اصل مقاله (1574 k)
TRANSCRIPT
شناسي‌ايران‌های‌انسان‌پژوهش
2،شماره4دوره
69 ـ88،صص1393پايیز‌و‌زمستان
دوماهی نماد دوگانگیِ ساختاری تحلیل بهار‌مختاريان
عارفه‌صرامي 16/11/1392تاريخ‌دريافت:
3۰/2/1393تاريخ‌پذيرش:
چکیده‌دوران‌ترين‌کهن‌از‌که‌تصويری.است‌ايران‌نره‌در‌دوماهي/ماهي‌تصوير‌تحلیلي‌تفسیر‌مقاله‌اين
حوت‌فلکي‌صورت‌بازنمود‌سويي‌از‌نقش‌اين.شود‌مي‌تکرار‌جهان‌سراسر‌در‌متأخر‌دوران‌تا‌تاريخي
به‌موسوم‌ايران‌فرش‌در‌نقشي‌با‌ديگر‌سوی‌از‌و‌است‌شده‌شناخته‌کامالً‌کهن‌نجوم‌در‌و‌است
پژوهشگران‌سوی‌از‌متعددی‌های‌توصیف‌متأخر‌الحاصط‌اين‌برای.است‌مشابه‌کامالً“درهم‌ماهي”
تنها‌نه‌رو‌اين‌از.اند‌ندانسته‌مرتبط‌حوت‌فلکي‌صورت‌با‌را‌آن‌کدام‌هیچ‌ولي‌شده‌است،ارائه‌ايراني
سفال‌فرش،مطالعات‌‌حوزه‌با‌مرتبط‌های‌پژوهش‌در‌که‌دوماهي‌آيکون و “درهم‌ماهي”...
برای‌که‌آيکون‌نگاری‌روش‌با‌شود‌مي‌کوشیده‌بلکه‌شود،مي‌کشیده‌پرسش‌به‌است،شده‌‌گذاری‌نام
تصوير‌اين‌تفسیر‌به‌است‌شده‌شناخته‌جهان‌در‌امروزه‌تصاوير‌گونه‌اين‌نمادين‌ساختار‌شناساندن
بپردازيم تالش‌مي. تا‌همچنین شبکه‌به‌نقشي،چنین‌دوگانگي‌ساختاری‌تحلیل‌طريق‌از‌شود
صغیر‌و‌کبیر‌جهان‌انطباق‌در‌باستان‌جهان‌شناسي‌هانج‌در‌که‌گونه‌آن‌نمادها‌میان‌ارتباطي
برسیم‌است،مطرح چنین‌تصويری‌تاريخ‌در‌پژوهش‌از‌پس‌مقاله‌اين‌در‌هدف،اين‌به‌نیل‌برای.
های‌زبان‌ديگر‌و‌فارسي‌زبان‌در‌ماهیچه‌و‌ماهي‌واژه‌ارتباط‌به‌آن،با‌مرتبط‌متون‌پیوند‌و‌نقشي
شود.مي‌پرداخته‌نمادی‌چنین‌ساختاری‌نمادين‌نظام‌ازیمستندس‌و‌تبیین‌به‌اروپايي‌و‌و‌هند
.انسان‌بدن‌نمادپردازی‌ساختاری،تحلیل‌دوگانگي،دوماهي،/ماهي‌نگاری،آيکون‌کلیدواژگان:
[email protected] ها‌تمدن‌و‌اديان‌هنر‌‌دانشکده‌اصفهان،هنر‌دانشگاه‌استاديار
اصفهان‌هنر‌دانشگاه‌اسالمي‌هنر‌ارشد‌کارشناس[email protected]
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش7۰
مقدمه‌ويژه‌به‌ايراني‌ـ‌اسالمي‌فرهنگ‌در‌که‌شود‌مي‌اطالق‌نقوشي‌از‌کيي‌به“درهم‌ماهي”نام
است‌ختهشنا‌سفالگری‌و‌فرش‌‌حوزه‌در شده نه‌نقشي‌چنین‌برای‌گذاری‌نام‌اين‌دلیل.
.است‌شده‌ارائه‌آن‌برای‌مشخصي‌علمي‌توضیح‌نه‌و‌دارد‌تاريخي‌سابقه
تیموريان‌و‌در‌‌‌اصطالح‌هراتي‌از‌آنجا‌پیدا‌شده‌است‌که‌اين‌طرح‌در‌دوره”
هرات‌رواج‌يافته‌و‌تعداد‌زيادی‌طرح‌شاهانه‌با‌اين‌طرح‌شکل‌گرفته‌است.
رح‌هراتي‌و‌ماهي‌درهم‌عبارت‌است‌از‌دو‌ماهي‌و‌گل‌گرد)معموالً‌اساس‌ط
های‌هراتي‌عامل‌اصلي‌همین‌مايگان‌يعني‌‌هشت‌پر(در‌میان‌آن.در‌طرح
(.1381:43حصوری،)“دو‌ماهي‌و‌يک‌گل‌گرد‌است
در‌طرح‌اين‌بنیاد‌بر‌دال‌مدارکي‌و‌شواهد‌خود‌های‌پژوهش‌در‌حصوری‌همچنین
در‌مهر‌سر‌را‌گرد‌گل‌دلفین،دو‌ماهي‌کمک‌به‌مهر‌شدن‌زاده‌به‌اشاره‌با‌و‌آورده‌مهر‌آيین
در‌آيین‌مهر‌اين‌باور‌بوده‌است‌که‌مهر‌درون‌آب‌متولد”است:گرفته‌نظر‌در‌ماهي‌دو‌میان
های‌مختلف‌اين‌اسطوره‌در‌‌آورند.چهره‌شده‌است.دو‌ماهي‌دلفین‌مهر‌را‌از‌آب‌بیرون‌مي
طرح‌ماهي‌درهم‌دارای‌دو‌گونه(.43ـ47)همان:“مانده‌است‌آثار‌مرتبط‌با‌اين‌آيین‌باقي
غربي‌است. خراسان‌های‌بافته‌میان‌در‌که‌درهم‌ماهي‌های‌طرح‌شرقي‌‌گونه‌درشرقي‌و
لوزی‌داشتن‌علت‌به‌ها‌بافته‌غربي‌‌گونه‌و‌ندارد‌وجود(تور‌حوض،)لوزی‌است،بوده‌مرسوم
به‌ماهي‌نقش‌اسالمي‌های‌نمونه‌ويژه‌به‌ها‌مونهن‌برخي‌در.است‌تر‌پیچیده‌فرعي‌های‌نقش‌و
(.48:همان)است‌افتهي‌شباهت‌برگ‌به‌و‌شده‌دگرگون‌کلي
و‌ها‌روايت‌از‌برخي‌آن‌در‌که‌شود‌مي‌رهنمون‌مهر‌آيین‌به‌هراتي‌نقش”
بار‌هامون‌‌درياچه‌آب‌از‌که‌مادرش‌از‌مهر.دارد‌ارتباط‌آب‌با‌آثار‌و‌مناسک
نیلوفر‌گل‌روی‌بر‌را‌او‌مادرش‌و‌شود‌مي‌متولد‌ادري‌آب‌در‌بود‌برداشته
.(1381:58ژوله،)“رساند‌مي‌خشکي‌به‌را‌مهر‌ای‌ماهي‌پس‌نهد،مي
بنیاد‌باستان،ايران‌فرهنگ‌در‌مهری‌های‌مايه‌بن‌با‌ماهي‌دو‌کنون‌تا‌اساس‌اين‌بر
قشن‌اين‌تفسیر‌و‌توصیف‌به‌که‌نیز‌محققاني‌ديگر‌و‌است‌‌شده‌شناخته‌هراتي‌طرح
واقع‌در.اند‌کرده‌دنبال‌دقیق‌شواهد‌به‌استناد‌بدون‌را‌نگاهي‌چنین‌کمابیش‌همه‌پرداخته
به‌مضمون‌تاريخي،های‌داده‌طريق‌از‌مضمون‌افتني‌و‌تصوير‌و‌متن‌دقیق‌ارتباط‌جای‌به
.1شود‌مي‌زده‌حدس‌ذهني‌طور
همان‌تکرار‌با‌و‌حصوری‌های‌پژوهش‌‌پايه‌بر‌ايران‌قالي‌در‌نخستین‌نمادهای‌و‌اساطیری‌های‌جلوه‌در‌پرهام1
پرهام(←)داند‌‌مي‌دلفین(دو‌و‌مهر‌مهری)سر‌نقوش‌از‌برآمده‌را‌درهم‌ماهي‌نقش‌ها،افتهي در‌طاهری.
71نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
پیمودن‌هب‌محدود‌های‌داده‌‌پايه‌بر‌خود‌های‌پژوهش‌بیشتر‌در‌ايراني‌پژوهشگران
وجود‌از‌کافي‌آگاهي‌داشتن‌بدون‌و‌کند‌تصديق‌را‌قبلي‌نتايج‌همواره‌که‌پردازند‌مي‌راهي
گیری‌نتیجه‌و‌نقش‌توصیف‌به‌گیرد‌در‌برمي‌را‌متفاوتي‌های‌حوزه‌که‌ديگری‌منابع‌و‌شواهد
مثال‌برای‌دارند،سر‌در‌را‌تطبیقي‌مطالعات‌دعوی‌که‌هايي‌پژوهش‌در‌اي‌و‌پردازند‌مي
شاعر‌شعر‌در‌تنها‌را‌ارجاع‌نقطه،1شاعری‌شعر‌و‌قالي‌در‌درهم‌ماهي‌نقش‌نمادين‌يبررس
غیرکالمي‌و‌کالمي‌تعبیرات‌در‌کاررفته‌به‌استعارات‌که‌است‌در‌حالي‌اين.کنند‌مي‌پیگیری
.2دانست‌هم‌را‌مطابق‌آنها‌ساده،مقايسه‌کيبا‌‌بتوان‌که‌است‌جايگزيني‌کي‌از‌فراتر‌چیزی
سفر‌است،گرفته‌قرار‌مداقه‌مورد‌آنچه‌شناسي‌اسطوره‌رويکرد‌با‌ها‌پژوهش‌از‌ديگر‌برخي‌در
.است‌شده‌پرداخته‌ها‌اسطوره‌اين‌در‌ماهي‌نقش‌خود‌به‌کمتر‌و‌است‌ای‌اسطوره‌قهرمان
مطالعه‌برای‌که‌است‌هايي‌روش‌پايدارترين‌از‌کيي3آيکونولوژی‌و‌آيکونوگرافي‌روش
شود‌مي‌گرفته‌کار‌به‌مختلف‌یکشورها‌در‌هنر‌تاريخ‌در‌تصويرها اي‌شناسي‌آيکون‌روش.
