1ق651رباعیات مندرج در سفینۀ مکتوب به سال

2مهرداد چترایی عزیزآباديدکتر

آبادنجفاسالمی واحدآزاددانشگاهفارسیادبیاتوزباناستادیار

چکیدهتـاریخی هاي گذشته مشـتمل بـر فوایـد گونـاگون ادبـی و هاي بازمانده از سدهنویسدست

از آن رو که تعـداد . یاري از متون نظم و نثر فارسی استفراوان و برطرف کنندة ابهامات بسهاي خطی هنوز در معرض تصحیح و تحقیق قرار نگرفته، براي دستیابی بـه زیادي از نسخه

هـاي مختلـف ادبـی فارسـی، هاي دقیق از احوال و آثار گویندگان و نویسندگان دورهآگاهیهـاي خطـی تقریبـا جملـۀ نسـخه از . نخستین گام، شناسایی و تصحیح آن نسخ خطی است

الدین همایی بوده که پـس اي پراکنده است که متعلق به استاد فقید، جاللناشناخته، مجموعهق 651مجموعـۀ مـذکور بـه سـال . از درگذشت ایشان به کتابخانۀ ملی واگذار شده اسـت

بیشتر . ستهاي پراکنده، رسایل کوتاه و ابیات فارسی و عربی اکتابت شده و شامل یادداشتنویافته است و تـاکنون بـا وجـود اهمیـت -ویژه آثار منظوم آنبه–محتویات این مجموعه

فراوان آن، هم به لحاظ تاریخی و هم از نظر محتوایی، به چشم محققان ادب فارسی نیامـده گفته بـراي نخسـتین بـار، رباعیـات نویس پیشاین مقاله، ضمن معرفی اجمالی دست. است

5/5/95:تاریخ پذیرش11/3/95: تاریخ وصول١٢m-chatraei@iaun.ac.ir

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسیپژوهشی _علمی فصلنامه137-164، ص1395سال اول، شماره اول، پاییز

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/138

.کندکند و با مراجعه به منابع درباره گویندگان آن تحقیق میا تصحیح و ارائه میفارسی آن ر

هاي کلیديواژهالدین همایینسخۀ خطی، رباعیات نویافته، سفینه، تصحیح، جالل

مقدمههاي خطی ملکی وي با تصـمیم ورثـۀ آن بیشتر نسخه1الدین هماییپس از درگذشت جالل

هـاي هاي مذکور، حاوي یادداشتتعداد زیادي از نسخه. اگذار شدمرحوم به کتابخانۀ ملی وکه بایـد در بـاب هاي فراوان تاکنون چنانکوتاه و بلند آن استاد فقید است و با وجود ارزش

هـا نیـز مشـخص و حتی فهرست دقیـق عنـاوین آن نسـخه 2ها پژوهشی صورت نگرفتهآناژه یا اصطالح است و گاه ارائـۀ ضـبط هاي مزبور، گاه توضیح معنی یک ویادداشت. نیست

هـاي ادبـی و ها هـم توضـیحاتی اسـت در جنبـه صحیح عبارات مبهم نسخه و بعضی از آنهایی که استاد در باب چگـونگی ها، حواشی و یادداشتجز آنبه. هانویستاریخی آن دست

احـوال تهیۀ آن نسخه مرقوم کرده، روشنگر جزئیـات خوانـدنی و ارزشـمندي از اوضـاع و .3زندگی فرهنگی اوست

امثـال و «نویسی است که در فهرست کتابخانۀ ملـی بـا عنـوان ها، دستدر میان آن نسخهنسـخۀ مـذکور از . گذاري شده و همایی نیز یادداشتی در معرفی آن نیاورده اسـت نام»حکم

لحـاظ و هـم بـه .) ق. هــ 651(جملۀ نسخ ارزشمندي است که هم از نظـر تـاریخ کتابـت .حتواي آن در خور توجه استم

.ق. هـ651معرفی نسخۀ مکتوب به سال. هاي شامل متون مختلف وجود داردنویسهاي متعددي دربارة اطالق عنوان به دستدیدگاه

139/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

انـد و فقـط قـدمت را مترادف یکدیگر به کار بردهجنگو سفینههاي در بعضی منابع، واژهصـفري آق قلعـه، (انـد دانسـته سفینهلیلی بر اصالت ، دجنگرا نسبت بهسفینهکاربرد واژة

را » سـفینه «نویس مورد بحث، شـاید عنـوان با توجه به محتوا و ساختار دست). 8-9: 13904.بتوان بر آن اطالق کرد

شـود دیده می. ق. هـ651اي با تاریخهاي مجموعۀ مذکور، انجامهدر پایان یکی از رسالههاي احتمال فراوان در نیمهاي است که بههاي پراکندهو یادداشتکه مشتمل بر رسایل کوتاه

مجموعۀ امثال و «اکنون با عنوان نویس آن مجموعه، همدست. سدة هفتم، مکتوب شده استگــذاري در ایــن نــام. شــوددر کتابخانــۀ ملــی نگهــداري مــی1194478بــه شــمارة» حکــم

.نویس استستاطالعی از محتواي ددهندة بینویسی، نشانفهرستهـاي آن غالب عنوان. سفینۀ مذکور به خط نسخ تحریري با مرکب سیاه کتابت شده است

هاي نسخه، در حواشی برگ. اي نداردبه رنگ شنگرف است و صفحات، هیچ جدول و آرایهاسـت کـه خـط آن بدون هیچ نظم و ترتیبی، ابیات و عباراتی به فارسی و عربی نوشته شـده

تنها تاریخ مندرج در این نسخه در پایـان یکـی از رسـایل . ن یکسان استحواشی با خط متاحتمـال . دهـد را نشـان مـی . ق. هـ651ذکر شده و سال » قره العین«سفینه موسوم به رسالۀ

هاي مندرج در نسخه، بعد از تاریخ مذکور نوشته شده ها و نوشتهدارد که بعضی از یادداشترسـد ئم نگارشی در سرتاسر متن، یکسان است و به نظر مـی الخط و سایر عالباشد اما رسم

که چنان-ویژه آنکهها در همان اواسط سدة هفتم در این مجموعه ثبت شده باشد؛ بههمۀ آناي که پس از نیمۀ دوم قـرن هفـتم زیسـته باشـد، از آثار هیچ شاعر و نویسنده-خواهد آمد

حه است و بـر اسـاس آنچـه در آغـاز و صف94نویس، این دست. اثري در این نسخه نیست.هایی از ابتدا و انتهاي آن، افتاده استانجام آن آمده، متأسفانه، برگ

:آغاز نسخهــه خــواب ــاالن نماینــد هــر شــب خــران را ب ــی پ ــت آب ک ــرده اس ــران را بب گ

