;zQmLs/0f

EmpowErmEntA Journal of MoWCSC

-dlxnf afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno;Fu ;DalGwt_

g]kfn ;/sf/

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfnol;+xb/af/, sf7df8f}+, g]kfn

kmf]g g+= M $@!!!()÷$@))##&÷$@))$)*, km\ofS; g+= M $@))!!^O{d]n M mowscs@ntc,net.np, j]j ;fO6 : www.mowcsw.gov.np

jif{ !^ k"0ff{ª\s @# @)&& c;f/

;Dkfbs d08n

;Nnfxsf/ofds'df/L vltj8f -af:sf]6f_, ;lrj

;+of]hsdgdfof e§/fO{ k+u]gL, ;x;lrj

;b:ox¿;'lgtf g]kfn, pk;lrje/t/fh zdf{, pk;lrjzzLw/ l3ld/], pk;lrj

uf]df jfUn], dlxnf ljsf; clws[t

महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताललय हिगत िरषिरमा झ स िरष पहन सशकतीकरण जरनल परकाशन गिी सिषसाधािणसमकष परसततत गनष पाउदा िामीलाई खतसी लागयको छ ।

मतलतक अहिलय हिगतको कय नदी शासनपरणालीबाट सङघी शासनपरणालीको अभासमा छ । एउटा शासनपदधहतबाट अकको शासनपदधहतमा जादा हिहिनन चतनौतीिरको सामना गनतषपनन अिसथा आउनत सिािाहिक न माहननछ । सिी रपानतरित शासनपदधहतमा चतनौतीिर मात आउदनन, ती चतनौतीलय अिसििर पहन लाउनय गदषछ । मतलतक अहिलय हन चतनौतीिरको सामना गदद तसबाट हसहजषत अिसििरको पहिचान गिी मतलतकलाई समदध रपाल र सखी रपाली अहिानमारष त आहथषक समहदधतरष लजानय बाटोमा अगरसि छ ।

रपानतरित सङघी सिचनमा महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनतालको हजममयिािी बढदो छ िनय सको अभासमा मनताललय नाना चतनौतीिरको सामना गनतषपियको दषानत िामीसामत छलषङग छ । अहिलय मतलतकलय सामना गनतषपियको कोिना िाइिस अथाषत COVID-19 लाई सको जिलनत उदाििणका रपमा हलन सहकनछ । िनत कोिना िाइिस कत न दयश हिशयरको समसा निएि समपपणष हिशवको अथाषत मानि जाहतक समसाका रपमा दयखा पियको छ । िामो सनदिषमा पहन कोिना िाइिस कत न एउटा मनतालको समसा निएि सगगर दयशको समसाका रपमा दयखा पियको छ ।

हिसामा पियका महिला तथा बालबाहलकाको उदधाि, िाित तथा पतनसथाषपना; बालअहधकािको सिकषण; अपाङगता िएका वहतििरको िकहित परिदधषन ि घिपरििािबाट परितति िई िा अन कािणलय एकलो जीिन हबताउन बाध िएका ज यषठ नागरिकको विसथापन गनतषपनन अि हजममयिािी िएको महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताललाई कोिना िाइिसलय थप चतनौती थहपहदएको छ । सामान अिसथामा न जोहखममा ििनय गियका महिला, बालबाहलका, अपाङगता िएका वहति ि ज यषठ नागरिक न िाल हिशवलय सामना गरििियको तथा पराकहतक हिपहतिका रपमा दयखा पियको कोिना िाइिसबाट बढी परिाहित िएका छन । अहिलय िाजका तीन तिका सिकािको समपपणष धान मतलतकलाई कायिायना िाइिसबाट मतहति हदलाउनयतरष कय हनदत िियको छ । कोिना िाइिसबाट मतलतकलय मतहति पाएपहछ माहथ उहललहखत वहति तथा समतदाको विसथापनमा लागनतपनन अहिलयको सिकोपरि आिशकता िियको छ । स अथषमा पहन मनतालको हजममयिािी ि िपहमका बढद गएको मिसतस िएको छ ।

साहिकमा जसत स िरषमा परकाशन िन लागयको सशकतीकरण जरनलमा समसामहक हिरका साथ महिला, बालबाहलका, ज यषठ नागरिक ि अपाङगता िएका वहतििरसमबनधी लयखिचना समयहटएका छन । हत िदािद पहन परसततत परकाशनमा समाहिष लयखिचनािर लयखकका हनजी धािणा ि हिचाि िएकालय जनषलमा समाियश िएका तथ, तथाक ि धािणािर सिकािको आहधकारिक तथाक ि धािणा िोइनन िननय कत िातरष धानाकरषण गिाउद स जनषलमा िियका लयखिचनाको अहनतम जिारदयहिता लयखक सिमा ििनय कत िा सपष पादषछौ ।

अनतमा, महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनतालबाट परकाहशत सशकतीकरण जरनल महिला, बालबाहलका, ज यषठ नागरिक ि अपाङगता िएका वहतििरका कषयतमा अधन अनतसनधानमा िियका अध यतािर ि स कषयतका हजजासतिरका लाहग सङगरिणी िनयछ िननय हिशवासका साथ िचनातमक सतझािको अपयकषा गियका छौ ।

२०७७ असाि

;DkfbsLo

ljifo;"rL

महिला सशकतीकरणको आधारः उदयमशीलता र रोजगार

यामकमारी खतिवडा (बासककोटा) 7

बालबाहलकाको अहधकार सहरहचितताका लाहग आवशयक सबल कायाननवयर पकष

तिवराम नययौपान 16

राहटरिय लङहगक समारता रीहतको औहितय

मरमाया भटटराई पगरी 24

समारताको आधारः सामाहजक सरकषा

वीरबहादर राई 28

हिहजटल समावशीकरण र लङहगक समारता

रातिका अयायाल 35

बइहजङ कायनयोजराका बाहर सरोकारका हवषय र रपाल

गज बहादर राना 44

रपालमा राहटरिय तथा अनतरानहटरिय गरसरकारी ससथाको भहमका

सनीिा नपाल 49

लङहगक तथयाक र लङहगक असमारता मापर

भरिराज िमाया 57

रपालमा बाल अहधकार समबोधर र हसथहतः एक सशषण

जाननदरकमार शषठ 59

Realization of Nepal’s commitment on CRPD towards achieving disability targets in the 2030 Agenda for Sustainable Development

Dr. Birendra Raj Pokharel 67

मयानहित महिरावारीः इहतिास र अबको बाटो

रािा पाडल/अनपा रगमी 77

मारव बिहबखर तथा ओसारपसार: रया परवहति र हरयनतरणका उपाय

गकोमादवी ढकाल पयौडल 81

थरछक, जमारत तथा धरौटीसमबनधी काररी वयवसथा

िररिा रायमाझी 86

कोहभि-१९ ल महिलामा पारको परभाव र समबोधरका उपाय

तनिानराज गयौिम 96

लङहगक हिसा अनतयसमबनधी काररमा परकोप/सङकट वयवसथापरका सवालिर

रकोिनी दवी काककी 102

िवाई उदधारको कामः भोगाइ र हसकाइ

अञज ढङगाना 110

समावशीकरण र रपालको सङघीय हरजामती सवा ऐरल समबोधर गरनपरन मखयमखय सबालिर

रकमागि अयायाल 115

सङघीयतामा महिला हवकास कायनकरम

तवषकमारी लातमछान 122

बाल अहधकार र बालनयायसमबनधी राहटरिय तथा अनतरानहटरिय वयवसथा तथा रपालमा यसको अवसथा

पत यामा उपाधयाय 127

Dimensions of Gender Statistics

Bhabishor Ghimire 133

महिला सशकतीकरणमा सथारीयतिको भहमका

उतमयाला ढकाल 140

;zQmLs/0f 7

१. हवषय परवश

कत ल जनसङखाको आधािनदा बढी हिससा ओगटयका महिलािरलय दयशको सिाषङगीण हिकासमा मितिपपणष तथा उललयखनी िपहमका हनिाषि गरििियको अिसथा छ । समगरमा समको हिसाबलय पतररको ततलनामा महिलािर बढी सहरि िए तापहन उनीिर गिआहथषक हरिाकलाप ि घिहितको काममा बढी खटयको दयहखनछ । सता गिआहथषक हरिाकलाप ि महिलािरलय घिहित गियको कामको मौहदक मपल (Monetary Value) गणना निदा िाहटरि आमा सको ोगदान िएको पाइदन ।

तसगिी घि बाहििको काम िा आहथषक हरिाकलापमा महिलािर सहरि ििय तापहन अहधकाश महिलािर अनौपचारिक कषयतमा काम गनन िदा उनीिरको ोगदानको थाथष हचतण गनष सहकएको छन । अनौपचारिकरपमा पिमपिागत घियलत उदोगमा धयि पहिलयदयहख न सलगन ििय तापहन औपचारिकरपमा सन १९९० पहछ मात उदोग विसामा सलगन िियको पाइनछ । अहधकाश लघत, घियलत तथा साना उदम विसा दताष न नगिी सञचालन िियका िदा सता विसािरमा महिलाको ोगदानको खास गणना िन सकय को छन ।

१५औ ोजनामा उललयख िएअनतसाि आ.ि.२०७४/७५ को आधािमा महिला ि पतररको साकषिता दि रिमशः ५७.७ परहतशत ि ७५.६ परहतशत, समपहतिमा सिाहमतिमा पतगयका महिला २६ परहतशत, महिला ि पतररको शरमशहति सििाहगता दि रिमशः २६.३ ि ५३.८ परहतशत तथा बयिोजगाि दि रिमशः १३.१ ि १०.३ परहतशत िियको अिसथा छ । तसगिी मात मततदि परहतलाख जीहित जनममा २३९ ि कत ल परजनन दि २.३ जना परहतमहिला िियको छ । लङहगक समानताको हिशव सपचकमा (गलोबल जयनडि गाप) मा नयपाल १०१औ सथानमा छ । िाजनीहतक परहतहनहधतिमा लङहगक सतधाि िएको तथा आहथषक कषयतमा लङहगक समानता बढयको परहतियदनमा उललयख छ । हिशव बकलय िाल सािषजहनक गियको महिला, विसा ि कानतन सपचक परहतियदन (ितमयन हबजनयस एणड द ल रिपोटष) का अनतसाि महिला, विसा ि कानतनका कषयतमा सतधाि गनन परमतख १० दयशको सपचीमा नयपाल िियको छ ।

सिी लङहगकताको दहषकोणलय हिशयरण गदाष नयपालमा महिला सशतितीकिणको कषयतमा सतधािातमक अिसथा दयहखनछ ।

दहप समाजमा िियका हिहिनन कत परथा, कत ससकाि अनधहिशवासजसता खिाब अभासलय महिलािरमाहथ हिसाका घटनािर घहटत िएका छन । हिसाका हिहिनन कािणिरमध य गरिबी, अहशकषा ि जनचयतनाको अिाि पहन िन । सता हिसा, बयचहबखन, दतव षििाि जसता हिरिरलाई समबोधन गनष वापकरपमा जनचयतना अहिान सञचालन गरिनतपनन िनछ िनय अकको मितिपपणष पकष महिलाको आहथषक सशतितीकिण िो । महिलािर िोजगािी, सििोजगाि तथा आर कमाउन सकनय िएमा उनीिरका अहधकाश समसािर समाधान िन सकछन । हिशयर गिी हिसा िनबाट बचन परहतिोधातमक ि हिसा िइसकय पहछ समयत उपचािातमक अिसथामा पहन आहथषक सशतितीकिण सिाकहसदध िनछ । तसलय महिलािरलाई उदमशीलतातरष उनमतख गिाई िोजगािी ि सििोजगािका अिसि हसजषना गनतष आजको आिशकता िो ।

महिला सशकतीकरणको आधारः उदयमशीलता र रोजगार

यामकमारी खहतविा (बासकोटा)सतिव, नपाल सरकार

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno8

२. महिला उदयमशीलता र यसल महिलामा पारन बिआयाहमक सकरातमक परभाविरमहिलािरलाई उदममा लगाउदा परतकषरपमा उनीिरको आहथषक पकष बहलो िनय ि गरिबी नपनीकिणमा सिोग पतगनय

दयहखनछ । ततलनातमकरपमा महिलािर परििािपरहत बढी न हजममयिाि िनय िदा महिलाको कमाइ घिमा खचष िनय जसलय गदाष बालबचचाको पौहषक आिाि, हशकषा, सिासथ, सिसराईजसता हिरमा खचष िदा समगरमा परििािको जीिनसति (Living Standard) न बढन जानय िनछ । सिािाहिकरपमा महिलािर बचततरष उनमतख िदा ितषमानको साथ िहिटको गजको टानषसमयत मददत पतगदछ । सका अहतरिति एउटा महिला उदमी बनदा उसका अन बिआाहमक कषयतमा हिकास िनय दयहखनछ । जतन तलको ियखाहचतमा दयखाइएको छ ।

आहथनक सशहककरण

सवरोजगार/रोजगारराहटरिय अथनतनतरमा योगिार

जीवरसतरमा सधार

उतपािरमा वहदध

मारव हवकास सिकाङकमा सधार

आय आजनर

आतमहरभनर, आतमसममार

सोत साधरमाहथ पिि हरयनतरण र हरणनय परहकरयामा सिभाहगता

रततव हवकास, सामाहजकतीकरण

उदयमशीलता

नयपाल सिकािको समदध रपाल र सखी रपालीको परिकलपना साकाि पानष तथा सन २०३० समममा हदगो हिकास िाहसल गनष, कय िी िरषमा न कम हिकहसत िाटरिबाट सतिोननहत गनषसमयत उदमशीलता उतपादन, उतपादकतिमा वापकरपमा जोड हदनत अपरििा ष िएको छ । ततलनातमक लाि ि परहतसपधधी कषमता िएका एि कम आतन/तौल ि बढी मपल िएका (High Value, Low Volume/ weight) सथानी सोत साधनमा आधारित लघत, घियलत, साना तथा मझौला उदोगलाई मपल शङखलाबदधरपमा सञचालन गनष सकय मा सलय दयशहित वापकरपमा िोजगािीका अिसििर हसजषना गनन, दयशलाई आतमहनिषितरष उनमतख गिाउनय, आात घटनय, वापाि घाटा कम िनय तथा समगरमा अथषतनतमा सकिातमक ोगदान हदनय दयहखनछ । बयिोजगाि महिलािरलाई सता उदोगतरष आकहरषत गनष सकय मा दयशको आहथषक हिकासमा महिलािरको परतकष ोगदान पतगछ िनय महिला सशतितीकिणमा समयत टयिा पतगनय दयहखनछ ।