در‌روش‌اين‌بیستم‌قرن‌آغاز‌در.پردازد‌مي‌هنر‌در‌نمادها‌و‌ايماژها‌تفسیر‌به‌نگاری‌آيکون
افتي‌جهاني‌گسترشي‌سپس‌و‌افتي‌تازه‌حیاتي‌آلمان هنر‌به‌را‌روش‌و‌رويکرد‌اين‌تولد.
های‌نگاره‌درباره‌خود‌سخنراني‌با1912اکتبر19در‌که‌هستیم4واربورگ‌آبي‌مديون
بخشید‌هنری‌آثار‌تفسیر‌‌شیوه‌به‌تازه‌روحي5ايتالیا‌در‌کاخي اين‌تعريف‌در6پانوفسکي.
در‌او.است‌گرفته‌کار‌به‌هنری‌اثر‌خوانش‌در‌را‌مراتبي‌سلسله‌و‌بخشي‌سه‌ساختار‌روش
تشخیص،دوم‌مرتبه‌در‌ظاهری،توصیف‌و‌شکل‌ناب‌و‌طبیعي‌تشخیص‌نخست،مرتبه
مرتبه‌در‌سرانجام‌و‌مفاهیم‌و‌موضوعات‌با‌هنری‌های‌مايه‌نقش‌پیوند‌و‌بیاني‌های‌تفاوت
بسیار‌های‌سفالینه‌در‌نقش‌اين‌کارگیری‌به‌گرفتن‌نظر‌در‌با‌ايراني‌قالي‌در‌درهم‌ماهي‌های‌مايه‌بن‌بررسي
طاهری(←)داند‌‌مي‌متأخر‌را‌ماهي‌با‌ارتباط‌در‌میترايي‌های‌انديشه‌رواج‌میالد،از‌پیش‌چهارم‌هزاره‌کهن‌مثنوی‌به‌نظر‌با‌صفويه‌دوره‌های‌قالي‌در‌ماهي‌مايه‌نقش‌نمادين‌معاني‌تفسیر‌و‌تاويل‌‌مقاله‌از‌بخشي‌در1
و“رمان‌دريا‌از‌لیک‌ماهي‌شکل‌نان‌درويش‌بود‌کيخا‌ماهي”موالنا‌شعر‌به‌توجه‌با‌نويسنده‌موالنا‌معنوی
تفسیر‌ترنج‌از‌ماهي‌تصوير‌بودن‌جدا‌صورت‌به‌را‌معنا‌اين‌غیرعلمي،در‌روشي‌قالي‌نقوش‌و‌شعر‌پیوند‌پي‌در
را‌نکته‌اين‌بايد‌دارد،را‌باستان‌ايران‌منابع‌از‌استفاده‌دعوی‌نويسنده‌اگر‌که‌است‌حالي‌در‌اين.است‌کرده
ها‌فرش‌از‌بسیاری‌در‌امروزه‌که‌بوده‌مرگ‌اي‌زندگي‌ماهي‌ماهي،کي‌شده‌انجام‌مطالعات‌اساس‌بر‌که‌بداند
(پور‌صباغ‌فر،شايسته←).شود‌مي‌ديده2
آن‌توان‌مي‌و‌کند‌مي‌پُر‌را‌قالي‌آن‌گسترش‌و‌رويیده‌طرح‌‌میانه‌در‌که‌است‌گُلي‌دور‌به‌ها‌ماهي‌چرخش
نیروی‌ابدی‌نگاهباني‌‌دهنده‌نشان‌چرخان‌ماهیان.دانست“زندگي‌درخت”ايراني‌کهن‌‌انديشه‌به‌وابسته‌را
.طاهری(←)است‌بخشیده‌مي‌آرامش‌ايراني‌هنرمند‌به‌آن‌تصويرگری‌که‌هستند‌مینويي‌زندگي‌از‌اهورايي3
ی‌ريتصاو‌دسته‌نآ‌به‌و‌دارد‌ای‌گستردهيي‌معنا‌بار‌و‌شود‌ترجمه‌ليشما‌به‌تنها‌تواند‌ينم‌کونيآ‌که‌آنجا‌از
از‌ناچار‌به،شود‌مي‌شامل‌را‌جان‌بيی‌نمادهاي‌حت‌اي‌و‌جانورانگارانه‌چه‌و‌انگارانه‌انسان‌چه‌که‌شود‌مي‌اطالق
شود‌مي‌استفاده‌آن‌نیالت‌صورت فارس‌به‌آن‌دوم‌بخش‌شود‌يم‌دهیکوش. نگار‌کونيآ‌صورت‌بهي وی
.شود‌ترجمهي‌شناس‌کونيآ4 Aby Warburg 5 Palazzo Schifanoia 6 Panofsky
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش72
بنیادهای‌اصلي‌های‌سازه‌کشف‌طريق‌از‌محتوايي‌اي‌واقعي‌معنای‌پي‌در‌کاويدن‌سوم،
:1972پانوفسکي،)کند‌مي‌مطرح‌را‌فرهنگ‌کي‌تصوير‌نزد‌فلسفي‌و‌عقیدتي‌ديني،فکری،
.(534ـ1993:535؛هارت،3ـ8
های‌مقاله‌از‌کيي‌در‌آن‌با‌مرتبط‌متون‌و‌کهن‌نجوم‌از‌خود‌عمیق‌شناخت‌با‌واربورگ
و‌نمود‌عنوان‌به‌توانیم‌مي‌ما‌که‌را‌آنچه”:گويد‌مي‌شود،مي‌مربوط‌نیز‌ما‌گفتار‌به‌که‌خود
و‌قوانین‌اه‌انسان‌زيرا‌است،آدمي‌تالش‌ها‌قرن‌‌نتیجه‌کنیم،محاسبه‌ستارگان‌کیهان‌ظهور
“کرد‌رها‌کندی‌به‌است،شده‌تلقي‌انسان‌پیکر‌و‌اعضاء‌با‌منطبق‌که‌را‌ستارگان‌قواعد
(و‌يا2۰۰8واربورگ،)
سیاق‌و‌سبک‌کرد،توانیم‌درک‌سختي‌به‌شرک‌روزگار‌دينیت‌از‌ما‌آنچه”
آنچه.است‌شده‌برقرار‌کیهان،وی،پیرامون‌و‌انسان‌میان‌که‌است‌تخیلي‌آن
را‌آن‌که‌است‌چیزی‌همان‌متأخر،وسطای‌قرون‌در‌نامیم،مي‌جادو‌ما
انطباق‌و‌اعمال‌بر‌نهايتاً‌که‌ای‌شناسي‌جهان‌آن‌عنيي‌کاربردی،شناسي‌جهان
کبیر‌و‌صغیر‌جهان‌انطباق‌همان‌است،مبتني‌جهان‌و‌سوژه‌همساني‌اصل
قرار‌توان‌مي‌مفروض‌امری‌فلکي‌صور‌جهان‌با‌ارتباط‌در‌که‌چیزی‌آن؛...
به‌و‌برده‌کار‌به‌را‌آن‌سال‌هزاران‌انسان‌که‌است‌استنباطي‌همان‌داد،
(.63ـ78:همان)“است‌برداشته‌دست‌آن‌از‌کندی
فلکي‌صورت‌با‌پیوند‌در‌نجوم‌دانش‌به‌توجه‌با تا‌کوشیم‌مي‌مقاله‌اين‌در‌نیز‌ما
سپس‌و‌دهیم‌توضیح‌مختلف‌های‌فرهنگ‌در‌را‌نقش‌اين‌گستردگي‌نخست‌ماهیگ/حوت
دوگانه‌چون‌هايي‌تقابل‌نمود‌عنوان‌به‌را‌ماهي‌بودن‌دوتايي‌ساختاری،تحلیلي‌طريق‌از
و‌‌تصاوير‌در‌را‌نماد‌اين‌تنها‌نه‌راستا،اين‌در.بیان‌کنیم‌روشني‌و‌تاريکي‌يا‌زندگي،و‌مرگ
مرتبط‌هايي‌واژه‌و‌ای‌اسطوره‌های‌روايت‌و‌ها‌داستان‌در‌بلکه‌البروج،منطقه‌به‌مربوط‌مباحث
.کرد‌خواهیم‌بررسي‌نمادين‌ای‌شبکه‌در‌انسان‌بدن‌نمادپردازی‌با
کهن نجوم و مختلف های فرهنگ در ماهی نقش بازنمود‌‌چرخه‌همراه‌به‌سنگي‌پارينه‌‌دوره‌از‌ماهي‌تصاوير‌اولین‌شناسي،باستان‌های‌افتهي‌به‌توجه‌با
دوماهي‌اي‌کي‌ويرتص‌و(1987:3122دونیگان،)تنديسي‌بر‌روی‌مرگ‌هزار‌توی‌و‌زندگي
(.1997:259بوسنبارک،)است‌شده‌حک‌رم‌های‌کاتاکمب‌از‌مختلفي‌های‌قسمت‌بر‌روی
ايزد‌و‌ايزيس‌ايشتر،چون‌ايزدان‌از‌بسیاری‌همراه‌ديني‌نمادی‌عنوان‌به‌ماهي‌چنین‌هم
شود‌مي‌ديده1نون-کوان‌ژاپني عنوان‌به‌گاه‌و‌هست‌نیز2هاتور‌مصری‌ايزد‌نماد‌ماهي.
همان)شود‌مي‌نظرگرفته‌در‌ها‌خانه‌به‌سعادت‌و‌برکت‌آوردن‌برای‌طلسم :174 نقش(.
دوم‌‌‌سوم‌تا‌پايان‌هزاره‌‌های‌شوش‌از‌هزاره‌های‌به‌دست‌آمده‌از‌حفاری‌ماهي‌بر‌روی‌سفال
1 Kwan-non
2 Hathor
73نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
میالد‌و‌سفال مي‌پیش‌از تصوير1شود)جدول‌‌های‌شهر‌سوخته‌نیز‌ديده درباره1-1، .)