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/140

:پایان نسخهگـري پیشـه گرفـت بر گـرد رخـت سـیه کـاري اکنـون کـی خطـت کم کن ز سیه

هاي آن گذاري ندارد و در صحافی مجدد تعدادي از برگصفحات نسخه، شمارههمچنین تـوان است و از آنجا که نسخه فاقد رکابه است، فقط از طریق مفهوم عبارات میجابجا شده

هایی نیـز از هاي آغازین و انجامین نسخه، برگجز افتادگی برگبه. توالی صفحات پی بردبه.استنویس ساقط شدهاواسط دست

. ها مشهود اسـت اي کتابت شده که شتاب کاتب در آنگونههایی از این مجموعه بهبخشگذاري در عبارات، نامنظم بودن تعداد سطور در هر صـفحه متصل نوشتن کلمات، نبود نقطه

در کتابت و قرائنی از این قبیل، نشان دهندة این اسـت 5و نیز بهره نگرفتن از مسطر اندازيعنوان دفترچۀ یادداشت یا چیزي شبیه به آن در دسـت کاتـب بـوده و نویس بهکه این دست

.تناوب، آثار مذکور را در آن ثبت کرده استوي به؛ قاعـدة دال و ذال هاي کتابتی کهن در این سفینه فراوان اسـت؛ از جملـه رعایـت نشانه؛ کهجـاي هبکیبه کلمۀ قبل؛ کتابت استك؛ اتصال فعل/ج/صورت ببهگ/چ/پکتابت است و چنانکه در بخـش نویس نام کاتب ذکر نشدهدر این دست. چنبه شکلچونکتابت

هاي کوتاه و بلنـد عربـی و فارسـی ایـن معرفی نسخه گفته شد، کاتب ظاهرا اشعار و نوشته.صورت تفننی براي خود کتابت کرده استدفتر را بدون هیچ نظم و ترتیبی، به

سخهفهرست کلی محتویات ن:طور کلی، چهار بخش داردمجموعۀ حاضر به

تـألیف قاضـی (قره العینها رسالۀ ترین آنهاي منثور کوتاه و بلند که مفصلرساله-الفتـرین هـاي متعـددي وجـود دارد و نسـخۀ حاضـر، کهـن است؛ از این رساله نسـخه ) اوشجموعـه هسـت کـه هاي کوتاه دیگري نیز در این مرساله.6شودنویس آن محسوب میدست

141/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

7.ها پرداخته استنویسندة این سطور در نوشتاري دیگر به معرفی و تصحیح آن

.حکایات کوتاه فارسی-ب.ها و روایات کوتاه عربیخطبه-ج.اشعار پراکندة فارسی و عربی-د

اشعار فارسیقالـب هـا در اي در صفحات مختلف این سفینه، ثبت شده که اغلب آناشعار فارسی پراکنده

:جز آن، اشعار دیگر این مجموعه عبارت است ازرباعی است؛ بهسه غزل هفت بیتی، یک قطعۀ چهار بیتی، یک ملمع هشت بیتی و یـک مسـمط هشـت

هـا در هایی باشد که ابیات دیگر آنبیتی و شش بیت پراکنده که ممکن است بازماندة سرودهبیتی رشید وطـواط کـه در مـدح 27ة همچنین قصید. صفحات ساقط شدة نسخه بوده است

:است با مطلع) 73ص(عالءالدوله اتسز ــر خســـرو ملـــک بخـــش کشـــور گیـــر ــت نظی ــدل نیس ــه ع ــش ب ــه ز خلق ک

:بیتی عطار با مطلع9و نیز غزل) 277: 1339رشید وطواط،(که عینا در دیوان او هم آمده ــه ــب بـ ــت روز و شـ ــاییاي غمـ مــــــونس عاشــــــقان ســــــوداییتنهـ

همچنـین ). 691: 1345عطـار، (اسـت ر دیوان عطار هم با اختالف جزئی، ذکر شـده که دنـام . اسـت صورت ملمع و چنـدین تـک بیـت در حواشـی صـفحات کتابـت شـده ابیاتی به

گویندگان اشعار فارسی در این سفینه ذکر نشده و با جستجو در بعضی منابع مربوط، شـاعر .ل هر شعر آمده استشماري از آنان مشخص شده که توضیح آن ذی

:آن مجموعهو اینک رباعیات فارسی

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/142

:8رباعیات)1(

ــد شــمعی اســت زمانــه هــیچ پرتــو ندهــد ــو نده ــل را ض ــالل و جه ــل ض ــز اه جتا خـر نشـوي کسـیت یـک جـو ندهـد امــروز زمانــۀ خــران اســت بــدانک

)9ص()2(

ــزه ــه غم ــرك ب ــاناي ت ــان لشــکري درجنب ــوري درجنب ــف، کش ــر زل ــان س بفشــان گیــرم کــه سراســر ســخنم بــاد هواســت ــري درجنب ــم س ــاد ه ــه ب ــرو ب اي س

)44ص(همین رباعی با اختالف در نزهه المجالس . استذکر شده» لغیره«، با عنوان 651در سفینۀ

الدین عبدالرزاق مذکور اسـت ولـی در دیـوان به نام جمال) 3365ش، 520: 1366شروانی،(.جمال نیامده است

)3(جز ناله مرا بـه روز و شـب کـاري نیسـت کس را ز غم تو با طـرب کـاري نیسـت چشم تو چنان مست، عجـب کـاري نیسـت مشغول بـه کـار آب، چشـم تـر ماسـت

)44ص(1348کمال اسـماعیل، (الدین اسماعیل اصفهانی نیز آمده است این رباعی در دیوان کمال

).78، ش 812:)4(

ــس زاري ــن از ب ــۀ م ــه و نام ــر خام چشــم آب فشــان کــرد و دل آتــش بــاريبــت ــت نبش ــم نیارس ــن قل ــوز دل م ــاري س ــش کـ ــی آتـ ــار نـ ــود کـ آري نبـ

)44ص (

143/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

خالصـه االشـعار فـی «همـین ربـاعی در . آمـده اسـت » زوزنی«به نام 651در مجموعۀ .با اختالف جزئی بدون نام شاعر مذکور است) 149: 1383ابوالمجد تبریزي،(» الرباعیات

)5(ــو اي کار دل آخـر سـر و سـامان تـو کـو ــو ک ــان ت ــار، پای ــر ی ــدت هج واي م

ــو يواي عاشق مسکین چو چمن شد پر بـو ــو ک ــت آن ت ــده اس ــل آم ــوقۀ بلب معش)44ص (

)6(ــد ــوزي باشـ ــر سـ ــحري از سـ انــــدوه دلــــم ز دل فــــروزي باشــــدآه ســـد آخــر شــب یلــداي مــن ســوخته را ــد روزي باشـ ــود امیـ ــر بـ ــر عمـ گـ

)44ص ()7(

ــو گرچــه شــهرهاز عشــق ــالمت زان روي کـــه تـــا نهفتـــه مانـــد حـــالمام در عــرة زرد ــر چه ــگ ب ــل دو رن ــد گ مـــالماي از خـــون جگـــر مـــیگلغونـــهمانن

