvaat sebesi.

(Buda)

ДОКТОРСКА ШКОЛА НА УКИМ

НАУЧНО-ИСТРАЖУВАЧКА ЕТИКА - 10

AKCII ZA ЕТИЧКИ НОРМИ VO NAUKATA

И

ЕТИЧКИ КОМИТЕТИ

NORMI

Технички Социјални Етички Правни

a-номија = хаос

Da se vospostavi red!

Секоја наука што светот го восприема како свет со кој се владее според некој универзален теориски план и кој се сведува на разни видови богатства и на груба примена на закони станува инструмент на доминација. А човекот, туѓинец во тој свет, се поставува себеси како негов господар.

Илја Prigo`in/Изабела Стенџерс РЕД ОД ХАОСОТ

Ima два основни типа кодекси на научното odnesuvawe (rabotni + moralni):

• Првиoт тип сe професионални кодекси. Тiе go регулират odnesuvaweto на членовiте на nekoja професионална/научна zaednica (физи~ari, хeми~ari, eкономисти, lekari, pravnici…). Soдржат правила за nivnata добра професионална практика, независnо оd тоа вo каква организациja работaт и ja izvr[uvaat своjaта професиja (mo`e da bide nau~na ili poinakva).

• Вториoт тип сe институционални кодекси (na организациите), кои ja регулираaт деjноста вo рамките на nekoja научна организациja (поgolema или помала).

PROFESIONALEC VO NAUKATA

- kako naучнik vo op[ta smisla, коj трeба да gi sledi оp[tите принципи на научноto odnesuvawe vo исtra`uvaweto и vo колегиjалните оdноsi,

- kako преtставnиk на оdредена stru~на zaednica, коja ima специфични правила zа сoвесна научна практика (zа избор на обjекти, приmеna на методи, dobivawе, ~uvawе и koristewе на izvorните faktи, nivно javно преtставuvawе, учeстvо вo колективна деjност, кандидirаwе за проекти и sl.),

- kako член на оdредена организациja коja е сoсtavena od преtставnиcи od различни професионални zaednici и има специфични правила на odnesuvawе.

Vo sекoj naучнik sе сoсредоточеni различни системи na стандарdи за odnesuvawe, кои mo`e da bidat i противречnи. Na po~etokot на излo`uvaweto

на етичките стандарdи вo Кодексot на aмери~ките психолози сtoi:

Ако barawata на организаcijaта кaде [to работи психологoт dojdат вo конфликт сo ovoj Кodeks, naучниkoт трeба да ja razjasni природата на конфликтot, да iзjави jaсно deka gi

следi правилата на професионалниot Еti~ki kodeks и kolku [to e можнo да go реши конфликтot без да gi sменi

етичkиte стандарdи на професиjaта.

Резолuциjaта от Торонто (1992) даva- nаjоp[tа методологиja за сoздаваwе на eti~ki kodeksi на

различни професионални научни zaednici - osnova за оценка на postoe~kите ЕК, насоки за nivno

усoвршuvawe- predlaga основни елементи кои секoj ЕК трeба да gi сodржi- se предлага стандарdнa Преамбuлa, вo коja е формулирано

оp[tо dеka naучниkoт е оdговорен неговите резултати да се иskоristuvaat единствено за polza на цeлото чове[тво

- преtставен e obvrzniot минимум принципи за етичkо научно odnesuvawe, кои трeба да gi има вo секoj ЕК, t,e. фундаментални правила за практиката на сeкоe научно исtra`uваwе, a vrz taa основа сeкojа научна област и дисциплина тreба да разработat своj специфичен ЕК или postoe~kите кодекси да се оценaт dali se адекватнi, ефективнi и приmenлivi

- секoj етичki кодекс трeба да сoдржi: - jaсни и недвoсмислени правила за коректна научна

практика- мерки за иsпoлнuваwе на тиe правила- процедури за ras~istuvawe и санкционираwе- barawa за оценка на можните последici оd научните

исtra`uваwa- принцiпи за po~ituvawе на индивидуалните и

колективниte чове~ки права- процедури за оценка на резултатите и проектите итн.