گفت‌که‌ماهي‌يا‌دوماهي‌يا‌صورت‌فلکي‌حوت‌که‌در‌زبان‌التین‌‌نقش‌ماهي‌در‌نجوم‌بايد
piscisزبان‌سنسکريت در انگلیسيpiskoو زبان در ميfishو زبان‌‌و‌شود‌نامیده در
درvishnuدر‌واژهvishرود‌که‌با‌‌به‌معنای‌ماهي‌بزرگ‌به‌کار‌ميpishسومری‌به‌صورت
نشانه دوازدهمین طرفي، از است. و‌‌نطقهم‌‌ارتباط زير در يکي ماهي يک‌جفت البروج،
گرفته قرار جهت‌مخالف‌هم در هم‌جهت‌يا است‌که باال وسیله‌ديگری‌در به گاه و اند
های‌فلکي‌‌صورت‌‌اصل‌و‌ريشه‌‌در‌پژوهش‌درباره1اند.جان‌راجرز‌ای‌به‌هم‌متصل‌شده‌رشته
نويسد:اين‌صورت‌فلکي‌مي‌‌النهريني‌درباره‌کهن‌در‌سنت‌بین
هم‌به2ای‌رشته‌‌وسیله‌به‌آنها‌دم‌که‌است‌دوماهي‌شامل‌فلکي‌صورت‌اين”
اشاره‌ماهي‌انداختن‌دام‌به‌و‌گیری‌ماهي‌به‌احتماالً‌که‌است‌شده‌متصل
از‌دوماهي.است‌ها‌آب‌ايزد‌با‌ارتباط‌در‌و‌آبي‌فلکي‌صور‌از‌ماهي‌دو.دارد
است‌شده‌ايجاد‌فلکي‌های‌صورت‌آخرين منابع‌و‌آپین‌مول‌فهرست‌در.
نمايش‌اسب‌گردن‌در‌که‌است3چلچله‌اي‌پرستو‌نام‌به‌غربي‌ماهي‌تر‌کهن
ديده5آندرومدا‌بدن‌‌میانه‌در‌که4شمالي‌ماهي‌ديگری‌و‌شده‌مي‌داده
به‌ای‌نشانه‌بلکه‌اند،نکرده‌اشاره‌ماهي‌دو‌به‌آپین‌مول‌های‌جدول.شود‌مي
است،شاخه‌دو‌دم با‌توپرس‌‌کننده‌توصیف‌احتماالً‌که‌راZibbati.Meshنام
البروج‌منطقه‌در‌دوماهي‌به‌متأخر‌دوران‌در‌نام‌اين‌که‌دهند‌مي‌نمايش
است‌شده‌نمادپردازی بابلي‌منابع‌در‌دوماهي‌به‌ارجاعات‌اولین‌از.
Du.Nu.NuايRikis-Nu.miاست‌ماهي‌ريسمان‌اي‌طناب‌معنای‌به هم.
دو‌میان‌در6بالدار‌های‌باس‌میدان‌البروج‌منطقه‌های‌نشانه‌فهرست‌در‌چنین
ـ1998:27راجرز،)“است‌شده‌داده‌نمايش7دندرا‌البروج‌منطقه‌در‌ماهي
21.)
و1۰قوس‌خوشه،،9جوزا‌‌دوگانه‌های‌نشانه‌اي8دوتايي‌های‌نشانه‌میان‌در‌نشانه‌اين
آنها‌گرفتن‌قرار‌بر‌اساس‌دوتايي‌های‌نشانه‌‌دوگانه‌معنای‌بطلیموس،برای.دارد‌قرار‌دوماهي
بنگريد)دارد‌بعدی‌فصل‌هوای‌و‌آب‌از‌نشان‌انقالبین‌و‌اعتدالین‌ورود‌در‌فصل‌هر‌پايان‌در
به‌بینیم‌مي‌دوماهي‌نقش‌در‌آنچه‌همانند‌البروج‌منطقه‌در‌موجود‌های‌تقابل(.2۰۰7:55به
1 John H. Rogers 2 ribbon 3 Mul.Sim.Mah 4 anunitum 5Andromeda .است‌آمده‌المسلسله‌امراه‌نام‌با‌فلکي‌صورت‌اين‌نجوم‌عربي‌های‌نسخه‌در 6 Square of Pegasus 7 Dendera zodiac 8 Bicorporal 9 Gimini 10 Sagittarius
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش74
غروب)شب‌تاريکي،و‌روشني‌چون‌طبیعي‌های‌تقابل‌همان طلوع)روز‌و( داده‌نسبت(
شود‌مي دنیوی‌وجوه‌نماد‌دوماهي‌نقش. مرگ)فرودين‌جهان‌روحاني،/ فرازين‌جهان(/
گذشته،(زندگي) )است‌ديگر‌ای‌چرخه‌شروع‌و‌ای‌چرخه‌پايان‌و‌آينده/ :1987دونیگان،.
مريم‌ايتالیا‌در1مونته‌ال‌مینیاتو‌سن‌کلیسای‌در‌مسیحیت‌نمادپردازی‌در(.3122-3124
2خوشه‌با‌باکره‌دو‌در‌دوماهي‌و‌خوشه‌واقع‌در.است‌ارتباط‌در3دوماهي‌با‌کودک‌مسیح‌و
تفسیرهای‌از‌بسیاری‌اساس‌و‌پايه‌نمادپردازی‌اين.دارند‌قرار‌البروج‌منطقه‌در‌مقابل‌‌نقطه
(.1987:84گتینگز،)است‌وسطي‌قرون‌های‌مجسمه‌و‌ها‌نقاشي
دو‌یانم‌در‌مهر‌سر‌از‌بازنمودی‌صورت‌به‌درهم‌ماهي‌نقش‌پیشین‌های‌پژوهش‌در
/حوت‌فلکي‌صورت‌فوق‌توضیحات‌به‌توجه‌با‌که‌صورتي‌در.بود‌شده‌گرفته‌نظر‌در‌دلفین
در‌میداني‌با‌ها‌نسخه‌برخي‌در‌است‌روشني‌و‌تاريکي‌‌دوگانه‌مفهوم‌از‌بازنمودی‌که‌ماهیگ
اين‌‌درباره‌ديگری‌محتمل‌موارد‌به‌کوشیم‌مي‌مقاله‌اين‌در‌ما.است‌شده‌داده‌نشان‌میان
.کنیم‌ارهاش‌نقش
به‌ای‌اسطوره نظام که است کرده‌ادعا دوتايي،الگوهای‌بررسي در استروس-لوی
مرکب‌ماتريسي در ايزدان و جانوران و آدمیان‌نسبي جايگاه‌استعاری درک متضمن‌طورکلي
همگي‌که‌است‌طبیعت/فرهنگ و‌جهان‌آن/جهان‌اين‌پايین،/باال‌دوتايي‌های‌تقابل از
در‌پژوهش‌با‌او(.11۰ـ135۰:111عنايت،)هستند‌واحد‌ماجرايي‌تتبديال‌اي‌ها‌دگرگوني
در‌دوقلوها و ها‌شکری‌لب‌چرا‌که‌پرداخت‌مسئله اين‌توضیح‌به‌آمريکا،بومیان‌های‌اسطوره
نمايش‌ما‌برای‌استروس‌روش‌کارگیری‌به دستاورد.شدند‌مي‌فرض‌هم‌مشابه‌موارد‌بعضي
و‌‌معنايي‌های‌تطابق‌رهگذر‌از‌که‌هايي‌انگاره‌و‌ها‌اسطوره‌تمامي‌که‌است‌نکته‌اين
را‌جايگزيني، نه هستند‌او تفکر‌روند و‌انسان‌ذهن کارکرد‌‌بازتابنده‌همه‌رسانند‌مي‌معنا
شود‌ها‌بیان‌مي‌اسطوره‌مختلف‌های‌روايت‌در‌واژگان‌شکل‌به‌کالمي‌زبان در‌که‌نهايي‌‌نقطه
با‌تا‌کوشیم‌مي‌بنابراين‌است؛ شده‌سمنعک‌موسیقي‌و‌تصوير‌شکل‌به‌غیرکالمي‌زبان‌در و
بودن‌دوتايي‌اي‌دوگانگي‌تحلیل‌به‌ساختاری‌رويکرد‌با‌نگاری‌آيکون‌روش‌از‌استفاده
تصوير‌خاصه‌هنر‌که‌دهیم‌‌نشان و‌بپردازيم‌اسالمي‌ايراني‌هنر‌در‌دوماهي‌نمادين‌‌مايه‌نقش
های‌دگرگوني‌تحت‌هچگون‌مايه‌نقش‌اين در‌جهان‌از‌خاصي‌‌تجربه از‌ترکیبي‌عنوان‌به
رفته‌کار‌به‌مختلف‌های‌فرهنگ‌در‌مکرر‌که‌است‌ای‌اسطوره‌معنای‌از‌بازنمودی‌متفاوت
است برخي‌که‌اختالفي‌باوجود‌چنین،هم. با‌دوقلوها و‌خرگوش‌لب‌همانند‌موارد‌در
.دهیم‌توضیح‌را‌مباحث‌اين‌ارتباط‌تا‌کوشیم‌مي‌خورد،مي‌چشم‌به‌ماهي‌نماد‌دوگانگي
1 San Miniato al Monte Church, Florence 2 Virgo 3 Pisces
75نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
های‌ديگر‌اسالمي‌و‌فرهنگ‌ـ‌های‌تصويری‌فرهنگ‌ايراني‌ماهي)دوماهي(در‌نمونه:1جدول
سفال‌شهرسوخته‌با‌نقش1ـ1
دوماهي
ايلخاني،موزه‌ظرف‌دوره2ـ1
لوور
نقش‌ماهي‌در‌ظرفي‌از3ـ1
قرن‌هفتم‌ه.ق‌خراسان،موزه
ملي‌ايران
وزه‌ويکتوريا‌و،مه.ق1۰سدهشمال‌ايران،4ـ1
آلبرت
23-1618صورت‌فلکي‌ماهي‌نجومي،هند،5ـ1
م.موزه‌بريتانیا
منبع:نگارندگان
ايران‌های‌بافته‌در(دوماهي)ماهي:2جدول
سانگشکو،نقش‌ماهي‌در‌قالي،کرمان،مجموعه1ـ2
(1388)شايسته‌فر،
:1381قالي‌با‌طرح‌ماهي‌درهم،اراک،)ژوله،2-2
49)
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش76
(1381:58)ژوله،طرح‌ماهي‌درهم،کرمان4ـ2قالي‌با‌طرح‌ماهي‌درهم،قشقايي3ـ2
و‌سماوی‌های‌پديده‌با‌ارتباط‌در‌شماری‌بي‌های‌اسطوره‌باستان‌نجوم‌دانش‌در
دارد‌وجود‌طبیعي های‌جنبه‌از‌ای‌رمزگونه‌های‌تمثیل‌و‌های‌کنايه‌سادگي‌به‌آنها‌اکثر.
که‌است‌ساختاری‌ماهي،بودن‌دوگانه‌اي‌دوتايي‌های‌جنبه‌از‌کي.يهستند‌خورشید‌مختلف
دارد‌وجود‌خورشید‌حرکت‌در با‌همراه‌سفری‌صورت‌به‌موارد‌از‌بسیاری‌در‌حرکت‌اين.
زمین‌روی)باال‌از‌ماهي زمین‌زير)پايین‌به( گیرد‌مي‌صورت( به‌بسیاری‌پژوهشگران.