)44ص ()8(

ــوانگیشور دلم از دو لعل پر قنـد تـو خاسـت ــو خاســت دی ــد ت ــر بن ــف پ ام ز زلــی ــام ســب ــودمهــري دنی ــو ب ــت بب مهــر ت ــو خاس ــد ت ــق ز پیون ــدنم از خل ببری

)44ص ()9(

وز شرم رخـش نـه مـاه بنمـود نـه صـبح زلفش نه شب آسود نه صـبح ] و[دوش از رخ ــنی ــب روشـ ــر شـ ــددر آخـ ــدا شـ چــون نیــک بدیــدم رخ او بــود نــه صــبحاي پیـ

)51ص (رسد بعـدها در حاشـیۀ خط و قلم این دو بیت، متفاوت از سایر اشعار است و به نظر می

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/144

.صفحه افزوده شده است)10(

ــو ــاتوان از غــم ت ــو اي مــن شــده زار و ن ــم ت ــان از غ ــنم جه ــر ت ــده ب ــدان ش زنــم هان اي دل و دیده تـا بـه سـر بـر نکـنم ــاوران از غ ــت خ ــه دش ــاك هم ــوخ ت

)54ص (انـد این رباعی را که در سفینه بدون نـام شـاعر آمـده اسـت بـه ابوسـعید منتسـب کـرده

)82: 1334نفیسی،()11(

ــد ــبالن در آواز آین ــلوقــت اســت کــی بل ــد گ ــاز آین ــده و در ن ــه در خن ــا هم هــالبخـورد وین سیم بران کی خاکشـان بـاد ــد امس ــاز آین ــل ب ــم گ ــن موس در ای

)58ص ()12(

ــد ــاهی ش ــو آگ ــتن ت ــو ز رف ــا چ دل در ســــر نالــــۀ ســــحرگاهی شــــدجانچنــین خــواهی شــدکــی دانســتی کــه ایــنکو آن همه گیر و دارت اي جان و جهان

)58ص ()966ش1386:201عطار،(ن رباعی با اختالفی اندك به نام عطار آمده استهمی

)13(ــت ــزار بریخ ــان گل ــم می ــی گل ــت دردا ک ــار بریخ ــرگ گلن ــو ب ــاد اجــل چ وز ببشــکفت گــل و گــل مــن از بــار بریخــتاین درد کجـا بـرم کـی در وقـت بهـار

)58ص ().946، ش198: همان(عی نیز به نام عطار آمده است این ربا

)14(ــز ــو مهرانگیـ ــب تـ ــرة دلفریـ مهـــر تـــو فکنـــد در دلـــم آتـــش تیـــزاي چهـ

145/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

مریـز ] و[اي مست جمال خـویش کـژ دار جام مـی لعـل دلبـري در کـف توسـت )60ص(

)15(ــی ــه بیوس ــه روز ب ــوس ک ــتبگذ9افس وین عمر چو جان عزیـز از سـی بگذشـت ش

صد کاسه به نـانی چـو عروسـی بگذشـت زین پس چه خوشی وگر خوشـی دسـت دهـد )60ص (

نویس حاضـر، بـه مد در دستاین رباعی به همراه رباعی دیگري که پس از این خواهد آ.آمده است) ؟(نام سعدالدین احمد عزیز

)16(حاصـــل ز منادمـــت نـــدامت افتـــاد ســی ســال چــو از عمــر غرامــت افتــاددیـــدار مـــن و تـــو بـــا قیامـــت افتـــاداي روز جــوانی کــه شــبت خــوش بــادا

)60ص (.به نام همان شاعر منسوب است» ایضا لهو«رباعی فوق با عنوان

)17(ــدمی ــدمی گــر مــن نــه مریــد عــالم خــس ب ــرکس ب ــو ک ــردار چ ــی م ــدر پ واندمی ــدمی یاران همه رفتنـد و مـن ار کـس بـ ــه واپـــس بـ ــی نـ ــیش برفتمـ از پـ

)60ص(.ده استآم» ايابن خطیب گنجه«این رباعی به نام

)18(ــت ــوانی بشکس ــق ج ــه رون ــت افســوس ک ــامرانی بشکسـ ــاط و کـ ــازار نشـ بـــد ــاك آم ــکم خ ــدر ش ــدن ان ــت ش ــت وق ــدگانی بشکس ــد و زن ــت امی چــون پش

)60ص (.مذکور است» الدین ابوالقاسمو لتاج«این رباعی با عنوان

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/146

)19(بردوخــت مرقــع از رگ و پوســت مــرا آن دوسـت مـرا پرورد به نـاز و نعمـت

عالم همه صومعه اسـت و پیـر اوسـت مـرا جسمم خشن است و روح پـاکم صـوفی )60ص (

.آمده است» سعدالدین حمویی«این رباعی به نام )20(

ــان ــادت ارک ــاك و ب ــش و آب و خ ــر آتــش و آب و اي آت ــانب ــادت فرم خــاك و ب

تا آتش و آب و خـاك و بـاد اسـت بمـان آتش و آب و خاك و باد اسـت جهـان چون ز)66ص (

)21(زین باقی تیره هـم چـه خواهـد برخاسـت خوردم همه صاف عمـر کـارم ناراسـت ــهاي دل به غرور بـیش از ایـن غـره مشـو ــاران هم ــت می ــون نوب ــد کن اســترفتن

) 67- 66ص()22(

ــا ــوي وف ــان دل س ــی عن ــاب ده ــه ت ــا ن ــوي وف ــر در ک ــه مه ــی ب ــاي نه ــه پ نــی ــیش زن ــا ب ــه الف وف ــه ز هم ــا وانگ ــادت از روي وف کــم گــوي کــه شــرم ب

)66ص ()23(

ــش رو ــار آت ــم مب ــش خش ــر آت ــا ب ــم آر ی ــم رحـ ــر آب رویـ ــر بـ ــم بمبـ آبـــوام ــاد ت ــن ی ــرا کــه م ــاد مــده م ــر ب 10)؟(در خاك میفکنم ز خاك کویم بـردار ب

)66ص (

147/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

)24(ــاك بس پیـرهن عمـر کـه هـر شـب افـالك ــانش چـ ــرد گریبـ ــود زه و کـ فرسـ

ــاد و ــه ش ــی زمان ــر روز بس ــاكه از آب بــرآورد و فــرو بــرد بــه خــاك غمن)67ص (

)25(بــی شــمع امیــد مانــد پروانــۀ عمــر زد خیمـــه زمانـــه در نهانخانـــۀ عمـــرــرد ــد ب ــرون خواه ــه ب ــا ک مـــرغ اجـــل از دام جهـــان دانـــۀ عمـــردردا و دریغ