३. महिला उदयमी समबनधी किी तथयाक :महिला उदमीिरको आहधकारिक एकतीकत तथाक उपलबध निए तापहन उदोग दताष गनन हनका तथा उदोग विसासग

समबहनधत छाता सङगठनिरलय कय िी तथाकिर परसततत गियका छन । तथाक हििागदािा िाल सािषजहनक िाहटरि आहथषक गणना, २०७५ मा मतलकिि ९ लाख २२ िजाि चािस विसा सञचालनमा िियको ि तसमा करिब ३४ लाख शरहमकमध य महिलाको सङखा १३ लाख ६३ िजाि अथाषत ४० परहतशत िियको तथाक छ । तसगिी मतलतकमा सथापना िएका लघत उदम, घियलत तथा साना उदोगमा ६० परहतशतिनदा बढी सिाहमति महिलाको िियको अनतमान छ । उदोग हििागमा २०७६ माघ महिनासमम दताष िएका ठपला, मझौला ि हिदयशी लगानी िएका साना उदोगिरगिी जममा ८,१३५ उदोग दताष िएका छन िनय समा ४,९५१ हिदयशी लगानीका उदोगिर छन । समध य महिला उदोमीको सङखा मात कहत िो िननय छत ट (Disaggregated) तथाक िनय उपलबध छन । लगानीको दहषकोणलय लघत, साना, मझौला तथा ठपला उदोगको रपमा उदोग विसा दताष िनय गियतापहन िा हिशयरगिी लघत, घियलत तथा साना उदोग विसाको तथाक परसततत एि हिशयरण गरिएको छ । तसगिी दयशिि आहथषक िरष २०७५/७६ समममा जममा ३,८८,५४५ उदोगिर दताष िएका छन । जसमा १,११२ िटा ठपला उदोग, १,७३१ मझौला उदोग ि ३,८५,७०२ लघत, घियलत तथा

;zQmLs/0f 9

साना उदमिर िियका छन । उदोग मनतालअनतगषत सञचाहलत गरिबी हनिािणका लाहग लघत उदम हिकास का षरिम (मयडपा) को तथाकअनतसाि आ.ि. २०७५/७६ समममा हसजषना िएका कत ल लघत उदमीिर १,६५,५९० िियका छन जसमध य १,२५,३३७ (७५.७ परहतशत) महिला िियका छन िनय ४०२४२ (२४.३ परहतशत) पतरर िियका छन ि हनलय २,५०,००० िनदा बढीलाई परतकष िोजगािी हसजषना गियका छन । आ.ि. २०७४/७५ मा ११,५११ लघत तथा घियलत महिला उदमी दताष िएका ि सबाट ४१,६७५ िोजगािी हसजषना िएको, तसगिी आ.ि. ०७५/७६ मा १५,६७५ लघत तथा घियलत महिला उदमी दताष िई ७०,८८५ िोजगािी हसजषना िएका छन । सिी परहतिरष करिब १२,००० दयहख १५,००० महिला उदमी हसजषना िई ६०,००० महिला िोजगाि िएको दयहखनछ ।

सामाहजक समाियशीकिणका आधािमा जममा महिला उदमीिरमध य ३९ परहतशत जनजाहत महिला िियका छन िनय ३५ परहतशत बािन कषयती ि अन महिला िियका छन । बाकती २६ परहतशत दहलत महिला उदमी िियका छन । तसत, जममा महिला उदमीमध य २०.२ परहतशत मधयसी महिला िियको दयहखनछ ।

दयशिरिका १,२५,३३७ महिला लघत उदमीमध य परादयहशकरपमा िागमती परदयशमा सबिनदा बढी ३५,३९६ (२०.६%) महिला उदमी िियका छन िनय दोसो सथानमा िियको परदयश न ५ मा २९,१७९ (१८.७%) महिला उदमी िियका छन । तसत, परदयश २ मा सबिनदा कम १७,६५९ (१०.६%) महिला उदमी िियका छन । परदयशगत तथाकलाई मधनजि गदाष सबिनदा बढी परदयश ५ मा जममा लघत उदमीिरमध य ८०.२६% महिला उदमी िियका छन । परदयशसतिमा महिला लघत उदमीिरको तथाक ताहलका १ मा परसततत गरिएको छ ।

ताहलका १ महिला लघ उदयमीिरको परािहशक तथयाक

परिश महिलाजममा (महिला/

परष)परिशगत महिला

परहतशतिशभरका कल महिला लघ उदयमीका

आधारमा महिलाको परहतशत

परदयश १ १८५७३ २४४५० ७५.९६% १४.८%

परदयश २ १३२७८ १७६५९ ७५.१९% १०.६%

िागमती २५८०७ ३५३९६ ७२.९१% २०.६%

गणडकती १४८३२ १८८४९ ७८.६९% ११.८%

परदयश ५ २३४२० २९१७९ ८०.२६% १८.७%

कणाषली १४३३३ १९६७७ ७२.८४% ११.४%

सतदपिपहचिम १५०९४ २०३८० ७४.०६% १२.०%

कल जममा १२५३३७ १६५५९० ७५.६९% १००%

ताहलका २: महिला लघ उदयमीिरको तथयाक - उदयमको परकारका आधारमा

उदयमको परकार जममा लघ उदयमी महिला लघ उदयमी महिला परहतशतजममा लघ उदयमीका

आधारमा महिला परहतशत

कहरमा आधारित ९९४८७ ७३२२७ ७३.६% ४३.३%

उतपादनमा आधारित २८३७७ २४००७ ८४.६% १४.२%

सयिामा आधारित २५२२४ २०१२८ ७९.८% ११.९%

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno10

उदयमको परकार जममा लघ उदयमी महिला लघ उदयमी महिला परहतशतजममा लघ उदयमीका

आधारमा महिला परहतशत

सपचना परहिहधमा आधारित ५१० ६१ १२.०% ०.०%

प षटनमा आधारित २५८९ १८०४ ६९.७% १.१%

ऊजाषमा आधारित १८६ ४९ २६.३% ०.०%

हनमाषणमा आधारित ३४६ १६१ ४६.५% ०.१%

अन १२३०५ ८६४२ ७०.२% ५.१%

जममा १६९०२४ १२८०७९ ७५.८%

एउट उदमीलय एकिनदा बढी परकहतको उदोग सञचालन गनन िएकालय माहथ परसततत ताहलकामा कत ल उदमी सङखािनदा उदमको परकहतका आधािमा लघत उदमीको सङखा कय िी बढी दयहखएको छ ।

४. महिला उदयमीिरका लाहग सरकारको तरन बाट गररएको वयवसथाऔदोहगक विसा ऐन, २०७६ मा महिला उदमीको मात सिाहमति ििनय गिी उदोग िा रमष दताष गिाएमा तसतो उदोग िा

रमष दताष गदाष कानतनबमोहजम लागनय दसतति िा शतलकमा पतीस परहतशत छत ट ि महिला उदमीको मात सिाहमति ििनय गिी दताष िएको उदोगमा परोग गरिनय औदोहगक समपहति दताष गिाउदा परचहलत कानतनबमोहजम लागनय दसततिमा बीस परहतशत छत ट िनय साथ महिला उदमीलय कत न औदोहगक कषयत ि औदोहगकगरामहित ना उदोग सथापना गनष चाियमा तसतो कषयत सञचालन गनन हनकालय सथान उपलबध गिाउन पराथहमकता हदनत पनन विसथा छ । तसगिी महिला उदमीको मात सिाहमति िियको उदोगलय आफनो औदोहगक उतपादन हनाषत गनन परोजनका लाहग कजाष माग गियमा महिला उदमीको लाहग कजाष उपलबध गिाउनय कोरबाट बहकङ परणालीमारष त तोहकएबमोहजम हनाषत कजाष उपलबध गिाउन सहकनय समयत विसथा छ । ऐनमा महिला उदमशीलता हिकास कोरको विसथा गरिएको ि उति कोरबाट महिलाको नाममा िियको उदोगलाई ६% ि समम िततिानी गियमा १% छत ट समयत गिी ५% बाजदिमा बढीमा ५ लाखसमम ५ िरषको परिोजना ििनय गिी सिहलतपपणष कजाष उपलबध िद आएको छ । लघत, घियलत तथा साना उदोगलाई एकतीकतरपमा सञचालन गनष िियक सथानीतिमा उदोगगरामको सथापना ि सञचालन गनन नयपाल सिकािको का षरिमलय पहन महिला उदमीिरका लाहग उदम विसा गनन उपतति अिसि िन सकछ । तसगिी महिला उदमीिरका लाहग नयपाल सिकािका हिहिनन हनकािर, बक तथा हितिी ससथािरबाट समयत हिहिनन हकहसमका सिहलत तथा सतहिधािर एि सिहलतपपणष कजाष उपलबध गिाइएका छन । आ.ि. २०७७/७८ को बजयट ितिवमा महिला लघत उदमीिरका लाहग १० िरषसमम आकि छत ट, कचचा पदाथष आातलगातका छत ट सतहिधािर उपलबध गिाउनय विसथा गरिएको छ ।

५. महिला, बालबाहलका तथा जयषठ रागररक मनतरालयबाट भएका पिल/कायनकरमिरमनताललय महिला सशतितीकिणलाई जोड हदद सथानीति ि परदयश सिकािको सिोग, समनि ि साझयदािीमा उदमशीलता

ि जीहिकोपाजषनसमबनधी का षरिमिर सञचालन गदद आइिियको छ । जसअनतगषत उदमी हसजषना, सतिोननहत, परहिहध सिोग, टयिा पतजी ि बजािीकिणमा जोड हदएको छ । महिला उदमीबाट उतपाहदत िसततिरको बजािीकिणका लाहग सङघी एि परदयशसतिमा उतपाहदत िसततिरको परदशषनीका लाहग सिोग, महिलािरको लाहग छत ट परदशषनीसथलको पपिाषधाि हनमाषण, उतकष उदमी छनौट एि पतिसकाि हितिणजसता का षरिमिर िियका छन । तसगिी, महिला उदमीिरलाई सपचनाको पिच, नयपाल सिकाि ि हिहिनन हनकािरबाट उपलबध गिाइएका सयिा, सतहिधा, सिहलत तथा छत टका बाियमा जानकािी उपलबध एि महिलािर उदमी बनन ि बहनसकय का उदमीिरलाई सतिोननहत गनष आिशक पराहिहधक सिोग उपलबध गिाउन िियक सथानीतिमा महिला उदमीशीलता सिजीकिण कय नदको सथापना ि सञचालन गनष आ.ि. ०७७/०७८ को नीहत तथा का षरिमअनतसाि आगामी आ.ि. दयहख सता कय नदिर रिमशः सञचालनमा आउनय छन ।

;zQmLs/0f 11

६. महिला उदयमीका समसया तथा िरौतीिरमहिलादािा सञचाहलत उदम विसािरको सरलताको दि उचच ििय तापहन स कषयतमा सङखातमकरपमा उललयख

उपहसथहत तथा सििाहगता दयहखदन । खासगिी समपहतिको सिाहमति आरप मा नििनत, लगानीको हनणष गनष सितनत निनत, सामाहजक-सासकहतक मानतािर, पारििारिक सिोगको कमी, सपचनाको पिचमा कमी, वािसाहक विसथापनसमबनधी जानको कमी, पराहिहधक सीप तथा दकषतामा कमी, सोत साधनको उपलबधतासमबनधी जानको कमी, हितिी पिचमा कमी/जानको कमी, पारििारिक दाहति, महिलामती परहिहधको अिाि ि िसतत बजािीकिण तथा उदमशीलताको कमी जसता पकषिर महिला आहथषक सशतितीकिणका लाहग समसा तथा चतनौतीका रपमा िियका छन । जसलय गदाष सानो परिमाणमा उतपादन िनय गियको, उदमिर छरिएि ििनत, उतपाहदत िसततिरको गरयहडङ, टयहषङ, पाकय हजङ, लयबहलङ, सहटषहरकय सनजसता गतणसतिसग समबहनधत समसािर िियका छन । तसगिी विसा सतर गनषका लाहग हबउ पतजीको अिाि, (Start-up fund) हितिी पिचमा समसा (लघतहिति ससथालय समयत Whole Sale Lending गनन गियको), आधतहनक परहिहधको उपोग गनष नसकनत, उतपादन लागत बढी िनय िदा आाहतत िसततिरसग परहतसपधाष गनष नसकनत, उतपाहदत िसततिरको हबरितीककष तथा परदशषनीसथलको अिाि, सिदयशी िसततको उपोगमा सािषजहनक हनकािरलय समयत पराथहमकता नहदनत, तीवररपमा िएको सपचना परहिहधको हिकाससग परहतसपधाष गनष नसकनत, Productive ि Reproductive िपहमकालाईसग लजान नसकनत, ततलनातमक लाि ि परहतसपधधी कषमता िएका कषयतिरको पहिचान गनष नसकनत ि स कषयतमा अनतसनधान तथा हिकास पाषपतरपमा िन नसकनत जसता समसािर िियका छन ।

७. अवसरिरः नीहतगत तिमा मतलतकको सहिधान, ऐन, हनम, आिहधक ोजना तथा का षरिमिरमा महिला आहथषक सशतितीकिणको