گونه‌اين‌بازنمود.اند‌کرده‌اشاره‌مختلف‌های‌رهنگف‌در‌خورشید‌و‌ماهي‌های‌اسطوره‌ارتباط
قابل‌هندی‌و‌ونانيي‌بابلي،سومری،کهن‌های‌فرهنگ‌در‌مختلف‌های‌شکل‌به‌ها‌داستان
اقوام‌از‌برخي‌های‌اسطوره‌و‌ای‌اسطوره‌های‌داستان‌اين‌انگیز‌شگفت‌شباهت.است‌پیگیری
.است‌برانگیخته‌را‌پژوهان‌دين‌از‌بسیاری‌توجه1ماهي‌و‌ونسي‌حضرت‌داستان‌با‌ابتدايي
ها‌اسطوره‌اين.شوند‌مي‌نمايانده‌خورشیدی‌ايزد‌به‌سان‌اغلب‌ها‌داستان‌اين‌‌همه‌قهرمانان
-139۰:123)مختاريان‌بهار.هستند‌نور‌و‌زندگي‌با‌و‌ظلمت‌مرگ‌تقابل‌از‌نماديني‌بیان
برای‌قران‌در‌الحوت‌صاحب‌و‌ذوالنون‌نام‌با‌پیوند‌در‌را‌مطالعات‌اين‌ای‌مقاله‌در‌نیز(1۰9
را‌نمادی‌چنین‌با‌مرتبط‌استعاری‌های‌نمونه‌است‌کوشیده‌و‌است‌کرده‌مطرح‌بار‌نخستین
.دهد‌نشان‌فارسي‌ادبیات‌در
های‌‌هايي‌از‌داستان‌يونس‌و‌ماهي‌در‌فرهنگ‌به‌ذکر‌نمونه‌قصه‌يونس‌و‌ماهيجالل‌ستاری‌در‌پژوهشي‌در1
مختلف‌پرداخته‌است.
77نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
مختلف‌های‌فرهنگ‌در(Pisces)ماهي‌فلکي‌صورت‌ماهي‌ـ:3جدول
م.636-56۰،اسپانیا،پیش‌از‌اسالم،چپ‌تصوير()البروج‌نقش‌دوماهي‌دوازدهمین‌نشانه‌منطقه1ـ3
(www.paradoxplace.com)
صورت‌فلکي‌ماهي،آراتئا،3-2
قرن‌نهم‌م.(www.wikimedia.com)
شده‌به‌وسیله‌کتاب‌البلهان،گردآوری3-3
بغداد،قرن ابوالحسن‌اصفهاني،جاليريان،
م،14(www.publicdomainreview.org)
،صورت‌فلکي‌حوت3-4
نسخه‌نجوم‌عربي،الموالید
ابوالمعشر،
(www. gallica.bnf.fr)
خورشیدی خدایان سفر مختلف های روایت از هایی نمونه در ماهی نقش
در‌آنها‌با‌مرتبط‌مفاهیم‌پي‌در‌ماهي‌دو‌های‌آيکون‌های‌مقايسه‌بر‌عالوه‌رو‌پیش‌‌مطالعه
ارائه‌مختلف‌های‌فرهنگ‌رِاساطی‌از‌شواهدی‌بحث‌شدن‌روشن‌منظور‌به‌هست‌نیز‌متون
خورشید‌که‌شده‌است‌بازنمايي‌بزرگي‌ماهي‌صورت‌به‌زمین‌ودا،مقدس‌کتاب‌در.کنیم‌مي
کند،مي‌خارج‌دهانش‌از‌را‌آن‌خورشید‌طلوع‌هنگام‌در‌و‌بلعد‌مي‌روز‌پايان‌در‌را‌رنگي‌قرمز
.(1997:58بوسننبارک،)است‌کرده‌خارج‌خود‌دهان‌از‌را‌ونسي‌نهنگ‌که‌گونه‌همان
هرکول‌است،شده‌افتهي‌میالدی‌پنجم‌قرن‌اوايل‌در‌که1هسیون‌داستان‌از‌ای‌نسخه‌در
زخمي‌با‌سوخت،مي‌آتش‌های‌شعله‌با‌موهايش‌که‌جايي‌هیوال،شکم‌در‌آمدن‌فرود‌از‌پس
آيد‌مي‌بیرون‌و‌کشد‌مي‌را‌او‌هیوال‌پهلوهای‌کردن 2مالنزی‌جزاير‌از‌ديگری‌داستان‌در.
طلوع‌تا‌را‌او‌ماهي.شود‌مي‌بلعیده‌ماهي‌توسط3کاماکاجاکو‌نام‌به‌قهرماني‌که‌خوانیم‌مي
1 Hesion 2 Melanesian 3 kamakajaku
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش78
خورشید‌و‌شکافد‌مي‌را‌ماهي‌شکم‌آتش‌‌جرقه‌‌وسیله‌به‌کاماکاجاکو.کند‌مي‌حمل‌خورشید
کردن‌روشن‌آتش‌خورشید‌کودکان‌به‌او‌که‌جايي‌کند،مي‌دنبال‌ای‌دهکده‌تا‌آسمان‌در‌را
(.116ـ139۰:12۰مختاريان،؛41ـ1926:42ر،کولت)آموزد‌مي‌غذا‌پختن‌و
ايزد‌شکل‌در‌و1ايوانس‌صورت‌به‌ها‌آب‌ايزد‌اآ‌بابلي،اساطیر‌متأخر‌های‌نمونه‌در
شود‌مي‌پرستیده‌ها‌فلسطیني‌توسط‌که‌شود‌مي‌ظاهر2داگون‌ماهي برخي‌به‌توجه‌با.
فوايد‌که‌شدند‌مي‌گرفته‌نظر‌در‌خورشیدی‌ايزدان‌صورت‌به‌آغاز‌در‌ايوانس‌اي‌اآ‌تفاسیر،
همچون‌را‌شب‌تا‌رفتند‌مي‌ها‌آب‌زير‌به‌دو‌آن‌روز‌پايان‌در‌نهادند،مي‌زمین‌بر‌را‌خود
1997بونسبارک،)کنند‌سپری‌امواج‌میان‌در‌ماهي :56 میالد،از‌پیش‌پنجم‌قرن‌در(.
نشانه‌دوازده‌در‌خورشید‌‌ساالنه‌سفر‌بازنمايي‌را‌هرکول‌سفر‌مرحله‌دوازده3پوزانیوس
و‌سومری‌های‌اسطوره‌قهرمان‌گیلگمش‌سفر‌داستان‌همچنین.گرفت‌نظر‌در‌البروج‌منطقه
که‌دانند‌مي‌البروج‌منطقه‌‌نشانه‌دوازده‌با‌برابر‌تفاسیر‌برخي‌در‌را‌اوروک‌به‌او‌بازگشت
گردش‌پايان‌از‌پس‌خورشید‌بازگشت‌با‌ها‌سبزه‌و‌زندگي‌شدن‌جوان‌آن،بخش‌دوازدهمین
که4دايره‌کي‌در‌ماهي‌دو‌‌بازنماياننده‌قراردادی‌‌نشانه‌يک(.6۰ـ71:همان)تاس‌ساالنه
از‌نمادهای‌کهن‌مردانه‌و‌زنانه‌در‌هند‌و‌چین5است،يین‌و‌يانگ‌مانده‌باقي‌دور‌شرق‌در
آن ژاپن‌به در ميIn-Yoاست. صورت‌ترکیب‌يافتهگويند نشانه Yo-Niآن‌‌‌که است.
همان:)است‌دوگانه‌پیوندی‌معنای‌در‌ريشه‌همین‌دارای‌نظر‌به‌البروج‌در‌منطقه دوماهي
176 و‌غالب‌کیفیت‌و‌هويت‌به‌پرداختن‌با‌آسترونومیکا‌کتاب‌چهارمین‌در6مانیلیوس(.
تمام‌‌آورنده‌وجود‌به‌را‌ماهي‌دو‌نشانه،هر‌های‌‌مهارت‌و‌توانايي‌و‌پیامدها‌و‌تعاقب‌برجسته،
2۰۰7بک،)داند‌مي‌بشر‌اقوام يی66: يانگ‌ن(. که‌شوند‌مي‌ترکیبYihصورت‌به‌نیز‌و
يدارند‌را‌وجودی‌ترکیبات‌‌همه‌بیان‌توانايي قاعده‌و‌اصل‌نیرومندی،روشني،نشانه‌انگ.
ماده،منفي،قاعده‌و‌اصل‌پذير،انعطاف‌تاريکي،نشانه‌نيی‌و‌است‌آسماني‌و‌سخت‌نر،مثبت،
و‌زمین‌پیوستگي‌چین‌در‌که‌است‌بزرگ‌ماه‌نيی‌و‌بزرگ‌خورشید‌انگ.ياست‌زمیني‌و‌نرم
(.1997:176بونسبارک،)دهد‌مي‌نشان‌را‌کیهان‌و‌هستي‌کل‌آسمان،
1 Ioannes 2 Dagon 3 Pausanius 4 Great monad 5 Yin- Yang 6 Manilius, 1st century AD
79نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
مختلف‌تجلیات‌گويای‌که‌پورو‌جي‌اثر‌میالدی‌هجدهم‌‌سده‌به‌مربوط‌ای‌نقاشي‌در
آيد‌مي‌در‌ماهي‌نیم‌و‌انسان‌نیم‌صورت‌به‌ويشنو‌مرحله‌‌اولین‌در‌است،ويشنو دوگانگي.
خطي‌که‌گويي‌شده‌داده‌نشان‌روشن‌و‌تیره‌رنگ‌دو‌با‌نیمه‌دو‌صورت‌به‌تصوير‌در‌ماهي
مرحله‌اين‌از‌ويشنو‌تناسخ‌از‌روايتي‌در.است‌کرده‌تقسیم‌همانند‌قسمت‌دو‌به‌را‌او‌بدن
است‌رفته‌سخن‌گونه‌اين
و‌است‌خفته‌خويش،دهان‌از‌ودا،آفريننده‌برهما،دوراني‌ويراني‌هنگام‌به”
دزدد‌مي‌را‌ودا1هیاگريوه‌نام‌به‌اهريمني 2(ماتسیه)ماهي‌هیأت‌در‌ويشنو.