)67ص ()26(

ــري نهـــاد پیمانـــۀ عمـــر ســیالب گرفــت گــرد ویرانــۀ عمــر آغـــاز پـــال زمانـــه رخـــت از خانـــۀ عمـــرایمن منشین که برد خوش خـوش بیـرون حمـ

)67ص ()27(

ــابم ــالت ی ــه وص ــدارم ک ــت ن ــابم آن بخ ــت یــ ــدمت جمالــ ــدازة خــ وانـــ ــابم ر شـبی در همـه عمـر جان بذل کـنم اگ ــت یــ ــارت خیالــ ــریف زیــ تشــ

)68ص ()28(

ــرود ــیدا ب ــرار از دل ش ــی ق ــر دم ک ــرود ه ــا بـ ــه ثریـ ــا بـ ــري تـ ــم ز ثـ آهـــی جان بر سر پـاي اسـت ز دسـت سـتمت ــري نم ــر نظ ــان گ ــرود ه ــا ب ــی ت کن

)68ص ()29(

ــی بــیم اســت کــی بــی زیــور جــانم بینــی ــانم بینـ ــدة گمـ ــه دیـ ــعف بـ وز ضـــی بی تو رمقی ز جـان هنـوزم بـاقی اسـت ــانم بینـ ــدان جهـ ــتانی بـ ــر نسـ گـ

)68ص (

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/148

ن بـدو ) 3666، ش 557: 1366شروانی، (» نزهه المجالس«این رباعی با اختالف جزئی در . نام گوینده آمده است

)30(ــی ــرون مـ ــدآهـــم ز دل تنـــگ بـ آیــدچــون نالــه کــی از چنــگ بــرون مــیآیـ

ــرون مــی در یک نفـس از غـم جهـان مـی بـرهم ــک نفــس از ســنگ ب ــدوان ی آی)68ص (

)31(کــی مــنم آرامــش بــاغ و مجلــس آرا چون گل بشکفت گفـت زیبـا کـی مـنم ــنم بیچاره چـو در بـاغ رخ خـوب تـو دیـد ــی م ــوا ک ــت رس ــاد گف ــاك فت ــر خ ب

)68ص ()32(

بـــر غمـــزة کـــافر تـــو ایمـــان بـــدهم لب بر لب تـو جـان و دل آسـان بـدهم باشـم اي جان و جهـان زنـده از آن مـی

)33(

ــدهم ــان ب ــرآرم و ج ــی ب ــو دم ــا ت ــا ب ت)68ص (

ــرم شب نیست کی اشک دیده خـونین نبـرم ــروین نب ــه پ ــه ز دود دل ب ــد تحف صــان شــیرین نبــرم تو تلخ چه گویی کی مـن مسـکین خـود ــن درد کشــنده ج زی

)68ص ()34(

ــی ــی ره م ــحرگهی ک ــاد س ــپرياي ب ــري س ــف آن رشــک پ ــه زل ــر برگــذري ب گخبـري دهـد و تـو خـود از او بـی جان میگو خسته دلـی ز عشـقت او خـود دانـد

)68ص (دارالدین دعـوي ثبت شده است اما در دیوان رکن» دارالدین دعويرکن«این رباعی به نام

149/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

.تنیس) تصحیح علی محدث()35(

ــدهم کـو روي تــو تــا بــه طبــع ایمــان بــدهم ــان ب ــزاي ثعب ــا س ــو ت ــف ت ــو زل کــدهم کــو از تــو اشــارتی کــی تــا در پیشــت ــان جــان ب ــان رقــص کن انگشــت زن

)69ص ()36(

ــدهم گر با تـو شـبی دسـت بـه پیمـان بـدهم ــان ب ــون فرم ــر دو ک ــت ه در ملکــدهم از نمــاي کــی آروزي دلــم اســترخ بــ ــان بـ ــدم و جـ ــرم بخنـ ــا درنگـ تـ

)69ص ()37(

بــه صــد حیلــه و دمامــش بــه کــفآوردهامشب چو به نزدیک من اسـت آن همـدم ــی اي فاتحـــۀ صـــبح ز روي اخـــالص ــد و ان یکــاد م خــوان و مــدم الحم

)69ص ()38(

ــا ــد حاش ــه خوان ــو را بنفش ــط ت یــا نــرگس چــون چشــم تــو دانــد حاشــا دل خــا نرگس کی بود بنفشه را خود چـه محـل ــد حاش ــو مان ــه ت ــودي ب ــوري و کب ک

)69ص (1366شـروانی، (آمـده اسـت » رزاقالدین عبـدال جمال«این رباعی با اختالف جزئی به نام

.الدین نیستدر دیوان جمال). 608ش 188:)39(

گردون نتوان گفت کی بر من چـه گماشـت از چهرة تـو کـه حسـن مهـرو بنگاشـت جز تیر قـدت زمانـه هـر تیـر کـی داشـت از ابروي چون کمانـت انـداخت بـه مـن

)69ص (

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/150

)40(ــدهم 11... ــان ب ــا ج ــاي ت ــن نم ــه م ــدهم ب ــان ب ــافر اســت ایم ــو ک ــف ت ور زل

ــدهم من خود ز خداي خویش این می خـواهم ــان ب ــرآرم و ج ــی ب ــو دم ــا ت ــا ب ت)69ص (

)41(ــان ــالمی برس ــن س ــبا ز م ــاد ص آهســـته بـــه گـــوش او پیـــامی برســـاناي ب

ر غصـه و درد یک قصۀ سـر ــان بـه مهـر پـ ــامی برس ــه خ ــی ب ــوخته خرمن از س)69ص (

)42(ــحر ــیم السـ ــا نسـ ــک یـ ــاهللا علیـ گــر هـــیچ بـــدان نگــار زیبـــا گـــذري بـــري ــا قمـ ــل یـ ــی و قـ ــه تحیتـ ــري بلغـ ــی خب ــو ب ــراق و ت ــوخته از ف ــن س م

)69ص ()43(

ــی ــار م ــر ز هجــر ی ــریم زارچــون اب ــاربــر گریــۀ مــن چــو بــرق مــی گ خنــدد یــود ــالی نب ــن و خ ــار حس ــت به ــار او هس ــرق بهـ ــدة بـ ــر و خنـ ــۀ ابـ از گریـ

)70ص (: 1366شروانی،(تثبت شده اس» رشیدالدین وطواط«این رباعی با اختالفات جزئی به نام

.ولی در دیوان رشید وطواط نیست) 2255ش385)44(

ــمچون دید گل آن صـورت زیبـاي تـو را ــاز غـ ــزة غمـ ــو را وان غمـ ــزاي تـ افـــی ــاخ از آن م ــر ش ــون ز س ــزداکن ــدم ری ــاك ق ــد خ ــه ده ــا بوس ــو رات ــاي ت ه

)70ص (

151/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

)45(ــري صــبا گــرت بیفتــد گــذري اي بــاد ــر خب ــی ب ــوح روح م ــر ن ــن ب از م