परािधान ििनत ि िाजको हनणाषक तथा कााषनिन तिमा समयत महिलािरको उललयख सििाहगता िनत आहद कािणलय महिलाका लाहग आहथषक सशतितीकिणमा अनतकप ल िाताििणको हनमाषण िएको छ । आहथषक समहदधका हिर सबको साझा एजयनडाका रपमा अगाहड बढनत, लगानीमती िनय गिी नीहतगत, कानतनी, सिचनागत तथा परहरिागत सतधाििरको सतरआत िनत, उदमशीलता हिकास िाजको पराथहमकतामा िनत, औदोहगक पपिाषधाििरको हनमाषण िइििनत, जनसङखाको ठपलो हिससा काम गनन उमयिको तिा जनशहति ििनत, उदम हिकासका लाहग दकष जनशहति उदम हिकास सिजकताषिरको सङखामा िहदध िद जानत, महिलािरमा समयत उदम कषयतमा आबदध िई आतमहनिषि िनय मानहसकताको हिकास िई उदमपरहत आकरषण बढद जानत ि हिहिनन कषयतिरमा महिलालहकषत का षरिमिर सञचालनमा आउनतलय महिलािरको आहथषक सशतितीकिणका लाहग थप अिसििरको हसजषना िएको छ ।

८. महिला सशकतीकरणका लाहग आगामी हिरमा गरनपरन पिल/सधार८.१ रीहतगत/सरिरागत वयवसथामा

लघत, घियलत तथा साना उदोगिर एि महिलादािा सञचाहलत उदमीिरको परिदधषन गनष लघत, घियलत, साना ि मझौला (MSMEs) उदोग ि महिला उदमीको परिदधषन गनष परहिहधमा हिशयर अनतदान, बाजमा हिशयर छत टको विसथा, सिल ि सिज हकहसमको दताष परणाली ि परशासहनक परहरिा, सिल ि सिहलतपपणष कि परणाली समयतको छत ट कानतन विसथा आिशक छ । िाित, चीन, शरीलकाजसता दयशमा पहन SMEs को लाहग हिशयर Package समयतको छत ट कानतनी विसथा िियको दयहखनछ । लघत, घियलत तथा साना उदोगको हिकास िा परिदधषनमा ठपला उदोगलाई हमसाएमा साना उदोग छाामा पनन िदा छत ट कानतनी ि सिचनागत विसथा गनष सहकएमा सता उदोगको उतपादन ि उतपादकति िहदध िनय दयहखनछ । सङघीताको िािना समयतलाई धानमा िाखी िियक सथानीति ि परदयशमा MSMEs को हिरलाई ियनन छत ट सिचनाको विसथा िनतपदषछ । महिला उदमीिरलाई पराहिहधक सिोगलगात अन सयिा सतहिधािर उपलबध गिाउन उदम हिकास सिजकताषसमयत ििनय गिी छत ट महिला उदमशीलता सिजीकिण कय नदको सथापना ि परिािकािी रपमा सञचालन गरिनत पनन दयहखनछ ।

८.२ रवीर परहवहधमा हवशष अरिार

दयशको अथषतनतमा साना तथा मझौला उदोगको उललयखनी िपहमका िियको िाित, चीन तथा शरीलकाजसता मतलतकिरमा ियदाष लघत, घियलत तथा साना उदोगिरको परिदधषनको कािण स कषयतमा िएको परहिहधगत रपानतिण (Technological Shift)

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno12

एउटा मितिपपणष कािणको रपमा िियको छ । उतपादन ि उतपादकति अहििहदध गदद उतपाहदत िसततिरको गतणसतिमा समयत परहिहधलय मितिपपणष िपहमका खयलनय िदा साना उदोगिरलाई तसमा पहन महिला उदोगीका लाहग परहिहधमा हिशयर अनतदान ि परहिहध सिोगका का षरिमिर सञचालन गनतषपनन दयहखनछ ।

८.३ परयोगशाला र अरसनधार तथा हवकास कनदरको सथापरा

लघत तथा साना उदोगका उतपादनिरको गतणसति हनधाषिण गिी आनतरिक ि बाहय बजािमा मानता परापत गनन हकहसमलय अनतिाषहटरिसतिको गतणसति काम गनष सकनय परोगशालािरको सथापनामा सिोग गनतषपनन दयहखनछ । साथ, साना उदोगको कषयतमा अनतसनधान तथा हिकासमा समयत जोड हदनतपनन दयहखनछ । सपचना परहिहधमा िएको तीवर हिकाससग निीन ि उपतति परहिहधलय परहतसथापन गनष नसकदा SMEs का उतपादनिरको गतणसतिमा परशन उठनय गियको छ । सानो सतिमा उतपादन िनय, परशोधनमा समसा दयहखएकालय एकाहति परहिहधिनदा बढी मानि शरमको परोग िनय गियको कािणलय उतपादन लागत बढी िनय िदा आाहतत िसततसग परहतसपधाष गनष नसकनय ि अककोतरष बजािको मागअनतसािका िसतत उतपादन गनष नसकनय अिसथा छ । अतः आनतरिक ि बाहय बजािको मागअनतसािका गतणसतिी िसतत उतपादन गनषसकनय गिी िालका पतिाना परहिहधलाई पपणषरपमा निीन परहिहधिरलय परहतसथापना गनतषपनन िनछ । महिलामती परहिहधको अनतसनधान, हिकास तथा परोगका साथ लागत सििाहगतामा परहिहध सिोग गनतषपनन दयहखनछ ।

८.४ उदयोग गाम एव साझा सहवधा कनदरिरको सथापरा (Industrial Village/ Common Facility Centre को वयवसथा)

लघत तथा साना उदोग सञचालनका लाहग उसत परकहतका उदमिरलाई एकतीकत गिी सञचालनमा लाउन सतहिधासमपनन पपिाषधाि समयतको उदोगगराम ि साझा सतहिधा कय नदिर सथापना गिी उदोग विसा सञचालन गनन िाताििण बनाउनत पनन दयहखनछ । तसता सथानमा कचचा पदाथषको उपलबधता, परहिहधमा अनतदान तथा सिल कजाषको विसथा ि बजािीकिणको विसथा गरिनतपनन िनछ । छरिएि िियका हिहिनन लघत तथा साना उदोगिरलाई हनधाषिण (Grading) गिी एकतीकतरपमा उपतति एउट सथानमा एकतीकत गिी पपिाषधाि हनमाषण गनन ि उदोगगरामका रपमा सथापना गरिनतपनन दयहखनछ । सो गदाष सयिा सतहिधा उपलबध गिाउन, उतपादन परिणामको गतणसति काम गनष ि बजाि परिदधषन गनषसमयत सिज िई उतपादन ि उतपादनकति समयत िहदध िन जानछ । सिी एकतीकत गरिएका सथानमा सिकािलय परहिहधमा अनतदान हदनतका साथ सिहलत दिमा बाज उपलबध गिाउनत पदषछ ।

८.५ सिज र सिहलयत िरमा कजान परवािको वयवसथा

लघत तथा साना ि महिला उदमीिरको परिदधषनका लाहग ससतो बाजदिमा ऋण उपलबध गिाउनत पनन, साथ परिोजना हधतो िाखयि समयत ऋण हलन सकनय विसथा गरिनतपनन दयहखनछ । परत यक बक तथा हितिी ससथािरलय लघत, घियलत तथा साना उदोगको कषयतमा अहनिा षरपमा नपनतम लगानी गनतषका साथ, कहरको पराथहमक उतपादनमा सिि न परशोधनका कषयतमा समयत सिहलत दिमा ऋण उपलबध गिाउनतपनन दयहखनछ । महिला उदमशीलता हिकास कोरमा हिहनोजन गरिद आएको िकम िहदध गिी हजललामा हिसताि गिी ७७ िट हजललामा पत¥ ाउनत पनन िनछ ।

८.६ वयवसाय सर गरन पजीको वयवसथा (Start up fund)/ हबउपजीको वयवसथा (Seed Money)

उदमशीलता हिकाससमबनधी हिहिनन सीपमपलक ताहलम परापत गियका उदमीिरलाई सिी Complete Package का रपमा ताहलम हदनय ससथाको हसरारिसमा विसा सतर गनष हबउ पतजी उपलबध गिाउनत पनन िनछ । सका लाहग लघत, घियलत तथा साना उदोग Start-up fund/Venture Capital/Seed Money को रपमा Fund सथापना गनन ि महिला उदमीिरका लाहग हिशयर विसथा गनतषपनन दयहखनछ ।

८.७ बजारीकरणका लाहग हबकरती ककष (Sales Outlet)/सौगात गि/कोसली घर

महिलादािा उतपाहदत िसततिरको बजािीकिणको लाहग सथानीति, परदयश सिकाि ि हनजी कषयतको सिोग ि साझयदािीमा वापाि मयला एि परदशषनीको आोजना, सिदयशी कचचा पदाथष परोग गिी लघत, घियलत तथा साना उदोगिरको बजाि परिदधषन ि हनाषत परिदधषनका लाहग अनतिाषहटरि हिमानसथललगात दयशका मतखमतख हिमानसथलमा लघत, घियलत तथा साना उदोग ि महिला

;zQmLs/0f 13

उदमीका उतपादनिरलय Sales Outlet िर िाखनय विसथा हमलाउनत पनन दयहखनछ । तसगिी दयशका मतखमतख सथानिरमा सथानीतिसग समनि गिी सथान उपलबध गिाई सता "Nepal Made Stall" खोलनय विसथा गनतषपनन दयहखनछ । (अन मतलतकमा पहन सतो िनय गियको)

८.८ राजमागन हबसौरी (Highway Station)

लघत घियलत ि साना उदोगिरको परिदधषनका लाहग ठपला ठपला िाजमागष हित, छयउमा ि दयशका मतखमतख कषयतका सडकखणडिरमा सथानी उतपादन ि सामगरीको परिदधषन िनय गिी आहथषक हरिाकलापिर सञचालन गनष सहकएमा सता सथानी उतपादनिरको परिदधषन िई सथानी अथषतनतमा परतकष लाि िनय दयहखनछ । िाजमागषका ठाउठाउमा सथानी कचचा पदाथषमा आधारित उतपादन ि तसमा आधारित स-साना (खानयकत िा, अन उतपादनिर) हबसौनीिर सथापना गनष परोतसाहित गनतषपनन ि िाजमागषबाट ओिोिदोिोि गनन ाततिरलाई लहकषत गिी थकाइ मानन ि Fresh िनय गिी हबसौनी सथापना गनष परोतसाहित गनतषपनन ि सलाई िाजमागष हबसौनीका रपमा हिकहसत गनतषपनन दयहखनछ । जापानमा ो अिधािणा अतनत लोकहपर िियको छ ।

८.९ उपकरार रीहत (Sub Contacting Policy)

साना उदोगीिरलय उतपादन गियका उतपादनिर ठपला उदोगका (सिाक िसतत) कचचा पदाथषका रपमा परोग गनष सहकनय िदा Sub-Contracting नीहतको माधमबाट ठपला उदोग तथा मझौला उदोग ि साना उदोगिरका बीचमा Linkage / Networking गनतषपनन दयहखनछ । जसलय गदाष उतपादन दकषता एि कचचा पदाथष ि बजािको सतहनहचितता िनछ । (थाइलणड, जापान, शरीलका ि कोरिामा सतो विसथा िएको पाइनछ) ।

८.१० उतपािर तथा परशोधर कनदरको सथापरा गरररपरन

परचति समिािना िएका अललो, लोतिा, बास, हससनो, कय िाजसता पराकहतक ियसालगात िसतकला, छाला, सयिाहमकस, जडीबतटीजसता िसततको उपतति सथानमा उतपादन तथा परशोधन कय नदका रपमा सथापना गिी परहिहध सिोग ि ससतो कजाष परिािको विसथा गनतषपनन दयहखनछ । हनजीकषयतको सिका षमा ततलनातमक लाि ि परहतसपहधष कषमताकाय अाधािमा One Village One Product/ Product Specific Zone को अिधािणाअनतसाि का षरिमिर सञचालन गनष सहकएमा सथानी उतपादनकाय परिदधषन एि िायजगािीका ना अिसििर उपलबध गिाउन सहकनछ ।

८.११ सविशी वसतको उपयोग

सियदयशी िसततको बजािीकिणका लाहग सथानीतिदयहख न िियक सािषजहनक हनकामा उपलबध िएसमम अहनिा षरपमा सिदयशी िसततको उपोग गनष हनदनहशका ताि गिी कााषनिन गनतषपदषछ । कानतनबमोहजम सता सथानी उपातदनिर खरिदलाई परोतसािन गनष सथानीतिगतरपमा हनजी कषयतसग समनिमा अािशक िसततिरको परोराइल ताि गिी खरिद गनन विसथा हमलाउनत जरिी छ ।

८.१२ महिला उदयम हवकास मोिलको परयोग

उदमशीलताको माधमबाट महिला सशतितीकिणका लाहग महिलािरलाई उदमशीलताको िािना जागत गिाउनयदयहख उदमी बननय ि उदोग सथापना/सञचालन ि सतिोननहतसममको पपणष पाकय जसहितको उदम हिकास का षरिम सञचालन गनतषपनन दयहखनछ । जसलाई अनतसपचीमा उललयख गरिएको छ ।

९. हरटकषनउदमशीलताको माधमबाट महिलाको आहथषक सशतितीकिण गनष ि िाटरि हनमाषणमा महिलािरको सििाहगता समयत गिाउन