Апелot od Хаjделберг (1992) поtпи[ан от 3.000 naучниci

Gi формулира мисиjaта и основниte цели на научните исtra`uваwa, но е i оdговор на антинаучните и антитехноло[киte движеwa.

Uka`uva dеka naучниciте не сe indiferentni sprema еколо[kите, социjалните и др.проблеми za idninata на Земjaта и на чове[твоto, но не ja приfa]aат ирационалната идеологиja коja go атакува научниot и индустриskiot прогрес и vojuva за zaпираwе на eкономскiот и социjалнiот развитok.

Apelot uka`uva dеka само so науката може да se формулираat критериumите за умно иskоristuvawe на природните ресурси и да obezbedi eкономски и социjален прогрес на siroma[nите + deka наjголeмо зло не se науката и технологиjaта, tuku неu~eноста и насилsтvotо.

Декларациjа оd Хелsинки (1992)

Ovaa deklaracija e vo основата на многоброjните eti~ki kodeksi za медицинските и биоло[ките науки.

Nejzinata централna smisla сe научните стандарdи и етичkите норми na кои neizostavno трeба да се vnimava при sпроведuvаwето на медицинскиte исtra`uваwa врz човекot.

Dекларациjaта е приfatena оd Светskата асоциjациja на lekarite u[te vo 1964 г., a оттога[ ima 5 допoлнuvawa и измени, последното vo 2000 г. вo Единбuрг.

Soдържi 22 основни принципи на исtra`uvaweto врz човекot - posebno zа izборot на predmetot, dоbiваwето на научни резултати i nivното objavuvawe, [irewe и koristewe.

Iнициативи на UНЕСКО

Na предлоg на генералниot секретар Федерико Маjор vo 1993 г. UНЕСКО организира Ме\ународен kомитет za Биоетика.

Vo 1997 г. тоj Комитет ja приfa]a Универzалната декларациja за ~ове~киot gеном и ~овекovите права, koja e подdр`aна и оd ООН. Нeкои оd препорaките сe staveni вo националните законодаvства, na primer забрана na клонираwе на чове~ки сu[tества.

Vo 2005 e prifatena Univerzalnata deklaracija za bioetikata i ~ovekovite prava.

Pроблемиte so научните знаewa и технологииte не se odnesuvaat само na биотехнологиите. Vo 1997 g. се създава Светskа kомисия za Етика на научното знаewe и tехнологиите.

Неjziна основна задача e да предлага на органите на научната политика критериumi zа избор на научни приоритети, кои да bidat чисто eкономски.

Конвенциja оd Овиедо na Европскиoт сoвет (1997)

Nejziniot наслов e: Конвенциja за ~uvawe на човекovите права и на достоiнството на чове~кото сu[tество при приmenata на биологиjaта и медицината/Kонвенциja за човеkovите права и биомедицината.

Vo преамbuлаta се iзjавuва dеka интересите и благосoстоjbaтa на чове~ките сu[tества сe над интересите на оp[tеството и na науката и deka сekoj potfat вo областа на здравjето, вклu~чително научните исtra`uваwa, трeба да се извршuва сoгласно so сoоdветните професионални дoлжnostи и стандарdи.

Цeла глава 5 на Конвенциjata se odnesuva zа научните исtra`uваwa vrz човекot.

Светska научна конференция НAUKATA NA 21-ot VEK (Будimпе[ta, 1999 г.)

Organiziran pод zakrilja на UНЕСКО и на Ме\ународниot soвет за nаука (обединuва над 100 национални и ме\ународни научни асоциации и организации), na konferencijata se prifa}a Декларациja за науката и za korиsteweto на научното знаwe.

Fормулирани se основните vrednosti за кои работи науката, a вo т. 39 се iska`uva deka сиte naучниci трeба да следат високи етичkи стандарdи и dеka сeкojа научна професиja тряба да ima своj етичki кодекс.

Социjалната оdговорност на naучниciте bara тiе да se пridr`uvaat do високиte стандарdи на научнаta чесност и do контролata na кvаlitetot на резултатите, да gi споделuvaaт svoite знаewa, да комуниcирaат сo оp[tеството и да обучаваaт младо поколение.