ــا ســحري گــو ســاز ســفینه کــن کــی ناگــه برســد ــن شــبی ی ــان دو چشــم م طوف)70ص (

» نزهـه المجـالس «همچنـین در . آمده است» کمال اسماعیل«نویس حاضر به نام در دستخالصه االشعار «با اختالف جزئی بدون نام شاعر و نیز در ) 3889، ش 584: 1366شروانی،(

عزالـدین «و با اختالف جزئی به نـام ) 194، ش 95: 1383ابوالمجد تبریزي،(» فی الرباعیات.ذکر شده است» کحال

)46(یا مردمـک دیـده کـی هنـدوي تـو نیسـت کو دل کی ز جان شیفتۀ روي تـو نیسـت

تـر ز طـاق ابـروي تـو نیسـت جفتی خوشطاقی تو کی نیست در جهان جفت تو را )70ص (

)47(جــان گشــاده جــز کــوي تــو نیســت12...جـز روي تـو نیسـت پشت دل خرمی بـه

ستوان جفت که طاق است جز ابروي تو نیآن طاق کی جفت است تـو و سـایۀ تـو )70ص (

با اختالف بدون نـام گوینـده ) 2/1202: 1350جاجرمی،(» مونس االحرار«این رباعی در جـز آرامگـه خلـق بـه : چنین استاین» مونس االحرار«مصراع دوم بیت اول، در . آمده است

.کوي تو نیست)48(

ز اندازه و حـد و وصـف بیـرون بگریسـت دل دوش ز ابــر بهمــن افــزون بگریســتبنشست و به درد بـر دلـم خـون بگریسـت چون دید غمت که بی تو خون بـود دلـم

)71ص (

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/152

)49(اشکم چو بدید گفت صـد مـن بـه دو جـو دردم چو شنید گفت بر مـن بـه دو جـو

نزدیک من اي سـوخته خـرمن بـه دو جـو منجان بردم پیش گفت از این صـد خـر )71ص (

به شـاعري بـه ایـن نـام منسـوب » للیزدي«، این رباعی با عنوان 651نویس در متن دستعثمـان «با اختالف جزئی به نـام ) 3346، ش 518: 1366شروانی،(در نزهه المجالس . شده

.تآمده اس» مراغه اي)50(

ــرون ــین بی ــل رنگ ــد گ ــاغ چــو آم ــرون در ب ــین بیـ ــیم از دل غمگـ ــدوه کنـ انـــن ــان چمـ ــاره را عروسـ ــد نظـ هــاي چــوبین بیــرون ســرها ز دریچــه کردنـ

)71ص (کمـال «با اختالف به نـام ) 426، ش166: 1366شروانی،(» نزهه المجالس«این رباعی در

کمـال (در مجموعه رباعیات دیوان کمال اسماعیل نیـز مـذکور اسـت . آمده است» اعیلاسم).307، ش 858: 1348اسماعیل،

به نام کمال اسماعیل ثبت شـده )1171/ 1350:2جاجرمی،(» مونس االحرار«همچنین در .است)51(

انــدر یرقــان فتــاد و دقــش بگــداخت بیچــاره درخــت آب خــزانش بنســاخت ــاد ب ــاهی را از بـ ــط دي مـ ــار خلـ آنگــه بــه شــکوفه جملــه بیــرون انــداختهـ

)71ص ()52(

ــیلی تــا منصــب عاشــقی مــن شــد عــالی بســیار ز دســت عشــق خــوردم س

153/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

ــماعیلی از بس که بکردم تک و پـو در ره عشـق ــدم اسـ ــد شـ ــن ملحـ ــر مـ آخـ)71ص (

)53(ــابی ــر ب ــتمندم از ه ــن دل مس ــی دوش ای ــو م ــف ت ــابی از زل ــان ت ــر ج ــد ب فکنــن خــواب آمــد و خواســت کــآبرویم ببــرد ــا روي م ــی ب ــده ک ــم دی ــیه آورد آب

)71ص (جزئی بـه نـام کمـال با اختالف ) 2870، ش 460: 1366شروانی،(نیز » نزهه المجالس«در

در زیرنویس همان صفحه اشاره شده که ایـن ربـاعی در دیـوان کمـال . اسماعیل آمده است.اسماعیل نیست

)54(و ایـــام نشـــاط و شـــادي و نـــاز آیـــدگیــرم کــی فلــک همــدم و دمســاز آیــدــاز ــنم ب ــا بی ــتان کج ــحبت دوس ــد آن ص ــاز آی ــا ب ــته از کج ــر گذش ــن عم وی

)71ص ()55(

ــد یــارم ره و رســم عشــق نیکــو دانــد ــود او دان ــق ب ــی در عش ــیوه ک ــر ش هدانـــدگـــر بکشـــد ور زنـــده کنـــد او ام مصـــلحت خـــویش بـــدوبگذاشـــته

)74ص ()56(

نگشـــتتدر کـــام قلـــم نهـــاده گـــنج ا اي از ســر خامــه ســحر ســنج انگشــتتــد ــد در ارزاق آمـ ــو کلیـ ــت تـ دندانــــۀ آن کلیــــد، پــــنج انگشــــتتدسـ

)74ص (» اشـهري «با اختالف جزئی بـه نـام ) 663، ش 195: 1366شروانی، (» نزهه المجالس«در

.ثبت شده

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/154

)57(ــدویی ناید به کف از تـو آرزویـی کـه مراسـت ــام ع ــد ک ــا برنای ــت ت ــه مراس ک

ــه مراســت اي جــان جهــانترســم کــه شــود ریختــه ــی ک ــت آبروی ــدن روی ــی دی ب)74ص (

)58(ــی گـــرانرفـــتم بـــه در تنـــور آن کـــوزه ــته م ــدم نشس ــري دی ــان پی ــرد فغ ک

ــیگفت و همی گریسـت کـاي بیخبـران می ــش مـ ــدران در آتـ ــاك پـ ــد خـ نهیـ)76ص (

)59(ــه ــاك شــدي ســوي افــالك شــدياي مــاه زمــین ب ــاك درآمــدي و بــس پ بــس پ

ــی ــوانی آبـ ــش جـ ــاخورده در آتـ ــدي نـ ــاك ش ــا خ ــدي و ب ــاد درآم ــون ب چ)77ص (

اختیــارات «الف جزئــی از بــا اخــت) 59، ش 339: 1394میرافضــلی،(» جنــگ ربــاعی«در .آمده) 952، ش 199: 1345عطار،(نقل شده است و نیز در مختارنامه » مختارنامه

)60(ــی ــیم تن ــري س ــاك دلب ــر خ ــر س ــی دي ب ــازنین او در کفنــ ــن نــ ــدم تــ دیــــاش ــا اي ک ــوي گفت ــخنی بگ ــتم س ــخنی گف ــی سـ ــن نرفتـ ــان مـ ــز ز زبـ هرگـ