उनीिरलाई उतपादन, िोजगािी ि सििोजगािसग जोडनत आजको आिशकता िो । महिला उदमीसमबनधी एकतीकत तथाक उपलबध िन नसकय पहन हिहिनन हनकािरबाट परकाहशत तथाकको आधािमा अहधकाश महिलािर लघत, घियलत तथा साना उदमीका रपमा िियका ि स कषयतमा उनीिरको ोगदान उललयखनी दयहखएको छ । दहप सपचनामा सीहमत पिच, सपचना परहिहधको परोगमा अभसत निनत, ततलनातमक लाि ि परहतसपधधी कषमता िएका िसततिरको पहिचान गनष नसकनत, उदधमहशलता समबनधी अधन एि अनतसनधान

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno14

पाषपत निनत, सानो परिमाणमा उतपादन िनत, गतणसतिको कमी (Grading, Package, Testing, Labeling, Certification आहद) बजािीकिणको अिाि, सिल हितिी पिचको अिाि ि निीन परहिहधको परोग िन नसकनत आहद समगरमा लघत, घियलत तथा साना उदोगमा दयहखएका समसािर तथा चतनौतीिर िन िनय ी हिरिर महिला उदमीिरका लाहग थप चतनौती बनयका छन ।

सथानीसतिमा न परचतिमातामा उपलबध िनय कचचा पदाथषबाट सथानी शरमको उपोग गिी सिल परहिहधबाट थोि पतजी लगानी गिी सतर गनष सहकनय ि परहतरल हछटो परापत िनय साथ ठपला उदोगको ततलनामा जोहखम कम िएका कािण पहन नयपालको सनदिषमा लघत, घियलत ि साना उदोगको मिति िियको छ । कत ल गरािसथ उतपादनमा समगर उदोग कषयतको ोगदान लगिग ६ परहतशत िियकोमा सको करिब ९० परहतशत ोगदान लघत, घियलत तथा साना उदोगको िियको दयहखनछ । तसगिी ततलनातमकरपमा िोजगािी हसजषना ि गरिबी नपनीकिणमा समयत सता उदोगिरलय मितिपपणष िपहमका खयलयका छन । सथानीति, परदयश सिकाि ि हनजी कषयत समयतको सिोग, समनि ि साझयदािीमा लघत, घियलत तथा साना उदोग ि उदमीिरका समसािरलाई समबोधन गिी महिला उदमी हसजषना, सतिोननती एि परिदधषन समबनधमा उदम हिकाससमबनधी पपणष पाकय ज सहितका नीहत, का षरिम तथा बजयटको विसथा गिी परिािकािी कााषनिन गनष सहकएमा िाटरिको हिकासमा महिलािर सििाहगता, महिलािरको आहथषक सशतितीकिण एि समगरमा िाहटरि अथषतनतमा उललयखनी ोगदान पतगनय कत िामा हिशवास गनष सहकनछ ।

सनिभन सामगीनयपालको सहिधान, २०७२ ।

पनधौ ोजना (आहथषक िरष २०७६/७७-२०८०/८१), नयपाल सिकाि, िाहटरि ोजना आोग ।

आहथषक िरष २०७६/७७ को बजयट ितिव, नयपाल सिकाि, अथष मनताल, २०७६ ।

आहथषक िरष २०७७/७८ को बजयट ितिव, नयपाल सिकाि, अथष मनताल, २०७७ ।

Nepal Needs Assessment, Costing and Financing Strategy for Sustainable Development Goals, Government of Nepal, National Planning Commission, Dec, 2018.

औदोहगक विसा ऐन, २०७६ ।

उदोग हििाग ि हजललाहसथत घियलत तथा साना उदोग कााषलिरको परगहत हिििण ।

गरिबी हनिािणका लाहग लघत उदम हिकास का षरिम (MEDPA) DESIMIS, 2020, उदोग मनताल ।

Neupane, R.P. 2017. Micro-enterprises Development as Foundation for Economic Growth in Nepal. A Journal of Industry and Development Vol-12. No. 1, Ministry of Industry.

Khatiwada, Yam Kumari.2017. आहथषक समहदधमा लघत, घियलत तथा साना उदोगको समिािना ि सतधािको मागषहचत, A Journal of Industry and Development Vol-12. No. 1, Ministry of Industry.

;zQmLs/0f 15

अरसिी

उदयम हवकास मोिलमा आधाररत उदयमशीलता हवकास मोिल (हितर १)

आपरवासी कामिारिरको रोजगारी सजरा र

जीहवकोपाजनरमा सधार

रया उदयमी सजरा

उदयमी सतरोनरती

एकतीकत रपमा सवा र सियोगिर

परिार

समभावयता तथा आवशयकता हवटलशणको

आधारमा परिार गररर

उदयमशीलता हवकास

सभावयता अधययर तथा वयावसाहयक योजरा

वसत हवकास तथा हवहवहधकरण

पराहवहधक सीप हवकास

हवहतिय सवामा पिि

परहवहध िसतानतरण/अरिार

परहवहधमा पिि

एिभानस सीप हवकास ताहलम

बजारीकरण तथा वयवसाहयक परामशन

हवतिीय सवामा पिि

बजार हवकास

गणसतर हरयनतरण

सरवाती पजी, अरिार (अहत हवपनर वगनलाई)

lll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno16

१. पषठभहमःमतलतकको समहदधका लाहग सकषम ि परहतसपधधी जनशहति अतािशक िनछ । जनशहति हिकासका लाहग िियक मतलतकलय लगानीको

हनहचित अश स कषयतमा पराथहमकतीकिण गियका िनछन । जनशहति हिकास मतलतकको समगर आहथषक हिकासको मजबतत आधािसमयत िएकालय हिकासका िियक कषयतमा सलाई उचच पराथहमकता हदनतपनन िनछ । स सनदिषमा बालबाहलकालाई िाटरिको कणषधािका रपमा हलनय गरिएको थाथषता सिषसिीका ष छ । आजका बालबाहलकामा गरिएको लगानीबाट मतलतकको िहिटका लाहग आिशक ना सोच, नीहत, िणनीहत, का षोजनालगातका आधाििपत दसताबयजिर हनमाषणमा सिजता आउनय िनछ । बालबाहलकालाई उहचत हशकषा, पालनपोरण ि अिसि हदई ोग, सकषम एि परहतसपधधी जनशहति बनाउन सहकनय िनछ ि िहिटमा मतलतकलय उहचत नयतति पाउन सकनय िनछ । िासतिमा बालबाहलका िनयका अकाषको सिािामा बाचनत पनन अपरिपकि वहति िन । उनीिर आफनो हित अहितका बाियमा सोचन, िकालत गनष ि माग एि दबाब हसजषना गनष सकदनन । स सनदिषमा बालबाहलकालाई परििाि, समाज एि िाटरिलय न उहचत सिकषण एि समिदधषन गनन परहतबदधता ि अगरसिता दयखाउनतपनन जरिी िएको िनछ । आहथषक एि सामाहजक आधाि मजबतत िएका परििाि एि समाजका बालबाहलकािरको सिकषण ि हिकासमा अनतकप ल परिियश ताि िद आएको िएता पहन गरिब, असिा, टतििा एि सडक बालबाहलकािरको पहिचान, सिकषण ि समिदधषनमा सतहनहचित आधाििर ताि गनतष आिशक िएको छ ।

बालबाहलकाको उहचत सिकषण एि हिकासका लाहग िाहटरि ि अनतिाषहटरिसतिमा मतलतकलय गियको परास उतसािजनक िियको िए तापहन नीहत एि कानतनी परहतबदधताअनतरपको कााषनिन पकष सतदढ िन नसकदा स कषयतमा अपयहकषत उपलहबध िाहसल िन सकय को छन । नयपाललय बालबाहलकासमबनधी हिशववापी दसताबयज सतति िाटरिसघको बाल अहधकािसमबनधी मिासहनध, १९८९ लाई सन १९९० को १४ सयपटयमबि (िदौ २९, २०४७) मा अनतमोदन गियपहछ मिासहनधका मपलिपत हिरिर सहिधानिरमा समयत समबोधन िद आएका छन । सहिधानको धािा ५१ िाजको नीहतमा बालबचचाको पालन पोरण, परििािको ियिचािजसता काम ि ोगदानलाई आहथषकरपमा मपलाङकन गनन ि बालबाहलकाको सिकोतिम हितलाई पराथहमकरपमा धान हदनय विसथाका साथ सहिधानको धािा ३९ मा बाल बचाउ, बाल सिकषण, बाल हिकास ि बाल सििाहगता एिम बालअनतकप ल ना जसता हिरिर सपष उललयख िई बालबाहलकाको सिाषङगीण हिकासको लाहग कानतनी आधाििरको परतािपहत गरिएको छ । सका अहतरिति मतलतकका हिहिनन आिहधक ोजना, ततकालीन एि दीघषकालीन िणनीहतिर साथ हिहिनन ऐन हनमिरमा बालबाहलकािरको सिकषण ि हिकासका लाहग आिशक हदशा हनदनश िएको छ । बालबाहलकाको हिकासका लाहग मौजतदा नीहतगत एि कानतनी विसथालाई वििािमा परिािकािीरपमा लागत गिाउनका लाहग सङघीतिदयहख सथानीतिसमम हिहिनन ससथागत एि पदधहतगत आधाििरसमयत ताि िएका छन । स सनदिषमा बालबाहलको सिकषण, हिकास एि समिदधषनका लाहग परशसत आधाििर ताि िएको ि ी आधाििरलाई वििािमा अनतिपहतोग गिाई मतलतकको समगर जनशहति हिकासको आधाि मजबतत गिाउन आिशक िएको छ । सका लाहग सङघीतिदयहख सथानीतिसममका सिकाि एि घि परििाि, सामाहजक सघससथाका साथ सिोकाििाला हनकािरसमयत ऐकबदध िई कााषनिनका कषयतमा अगरसि िनतपनन िएको छ ।

बालबाहलकाको अहधकार सहरहचितताका लाहग आवशयक सबल कायाननवयर पकष

शिवराम नयौपानसहसतिव - मतहला, बालबातलका िथा जषठ नागररक मनतालय

;zQmLs/0f 17

२. बालबाहलकाको अहधकार एव हवकासका लाहग मौजिा वयवसथािरः मतलतकमा बालकाहलकाको िक अहधकाि सिकषण गदद उनीिरलाई सकषम ि ोग नागरिक बननय िाताििण हनमाषण गनषका लाहग

हिगत कय िी दशकता हनिनति परास िदआएको छ । बालबाहलकाहिरदध िनय सब परकािका शािीरिक तथा मानहसक हिसा, कषहत िा दतव षििािबाट बालबाहलकालाई सिकषण गनन का षसमयत िदआएको छ । बालबाहलिरको आधाििपत हशकषालगात उचच हशकषासमम उललयख सििाहगता िनत, आधाििपत सिासथमा पिच िहदध िनत, बालबाहलकािरको िकलाई मौहलक िकका रपमा सिधाहनक परतािपहत गरिनत, सङघीतिदयहख सथानीतिसममका सिकािकालय आरना नीहत, का षरिमिरमा बालबाहलकाको सिकषण ि हिकासका का षरिमिर सञचालन गनतषलगातका आधाििरलय बाल हिकासमा मतलतकको परास उतसािजनक िियको सपष िनछ । साथ कानतनी एि नीहतगत विसथालाई कााषनिनमा लाउनका लाहग सथानीतिसमम सिकािी एि गिसिकािी हनकािरको सगठनातमक सिचना ताि िई आिहधक का षरिमिर सञचालनमा लाउनय का षलाई ससथागत गरिएको छ । बालबाहलकाको अहधकाि सतहनहचितता गिी बालबाहलकाको सिकषण एि हिकासका लाहग मतलतकमा मौजतदा नीहतगत एि कानतनी विसथािर हनमनानतसाि िियका छनः

क) रीहतगत एव काररी वयवसथाः िाजको मपल कानतन सहिधानलगात हिहिनन ऐन, हनम ि अनतिाषहटरि सहनध समझौताका साथ आिहधक एि िाहरषक नीहत, ोजना, का षरिम ि हिहिनन हनदनहशका तथा मापदणडका आधािमा बालबाहलकाको िक अहधकािलाई सतहनहचित गनन परास िएको छ जसको सङ हकषपत जानकािी हनमनानतसाि िियको छः

• सहिधानको धािा ५१ मा बालबचचाको पालनपोरण, परििािको ियिचािजसता काम ि ोगदानलाई आहथषकरपमा मपलाङकन गनन साथ बालबाहलकाको सिकोतिम हितलाई पराथहमकरपमा धान हदनय िाजको नीहत िनय कत िा सपष गरिएको छ । सहिधानको धािा ३९ मा बालबाहलकालाई आफनो पहिचानसहित नामकिण ि जनमदताषको िक िनय, परििाि तथा िाजबाट हशकषा, सिासथ, पालनपोरण, उहचत सािाि, खयलकत द, मनोिञजन तथा सिाषङगीण वहतिति हिकासको िक िनय, परािहमिक बाल हिकास तथा बाल सििाहगताको िक िनय, कलकािखाना, खानी िा सत अन जोहखमपपणष काममा लगाउन नपाइनय, बाल हििाि, गिकानतनी ओसािपसाि ि अपििण गनष िा बनधक िाखन नपाइनय, सयना, परििी िा सशसतर समपिमा िनाष िा परोग गनष िा सासकहतक िा धाहमषक परचलनका नाममा कत न पहन माधम िा परकािलय दतव षििाि, उपयकषा िा शािीरिक, मानहसक, ौनजन िा अन कत न परकािको शोरण गनष िा अनतहचत परोग गनष नपाइनय, घि, हिदाल िा अन जतनसतक सथान ि अिसथामा शािीरिक, मानहसक िा अन कत न हकहसमको ातना हदन नपाइनय, बालअनतकप ल नाको िक िनय, असिा, अनाथ, अपाङगता िएका, दनदपीहडत, हिसथाहपत एि जोहखममा िियका बालबाहलकालाई िाजबाट हिशयर सिकषण ि सतहिधा पाउनय जसता मौहलक िकको विसथा िएको छ ।