آشنا‌برهما‌جاودان‌روح‌با‌را‌او‌و‌رهاند‌مي‌بزرگ‌توفان‌از‌را‌او‌اراني‌و‌مانو
پس‌را‌ودا‌و‌کشد‌مي‌را‌هیاگريوه‌شود،مي‌بیدار‌برهما‌وقتي‌و‌سازد‌مي
(.1381:83فرخي،)“گیرد‌مي
/شرق)خورشیدی‌حرکت‌دوگانگي‌الگوی‌که‌هايي‌داستان‌و‌ها‌اسطوره‌‌يسهمقا‌از
جهان‌به‌خورشید‌بردن‌آبي‌هیوالی‌اي‌بزرگ‌ماهي‌آن‌در‌که‌عناصری‌از‌استفاده‌با‌را(غرب
مرحله‌دادن‌قرار‌اي‌و‌دارد‌بر‌عهده‌داستاني‌تعارضات‌میان‌در‌را‌آن‌آوردن‌باال‌و‌زيرين
چنین‌البروج‌منطقه‌‌نشانه‌دوازدهمین‌با‌معادل‌ای‌اسطوره‌های‌قهرمان‌سفر‌در‌حیات‌تجديد
تبديل‌ديگری‌به‌ها‌نشانه‌تغییر‌با‌کيي‌و‌دارند‌همانند‌ساختي‌ها‌داستان‌اين‌که‌آيد‌برمي
آنها‌فردی‌شخصیت‌و‌شوند‌کديگري‌جايگزين‌توانند‌مي‌اغلب‌داستان‌موضوع‌افراد‌و‌شود‌مي
آب،در‌رفتن‌فرو‌شدن‌ـ‌بلعیده‌شدن‌ـ‌ـ‌دزديده‌غروب‌ندارد،اهمیت‌ساختار‌در‌چندان
خارج‌شدن‌ـ‌رها‌طلوع‌ـ‌پیامبر،ونسي‌هرکول‌ـ‌مثل‌خورشیدی‌های‌قهرمان‌خورشید‌ـ
منطق‌در‌که‌نهادهايي‌و‌واحدها.اند‌تقابل‌اين‌نشانگر‌همه‌آب،از‌آمدن‌باال‌دهان‌ـ‌از‌شدن
اي‌ديني‌الگوهای‌در‌رود‌مي‌کار‌به‌اه‌روايت‌و‌ها‌تمثیل‌اين‌های‌نمادپردازی‌در‌ای‌اسطوره
ارتباط‌و‌رفته‌کار‌به‌های‌استعاره‌مفهوم‌گاه‌که‌گیرد‌مي‌جديدی‌شکل‌مختلف،غیرديني
1 Hayagriva 2 Matsya
(www.commons.wikimedia.org) (،1381:82فرخي)
ويانگ‌نيی:1تصوير اولین‌تجلي‌ويشنو،ماتسیه:بخشي‌از‌اثر‌جي‌پورو،2تصوير
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش8۰
نیست‌مشخص‌الگو‌آن‌ديگر‌های‌نمونه‌با‌آنها ساختاری‌‌نظريه‌و‌رويکرد‌به‌تکیه‌با‌تنها.
.رسید‌ساختاری‌الگوی‌به‌نمونه‌همه‌اين‌از‌توان‌مي‌استروس
ل ساختاری از موضوع دوگانگیتحلی‌است‌معتقد‌و‌کند‌مي‌تفسیر‌شناسي‌زبان‌همانند‌را‌ساختاری‌شناسي‌اسطوره‌نقش‌استروس
ديگر‌با‌ارتباط‌در‌متقابل‌نظامي‌در‌و‌ندارد‌واحد‌و‌فردی‌هويتي‌نفسه‌في‌واک‌که‌گونه‌همان
ارتباط‌در‌یزن‌ای‌اسطوره‌واحدهای،(1۰۰ـ2۰۰7:1۰3وايسمن،)شود‌مي‌تعريف‌ها‌واک
کار‌‌به‌با‌نه‌استروس‌که‌است‌اين‌ديدگاهي‌چنین‌‌نتیجه.آفرينند‌مي‌معنا‌کديگري‌با‌متقابل
رهگذر‌از‌بلکه‌آنها،بر‌تفسیری‌کردن‌اضافه‌با‌اي‌و‌ها‌اسطوره‌تحلیل‌در‌خارجي‌روش‌بردن
را‌نپوستا‌سرخ‌های‌اسطوره‌پنهان‌معنای‌ها،اسطوره‌نظام‌آرايش‌از‌جديد‌ترکیبي‌اعمال
(.2۰6ـ2۰7:همان)کند‌مي‌رمزگشايي
اين‌استروس گويد‌مي‌باره‌در از‌بلکه‌يابد،نمي‌انتقال‌ديگر‌‌واژه‌به‌ای‌واژه‌از‌معنا”:
گروهي‌با‌واژگان‌از‌گروهي‌اي‌طبقه‌ارتباط‌‌نشانه‌و‌اين‌شود‌مي‌منتقل‌ديگر‌رمزی‌به‌رمزی
2۰۰7وايسمن،)“است‌ديگر :227 بازنمود‌تکرار‌به‌پرداختن‌الهمق‌اين‌در‌ما‌کوشش(.
درک‌مختلف‌های‌فرهنگ‌های‌روايت‌و‌ها‌اسطوره‌در‌آن‌دوگانگي‌و‌دوماهي‌آيکون است.
توان‌نمي‌که‌طوری‌به‌آيد‌مي‌نظر‌به‌تر‌مشکل‌قدری‌اساطیر‌از‌برخي‌در‌ساختاری‌منطق
به‌آنها‌نگيِفره‌استعارات‌گاه‌که‌چرا‌دريافت‌راحتي‌به‌ديگر‌های‌نمونه‌با‌را‌آنها‌پیوستگي
است‌ارائه‌ديگر‌های‌نمونه‌با‌متفاوت‌قدری شناسي،زبان‌از‌دانشي‌داشتن‌بدون‌که‌شده
ساختار‌درک‌به‌قادر‌بود،نیز‌استروس‌نظر‌مورد‌که‌رياضیات‌و‌فلسفه‌شناسي،انسان
.بود‌نخواهیم‌نماياند،مي‌را‌خود‌فرهنگ‌هر‌‌دهنده‌تشکیل‌نمادينِ‌نظام‌میان‌از‌که‌بنیاديني
قابل‌راحتي‌به‌ماهي‌نقش‌با‌ارتباط‌در‌آنها‌گي‌دونیمه‌اي‌دوگانگي‌مفهوم‌که‌هايي‌نمونه‌زا
کوچک‌دختر‌‌درباره‌ايلند‌ونکور‌‌ناحیه‌در‌کواکیتل‌پوستان‌سرخ‌از‌ای‌اسطوره‌نیست،درک
است(شکری‌لب)1خرگوشي‌لب چرا‌که‌بود‌سؤال‌اين‌برای‌دلیلي‌افتني‌پي‌در‌استروس.
اين‌در‌آنچه‌با‌مطابق.اند‌شده‌فرض‌کديگري‌شبیه‌جهات‌برخي‌از‌دوقلوها‌و‌ها‌خرگوشي‌لب
دختر‌جمله‌از‌و‌ها‌بچه‌‌همه‌است،قدرتمند‌و‌خوار‌آدم‌زني‌که‌هیوال‌کي‌آمده،اسطوره
ربايد‌مي‌را‌شکری‌لب‌کوچک خانه‌راهي‌خوردنشان‌برای‌و‌گذارد‌مي‌سبدش‌در‌را‌آنها.
وسیله‌به‌و‌گیرد‌مي‌قرار‌سبد‌ته‌در‌بود‌شده‌گرفته‌همه‌از‌اول‌که‌کوچک‌دختر.شود‌مي
آيد‌مي‌بیرون‌دوپا‌با‌و‌کند‌مي‌سوراخ‌دارد‌قرار‌هیوال‌پشت‌بر‌که‌را‌سبد‌ته‌دريايي‌صدف
2۰۰1استروس،لوی) :13 اش‌تايي‌دو‌يا‌خرگوشي‌لب‌با‌کوچک‌دختر‌اين‌موقعیت(.
در‌دوگانگي.است‌بزرگ‌ماهي‌توسط‌آنها‌شدن‌بلعیده‌و‌قبلي‌های‌قهرمان‌موقعیت‌همانند
افتهي‌بازنمود‌دو‌پا‌با‌سبد‌از‌او‌آمدن‌بیرون‌و‌بچه‌دختر‌لب‌بودن‌دونیمه‌با‌داستان‌اين
است.
1 Harelip
81نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
به‌را‌پسر‌دو‌که‌خواهر‌دو‌داستان‌از‌بخشي‌در‌امريکا،بومیان‌های‌اسطوره‌از‌ديگر‌روايتي‌در
شوند‌مي‌جدا‌کديگري‌از‌اند،آورده‌دنیا .رود‌مي مادربزرگش‌ديدن‌به‌تر‌بزرگ‌خواهر.
هنگام.شود‌مي‌پنهان‌درخت زير‌خرگوش.فرستد‌مي‌او استقبال‌به‌را‌خرگوشي‌مادربزرگ
بیني‌اش‌دستي‌چوب‌با‌دختر‌گیرد‌مي‌قرار‌او‌لباس‌زير‌خرگوش‌درخت،از‌دختر‌گذشتن
را‌نفر‌کي‌دختر‌رسید‌مي‌او‌دم‌به‌و‌يافت‌مي‌ادامه‌شکافتگي‌اين‌اگر.شکافد‌مي‌را‌خرگوش
همان)بود‌کرده‌تقسیم‌شبیه‌کامالً‌فرد‌دو‌به 12ـ13: لب‌‌بچه‌دختر‌آمدن‌بیرون(.
وضعیتي‌روايت‌اين‌در‌دختر‌پای‌زير‌در‌خرگوش‌گرفتن‌قرار‌و‌هیوال‌سبد‌از‌پا‌با‌خرگوشي
است‌مشابه لبانش‌آنکه‌دلیل‌به‌اما‌نیست،دوقلو‌خرگوش‌که‌کند‌مي‌استدالل‌استروس.