)77ص ()61(

چون ماه بر ایـن سـوخته خـرمن بگذشـت بر مـن بـت دلفریـب پـر فـن بگذشـت بگذشت به من وه که چه بـر مـن بگذشـت شوریده سـر زلـف و خرامـان سرمسـت

)85ص (خر علـی کـی ف«به نام ) 145: 1383ابوالمجد تبریزي،(» خالصه االشعار فی الرباعیات«در

155/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

.آمده است» شبستري)62(

ــته گــردي از مشــک ویــن او بخــور نشســته ــکر نشســ ــونم او شــ ــر شــ ز عنبــــته ز چشــمش کــش نــوین بختــی ز نیرنــگ ــر نشسـ ــی اوسـ ــلی زاده شـ )؟(سـ

)86ص (ر شده و تلفـظ و معنـی این دو بیت که ظاهرا به گویش محلی است، بدون نام گوینده ذک

.در منابع دیگر نیز نشانی از آن نیافتم. آن بر بنده نامعلوم است)63(

ــک ســــیرم ز تملــــق مجــــازي فلــــک ــوازي فلـ ــر و دلنـ ــه و مهـ وز کینـدر حقـــۀ دل ز مهـــره بـــازي فلـــک هاسـت امـروز مـرا یارب کی چه غصـه

)87ص (.»من امالء موالنا نجم الدین المنجم«: ان این رباعی آمده استدر عنو

)64(وآورد زمانـــه طـــاق ســـرمایۀ عمـــر رفـت آن گهـري کــی بـود پیرایـۀ عمــر ــی از مـــوي ســـپیدم ســـر پســـتان امیـــد ــیاه م ــی س ــر ک ــر بنگ ــۀ عم ــد دای کن

)87ص (. »البی علـی سـینا ) الدین المنجمموالنا نجم(و من امالئه «است در عنوان این رباعی آمده

.این رباعی در منابع متعدد به نام ابن سینا ثبت است)65(

ــویش چون شمع دمی نبود خوشنود از خـویش ــی دود از خ ــرآورد بس ــوز ب در ســیخبـري گفتم کـی مسـوز گفـت تـو بـی ــرهم زود از خــویش زان م ــا ب ســوزم ت

)87ص (در . »للعطـار ) الـدین المـنجم موالنـا نجـم (و مـن امالئـه «عنوان این رباعی، چنین اسـت

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/156

.نیز آمده است) 1890، ش 320: 1386عطار،(مختارنامه )66(

ــوخته اياي چشم تـو را بـه هـر نظـر سـوخته ــر س ــفاي ه ــو ش ــب ت ايواي از لــوخته تــو را جانــا چــه زیــان شــود لــب لعــل ــر س ــر او جگ ــد ب ــود کن ــر س ايگ

)87ص ()67(

عیشـی چـو سـر زلــف شـکن بـر شــکنت دست است مرا چون دل و دل چون دهنـت روزي کـــی کنـــد خـــداي روزي منـــتآیــا شــب انتظــار کــی خواهــد بــود

)87ص ()68(

ــده ــاك آم ــه مغ ــنقش ب ــر م ــماز قص ــده ای ــر خــاك آم ــه زی ــین ب ــموز روي زم ایــاك ــه13ناب ــده ب ــاك آم ــاي بیمن ــمج ـ اي پاك عفو کـن کـی نـه پـاك آمـده ای مای

)88ص ()69(

ــال ــف النعـ ــا و ارض بصـ ــن عالمـ ــال کـ ــر الکمــ ــدر بغیــ ـ ال تطلــــب الصـ ــه ــال آیـــ ــدرت بـــ ــان تصـــ فـــ

:ترجمه

ـــدر صــــف النعــــال الصـ کــــان ذاك

ــیبـاش تـو مـرد در صدر صف نعـال مـی ــرد ب ــه مگ ــدر البت ــرد ص ــه گ ــل ب فضــو زرد گر صدر طلب کنی و از فضـل تـو فـرد آن صــدر صــف نعــال و آن روي ت

)90ص (نـویس، این رباعی فارسی، ترجمۀ منظومی است از دو بیت عربـی کـه در حاشـیۀ دسـت

.استبدون ذکر نام شاعر آمده

157/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

)70(ــوزه ــن رو ک ــوزه مک ــاك دری ــرا ز خ وز چشــم بتــان تــو قــوت هــر روزه مکــنگ

مکـن صد کاسـۀ سـر در سـر یـک کـوزه گــر هســت تــو را از ســر خــود آگــاهی)94ص (

)71(هی هی که در این زمانه خود دوست کجاستیک دوست که بر سیرت نیکوسـت کجاسـت

ــت پســـته دهنـــان تـــودة مغزنـــد همـــه ــت کجاس ــدم آن پوس ــع بری ــز طم از مغ)94ص (

)72(ــی آن ــا ک ــد ه ــی گوین ــانی و بالغ ــد بی ــاغی پوین ــاخ و ب ــر ک ــی ز به ــا ک وآنه

ــا دي را ــن و دنیـ ــور دیـ ــل امـ امــروز بــه چــوبی و چراغــی جوینــد در کـ)95ص (

.ثبت شده است) ؟(» الدین المیزانیلجالل«این رباعی با عنوان )73(

وز تـــو طمعـــی نیســـت مـــرا از بیشـــییشـی با چشم خوش تو نیست جان را خوــاد .... ــد یـ ــت آیـ ــز منـ ــت کـ روزي کـــی ز بنـــدگان خـــود اندیشـــینیسـ

)96ص (نـویس، این رباعی در حاشیۀ نسخه آمده و کلماتی از آن در اثر فرسایش لبۀ بـرگ دسـت

.محو شده است)74(

جان از رخـت اي جـان و جهـان نشـکیبد نشــکیبداز وصــل تــو عقــل یــک زمــان ــت ــکیبایی نیس ــک ذره ش ــو ی ــکیبد دل را ز ت ــان نش ــی دل ز ج ــده ک ــاف ب انص

)96ص (

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/158

)75(ــی ــو م ــوداي ت ــۀ س ــمخوناب ــت دل خون جـوش بـرآورد بـه سـر بیـرون شـد پخ

)96ص (به نام » نزهه المجالس«نویس، محو شده اما در بیت اول این رباعی از حاشیۀ باالیی دست

:بدین صورت آمده است» فخرالدین مبارك شاه«ــد گفتی که سرشک تو چـرا گلگـون شـد ــون ش ــویم چ ــو بگ ــا ت ــیدي ب ــون پرس چ

ــی ــو م ــوداي ت ــۀ س ــمخوناب ــت دل دشـــبـــرآورد ز ســر بیـــرون خــون جـــوش پخ)799، ش 213: 1366شروانی،(