• बालबाहलका समबनधी ऐन, २०७५ मा बालबाहलकाको अहधकाि, बालबाहलकापरहतको दाहति, बालना, बालकाहलकाको हिशयर सिकषण ि पतनःसथापना, बालबाहलकाहिरदधको कसति, सजा ि कषहतपपहतष, बाल अहधकाि तथा बालकलाण समबनधी ससथागत विसथा समयतको सपषता गरिएको;

• पनधौ पञचिरधी ोजनामा बालबाहलका तथा हकशोिहकशोिीलाई सब परकािका हिसा, दतव षििाि ि शोरणबाट मतति गिाउद उनीिरको िक अहधकाि सिकषण तथा परिदधषन गिी िाटरिहनमाषण गनष सकनय ोग ि सकषम नागरिकको रपमा हिकास गनन लक िाहखएको;

• बालबाहलका समबनधी िाहटरि नीहत, २०६९ कााषनिनमा िियको;

• बाल हििाि अनतका लाहग िाहटरि िणनीहत, २०७२ कााषनिनमा िियको;

• बालशरम (हनरयहधत ि हनहमत गनन) ऐन, २०५६ ि हनमािली, २०६२ कााषनिनमा िियको;

• बालना (काषहिहध) हनमािली, २०६३ कााषनिनमा िियको;

• आपतकालीन बाल उदधाि कोर (सञचालन) हनमािली, २०६७ कााषनिनमा िियको;

• अनतदनशी धमषपतत धमषपतती विसथापन हिकास सहमहत आदयश, २०६७ कााषनिनमा िियको;

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno18

• नयपाली बालबाहलका हिदयशी नागरिकलाई धमषपतत गरिण गनष हदनय शतष परहरिा, २०६५ कााषनिनमा िियको;

• आिासी बालगिको सञचालन तथा विसथापनसमबनधी मापदणड, २०६८ कााषनिनमा िियको;

• हदिा हशशत सािाि कय नद सञचालन का षहिहध, २०७१ कााषनिनमा िियको;

• सडक बालबाहलका उदधाि, सिकषण तथा विसथापन मागषदशषन, २०७२ कााषनिनमा िियको;

• बाल ियलपलाइन नमबि १०९८, नयपाल सञचालन का षहिहध, २०७६ कााषनिनमा िियको;

• सडक बालबाहलका उदधाि, सिकषण तथा विसथापन समबनधी काषहिहध, २०७६ कााषनिनमा िियको ि

• बालबाहलका समबनधी मिासहनध १९८९, सशसतर दनदमा बालबाहलकाको परोगहिरदध मिासहनध, २००२, बालकाहलकाको बयचहबखन, ियशािहति, अहशल हचतणहिरदध बालअहधकािसमबनधी मिासहनध ऐहचछक परलयख, २००० दहकषण एहसामा बालकलाण परिदधषनका लाहग कषयती विसथासमबनधी साकष मिासहनध, २००२ जसता अनतिाषहटरि दसताबयजिरमा िाजको परहतबदधता साथ सो बमोहजमका िाहटरि नीहत, कानतन ि का षरिमिर बालकाहलकामती िद गएको ।

ख) ससथागत वयवसथािरः बालबाहलकािरको अहधकािको सतहनहचितता गिी बालसिकषण एि समिदधषनका लाहग िएका कानतनी एि नीहतगत विसथालाई वििािमा कााषनिन गनन साथ बालबाहलकाको हिरलाई अनतिसमपिीकत गिाई समनि, सिका ष ि साझयदािीमा परिािकािी गिाउनय परास िएको छ । बालबाहलकाको अहधकािलाई वििािमा ससथागत गनषका लाहग िएका सिचनागत परासिर हनमनानतसाि िियका छन-

• नयपाल सिकाि (का षहििाजन) हनमािली, २०७४ बमोहजम महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताललाई बालबाहलका, बालकलाण, उदधाि, पतनसथाषपना एि नीहत, कानतन, मापदणडसमबनधी का ष हजममयिािी िियको;

• हशकषा, हिजान तथा परहिहध मनताललय बालबाहलकाको हशकषा, परहिहध एि वािसाहक ताहलमलगातका शहकषक कषयतमा हजममयिािी हनिाषि गियको;

• सिासथ तथा जनसङखा मनताललय बालबाहलकाको आधाििपत सिासथ सयिाको सतहनहचितताका लाहग हजममयिािी हनिाषि गियको;

• शरम, िोजगाि तथा सामाहजक सतिकषा मनताललय बालशरमको कषयतमा आरनया हजममयिािी हनिाषि गियको;

• गि मनतालबाट हिपत मा पियका साथ कानतनी हििादमा िियका बालबाहलकािरको सिकषण ि समिदधषनमा हजममयिािी हनिाषि गियको;

• बालबाहलकाको हिरगत हजममयिािी हनिाषिका लाहग महनतपरिरदको सामाहजक सहमहत एि ससदी सहमहतिरको गठन िएको;

• िाहटरि बाल अहधकाि परिरद बालबाहलकाको कषयतमा नीहतगत एि हनदनशनातमक िपहमकामा सहरि िियको;

• नयपाल परििी अनतगषत महिला, बालबाहलका तथा जयषठ नागरिक सयिा कय नदिर िियका;

• महिला तथा बालबाहलका हििागबाट बालबाहलकाको कषयतमा आिहधक एि िाहरषक नीहत, ोजना, का षरिमअनतरपका का षिरको कााषनिन िनय गियको;

• कय नदी बालना सहमहत बालबाहलकाको नालाई सतहनहचित गनन हजममयिािीमा िियको;

• बाल सतधािगििर कानतनी हििादमा पियका बालबाहलकािरको सतधािको हजममयिािीमा िियका;

• बाल अदालत बालबाहलकाहिरदध पियको मतददाको उहचत रसलाको हजममयिािीमा िियको;

• हजलला बालना सहमहत बालबाहलकाको नाहक अहधकािको सतहनहचितताको िपहमकामा िियको;

• बालबाहलका खोजतलास न. १०४ (नयपाल परििी अनतगषत) असिा, अपठयिो, सडकमा िियका बालबाहलकाको खोजतलास एि पतनसथाषपनाका लाहग सिोगीको िपहमकामा िियको;

;zQmLs/0f 19

• बाल ियलप लाइन न. १०९८ असिा, अपठयिो िा सिकषणको अिसथामा िियका बालबाहलकािरका लाहग आशर, पतनसथाषपनाको सिका षमा िियको;

• हिहिनन हजललाका हिहिनन बालगििर अनाथ, असिा, टतििा, सिकषणको अिसथामा िएका बालबाहलकािरलाई आशर हदनय साथ पतनसथाषपनाको हजममयिािीमा िियको;

• नयपाल बाल सङगठन अनाथ, असिा, टतििा बालबाहलकाको सिकषणका साथ पतनसथाषपना एि धमषपतत धमषपततीको विसथापनमा सिकााषतमक हजममयिािीमा िियको ि

• हिहिनन गिसिकािी ससथािरअनतगषतका बालगििर अनाथ, असिा, टतििा, सिकषणको अिसथामा िएका बालबाहलकािरलाई आशर हदनय का षको िपहमकामा िियका ।

३. बालबाहलकाको सरकषण एव हवकासका कषतरमा भएका समसयािरः बालबाहलकाको अहधकाि सतहनहचित गिी उनीिरको सिकषण एि समिदधषन ि हिकासका लाहग िाहटरि अनतिाषहटरि रपमा

मितिपपणष सहनध समझौता परहतबदधतािरका अहतरिति परशसत नीहत, ोजना, िणनीहत ि कानतनी आधाििर ताि िए तापहन सको कााषनिन पकष परिािकािी िन सकय को छन । कााषनिन हजममयिािीमा िियका हनकािरको कषमता अहििहदध िन नसकनत साथ अनतिसिकािी हनकािर ि गिसिकािी एि सामाहजक सघससथािरसमयतको अनतिसमनि ि सिका ष परिािकािी िन नसकनतका कािण बालबाहलकाको अहधकाि सतहनहचित गनन गिाउनय का षमा अपयहकषत उपलहबध िाहसल िन सकय को छन । नयपालको सनदिषमा बालबाहलकाको िकअहधकाि सतहनहचित गिी उनीिरको उहचत हिकासका लाहग िएका परासिरका सनदिषमा दयहखएका परमतख समसािर हनमनानतसाि िियका छनः

• आहथषक सोतसाधनको कमीका कािण बालबाहलकािरलाई सडक, आशरम ि असपतालमा छोडनय परिहति काम िियको;

• आधाििपत पराथहमक हशकषामा गरिब, असिा एि टतििा बालबाहलकाको पिच पतगन नसकय को;

• गरिब, असिा ि सडक बालबाहलकामा आधाििपत सिासथ सयिा पतगन नसकय को;

• हनकष बालशरम ि अपाङग बालबाहलका अिियलना ि ियदिािको हसकाि िनतपनन अिसथा काम िियको;

• बाल ौनशोरणहिरदध परिािकािी कानतन हनमाषण गनष नसहकनत ि ौन दतिाचािीका का ष बढनत;

• सामान परििािका बालबाहलकािरको गतणसतिी हशकषा एि सिासथमा पिच निनत;

• बाल मनोहिजान उचच गनषका लाहग आिशक मनोिनजन, बाल सििाहगता, बालमती िाताििणको अिाि िियको;

• मपलतः सििी कषयतमा सडक बालबाहलकाको अिसथा काम ििनत;

• असिा ि अनाथ बालबाहलकाको सिकषण ि उहचत विसथापनमा सथानीतिको हजममयिािीलाई सतहनहचित गनष नसकदा स का षमा सथानीतिको िपहमका कमजोि अिसथाम ििनत;

• बालहििाि, हिसा, शोरण, ौन दतव षििाि, बलातकाि, िता अनहधकत ओसािपसािको अिसथा हिदमान ििनत;

• सडक, अनाथ, ियसिािालगातका आशरममा िियका बालबाहलकािरलाई परििाि ि समाजमा पतनहमषलन ि पतनसथाषपना गिाउनय का षलाई परिािकािी गिाउन नसकनत;

• धमषपतत धमषपततीको माधमबाट बालबाहलकालाई अनहधकत ओसापसाि गनन परिहति िनत;

• बालगि एि बालआशरमिरमा बालबाहलकाको जीिनहनिाषिका लाहग आिशक आधाििपत पपिाषधाि एि िाताििण काम िन नसकनत;

• सथानीतिसममको बालबाहलकाको कषयतमा का षित ससथाको ससथागत कषमता मजबतत िन नसकनत;

• कानतनको हििाद ि बालहबजाइजसता समसाको समबोधन गिी उनीिरको िािी जीिनलाई सिज बनाउद परििाि ि समाजमा पतनहमषलन ि पतनसथाषपना गनन का ष परिािकािी िन नसकनत;

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno20

• िकहलपक सािािको माधमबाट अनाथ बालबाहलकाको पतनसथाषपना गनष नसकनत;

• परदयश एि सथानी सिकािलय बालबाहलकाको सबाललाई उचच पराथहमकतामा िाखी पाषपत का षरिम सञचालन गनष नसकनत;

• बालबाहलकाको कषयतमा सञचालन िएका का षरिमिरको हनहमत अनतगमन एि सतधाि गनन का षमा तालतक हनकािरबाट उललयख िपहमका हनिाषि िन नसकय को ि

• बालबाहलकाको अहधकाि एि सिकषणका कषयतको का षहजममयिािी िएको कषयतगत तथा ससथागत समनि एि परिािकािी अनतगमन ि मपलाङकन िन नसकनत ।

४. बालकाहलकाको सरकषण एव हवकासका कषतरमा भएका िरौती र अवसरिरः बालबाहलकािरको सिकषण एि शािीरिक तथा मानहसक हिकासका लाहग परििाि, समाजका अहतरिति सथानीतिदयहख

सङघी सिकािसममको सियदनशीलता ि हजममयिािीको मितिपपणष िपहमका िियको िनछ । सडक एि असिा बालबाहलकाको सिकषण एि अहधकािपरहतको सियदनशीलता ितषमान चासोको हिर िो । सघ, परदयश ि सथानीतिको समनिमा सडक बालबाहलकाको उदधाि, पतनसथाषपना ि परििािमा पतनहमषलन गिाउनय का ष चतनौतीपपणष िियको छ । स का षमा गिसिकािी सघससथा, सामाहजक सघससथाका साथ सञचाि माधमिरसमयतको सिका षलाई सिषवापक गिाउनत अतािशक िएको छ । सका अहतरिति बालबाहलकाको सिकषण एि अहधकािको सतहनहचितताका लाहग ितषमान चतनौती एि अिसििर हनमनानतसाि वाखा गनष सहकनछः

िरौतीिरः • बालबाहलकािहित सडकको सिकािको नीहतअनतरप सडक बालबाहलका शपन सडकका लाहग सिोकाििाला हनकािर

नागरिक समाज, सञचािकमधीिरसगको सिका ष सतहनहचित गनतष;

• नयपाल बाल सङगठन लगातका बालमहनदििरको िौहतक एि सगठनातमक सिचनालाई परििहतषत सनदिष अनतकप ल बालबाहलकाको सिकषणको का षमा परिचालन गनतष;

• मौजतदा कानतन एि िाजको दाहतिमा पियका बालबाहलकािरलय आधाििपत अहधकाि उपोग गनष सकनय िाताििण ताि गनतष;

• बालबाहलकासमबनधी का षरिम सञचालनमा महिला बालबाहलका एि ज यषठ नागरिक मनतालको नयततिमा सिोकाििाला हनकािर, सामाहजक एि गिसिकािी ससथािरबीचको समनि, सिका षलाई सहरि गनतषगिाउनत;

• बालना परणाली तथा बालमती सथानी शासन पदधहतलाई वििािमा पपणषरपमा अनतिपहत गिाउनत;

• बाहलकामाहथ िनय हिसा एि पिमपिागत िाहनकािक परचलनलाई पपणषरपमा हननतण गनतष गिाउनत;