ديگر‌و‌امريکا‌اساطیر‌به‌توجه‌با‌مهم‌‌نکته.دارد‌قرار‌شدن‌دوقلو‌راه‌‌میانه‌در‌است،شکری
در‌که‌است‌واسطه‌اي‌میانجي‌عنصر‌نقش‌بسیار،زماني‌و‌مکاني‌فواصل‌وجود‌با‌ها‌فرهنگ
و‌است‌بدی‌و‌نیکي‌از‌بازنمودی(دوقلو)دوگانه‌وضعیت‌با‌خرگوش‌آمريکايي‌های‌اسطوره
گذشت،(دوماهي)ماهي‌دوگانگي‌بحث‌در‌آنچه‌با‌ارتباط‌در‌ديگر‌های‌فرهنگ‌اساطیر‌در
.است‌نور‌و‌زندگي‌با‌ظلمت‌و‌مرگ‌تقابل
را‌خرگوشي‌بااليي‌لب‌ماه‌ايزدِ‌که‌است‌آمده‌نیجريه‌ساکنان‌از‌ديگری‌‌اسطوره‌در
انسان‌به‌نادرست‌را‌انسان‌و‌ماه‌ايزد‌زندگي‌و‌مرگ‌درباره‌او‌پیام‌خرگوش‌زيرا‌شکافد؛مي
)است‌ساندهر 1981باسکوم، :341 34۰ـ سفر‌در1کرول(. سرزمین‌به‌آلیس‌داستان
گرفتن‌قرار‌در‌را‌دوتايي‌مفهوم‌دارد،را‌آلیس‌کشتن‌قصد‌هیواليي‌زن‌که‌جايي‌عجايب،
گاردنر،)دهد‌مي‌نشان‌است،آلیس‌همراه‌سفر‌اين‌در‌که‌خرگوشي‌جای‌به‌دوقلو‌جفت‌کي
196۰ :125 و2کرول‌داستان‌دوقلوی‌های‌شخصیت‌نسبت‌توجه،لقاب‌‌نکته(.116ـ
لب‌‌اسطوره‌در.است‌قبلي‌‌نمونه‌در‌خرگوش‌لب‌شکاف‌و‌ماه‌ايزد‌زندگي‌و‌مرگ‌با‌خرگوش
ها‌اسطوره‌اين‌ساختار‌اما‌نیست؛ماهي‌دو‌اي‌ماهي‌از‌سخن‌فوق،های‌نمونه‌و‌خرگوشي
و‌ماه‌مرگ‌ديگر‌روايت‌در‌و‌نشد‌دزديده‌با‌را‌تاريکي‌و‌خرگوش‌لب‌با‌را‌دوگانگي‌الگوی
.است‌‌کرده‌حفظ‌ماه‌‌دوباره‌زندگي‌و‌بچه‌دختر‌آمدن‌بیرون‌با‌را‌روشني
که‌آمريکا‌از‌مناطقي‌بومیان‌میان در.دارند‌مشابهي‌وضعیت‌هايي‌روايت‌در‌ماهي‌و‌دوقلوها
دارد‌وجود‌سالمون‌و‌دوقلو‌میان‌پیوندی‌کنند،مي‌برگزار‌سالمون‌ماهي‌آيین مردم.
آن‌از‌پس‌و‌اند‌بوده‌سالمون‌ماهي‌تولد‌از‌پیش‌همسان‌دوقلوهای‌که‌باورند‌اين‌بر‌واکیتلک
اند‌شده‌جدا ماهي‌فراخواندن‌نیروی‌دوقلوها‌که‌دارند‌عقیده3تسیمشیان‌‌قبیله‌بومیان.
.(1926:616گونتر،)دارند‌را‌سالمون
1Lewis Carroll (1823-98) گذاران‌منطق‌مفاهیم‌دوتايي‌است‌که‌آرای‌‌رياضیدان،نويسنده‌و‌از‌بنیان
بر‌اساس‌آن‌ساخته‌شده لوی‌استروس‌و‌ماهیت‌امروزی‌دوتايي مرگ( زندگي/ بد، مغز)راست/چپ،خوب/
(3۰4-196۰:3۰3:است)گاردنر2 Tweedledum, Tweedledee
(Tsimshian)کانادا‌در‌کلمبیا‌بريتیش‌ايالت‌قبايل‌از3
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش82
است‌تروساس‌های‌نوشته‌در‌مکرر‌مضموني‌اساسي‌هايي‌ويژگي‌پي‌در‌جستجو اصول‌در.
ويژگي‌و (±) میانجي‌عنصر،(- ,+)متقارن‌عناصر‌وجود‌استروس1تقابلي‌و‌دوسويه‌روابط
ها،نظام‌از‌بسیاری‌در‌که‌معنا‌است‌بدين‌اين.است‌اساسي‌های‌ويژگي‌از‌رابطه‌بودن‌دوسره
چند‌گرفتن‌رارق‌هم‌کنار‌آن‌‌الزمه‌بلکه‌شود،نمي‌بیان‌ويژگي‌کي‌با‌تنها‌دو‌فرد‌میان‌‌رابطه
1963استروس،)است‌ويژگي :49 و‌مکرر‌ساختاری‌عنوان‌به‌پا‌فوق،های‌روايت‌در(.
است‌داستان‌اين‌در‌دوگانگي‌‌کننده‌تبیین‌عناصر‌از‌دوتايي جهان‌دو‌میان‌در‌گاه‌که‌ها
دارد‌قرار‌متقابل‌نمادين فهم‌هم‌کنار‌در‌مختلف‌های‌اسطوره‌و‌ها‌روايت‌دادن‌قرار‌تنها.
در‌که‌است‌های‌ويژگي‌فهم‌دارد،اهمیت‌آنچه.کرد‌نخواهد‌روشن‌را‌ماهي‌دوگانگي‌‌لهمسئ
است‌دوگانگي‌بنیادی‌ساختار‌بازنمود‌ها،داستان‌اين شواهد‌وجود‌که‌است‌توجه‌جالب.
های‌فرهنگ‌در‌ماهي‌و‌پا‌با‌ارتباط‌در‌آنها‌تحلیل‌و‌تصويری‌شواهد‌و‌زباني‌شناختي‌ريشه
خواهیم‌موضوع‌اين‌به‌بعدی‌بخش‌در.دارد‌وجود‌مفاهیم‌اين‌با‌رتباطا‌در‌اروپايي‌و‌هند
به‌تصويری‌های‌نمايش‌در‌هم‌و‌کالمي‌های‌استعاره‌در‌هم‌پا‌وضعیت‌روی‌هر‌به.پرداخت
.است‌گرفته‌قرار‌نیمه‌دو‌جدايي‌‌نقطه‌در‌گويي‌که‌است‌ای‌گونه
انسانی بدن نمادپردازی در ماهی
نبودند‌ارتباط‌در‌انسان‌رفتار‌نوع‌دوازده‌با‌تنها‌البروج‌منطق‌های‌نشانه‌وسطي،قرون‌نجوم‌در
به‌که‌شدند‌مي‌نمادپردازی‌نیز‌صغیر،جهان‌انسان،بدن‌مختلف‌های‌بخش‌صورت‌به‌بلکه
مختلف‌روايات‌و‌تصاوير‌به‌توجه‌با(.1987:24گتینگز،)گفتند‌مي2البروج‌منطقه‌مرد‌ها‌آن
نمادپردازی‌دوپا‌کف‌به‌دوماهي‌نقش‌که‌ديد‌خواهیم‌لبروجا‌منطقه‌مرد‌از‌مانده‌جای‌به
ايزدان‌باستاني،آثار‌از‌بسیاری‌در‌که‌بینیم‌مي‌آن‌بر‌عالوه‌که‌است‌توجه‌جالب.استشده
است‌آمده‌بیرون‌ماهي‌دم‌و‌سر‌از‌ها‌آن‌پای‌و‌سر‌که‌اند‌شده‌داده‌نمايش‌ای‌گونه‌به‌ماهي
شکل‌به‌گاه‌ماهي‌شکل‌به‌مانده‌جا‌به‌های‌طلسم‌چنین‌هم(.6-5،4-4تصوير،4جدول)
.است‌معادل(دم‌ماهي)ماهي‌بدن‌انتهای‌با‌بدن‌انتهای‌اند‌که‌شده‌داده‌نمايش‌انسان‌بدن
دوتايي‌و‌دوگانگي‌اين‌ساختاری‌بررسي‌در‌بايد‌که‌ديگری‌موضوع(.4-4تصوير،4جدول)
صغیر‌جهان‌انطباق‌در‌انساني‌اندام‌ینمادپرداز‌در‌ماهي‌ارتباط‌گیرد،قرار‌توجه‌مورد‌بودن
است.کهن‌شناسي‌جهان‌در‌کبیر‌و
1995)3سادوفستسکي های‌داده‌اساس‌بر‌اسطوره‌و‌نماد‌ماهي،نام‌با‌کتابي‌در(
های‌حوزه‌معنايي‌بازسازی‌به شناسي‌اسطوره‌چنین‌هم‌و‌مدرن‌و‌باستاني‌شناسي‌زبان
است‌پرداخته‌اوراسیايي‌فرهنگ‌در“ماهي”مفهوم‌‌دربرگیرنده مختلف،های‌نمونه‌بین‌از.
گوشتي‌بخش‌میان‌موجود‌معنايي‌ارتباط‌کرد،جلب‌خود‌به‌را‌سادوفستسکي‌نظر‌آنچه
1 reciprocal relation 2 Zodiac man, Melothesic man 3 Otto J. Von Sadovszky, " Fish, Symbol and Myth".
83نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
به‌هلندی‌و‌روسي‌زبان‌درIkraواژه‌که‌داد‌نشان‌او.است2ماهي‌تخم‌و1پا‌پايین‌شکل
نشان‌ماهي‌با‌مرتبط‌مفاهیم‌معنايي‌بازسازی‌با‌سادوفستسکي.است‌رفته‌کار‌به‌معنا‌دو‌هر
های‌ريشه‌در‌است،داشته‌وجود‌فرهنگي‌های‌بافت‌در‌که‌مفاهیمي‌پیوند‌که‌دهد‌مي
در‌او‌گرچه.شوند‌مي‌تعريف‌ما‌روی‌پیش‌آوا‌هم‌واژگان‌صورت‌به‌که‌شود‌مي‌آشکار‌واژگاني
در‌توانست‌اما‌است‌هلندی‌و‌روسي‌زبان‌در‌تنها‌معنايي‌ارتباط‌که‌کرد‌مي‌تصور‌ابتدا
هند‌‌زبان‌ديگر‌های‌شاخه‌در.بپردازد‌موضوع‌اين‌اثبات‌به‌هندواروپايي‌زبان‌ديگر‌های‌اخهش
که3است‌رفته‌کار‌به‌ماهي‌تخم‌برای‌واژگاني‌اوستايي‌ـ‌و‌سنسکريت‌مثال‌برای‌ـ‌اروپايي‌و
توجه‌آن‌به‌بايد‌ساختار‌اين‌پیگیری‌در‌که‌ديگری‌روابط‌از.4نیست‌ماهیچه‌با‌ارتباط‌بي‌که
ساق‌برای‌که‌است‌واژگاني‌میان‌باهتش‌کرد، زبان‌در‌مدور‌کوچک‌گوی‌و‌پا‌ماهیچه
زبان‌در‌که‌اينجاست‌جالب(.12-1995:1سادوفستسکي،)5است‌رفته‌کار‌به‌سنسکريت
که‌دارد‌وجود‌ماهیچه‌نام‌به‌پا‌مدور‌شکل‌گوشتي‌بخش‌برای‌مشابهي‌واژگان‌نیز‌فارسي
به‌تواند‌مي‌نیز‌ماهي‌واژه‌با‌پا‌بخش‌اين‌ارتباط.است‌نیامده‌سادوفتسکي‌شناسي‌ريشه‌در
.شود‌افزوده‌ها‌شناسي‌ريشه‌دسته‌اين
نکته‌اين‌داشتن‌نظر‌در‌طرفي‌از‌و‌ماهي‌و‌ماهیچه‌واژگان‌شناسي‌ريشه‌با‌بنابراين
توان‌مي‌است،بوده‌دوشاخه‌دم‌ماهیگ،فلکي‌صورت‌نجومي‌کهن‌بسیار‌های‌صورت‌در‌که
ماهي‌ايزدان‌با‌ارتباط‌در‌ايراني‌فرهنگ‌ويژه‌به‌مختلف‌های‌رهنگف‌در‌تصاويری‌توضیح‌به
.پرداخت‌دوگانه‌ساختار‌اين‌و
ماهیچه‌و‌ماهي‌تخم‌واژگان‌میان‌معنايي‌ارتباط‌که‌رسید‌مي‌نظر‌به‌ابتدا‌در‌گرچه
روی‌بر‌که1947سال‌در‌رودنکو‌توسط‌آلتي‌های‌کوه‌شناسي‌باستان‌های‌افتهي‌اما‌است،
شده‌تاتو‌ماهي‌نقش‌سیبری‌‌منطقه‌در‌شده‌افتهي‌سکايي،ای‌قبیله‌از‌بزرگي‌فرد‌‌زده‌خي‌پای
ای‌‌يافته‌تقلیل‌‌نمونه‌عنوان‌به‌پا‌پايین‌شکل‌گوشتي‌بخش‌میان‌ای‌رابطه‌وجود‌فرضیه‌بود،
(7-4تصوير،4جدول)کرد‌تقويت‌باستان‌نمادپردازی‌در‌را‌ماهي‌و‌انسان‌بدن‌کل‌از
همان) در‌مدرن‌و‌باستاني‌معناشناسي‌بررسي‌با‌سادوفستسکي‌که‌ای‌نتیجه(.13ـ16:
1 Calf of the leg 2 Fish roa
3 MīnāndaوMatsyāndaکه‌هستند‌هيما‌تخم‌معنای‌بهMīnāوMatsyaبه‌توجه‌با.است‌ماهي‌معنای‌به
داده‌دست‌از‌ای‌دوره‌درeggتخم‌با‌را‌خود‌معنايي‌ارتباط‌که‌است‌پسوندی‌سنسکريت‌زبان‌درanda-شناسي‌ريشه
است در‌پا‌ساق‌‌ماهیچه‌معنای‌به‌سنسکريت‌زبان‌درpicanda, picandikaهای‌واژه‌در. با گرفتن‌نظر‌و
anda(andám) واژه‌تخم،معنای‌به(1963:26)مايرهوفر‌شناسي‌ريشه‌های‌داده‌به‌توجهباPicchaماهي‌معنای→به
های‌شکل‌در‌که‌است‌اين‌توجه‌قابل‌‌نکته.است‌آمده‌درpiskoشکل‌به‌اروپايي‌هند‌و‌غربي‌های‌زبان‌در‌اين‌واژه.است
هست.نیز‌پا‌اقس‌ماهیچه‌معنای‌بهPicchāسنسکريت‌‌زبان‌از‌ديگری
4دارد.وجودeggتخم‌وmuscleماهیچه‌میان‌ای‌رابطه‌سنسکريت‌زبان‌در
(Peśīماهیچه‌وPeśiتخم)5
زبان‌در‌چنین‌هم.است‌رفته‌کار‌به‌مدور‌و‌کوچک‌گوی‌و‌پا‌ساق‌‌ماهیچه‌معنای‌بهPindaواژه‌سنسکريت‌زبان‌در
معنای‌به‌برآمده‌و‌شکل‌شکمي‌جسمbellyرود،مي‌کار‌به‌غانستاناف‌شرق‌در‌که‌ايراني‌های‌زبان‌های‌شاخه‌از‌کفیر
.هست‌نیز‌پا‌ساق‌‌ماهیچه
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش84
آن‌بر‌تأيیدی‌مهر‌شناسي‌باستان‌های‌داده‌بررسي‌با‌و‌است‌گرفته‌سراغ‌خود‌های‌پژوهش
رهگذر‌از‌که‌مرکزی‌‌پايه‌اي‌ستون‌و‌ماهي‌میان‌‌معناشناسانه‌پیوند‌که‌است‌نکته‌اين‌زده،
و‌شده‌حاصل‌شکل‌شکمي‌و‌مدور‌جسم‌و‌ماهي‌تخم‌انسان،بدن‌پايین‌بخش‌با‌آن‌‌مقايسه
با‌آن‌ارتباط‌و‌ها‌فصل‌ای‌دوره‌بازگشت‌چون‌ديگری‌نتايج‌به‌اشاره‌با‌چنین‌هم
زندگي‌در‌کنون‌تا‌کهن‌بسیار‌‌دوران‌از‌را‌مهمي‌نقش‌ماهي‌که‌داده‌نشان‌خیزی،حاصل
میالدی‌سیزدهم‌رنق‌‌میانه‌در‌که‌است‌نامي1Soleواژه‌ديگر،سوی‌از.کند‌مي‌بازی‌مردم
تعمیم‌توجه‌قابل‌نکته‌است،شده‌مي‌استفاده‌اندک،ضخامت‌با‌اروپايي‌ماهي‌نوعي‌برای
وجود‌خاطر‌به‌و‌میالدی‌چهاردهم‌قرن‌اوايل‌در‌انسان‌پای‌کف‌برای‌واژه‌اين‌کاربرد
شايان(.2۰۰1هارپر،)است‌میالدی‌شانزدهم‌قرن‌در‌ساق‌پا‌‌ماهیچه‌برای‌شکلي‌شباهت
دريايي‌صدف‌معنای‌بهmusselدر‌انگیسي‌کهن‌به‌صورتmuscleواژه‌که‌ستا‌ذکر
شواهد‌به‌توجه‌با‌بنابراين‌هست‌نیز‌ماهیچه‌معنای‌به‌واژه‌اين(.جا‌همان)است2ای‌دوکفه
ايرانیان‌میان‌در‌ويژه‌به‌اروپايي‌و‌هند‌فرهنگ‌در-شناختي‌باستان‌های‌داده‌و‌شناختي‌زبان
شده‌پوشیده‌ای‌گونه‌به‌ماهي‌با‌بدن‌پشت‌بخش‌که‌دهد‌مي‌نشان‌که-آمده‌دست‌به‌آثاری
و‌ماهي‌شکلي‌شباهت‌چنین‌هم.3اند‌گرفته‌قرار‌ماهي‌‌دونیمه‌دم‌با‌ارتباط‌در‌پاها‌که‌است
نیمه‌دو‌و‌گويند‌مي‌بطني‌دو‌اي‌دوقلو‌‌ماهیچه‌آن‌به‌پزشکي‌علوم‌در‌که‌پا‌ساق‌ماهیچه
توان‌مي‌کند،مي‌تقسیم‌همانند‌قسمت‌دو‌به‌را‌او‌بدن‌کل،ابدي‌ادامه‌اگر‌که‌ماهي‌دم‌بودن
بودن‌نیمه‌دو‌بودن،دوتايي)دوگانگي‌اين بازنمايي‌در‌و‌انسان‌بدن‌نمادپردازی‌در‌را(
نمادپردازی‌ماهي‌دم‌نیمگي‌دو‌با(دوپا)بدن‌انتهايي‌بخش‌که‌باستان‌ايران‌و‌بابل‌ايزدان
کرد.هدهمشا(6-5،4-4،تصوير4جدول)استشده
شبیه‌که‌نیستند‌ها‌واحد‌و‌عناصر‌اين‌استروس-لوی‌رويکرد‌و‌فوق‌بحث‌به‌توجه‌با
وجود‌نهادها‌اين‌میان‌که‌است‌روابطي‌سازد،مي‌را‌تشابهات‌اين‌آنچه‌بلکه‌کديگرند،ي‌به
تزيیني‌های‌نقش‌و‌نجومي‌های‌طرح‌در‌که‌دوماهي‌و‌خورشیدی‌‌دوگانه‌حرکت‌نسبت.دارد
در‌و‌شود‌مي‌ديده‌ديگر‌های‌فرهنگ‌در‌و-درهم‌ماهي‌نقش‌مثال‌برای-انياير‌فرهنگ‌در
خرگوش‌لب‌دونیمگي‌ساختار‌در‌که‌نسبتي‌است،افتهي‌بازنمود‌مختلف‌روايات‌و‌ها‌اسطوره
و‌انسان‌پای‌کف‌دو‌با‌دوماهي‌نسبت‌دارد،وجود‌دوقلوها‌و‌خرگوشي‌لب‌بچه‌دختر‌و
بازتولید‌همه‌و‌همه‌ماهي،دم‌دوشاخگي‌و‌پا‌ساق‌‌ماهیچه‌فرمي‌و‌شکلي‌ساختار
ارتباط‌که‌هستند‌ای‌دوگانه‌ذهني‌ساختارهای و‌کالمي‌روايات‌رهگذر‌از‌و‌ماهي‌با‌در
.هستند‌روشنايي‌و‌زندگي‌با‌تاريکي‌و‌مرگ‌تقابل‌از‌نماديني‌بیان‌متفاوت،تصويری
1 LatSolea, MiddFr Sola
2سوراخ‌را‌سبد‌کف‌دريايي‌صدف‌با‌بچه‌دختر‌نیز‌کواکیتل‌پوستان‌سرخ‌‌اسطوره‌در‌که‌است‌اشاره‌به‌الزم
.آيد‌مي‌بیرون‌دوپا‌با‌و‌کند‌مي3
با‌همراه‌عريان‌صورت‌به‌هاروارد‌دانشگاه‌سامي‌‌موزه‌در(Merrill)مريل‌‌وعهمجم‌در‌ايشتر‌‌پیکره
و‌است‌ماهي‌دم‌به‌شبیه‌او‌پاهای‌از‌يکي‌که‌يدرحال‌و‌پايش‌زير‌ماهي‌الله‌سرش،اطراف‌در‌پرتوهايي
(.1997:36بوسنبارک:)شود‌مي‌نگهداری‌گاو،سم‌شبیه‌ديگری
85نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
ماهي‌به‌موسوم‌قشن‌توصیف‌از‌پس‌تا‌کوشیديم‌نگاری،آيکون‌روش‌کارگیری‌به‌با‌بنابراين
پیگیری‌به‌ماهیگ/حوت‌فلکي‌صورت‌با‌آن‌دانستن‌مرتبط‌و‌اسالمي‌و‌ايراني‌هنر‌در‌درهم
پیوند‌آن‌و‌پرداخته‌گوناگون‌های‌فرهنگ‌در‌کالمي‌و‌تصويری‌منابع‌در‌دوبودگي‌اين‌‌ريشه
با‌تا‌کوشیديم‌آن‌از‌پس‌و‌دهیم‌توضیح‌دوقلوها‌و‌خرگوشي‌لب‌چون‌مشابه‌های‌نمونه‌با‌را
وجود‌آن،با‌مرتبط‌واژگان‌شناسي‌ريشه‌و‌انسان‌بدن‌در‌نجومي‌دوماهي‌نمادپردازی‌بررسي
دهیم.توضیح‌تصاوير‌در‌را‌ساختار‌اين
انسان‌بدن‌و‌ماهي‌نمادپردازی:4جدول
ای‌‌البروج‌در‌نسخه‌مرد‌منطقه4-1
بريتانیا‌‌م،موزه15از‌قرن
های‌نمادپردازی‌ماهي‌در‌نسخه4-2
Copenhagen)عربي،نجوم
Kongelige bibliotek)
صورت‌فلکي‌ماهي،صورالکواکب4-3
عبدالرحمن‌صوفي
(www.gallica.bnf.fr)
شناسي‌و‌آثار‌هنری‌های‌باستان‌نمادپردازی‌ماهي‌در‌داده
م.19-12طلسم‌و‌تعويذ‌برنج،ايران،4-4
ايزد‌ماهي،پاسارگاد.4-5(VonSadovszky,
1995:36)
ق.م.7۰۰يزدان‌ماهي‌آشور،4-6(Campbell, 1976)
تصوير‌تاتو‌‌ق.م.16مرد‌پازيريک،قرن4-7
,Von Sadovszky)ماهي‌بر‌پای‌چپ
1995: 14-15)
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش86
گیری نتیجه‌حوزه‌به‌را‌باستان‌نجوم‌علم‌نگاری‌آيکون‌روش‌طريق‌از‌تنها‌نه‌کوشیدم‌پژوهش‌اين‌در
دوگانگي‌استروس لوی‌ساختاری‌تحلیل‌به‌توجه‌با‌بلکه‌بگشايیم،ايران‌در‌تصوير‌تفسیر
کنیم‌تحلیل‌را‌نجوم‌در‌ماهي و‌میل‌محصول‌زمان‌هم‌طور‌به‌نگاه‌اين‌که‌است‌مسلم.