بیت اول در دیوان همام ص «: دربارة این رباعی چنین آمده» نزهه المجالس«در زیرنویس )همان(. »هم وارد شده211)76(

ــدم کس نیست کی از دوست نشـانی دهـدم ــانی دهـ ــال او زبـ ــه وصـ ــدم بـ یکـآرد بــــویی و تــــازه جــــانی دهــــدمجز باد صبا کی گـه گـه از خـاك درش

)96ص (.»و ذلک لموالنا محیی الدین الماضی«در عنوان این رباعی آمده است

)77(ــی ــل ده ــدة باط ــرا وع ــد چ امفریــب کامــل دهــی صــد عشــوة دل امدر عی

ــانی را ــم قربـ ــف رسـ ــت لطـ ــدکی دل د از غایـ ــر ان ــود گ ــه ش ــر چ ــیآخ امه)96ص (

الـدین اي به نام شـهاب رباعی» نزهه المجالس«در . آمده است» لغیره«این رباعی با عنوان :سهروردي ثبت است که شباهتی به رباعی فوق دارد

ــا همــه وعــده ــی امهــاي باطــل دهــیجان ــل دهـ ــربت قاتـ ــکر شـ ــام شـ اموز جـــد خـورم ز دسـت سـتمت تا چنـد جگـر ــنآمـ ــدکی گـ ــه انـ ــیه آن کـ امدل دهـ

)888، ش 223: 1366شروانی،(

159/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

)78(اقطاع دلم درد تـو خـوش خـوش بگرفـت ســوداي تــوام ســینۀ غــم کــش بگرفــتــات ــو اي خــاك درت آب حی ــر ت از نالــۀ مـــن دو عـــالم آتـــش بگرفـــت از به

)96ص ()79(

خــــاك قــــدم تــــو یادگــــار دیــــدهاي خــط خــوش تــو نوبهــار دیــده ــده رفتـــی و خیـــال قـــد ســـرو آســـایت ــار دیــ ــرود ز جویبــ ــز نــ هرگــ

)96ص ()80(

اي بس عاشق کی غم خوري پیشـه گرفـت تا چشم خوش تـو دلبـري پیشـه گرفـت گــري پیشــه گرفــتبــر گــرد رخــت ســیهپید کاري اکنون کـی خطـت کم کن ز س

)96ص (سخن فرجامین

هاي سدة هفتم که در این نوشتار بدان پرداختـه شـد، اشـعار و نویس مکتوب در میانهدستر نظم و نثر منـدرج در آن از گیرد و با توجه به این که همۀ آثاآثار نویافتۀ مهمی را در بر می

یاب از نظم هاي تازهشاعران و نویسندگان سده هفت یا پیش از آن است و ارائه کنندة نمونههاي کهن تاریخ ادب فارسی است، بر این اساس در صحت و اصـالت و نثر فارسی در دوره

ـ هـاي نسـخه نشـانه . نسخۀ مذکور و تاریخ کتابت آن تردیدي نیست د ایـن شناسـی نیـز مؤی.موضوع است

نویسـی شاید از دالیلی که محتویات این مجموعه تاکنون ناشناخته بـاقی مانـده، فهرسـت یـا » چنـدمتنی «هـاي توان گفت نسخهنادرست آن در کتابخانۀ ملی است و بر این قیاس می

بسا که در متنی نیازمند بازنگري و تأمل هستند و چههاي تکنویسها، بیش از دستمجموعه

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/160

هاي خطی اعم از جنگ، بیاض و یا سفینه، نکات تازة فراوانی از ظرایـف تـاریخ و جموعهمتـرین ها از مهمادبیات کهن ما ناشناخته باقی مانده باشد که شناسایی و تحقیق و تصحیح آن

.رودهاي ادبی به شمار میهاي پژوهشزمینهرا شـامل اسـت کـه توجـه نویس معرفی شده در این نوشتار اشعار و آثار متعـددي دست

الـدین رباعیـاتی کـه از جمـال ها در تصحیح متون ادب فارسی ضـرورت فـراوان دارد؛ بدانهاي تصحیح دار و کمال اسماعیل در این نسخه آمده و در دیوانالدین دعويعبدالرزاق، رکن

ر هـاي مـذکو ها را در تصـحیح دیـوان نویسها نیست، لزوم توجه به این گونه دستشدة آن.دهدنشان می

هاي پژوهش و جستجو را براي ها شناخته نشده، زمینهاي که گویندگان آنهمچنین اشعار تازهتوانـد بـه کند و قطعا منابعی از این دسـت مـی یافتن شاعران گمنام پیش از قرن هفت فراهم می

.اندهاي آنان مفقود شده کمک فراوانی برسشناسایی شاعرانی که در طول تاریخ دیوانرباعی فارسی 80ترین منابع رباعیات فارسی، از میان بر اساس جستجوي نگارنده در مهم

انـد و در منـابع ربـاعی ناشـناس 53گویندگان الدین همایی،ذکر شده در سفینۀ ملکی جالل:ها بدین قرار استشمارة آن رباعیمذکور نیامده است؛

1-5-6-7-8-9-11-14-20-21-22-23-24-25-26-27-28-30-31-32-33-35-36-37-39-40-41-42-44-46-47-48-51-52-54-55-57-58-60-62-66-67-68-69-70-71-73-74-75-77-78-79-80

نویس جنگ ذکر شده و یا در منابع دیگر، اعم ها در دستهایی که نام گویندگان آنرباعی:هاي آن شاعران یا مجموعه رباعیات کهن، نیز ثبت استاز دیوان

الدین اسماعیل است که در دیوان وي و نیز در دو منبع دیگـر مـذکور از کمال: 3-45-50)1350:2/1171و جاجرمی،166، 584: 1366شروانی،(است.به نام کمال اسماعیل است ولی در دیوانش نیامده است-53

161/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

)1383:149ابوالمجد تبریزي،(از زوزنی؛ در منبع دیگري به نام اوست: 4.از عطار است که در مختارنامه و نیز منابع دیگر هم آمده است:12-13-59-65.اي و فقط در سفینه مورد تحقیق آمده استاز ابن خطیب گنجه:17.نویس ذکر شده استالدین ابوالقاسم است و تنها در همین دستاز تاج: 18.تالدین عبدالرزاق است و در دیوان وي و منابع دیگر نیسبه نام جمال: 2-38

.ابوالخیر، بدو منسوب استاساس منابع اشعار ابوسعیدبر: 10نویس سفینه بدون نام گوینده اسـت و در نزهـه المجـالس در دست: 29-49-56-75-77

.استنیز آمده.به نام سعدالدین حمویه مذکور است و در منبع دیگر یافت نشد:19.دیگري یافت نشددار قمی است و در منبعالدین دعويبه نام رکن:34.به نام رشید وطواط و تنها در سفینه ذکر شده است:35)1350:2/1202جاجرمی،(در منبع دیگري هم بدون نام سراینده آمده است: 47به نام فخرالدین ) 1383:145ابوالمجد تبریزي،(در سفینه بدون نام و در منبع دیگري: 61