• बाल सििाहगता ि बालमती िाताििणको हिकास गदद सङकट ि जोहखममा पियका सब बालबाहलकाको सिकषण गनतष;

• बालहििाि, बालशरम, िता, अपििण, बालहिसा, ौन दतव षििाि तथा बलातकािजसता घटनाको अनत गनतष;

• परििहतषत सनदिषअनतकप लको हशकषा, सिासथ, बालमनोिञजनजसता आधाििपत आिशकताको सतहनहचितता गदद बालगरामको हिकास गनतष;

• सथानीतिसममका सिकािलय आरना नीहत, ोजना, आिहधक का षरिमिरमा बालबाहलकाको अहधकाि, सिकषण ि हिकासका हिरिरलाई अहनिा षरपमा पराथहमकतामा िाखनतपनन कानतनी एि पदधहतगत आधाििर सतहनहचित गनतष;

• बालअहधकािबाट िहञचत बालबाहलकाको उहचत सिकषण ि विसथापन गिी उनीिरको िहिट सतहनहचित गनतष ि

• बालबाहलकापरहत िनय कानतन हिपिीतका का षका हिरदधमा विसथा िएको सजालाई वििािमा परिािकािी गिाउनत ।

;zQmLs/0f 21

अवसरिरः • बालबाहलकाको अहधकाि सतहनहचित गिी सिकषण गनन सबालमा िाजलय अनतिाषहटरि सहनध, समझौतालगात दयशको मपल

कानतनमा समयत परहतबदधता जनाउनत;

• आधाििपत हशकषा एि सिासथका लाहग सथानीतिसमम आिशक आधाििपत पपिाषधाििर ताि िई जनचयतना समयत काम िनत;

• बालबाहलकाको िकलाई मौहलक िकको रपमा सिधाहनक परतािपहत िनत;

• बाल अहधकािपरहतको सचयतना सथानीतिसमम िहदध िनत;

• सडक बालबाहलकाको उदधाि, िाित तथा मनोहिमशष ि पारििारिक पतनहमषलन, पतनएषकतीकिण तथा पतनसथाषपनाको लाहग बाल ियलप लाइनबाट सयिा सञचालन िनत;

• सहिधानमान बालबाहलकाको िकलाई मौहलक िकको रपमा परतािपहत गनतष;

• सङघी सिचनाअनतसाि बालबाहलकासमबनधी कानतन, नीहत, ोजना, का षरिम तथा ससथागत सनत सथानीतिदयहख सङघीतिसमम सथापना तथा सञचालन िद जानत;

• परििहतषत समानतकप ल बालबाहलका ऐन, २०७५ कााषनिनमा आउनत ि स ऐनलय बाल अहधकािको सतहनहचितताका लाहग नीहतगत एि ससथागत हिकासका लाहग मागष परशसत गियको;

• बाल अहधकािका मतख हिरिर बाल बचाउ, सिकषण ि हिकाससमबनधी हिरमा कय हनदत िई बालबाहलका ि हिकासको लाहग १० िरन िाहटरि काषोजना ताि िई कााषनिनमा िियको;

• सिकाि, सघससथा ि नागरिक समाजबीच समनि, सिोग, सिजीकिण ि सिका षमा अहििहदध िनत;

• बाल अहधकािको सिकषण तथा परिदधषनको सबालमा सिोकाििालािरमा सचयतना एि सिका ष िहदध िदजानत;

• बालमती सथानी शासन, सथानीति एि िडािरमा बालमती अनतकप ल परिियश ताि िदजानत ि

• िाहटरि एि अनतिाषहटरि कषयतबाट बालबाहलकाको सिकषण ि हिकासका लाहग सोतसाधनका साथ सिका षका अिसििर उपलबध िदजानत ।

५. बालबाहलकाको कषतरमा गरनपरन सधारका कायनिरः बालबाहलकाको सिकषण गिी उनीिरमा िनय सब परकािका हिसा, दतव षििाि ि शोरणबाट मतति गिाउद उनीिरको िक अहधकाि

सिकषण तथा परिदधषन गिी िाटरि हनमाषण गनष सकनय ोग ि सकषम नागरिकको रपमा हिकास गनतष अपरििा ष िएको छ । सका लाहग सिकािलय सतति िाटरि सघको बाल अहधकाि समबनधी मिासहनध, १९८९ लाई अनतमोदन गियपहछ मिासहनधको मपलिपत हिरिर सहिधानिरमा समबोधन िद आएका छन । साथ नयपालको सहिधान (२०७२) लय बालबाहलकाको िकलाई मौहलक िकको रपमा विसथा गिी बालबचाउ, बाल सिकषण, बाल हिकास ि बाल सििाहगताजसता हिरिर समयटी सिाषङगीण हिकासको परतािपहत गियको एि बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ लागत िएको छ । सिकािलय सतति िाटरिसघको बालअहधकािसमबनधी मिासहनधका परािधानिर लागत गिी बालअहधकाि सिकषणका लाहग दशाषएको परहतबदधताअनतरप नीहतगत, कानतनी, ससथागत ि का षरिमगत विसथामा सतधाि गदद आएको परिणामसिरप बालबाहलकाको जीिनमा सकािातमक परिितषन िएको मिसतस गरिएको छ । बालबाहलकाको िक अहधकािलाई वििािमा ससथागत गनतषका साथ बालबाहलकाको सिकषण ि हिकासका लाहग िाहटरि एि अनतिाषहटरि कषयतमा िएका परहतबदधतताका साथ नीहतगत एि कानतनी विसथासमयतको कााषनिनलाई परिािकािी गिाउन गनतषपनन सतधाििर हनमनानतसाि िियका छनः

• सङघीदयहख सथानीतिसममका सिकािलय आफना नीहत, ोजना, का षरिम एि बजयटमा बालबाहलकाको सिकषण ि हिकासका का षिरलाई अहनिा षरपमा समयटनय विसथा गनतषपनन;

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno22

• सथानीतिसममका गिसिकािी एि सामाहजक सघससथािरलय अनाथ टतििा एि गरिब बालबाहलकाको आधाििपत हशकषा, सिासथका साथ परििाि एि समाजमा पतनसथाषपनाको हजममयिािी हलई सिका ष गनतषपनन;

• सञचािकमधी एि सपचनाका माधमिरलय बालबाहलकाको सबाललाई अहनिा षरपमा पराथहमकतामा िाखी सपचना परिाि गनतषपनन;

• आधाििपत हशकषा एि सिासथ सयिामा सडक बालबाहलकादयहख सब बालबाहलकािरको पिच सतहनहचित गनतषपनन;

• बालबाहलकासमबनधी िाहटरि सोतकय नद सञचालन तथा विसथापन गनतषपनन;

• हिदालतिको पाठरिममा बालअहधकाि, बालबाहलकासमबनधी कानतन ि ौन तथा परजनन सिासथको हिरलाई समाियश गरिनतपनन;

• परत यक हिदालमा बालबाहलकाको शािीरिक ि मानहसक हिकासका लाहग उमयि ि ककषाअनतसाि खयलकत द, मनोिनजन तथा अहतरिति हरिाकलाप िाहरषक का षोजनामा अहनिा षरपमा समाियश गनतष गिाउनत पनन;

• नयपाल बालसङगठन एि बाल महनदिलाई ७५ िट हजललामा सकषम ि हजममयिाि बालसिकषण एि हिकास ससथाका रपमा हिकास गनतषपनन;

• बालबाहलकाहिरदध िनय हिसा, ौन दतव षििाि, बालशरम, बलातकाि, बयचहबखन जसता अपिाधहिरदध शपन सिनशीलताको नीहत अिलमबन गनतषपनन;

• बालबाहलका खोजतलास न. १०४ ि बाल ियलपलाइन १०९८ को सयिा सथानीतिसमम हिसताि गिी सो सयिाका बाियमा हिदाल, समाज ि सिषसाधािणसमम जानकािी पत¥ ाउनत पनन;

• हिदालमा बालबाहलकाहिरदध िनय शािीरिक दणड, कष, दतव षििाि िा लङहगकतामा आधारित हिसालाई हनरतसाहित गिी तसता काषलाई दहणडत गनन विसथालाई ससथागत गनतषपनन;

• अनाथ एि हिशयर सिकषणको आिशकता िएका बालबाहलकाका लाहग जनमदताष ि नागरिकता पाउनय परहरिालाई सिलीकिण गरिनतपनन;

• सडक बालबाहलकाको उदधाि ि पतनसथाषपना गनन साथ िोकथाम एि हननतणका लाहग सथानीतिसममको समनि, सिका षलाई परिािकािी गिाइनतपनन;

• असिा, अनाथ, बयिारिस, अशति एि हिशयर सिकषणको आिशकता िएका बालबाहलकालाई सिकषण ि परिदधषन गनष बालगि िा बालआशरम िा असथाी सिकषण सयिा कय नदलाई परिािकािी गिाइनतपनन;

• सथानीतिमा बालकलि, बालसमपि, हकशोिहकशोिी समपिजसता ससथाको गठन तथा सञचालनमा सथानी सिकािलय अगरसिता हलनतपनन;

• सथानीतिसममका सिकाि एि सिकािी, गिसिकािी हनकािरलय बालशरमको अनतका लाहग कानतनी, नीहतगत तथा का षरिमगत काषलाई आनतरिकतीकिण गनतषपनन;

• बालमती सथानी शासनका लाहग आिशक सपचक एि साधनसोतको विसथापनका साथ सािषजहनकसथल तथा हिदालका िौहतक सिचनासमयतलाई बालमती बनाइनतपनन ि

• धमषपतत धमषपततीका लाहग हसरारिस गनन एि हलनयहदनय का षलाई सिल ि विहसथत गरिनतपनन ।

६. हरटकषनः मतलतकमा सतशासन काम गिी समदध नयपाल सतखी नयपालीको अहिानमा सरलता िाहसल गनतषपनन चतनौती िामीसामत िियको

छ । िाजनीहतक एि परशासहनक नयततिमा ना सोच, इमानदाि आचिण ि नहतजामतखी परिहति निएका कािण मतलतकको समगर शासन पदधहतबाट अपयहकषत उपलहबध िाहसल िन सकय को छन । हिजोका बालबाहलकािरको हशकषा, सिासथ, सोच, आचिण, परिहतिलगात

;zQmLs/0f 23

मानि हिकासका आधाििपत कत िािरमा िाजको पाषपत धान पतगन नसकय का कािण िाजनीहतक िा सामाहजक परिितषन िदािदपहन मतलतकको समगर हिकासको सति उतसािजनक िन सकय को छन । सकषम, इमानदाि, परहतसपधधी एि ससकाितति जनशहति आजको आिशकता िो । सका लाहग आजका बालबाहलकािरको मनोहिजान ि वििािमा िाजको धान, लगानी ि सियदनशीलता अतािशक िएको िनछ । सथानीतिसममका सिकािी, गिसिकािी, सामाहजक सघससथािर एि सिोकाििाला हनकािरसमयतलय घि परििािदयहख सडक बालबाहलकासममको सिकषण, समिदधषन ि हिकासमा हजममयिािी हलनतपनन िनछ । टतििा एि अनाथ बालबाहलकािरको अहििािक सिकाि िनतपनन िासतहिकतालाई सिकािलय समयत आतमसात गियको छ । स सनदिषमा िाजकातरष बाट िाहटरि एि अनतिाषहटरिसतिसमम बालबाहलकाको िक, अहधकाि ि हिकासका लाहग गियका परहतबदधता एि सो परहतबदधताबमोहजम हसजषना िएका दाहतिलाई सथानीतिसममका सिकािी एि गिसिकािी हनकािरलय आरना नीहत, ोजना का षरिमिर मारष त परिािकािी गिाउनत जरिी िएको छ । मतलतकको समगर हिकासका लाहग आिशक सकषम ि इमानदाि जनशहति ताि गनषका लाहग बालबाहलकािरपरहतको सियदनशीलता, सिकषण ि हिकासका लाहग सङघी, परदयश एि िडातिसममको सिकािलय आफनो परमतख दाहतिका रपमा आतमसात गिी अहनिा ष पराथहमकताको सबालका रपमा समाियश गनतष अतािशक िएको छ । सबाट िाजमा बालबाहलकापरहत िनय सब परकािका शोरण, हिसा ि दतव षििाि हननतण िई बालबाहलकाको िक ि अहधकाि काम िनतका साथ मतलतकका लाहग आिशक सकषम, इमानदाि, परहतसपधधी ि सतससकत जनशहति ताि िनय तथमा हिशवसत िन सहकनछ ।

सनिभन सामागीिरः • नयपालको सहिधान २०७२, कानपन हकताब विसथा सहमहत, नयपाल सिकाि ।

• बालकाहलका समबनधी ऐन, २०७५, कानपन हकताब विसथा सहमहत, नयपाल सिकाि ।

• नयपाल सिकािको बजयट ितिव, २०७६, अथष मनताल, नयपाल सिकाि ।

• नयपालमा बालबाहलकाको हसथहत परहतियदन २०७६, िाहटरि बाल अहधकाि परिरद, नयपाल सिकाि ।

• बाल सतधाि गि सञचालन का षहिहध, २०५७, महिला, बालबाहलका तथा समाजकलाण मनताल ।

• पनधौ ोजना, आधािपत (मसौदा), िाहटरि ोजना आोग, नयपाल सिकाि । lll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno24

१. पषठभहम नयपालको सहिधानलय समानतपाहतक समाियशी ि सििाहगतामपलक हसदधानतअनतरप हिियदिहित, समदध ि नापपणष समाजको