Препорaки за добра исtra`uва~ка практика na Европската научна фондациja (2000 г.)

Ovaa fondacija (vo koja ~lenuvaat национални академии, исtra`uва~ки организации и организации koi ja финансираat науката оd 23 evropski dr`avi) оdбелe`uва и дава дoлжnо priznanie za брзо ширewe na практикаta на сozдаваwе на национални органи за популaризираwе и контролa на иsпoлнuvawето на стандарdите на чесните исtra`uваwa.

Smetaj]i deka ima mo[ne различни процедури на следewe на сигналите i различeн степен на учeстvo на засегнатите научни институции, Фондациjata bara на страте[ko, seевропско раmни[tе да се постигне повисок степен на сoobraznost на кодексите за добра исtra`uва~ка практика, zа ефективeн мониторинг и za контролa на стандарdiтe, t.e. rазработuваwе на jasni процедури за ispituvawe на обвинuvawata za nau~na ne~esnost. Едeн seевропки прогрес вo тaа smisla би obezbediл не само повисок кvаlitet на исtra`uваwata, tuku i bi go zaсилиl саморегулираwето на науката и bi ja зgolemиl доверbata на оp[tеството кon неa.

Vo рамките на програмата za изградbа на Европскi iсtra`uва~кi pростoр едeн от приоритетиte на

Дирекcijaта за научни исtra`uваwa на Еvropskiot sovet е ETIKATA VO NAUKATA, pri [to особен акцент

се ставa vrz биоетиката.

SLOBODA I ETIKAKolkav del od ~ove~kiot `ivot treba da i pripadne

na individuata, a kolkav na op[testvoto?...Sekoj onoj kogo [to op[testvoto go [titi e obvrzen da

mu vozvrati za toa dobro, a faktot deka se `ivee vo op[testvo sozdava nu`nost sekoj da ima obvrska da se pridr`uva kon eden opredelen na~in na odnesuvawe sprema drugite... prvo, da ne se povreduvaat interesite na drugiot ~ovek (nekoi interesi koi treba da se smetaat za prava…) i, vtoro, sekoj ~ovek da prezeme tolkav del od rabotata i `rtvuvaweto kolku [to e potrebno op[testvoto ili negovite ~lenovi da bidat za[titeni od povreduvawe i voznemiruvawe…

Xon Stjuart Mil: Za slobodata

ЗОШТО ЕТИЧКИ КОМИТЕТИ?- СЛОЖЕНОСТ НА ПРОБЛЕМОТ – заради мед. технологија, етичките и медицинските решенија се се покомплексни (а медиц. сака да се сообрази и со пошироката етичка практика)

- РАСПОН НА ОПЦИИ – што е најдобро за пациентот? - разни можности - поглед на мнозина

- ОДБРАНА НА СТАВОТ – полесно е ако е став на група

- МИСЛЕЊА ПРИ ДОНЕСУВАЊЕ КЛИНИЧКИ РЕШЕНИЈА – не зависат само од лекарска експертиза

ЗОШТО ЕТИЧКИ КОМИТЕТИ?- СЛОБОДА НА ВОЛЈАТА – арбитража при интересите на пациентот и институцијата

- ЕКОНОМСКИ ФАКТОР – со намалување на мат. средства, треба да е реши кој и колку има право на лечење

- РЕЛИГИСКИ СТАВОВИ НА ГРУПИ – понекогаш се потребни ставови сообразни на религиските стандарди

- ВЛИЈАНИЕ НА ЈАВНОСТА ЗА ИНДИВИДУАЛНИ РЕШЕНИЈА – медиц. се повеќе е одговорна на разни институции и плуралистичка јавност (треба став на комитет)

КАКО ВИЕ БИ СОСТАВИЛЕ ЕТИЧКИ

КОМИТЕТ?

ДАЛИ ВИЕ БИ БИЛЕ ЧЛЕН НА ЕТИЧКИОТ КОМИТЕТ?