در‌شمول‌جهان‌اعتباری‌اعطای‌در‌و‌رو‌پیش‌و‌بحث‌قابل‌های‌ابژه‌میان‌در‌ذهن‌پیگیری
نزديک‌رياضیات‌در‌شهود‌به‌استروس‌لوی‌روش‌معنا‌اين‌در.داد‌قرار‌روابط‌‌آگاهانه‌نا‌کشف
فراتر‌چیزی‌علم‌تولید‌و‌هندسه‌ساخت‌برای‌داشت،اعتقاد‌که1پوينکر‌هنری‌همچون.است
)است‌‌نیاز‌محض‌منطق‌از 2۰۰7وايسمن، :197 مقاله‌اين‌در‌که‌شواهدی‌به‌توجه‌با(.
ارتباط‌در‌عناصر‌ساختاریِ‌دوگانگي‌مهم‌موضوع‌ها،اسطوره‌از‌برگزيده‌های‌روايت‌در‌و‌آمده
.است‌مشاهده‌قابل‌مختلف،های‌نمونه‌در‌دگرگوني‌گرفتن‌نظر‌در‌با‌که‌است‌ماهي‌دو‌با
پیدا‌جديدی‌نظم‌دوباره‌آن‌طبق‌بر‌نیز‌ديگر‌عناصر‌ها،آن‌در‌عنصر‌هر‌تغییر‌با‌که‌رواياتي
واژگان‌و‌ماهي‌‌واژه‌ناسيش‌ريشه‌اریِي‌با‌و‌تصويری‌های‌داده‌با‌ها‌داده‌اين‌تطبیق‌با.اند‌کرده
نشان‌و‌پرداختیم(ماهي‌دو)ماهي‌نمادين‌نقش‌در‌دوتايي‌مفهوم‌بازشناخت‌به‌آن‌با‌مرتبط
های‌نمادپردازی‌در‌هم‌که‌هستند‌ماجرا‌کي‌تبديالت‌اي‌ها‌دگرگوني‌همگي‌که‌داديم
اين‌هايي،تتفاو‌وجود‌با‌و‌اند‌کاررفته‌به‌مکرر‌انسان‌بدن‌های‌نمادپردازی‌در‌هم‌و‌کیهاني
.شوند‌نگريسته‌معنا‌با‌و‌ساختاری‌کلیتي‌صورت‌به‌که‌دارند‌را‌قابلیت
1 Henri Poincare (1854-1912)
87نماد‌دو‌ماهي‌دوگانگيِتحلیل‌ساختاری
منابع‌‌شماره،دانش‌نشر‌‌نامه‌فصل،«ايران‌قالي‌در‌نخستین‌نمادهای‌و‌اساطیری‌های‌جلوه(.»1378)سیروس‌پرهام،
.4۰-47:صص،1
1387)اکرمن‌فیلیپس‌آرتور،پوپ، :تهران،12جلد،امروز‌تا‌تاريخ‌از‌پیش‌دوران‌از‌ايران‌رهن‌در‌سیری(.
فرهنگي.و‌علمي‌انتشارات
چشمه.نشر:تهران،ايران‌در‌سنتي‌طراحي‌مباني(.1381)علي‌حصوری،
،ترجمه‌شهرام‌خسروی،تهران:نشر‌مرکز.اسطوره‌و‌معنا(.1385لوی‌استروس،کلود)
شاهي،تهران:نشر‌دوستان.بهاءالدين‌خرم(.ترجمه1386قرآن‌کريم)
تهران:يساولي.،پژوهشي‌در‌فرش‌ايران(.1381ژوله،تورج)
،تهران:نشر‌مرکز.پژوهشي‌در‌قصه‌يونس‌و‌ماهي(.1379ستاری،جالل)
های‌دوره‌ماهي‌در‌قالي‌‌مايه‌تاويل‌و‌تفسیر‌معاني‌نمادين‌نقش(.»1388پور)فر،مهناز‌و‌طیبه‌صباغ‌شايسته
.53-31،صص:12،شمارهگلجام‌‌نامه‌فصل،«ظر‌به‌مثنوی‌معنوی‌موالناصفويه‌با‌ن
»1388طاهری،صدرالدين) «يه‌ماهي‌درهم‌در‌قالي‌ايرانما‌بن(. 2۰،شمارهفروزش‌‌نامه‌فصل، -99،صص:
1۰8.
شناسي‌‌تهران:مرکز‌باستان،گری‌دوره‌اسالمي‌ايران‌هنر‌سفال(.1364)کیاني،محمد‌يوسف‌کريمي،فاطمه‌و
ايران
،ترجمه‌حمید‌عنايت،تهران:انتشارات‌خوارزمي.لوی‌استروس(.135۰لیچ،ادموند)
،ترجمه‌باجالن‌فرخي،تهران:اساطیر.شناخت‌اساطیر‌هند(.1381ورونیکا،ايونس)
شماره،نقدنامه‌هنر،«پژوهي،آيکونولوژی‌يونس‌و‌ماهي‌اهمیت‌آيکونوگرافي‌در‌دين»(.139۰مختاريان،بهار)
.123-1۰9،صص:1
Bascom, William (1981), "Moon Splits Hare's Lip (Nose): An African Myth in the United
States",InResearch in African Literatures 12(3): 338-349.
Beck, Roger (2007), A brief history of ancient astrology (Vol. 4), Malden: Blackwell
publishing.
Busenbark, Ernest (1997), Symbols, Sex, and the Stars, California: Book Tree.
Campbell, Joseph. (1976) The Masks of God: Creative Mythology (New York: Viking,
1968). Emphasis added.
Coulter, Cornelia Catlin, (1926, January)," The" Great Fish" in Ancient and Medieval
Story", In Transactions and Proceedings of the American Philological
Association:American Philological Association, 57: 32-50.
Dunnigan, Ann (1987), "fish", In Encyclopedia of Religion (vol. 5), (ed Jones Lindsay),
MacMillan Reference Library.
Gardner, Martin (1960), The Annotated Alice: Alice's Adventures in Wonderland &
Through the Looking Glass, New York: CN Potter.
Gettings, Fred (1987), The secret Zodiac: The hidden art in mediaeval astrology, London:
Routledge& Kegan Paul.
Gunther, Erna (1926), "An Analysis of the First Salmon Ceremony", In American
Anthropologist, 28(4): 605-617.
(accessed January 12, 2014). Hart, Joan. (1993), Erwin Panofsky and Karl Mannheim: a dialogue on interpretation:
Critical Inquiry: 534-566.
Lévi- Strauss, Claude (2001), Myth and Meaning, London: Routledge.
Lévi- Strauss, Claude (1963), Structural Anthropology, Translated by
Claire Jacobson and Brooke GrundfestSchoepf, New York: Basic Books.
Mayrhofer, Manfred (1963), KurzgefasstesetymologischesWörterbuch des Altindischen: A
concise etymological Sanskrit dictionary (Vol. 1), Heidelberg: C. winter.
Panofsky, Erwin. (1972), Studies in iconology: humanistic themes in the art of the
Renaissance, New York: Harper & Row.
Pope, Arthur Upham, Ackerman, Phyllis, & Besterman, Theodore. (1964). A survey of
Persian art, from prehistoric times to the present (Vol. XI): Oxford University Press
2،شماره4شناسي‌ايران،دوره‌‌های‌انسان‌نشريه‌پژوهش88
Rogers, John H. (1998), "Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian
traditions", In Journal of the British Astronomical Association, 108: 9-28.
Thompson, Gray D. (2001),"the Origin of the Zodiac (copy right 2001-2012)".
Von Sadovszky, Otto J. (1995), Fish, symbol, and myth: a historical semantic
reconstruction, Budapest: AkadémiaiKiadó.
Warburg, Aby M. (2008),“ Die Einwirkung der Sphaera barbarica auf die kosmischen
Orientierungsversuche des Abendlandes“, im: Per Monstra Ad Spaeram, ss.68; 73,
Hamburg.
Wiseman, Boris (2007), Lévi-Strauss, anthropology, and aesthetics,Cambridge:
Cambridge University Press.
Harper, Douglas (2001), Online Etymology Dictionary (2001-2014).
http://www.etymonline.com/