हनमाषण गनन आधाि ताि गियको छ । सहिधानको धािा ३८ मा िियको 'महिलाको िक’ लय महिलालाई लङहगक ियदिािहिना समान िशी िक ि समानतपाहतक समाियशी हसदधानत एि सकािातमक हिियदका आधािमा हिशयर अिसि परापत गननलगातका िकको विसथा गियको छ । तसत सहिधानको धािा १८ मा िियको ‘समानताको िक’ लय समान कामका लाहग लङहगक आधािमा पारिशरहमक िा सामाहजक सतिकषामा ियदिाि नगरिनय तथा पतक समपहतिमा लङहगक ियदिािहिना सब सनतानको समान िक िनय जसता विसथािर गियको छ । मौहलक िकसमबनधी सोिी धािालय महिलाहिरदधका हिसालाई दणडनी बनाउनतका साथ कषहतपपहतष पाउनय िक सतिहकषत बनाएको छ । सिधाहनक विसथाका अहतरिति ‘महिलाहिरदध िनय सब परकािका ियदिाि उनमपलन गनन मिासहनध, १९७९' लाई सन १९९१ मा, तसको िकहलपक परोटोकल, १९९९ लाई सन २००७ मा, ‘समान कामका लाहग महिला ि पतररबीच समान पारिशरहमक समबनधी मिासहनध, १९५१ (आईएलओ १००)’ लाई सन १९७६ मा ि ‘िोजगाि तथा पयसामा िनय हिियद समबनधी मिासहनध, १९५८ (आईएलओ १११)’ लाई सन १९७४ मा अनतमोदन गियि नयपाललय लङहगक समानतापरहतको अनतिाषहटरि परहतबदधतासमयत दसाषएको छ ।

लङहगक समानताका लाहग हिगतका परासिरलय महिलाको हशकषा, सिासथ ि समपहतिमाहथको सिाहमति तथा शरम सििाहगतामा सकािातमक परिितषन िएका छन । महिलाको िाजनीहतक तथा आहथषक िपहमका परिािकािी िद गएको छ । लङहगक समानता पराहपतका लाहग हनिनतिको अहिान तथा हशकषामा महिलाको बढदो पिचबाट लङहगक समानताका कषयतमा कानतनीरपमा उपलहबध िाहसल िए तापहन साििपत लङहगक समानता सथाहपत िन सकय को छन । महिला ि पतररबीच अनतिपतसता िसतानतिणबाट परापत ससकािजन शरम हििाजनको सिचना एि बाहलकाको वहतिति हिकास तथा महिलाको पयसा छनौटमा िियको सामाहजक अििोधमा हिसताि िए पहन परिितषन िद गएको छ । तथाहप महिला तथा पतररबीच साििपत लङहगक समानता िाहसल गनष सहिधानपरदति ‘महिलाको िक’ लगातका लङहगक समानतासग समबहनधत िकको पपणष कााषनिन ि महिला तथा बाहलकामाहथ िनय हिियद िटाउनका लाहग थप परास आिशक िियको छ । एकाहति महिला, बाहलका ि लङहगक तथा ौहनक अलपसङखकिरलय अझ पहन वापक मातामा लङहगक हिसा ि हिियद िोगी ििनत पियको छ िनय अककोहति गरिबी, बयिोजगािी, अहशकषा, कत पोरण ि असिसथताबाट पहन बढी परिाहित िनत पियको छ ।

मतलतकलय सङघी ढाचाको शासकती विसथा अङगीकाि गियको ि ना शासकती सिरपअनतरप सङघ, परदयश तथा सथानी सिकाििरलय सहिधानअनतरपका अभास सतर गरिसकय को अिसथा छ । स रिममा हिगतमा नयपाल सिकािबाट िनय गियका कहतप का षिर िाल परदयश तथा सथानीतिमा िसतानतिण िइसकय का छन । तथाहप ती तििरमा आिशक कानतन, सनत, जनशहति तथा बजयटको अिािमा ती हनकािरबाट लङहगक दहषकोणलाई मपलपरिािीकिण गिी लङहगक उतििदाी शासन पदधहतलाई ससथागत गनष बाकती न िियको छ । तसथष लङहगक समानताका कषयतमा परापत उपलहबधलाई ससथागत गदद हदगो हिकासका लक पराहपत ि साििपत लङहगक समानताको सथापनाका लाहग सङघ, परदयश ि सथानीतिबीचको समनि ि सिका षलाई सतदढ बनाउनत आिशक िियको छ । हन पषठिपहममा साििपत लङहगक समानता सथापनाथष शासनका तीनिट तिमा लङहगक उतििदाी शासन पदधहतलाई ससथागत

राहटरिय लङहगक समारता रीहतको औहितय

मनमाा भटटराई पगनी सहसतिव - मतहला, बालबातलका िथा जषठ नागररक मनतालय

;zQmLs/0f 25

गनष ि ोजना, नीहत तथा का षरिम एि िाहरषक बजयट तथा सयिा परिािलाई लङहगकमती बनाई हिियदिहित, समदध ि नापपणष समाजको सथापनाका लाहग समगर िाहटरि नीहतको आिशकता िएको छ ।

२. हवगतका परयासिरनयपालमा हि.स. २०३८ दयहख हिकासमा महिलाको अिधािणसहित महिलािरको सामाहजक ि आहथषक सशतितीकिणका

लाहग महिला हिकास का षरिमको सतरआत िो । समाजमा वापत लङहगक असमानतालाई समबोधन गनष नयपाल सिकािबाट महिलाहिरदध िनय सब परकािका ियदिाि उनमपलन गनन मिासहनध, १९७९ ि बयइहजङ का षोजना, १९९५ अनतरप लङहगक समानता ि महिला सशतितीकिणका लाहग २०६१ सालमा िाहटरि का षोजना बनाई कााषनिनमा लाइो । हिगतमा सिसाबदी हिकास लकमा आधारित िाहटरि का षरिम बनाई कााषनिन गरिो जसबाट नयपाललय लङहगक सपचकिरमा सकािातमक सतधाि पहन ग¥ ो । सगिी ितषमानमा हदगो हिकासको लक रिम ५ मा उहललहखत लङहगक समानता ि बाहलका सशतितीकिणको लक पराहपतका लाहग सपचकिर हनमाषण गिी कााषनिनमा िियको छ ।

नयपालको सहिधानमा परहतहबहमबत लङहगक समानताका मानताअनतरप हिहिनन कानतनिर सशोधन गरिनतका साथ मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािजसता जघन अपिाध ि महिलामाहथ िनय हिसालाई दणडनी बनाई पीहडतलाई कषहतपपहतष तथा नामा पिचको लाहग दयिाअनतसािका हिशयर कानतनिर कााषनिनमा आएका छन ।

• मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि (हननतण) ऐन, २०६४,

• मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि (हननतण) हनमािली २०६५,

• घियलत हिसा (कसति तथा सजा) ऐन २०६६,

• बोकसी आिोप (कसति ि सजा) ऐन, २०७२,

• का षसथलमा िनय ौनजन दतव षििाि (हनिािण) ऐन, २०७१, तथा

• लङहगक हिसा हनिािण कोर हनमािली २०६७ ि

• सतिहकषत मातति तथा परजनन सिासथ अहधकाि ऐन, २०७५ ।

तसगिी महिलाहिरदध िनय कत िीहतजन हिसािरलाई मतलतकती रौजदािी सहिता, २०७४ ि मतलतकती दयिानी सहिता, २०७४ लय समयत समबोधन गियको छ िनय िाहटरि महिला आोग ऐन, २०७४ लय महिला अहधकाि तथा हितको हिरमा हनिनति अनतगमन गिी नयपाल सिकािलाई सतझाि हदनय िाहटरि महिला आोगको काषलाई कानतनी आधाि परदान गियको छ ।

छटौ ोजना (२०३७–२०४३) मा ‘हिकासमा महिला’ को नामबाट सतरआत गरिएको लङहगक समानता तथा महिला सशतितीकिणका परासिरलाई पहछका सब आिहधक ोजना, नीहत तथा का षरिमिरमा पराथहमकताका साथ हनिनतिता हदइएको छ । नयपाल सिकािदािा महिला, हकशोिी तथा बाहलकाको समगर हिकासका लाहग हि.स. २०६४ दयहख लङहगक उतििदाी बजयट सतर गरिो । लङहगक समानता काम गनष, महिलाको हित सिकषण गनष ि महिला सशतितीकिण एि महिलालाई िाहटरि मपलपरिािमा समाहित गनष एि महिलाको हित सिकषण गनष नयपाल कानतन तथा नयपाल पकष िाटरि िएको अनतिाषहटरि कानतनको कााषनिनका लाहग अनतगमन गिी नयपाल सिकािलाई हसरारिस गननलगातका का षका लाहग सिधाहनक अङगका रपमा िाहटरि महिला आोगको विसथा िनतका साथ छत ट महिला, बालबाहलका तथा जयषठ नागरिक मनतालको ससथागत विसथा िियको छ ।

३. वतनमार हसथहतनयपालको लङहगक हिकास सपचक ि लङहगक सशतितीकिण मापक रिमशः ०.५३४ ि ०.५६८ िियको छ । हिशव आहथषक

मञचदािा ताि पारिएको ‘हिशव (गलोबल) लङहगक समानता अनतिाल परहतियदन, २०२०’ मा नयपालको परापताङक ०.६८० ििी १५३ मतलतकिरमध य १०१औ ि दहकषण एहशामा दोसो सथानमा िियको छ । ५ िरषमाहथको उमयि समपिका महिला ि पतररको साकषिताको दि रिमश: ६२% ि ८०% िियको छ । हशकषाको िकमा पराथहमक हशकषा, माधहमक हशकषा एि उचच हशकषा सबमा बाहलका तथा महिलाको िनाषदि उतसािजनक िियको छ । माधहमक हशकषामा लङहगक ततलना सपचक (Gender Parity Index) १.०३७६ छ िनय उचच

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno26

हशकषाको कत ल िनाषमा पहन महिलाको अनतपात बहढिियको छ । परजनन सिासथका सपचकमा उललयख सतधाि िएको छ । हिशवमा १ िरषमतहनको जनमदिको लङहगक अनतपात सामानता १०५ (१०० बाहलका जनमदा १०० बालक जहनमनय) िियकोमा नयपालमा २०६८ को जनगणनाअनतसाि १०६.४० िियको दयहखएको छ । जसमध य सििी कषयतमा जनमदिको अनतपात १११.८० छ िनय गरामीण कषयतमा १०५.६ िियको छ । ो अनतपात २०५८ को जनगणनामा १०४.२० मात िियको हथो ।

नयपालमा महिला सििाहगता ि परहतहनहधति दिमा िामो सतधाि िद गएको छ । िाजनीहतक सििाहगतामा सबिनदा िामो परगहत दयहखएको छ । सङघ, परदयश ि सथानीतिको पहछललो हनिाषचनपचिात सथानीतिमा ४१ परहतशत, परदयशसिामा ३४ परहतशत ि सङघी विसथाहपकामा ३३.५ परहतशत महिलाको परहतहनहधति िियको छ । सिकािी बजयट परणालीमा लङहगक बजयटको अभास बढद गएको छ । आ ि ०७६/०७७ मा लङहगक उतििदाी बजयटको नयपालको िाहरषक बजयटको अश ३८.१७% ििको छ ।

सगिी महिला ि पतररको शरम सििाहगताको दि रिमश: २६.३% ि ५३.७% िियका छ । हनजामती सयिालगात हिहिनन सिकािी तथा सािषजहनक सयिािरमा सकािातमक का षनीहतअनतगषत महिलािरका लाहग आिकषणको विसथा गरिएको छ । हनजामती सयिामा २३.६% महिला कमषचािी िियका छन । अन सिकािी सयिा तथा हनजी कषयतमा समयत महिलाको परहतहनहधति बढद गएको छ । महिलाको सिासथ सयिामा ४७%, सिकािीको का षकािी सहमहतमा ३९.३४%, सामतदाहक िनको का षकािी सहमहतमा ५०%, सानाठपला विसाको सिाहमतिमा १५.२% ि विसथापनमा २९.६% िियको छ ।

महिलाको आहथषक तथा सामाहजक रपानतिणका लाहग िएका नीहतगत विसथा ि सञचाहलत का षरिमिरलय सिकािी तथा सामतदाहक ससथािरमा महिला सििाहगता िहदध गनतषका साथ महिला उमशीलता ि िोजगािीमा सतधाि लाएको छ । सिकािीमा महिला सदसको सङखा ५२% पतगयको छ िनय सामतदाहक िनमा ो दि ५३% िियको छ । महिलाको घिजगगामा सिाहमति २६% पतगयको छ ।

४. समसया तथा िरौती

सिधाहनक तथा कानतनी उपलहबध एि सपचकाङकमा दयहखएका परगहतका बाबजतद लङहगक समानता काम िन सकय को छन । सहिधानको धािा १२ बमोहजम आमाको नामबाट सनतानलय नागरिकता पाउनय विसथा, धािा १८ को विसथाबमोहजम लङहगक ियदिािहिना पतक समपहतिमा समान िक ि धािा ३८ बमोहजम महिलालाई समान िशी िक कााषनिनमा बाधकका रपमा िियको सामाहजक सिचना ि सोच परिितषन गनतष मतख चतनौतीको रपमा िियको छ । अझ पहन ौनजन हिसा तथा लङहगकतामा आधारित हिसाबाट बढी मातामा बाहलका, हकशोिी तथा महिलािर परिाहित िनय गियका छन ि २८.४% महिलालय जीिनिि सतो शािीरिक ि ौनजन हिसा िोगनय गियको पाइएको छ । महिनािािी तथा सततकय िी अिसथामा छत न निनय ि छाउगोठमा बसनतपनन छाउपडी परथाजसता हिियदपपणष कत िीहतिर अझ पहन हिदमान छन । दहप िालसाल सता हिियदपपणष सामाहजक पिमपिालाई हनरतसाहित गिी हिदमान कानतनको कााषनिनका लाहग िाजनीहतक तथा सामाहजक सििाहगता ि परशासहनक कािबािीसमयतलाई एकसाथ अहघ बढाई छाउपडी गोठ ितकाउनय अहिानलय सथानीसतिमा साथ पाएको छ । बालहििाि, बिहििाि, घियलत हिसा, मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि, िदयहशक िोजगािका नाममा िनय महिला एि हकशोिीको ओसािपसाि तथा बयचहबखनलगात लङहगतामा आधारित बाहलका, हकशोिी, महिला ि लङहगक एि ौहनक अलपसङखकमाहथ िनय हिियद तथा शािीरिक, मानहसक तथा आहथषक हिसा अझ पहन हिदमान छन ।