.علی کی شبستري آمده است.و نیز منابع دیگر به نام ابن سینا آمده استدر سفینه : 64هـاي ربـاعی آمـده و یکـی از مصـراع ) ؟(در سفینه به نام سعدالدین احمد عزیز: 15-16

بر اساس توضیحی که در عنوان ایـن دو ربـاعی در . در لغتنامه به نام انوري است15شمارة یوان انوري و منابع دیگـر در د.گویندة هردو رباعی یکی استنویس سفینه آمده،متن دست

.ذکر نشده استشـود، رباعیـاتی نیـز از رباعی بدون نام که نویافته محسوب می53بنابراین پژوهش، عالوه بر

دار، رشـید وطـواط، ابـن خطیـب الدین دعويالدین اسماعیل، رکنالدین عبدالرزاق، کمالجمالیس کهن ثبت شـده کـه در تکمیـل و نواي و چند شاعر کم نام و نشان دیگر در این دستگنجه

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/162

.کندهاي تاریخ ادبیات، کمک بسزایی میتصحیح مجموعه رباعیات فارسی و پژوهش

هاپی نوشتادیب، پژوهشگر، ) ؛ تهران1359تیر -؛ اصفهان)1278دي (=1317رمضان (الدین همایی، جالل-1

بیات ایران، غزالی نامه، فنون بالغت توان به تاریخ اداز آثار وي می. »هما«و » سنا«شاعر متخلص به براي آگاهی از . (و صناعات ادبی، مولوي نامه، التفهیم، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، اشاره کرد

)267-560/ 8: 1378اتحاد، : ك.راحوال و آثار اوزاده صادق : ك.ر(هاي آن اشاره شده است ها و یادداشتاي به این نسخهدر مقاالت پراکنده-2

).592-598: 1386؛ سلیم گندمی، 389-409: 1392وایقان، ها و حواشی پرداخته طبقه بندي و تحلیل آن یادداشتاي به معرفی،نگارندة این سطور در مقاله-3

.است که به یاري حق منتشر خواهدشدهر یکهاي هاي موسوم به جنگ، بیاض و سفینه و ویژگیهاي مجموعهبراي آگاهی از تفاوت-4).مقدمه:1390افشار،. ك.ر(مسطر عبارت بود از یک صفحۀ مقوایی که چند رشته نخ تابیده شده را بر روي آن به شکل «-5

کاتبان کاغذ مورد نظر را روي مسطر قرار داده و با دست . ... کردندموازي در کنار یکدیگر تعبیه میبعد بر روي این . ها روي کاغذ بیفتدان نخدادند تا نشوسیلۀ مهره کشیدن اندکی فشار مییا به

).1393:66صفري آق قلعه،(»پرداختندمیسطرهاي ایجاد شده به کتابت).26-24، 1393صفري آق قلعه، : ك.ر(ها و چاپ آن دربارة قره العین، مؤلف، نسخه-6وتاه است از جملۀ این رسایل کوصف بخاراو رسالۀ عنایت نامه، رسالۀ سماءالکتبرسالۀ ا-7

.شوندکه همگی متون منثور نویافته محسوب می.شمارة صفحات زیر هر شعر بر اساس شماره گذاري نسخه در کتابخانۀ ملی است-8گفتنی ) ذیل بیوسی: 1372دهخدا،(انتظار بهی یا خوبی داشتنامید نیکی داشتن،: به بیوسی-9

ذکر شده و به انوري منسوب »به بیوسی«ن شاهد عنوااست که در لغت نامه، بیت اول این رباعی به

163/ق 651رباعیات مندرج در سفینه مکتوب به سال

.در دیوان انوري این رباعی نیست) همان:1372دهخدا، (گشته استزخاکم بردار:...ظ-10اي شبیه بدان یا کلمه» رخساره«کلمۀ نخست این مصراع در اصل نسخه مخدوش است؛ ظاهرا -11

.بوده است.یک کلمه مخدوش است-12)ذیل ناباك:1372دهخدا، (احتیاطدلیر و بی پروا، بیترس،باك، بیبی : ناباك-13

منابعبـه کوشـش سـید محمـد . خالصه االشعار فـی الرباعیـات ). 1383. (ابوالمجد تبریزي-1

.انتشارات مجلس شوراي اسالمی. گنجینۀ بهارستان: تهران. عمادي حائري.فرهنگ معاصر: تهران. پژوهشگران معاصر ایران). 1378. (اتحاد، هوشنگ-2انتشـارات : تهران. با همکاري میالد عظیمی. جنگسفینه،بیاض،). 1390. (ایرجافشار،-3

.سخنبه اهتمام میر صالح . مونس االحرار فی دقائق االشعار). 1350.(جاجرمی، محمدبن بدر-4

.انجمن آثار ملی: تهران. طبیبی.ارمغان: تهران. تصحیح حسن وحید دستگردي. دیوان). 1320. (الدین عبدالرزاقجمال-5.دانشگاه تهران: تهران. نامهلغت). 1372.(دهخدا، علی اکبر-6.کتابخانۀ بارانی: تهران. تصحیح سعید نفیسی. دیوان). 1349.(رشیدالدین وطواط-7. الدین همایینسخۀ خطی استاد جالل160فهرست عناوین ). 1386.(سلیم گندمی، حمید-8

خانـۀ : تهـران )592-598. ص.ص(الدین محدث ارمويیۀ بهارستان؛ یادنامۀ میرجاللهد.کتاب

.زوار: تهران. تصحیح محمد امین ریاحی. نزهه المجالس). 1366. (شروانی، جمال خلیل-9

1395متون نظم و نثر فارسی، سال اول، شماره اول، پاییز شناسیپژوهشنامه نسخه/164

هــاي خطــی کتابخانــۀ آقــا شــیخ فهرســت نســخه). 1392.(صــادق زادة وایقــان، علــی-10.389-409. ص.ص.22شمارة. سال ششم. هارستانپیام ب.محمدحسن نجف آبادي

.میراث مکتوب: تهران. شناختنسخه.)1390(.، علیقلعهصفري آق-11. سـال هشـتم . گزارش میراث. اوش و قره العـین یقاض).1393.(---------------12

.24-26. ص. ص.56شماره بنگـاه ترجمـه و نشـر : انتهـر . تصحیح تقی تفضلی. وانید).1345. (عطار، فریدالدین-13

.کتاب.سخن: تهران. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. مختارنامه). 1386. (------------14.دهخدا: تهران. به اهتمام حسین بحرالعلومی. دیوان). 1348. (کمال اسماعیل اصفهانی-15. انتشارات سخن: تهران. جنگ رباعی). 1394. (میرافضلی، علی-16.کتابخانۀ شمس: تهران. سخنان منظوم ابوسعید). 1334.(سعیدنفیسی، -17