पारििारिक ि सामाहजक मपल मानता, सामाहजक समबनध एि हपतसतिातमक सिचना ि सोचबाट हनदनहशत परचहलत लङहगक िपहमकामा अझ पहन परिितषन आउन सकय को छन । सपचकिरमा सतधािका बाबजतद महिलािरलय मात घियलत का ष ि ियिचािको का ष गनतषपनन अिसथा हिदमान िियकालय पारिशरहमक आउनय का ष ि शरम बजािमा महिलाको अपयकषाकत सििाहगता बढन सकय को छन ि िहतिहिकासका अिसि सीहमत िन पतगयका छन । पारििारिक तथा सामाहजक हनणष परहरिामा महिलाको िपहमकाको असिीका षता िा नपनता ि पतररपरहतको हनिषितासमबनधी सोचमा परिितषन आउन सकय को छन । उपतषति पषठिपहममा हिदमान सामाहजक सोचमा परिितषन लाई लङहगक समानता िाहसल गनतष सबिनदा ठपलो चतनौतीको रपमा िियको छ ।

;zQmLs/0f 27

पारििारिक हनणष मा मात निई िाजका का षकािी हनणष मा पहन महिलाको िपहमका कम िियको छ । सङघ, परदयश ि सथानीतिका विसथापकती एि का षकारिणी नयततिमा िियका महिला नयततिको हनणाषक िपहमका िहदध गनतष ि िाजका सब तिको सािषजहनक नीहतमा लङहगक मपलपरिािीकिण गनतष अकको मतख चतनौती िियको छ । सगिी सथानीतिका नाहक सहमहतको नयततिदाी िपहमकालाई परिािकािी बनाउद लङहगक हिसाको अनत ि महिलाको नामा पिच बढाउनत अकको चतनौतीको रपमा िियको छ ।

सङघी सिचनाबमोहजम िाजका सब ति ि हनकािरमा लङहगक मपलपरिािीकिण गिी लङहगक उतििदाी शासन पदधहत ससथागत गनतष अकको चतनौती िियको छ । सगिी सङघ, परदयश ि सथानीतिबीच लङहगक समानतासमबनधी नीहत, ोजना तथा का षरिमिरमा समाञजस काम गदद महिलामाहथ िनय सब हकहसमका हिसा, हिियद ि शोरणको अनत गनष समनि ि सिका षलाई परिािकािी बनाउनत स कषयतका परमतख चतनौती िन । लङहगक उतििदाी शासन विसथाको हिकासदािा सािषजहनक तथा हनजी कषयतमा महिलाको पिच िहदध, लङहगक बजयटको हिसताि गिी महिलालाई परतकष राइदा िनय कषयतमा लगानी िहदध गनतष ि महिलाको उदमशीलता, िोजगािी तथा आमदानी िहदध गनतष अकको चतनौती िियको छ ।

५. रीहतको आवशयकतानयपालको सहिधानमा हनहदषष गरिएका महिलासमबनधी मौहलक िक, िाजको पतनससिचना ि अहधकािको बाडराड, नयपाललय

अनतिाषहटरिरपमा गियको परहतबदधता जसत महिलाहिरदध िनय सब हकहसमका हिियद नपनीकिण गनन मिासहनध १९७९ ि बयइहजङ घोरणा तथा का षोजना १९९५ मा गियको महिला ि सिोकािका कषयतिरको विसथा, हदगो हिकासको लकपरहत नयपालको परहतबदधता, ‘समदध नयपाल, सतखी नयपाली’ को िाहटरि अहिान न लङहगक समानता नीहत तजतषमाका मपल आधाि िन ।

नयपाललय सङघी ढाचाको अभास सतर गियको सनदिषमा िाजका तीनिट शासकतीतिमा लङहगक उतििदाी शासन परणालीको सतदढीकिण एि लङहगक समानता ि महिला सशतितीकिणका नीहत, कानतन एि का षरिममा सामञजस लाउनतसमयत जरिी छ । मतलतकमा परदयशको अभास हनतानत नौलो िियको तथा सथानीतिको अभाससमयत सथानी सिकािको रपमा िियको सनदिषमा िाहटरि लङहगक समानता नीहतलय परदयश तथा सथानीतिलाई समयत लङहगक समानता तथा महिला सशतितीकिणसमबनधी नीहत तथा का षरिम हनमाषणमा सिोग पत¥ ाउनय छ । सगिी हिर कषयतगत सािषजहनक नीहतिरमा लङहगक समानता तथा महिला सशतितीकिणका हिरको मपलपरिािीकिणका लाहग हनदनशन गनन िाहटरि नीहत आिशक िियको छ ।

लङहगक समानता काम गनन हदशामा मतलतकलय िाहसल गियको उपलहबधलाई हनिनतिता हदद लङहगक उतििदाी शासन पदधहतलाई सथानीतिदयहख न ससथागत गनषसमयत िाहटरि लङहगक समानता नीहतलय एउटा छाता नीहतको हनदनशन गननछ । िाहटरि लङहगक समानता नीहतलय सािषजहनक कषयतबाियक हनजी कषयत, सिकािी, गिसिकािी ससथा एि सामतदाहक ससथा सबमा लङहगक सियदनशील वििाि हिकास ि लङहगक मपलपरिािीकिणका लाहग ोजना बनाउनसमयत आधाि परदान गनन छ ।

हरटकषन: लङहगक उतििदाी शासन विसथालाई ससथागत गदद लङहगक समानतामपलक िाटरि हनमाषणको अहिानमा िाजका िियक

हरिाकलापलाई मपलपरिािीकिण गनष लङहगक नीहतलय मागषदशषन परदान गदषछ । हिकासका हरिाकलाप लङहगक उतििदाी िए निएको, लङहगक बजयट िासतिम अथषपपणष िए निएको, लङहगक उतििदाी नीहत हनमाषण िए निएको तथा कााषनिनमा आइपतगदा लङहगक दहषकोणलय नहतजा दयहखए नदयहखएको लगातका ाित पिाहटरि लङहगक नीहतको औहचत िियको छ ।

lll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno28

पषठभहमःसामाहजक सतिकषा मानिी सतिकषा सिकषणको मितिपपणष पकष िो । सामाहजक सतिकषा िननासाथ मतलतकका नागरिकको सममान,

माषदाका साथ मानि अहधकािको हिर पहन िो । सामाहजक सतिकषालाई हिशववापी मानि अहधकािको रपमा समयत आतमसात गरिएको छ । मानि अहधकाि माहनसको जीिन, सितनतता, समानता ि माषदासग समबहनधत अहधकािसग समबहनधत िियका हिरलाई हलइनछ । सामाहजक सतिकषासमबनधी हसदधानतमा आहथषक, सामाहजकरपमा पहछ पियका असतिहकषत िा जोहखम समिाव वहतिलाई हिहिनन माधमबाट हिशयर उपा ि विसथाबाट सतहनहचित गरिनछ । आहथषकरपमा हिपनन, िौगोहलक रपमा दतगषम एि हिकट सथानमा बसोिास गनन नागरिक, सामाहजकरपमा पहछ पियका ि कमजोि, असिा ि अशतिका लाहग िाजलय कत न न कत नरपमा सिोग गिी समानताको हसदधानतअनतरप ती समपि, समतदा, िगष, जाहत ि हलङगका लाहग हिहिनन नीहत, िणनीहत ि का षरिमको माधमबाट सिोग ि उतथान गनतष सामाहजक सतिकषाको रपमा हलइनछ । हिशवका िियकजसो मतलतकमा सामाहजक सतिकषाको हिरलाई कत न न कत नरपमा समबोधन गनन परास गरिद आएको पाइनछ । िाजलय परत यक नागरिकका लाहग समानता ि मानि अहधकािको समिदधषन गनष सामाहजक सतिकषाको विसथा गनतषपनन िनछ । िाज िननासाथ आफना सब जनता अथाषत नागरिकको लाहग हिहिनन हकहसमको सतिकषाको परतािपहत गनन हजममा हलएको आम नागरिकको अहििािकको रपमा बतहझनछ ।

िाजलय नागरिकको सयिा ि सतहिधाको लाहग हिहिनन नीहतगत, कानतनी ि अन हिहिध विसथा गरिएका िनछन । सता नीहतमा सामाहजकरपमा पहछ पियका ि कमजोि, असिा ि अशतिका लाहग िाजलय हिशयर नीहत तथा कानतनको हनमाषण गिी कााषनिन गरिएका िनछन । सामाहजक सतिकषालाई सामाहजक हबमा, सामाहजक सिकषण, सामाहजक सतिकषा किच िा कहिलयकािी सामाहजक ना पहन िननय गरिनछ । सामाहजक सतिकषा आहथषक तथा सामाहजकरपमा असतरिकषत िा जोहखममा पियका वहति तथा परििािलाई िाजदािा हिहिनन उपाबाट ि हिहिनन माधमबाट सामाहजक सतिकषाको परतािपहत गरिनछ । िाजलय आफना नागरिक जो आहथषकरपमा कमजोि, सामाहजकरपमा पहछ पियका तथा अन हिहिध कािणलय ततलानातमकरपमा पहछ पियका वहति तथा परििािलाई उपलबध गिाउनय सिकषण तथा हिशयर विसथालाई सामाहजक सतिकषाको रपमा हलइनछ । तसथष कमजोि, अशति, असिा, अपाङगता िएका वहति, शािीरिकरपमा अशति, ज यषठ नागरिक, सीमानतकत िगष, समपहतिलय खान पहन नपतगनय िगषलाई िाजलय गनन सतिकषा न सामाहजक सतिकषा िो । स परकािको सतिकषा सब नागरिकलाई िाजलय हदनतपदषछ तसमा पहन िदधािसथा, बयिोजगािी, हबिामी, अशतिता िा जीहिकोपाजषनको आधाि गतमाएको अिसथामा दहनक जीिनको गहतहिहधलाई सिज बनाई समाजमा सममानपपिषक हजउनका लाहग गरिनय विसथा तथा आ सतिकषाको परतािपहत हदनय तथा सिासथ सािािमा हतनीिरको पिचको सतहनहचितता परदान गिी िाजलय अहििािकको िपहमका हनिाषि गनष सामाहजक सतिकषा परदान गनतषपनन िनछ ।

सहिधानलय न आमनागरिकका लाहग सामाहजक सतिकषा, खाद सतिकषा ि खाद समपरितता, आिास, सिासथ, हशकषा ि िोजगािीको िकलाई मौहलक िकको रपमा सथाहपत गियअनतरप सब नागरिकको गतणसतिी जीिन सतहनहचिताका लाहग िाजलय सामाहजक सतिकषा ि सिकषणको नीहत अिलमबन गियको छ । तसकािण िाजलय नागरिकको लाहग सममानपपिषक, माषहदत ि परहतषठापपणष बाचन पाउनय विसथा ि कमजोि तथा असिा ि शािीरिक ि मानहसकरपमा अशति ि अपाङगता िएका वहतिलगातलाई हिशयर विसथा गिी

समारताको आधारः सामाहजक सरकषा

वीरबहादर राईसहसतिव, नपाल सरकार

;zQmLs/0f 29

सतिकषाको अनतिपहत गिाउनत पदषछ । सहिधानलय परत यक वहतिलाई सममानपपिषक बाचन पाउनय िक िनयछ िनी मौहलक िकमा विसथा गियको छ िनय समानताको िक अनतगषत परहतबनधातमक िाकाशमा सामाहजक ि सासकहतक दहषलय हपछहडएका महिला, दहलत, आहदिासी, आहदिासी जनजाहत, मधयसी, थार, मतहसलम, उतपीहडत िगष, हपछडा िगष अलपसङखक, सीमानतकत, हकसान, शरहमक, तिा, बालबाहलका, ज यषठ नागरिक, लङहगक तथा ौहनक अलपसङखक, अपाङगता िएका वहति, गिाषिसथाका वहति, अशति ि असिा, हपछहडएको कषयत ि आहथषकरपलय हिपनन खस आ षलगात नागरिकको सिकषण, सशतितीकिण िा हिकासका लाहग कानतनबमोहजम हिशयर विसथा गनष िोक लगाएको माहननय छन िनी सहिधानमा विसथा गरिएको छ । समाजमा िियका सता अशति, हबिामी, िदधिदधा, बयिोजगाि, अपाङगता िएका वहति ि सीमानतकत वहतिलाई िाजलय हिशयर आहथषक तथा सामाहजक उपकिणको माधमबाट उनीिरको सिकषण गनतष िाजको मपल कतषव ि दाहति िनछ । हन हसदधानत तथा मानताका आधािमा हिकहसत तथा हिकासोनमतख मतलतक सबलय आहथषक अिसथाको आधािमा सकय समम ी िगषका वहतिलाई सामाहजक सतिकषाको माधमबाट सिकषण गनन कानतनी विसथा गियको पाइनछ ।

पररभाषाःसामाहजक सतिकषा सामाहजक नीहतको एक अहिनन अङग िो । समाजमा सब िगष, समतदा, िारािारी, हलङग, धमषका

माहनसिरलय सममानपपिषक बाचन पाउनय, सामाहजक हरिाकलापमा सििागी िन पाउनय तथा सामाहजक िसततको उपोग गनष पाउनय अिसथाको हसजषना न Social Security िो । सामानतः आहथषक तथा सामाहजकरपमा जोहखममा पियका वहतिलाई सिकषण गदद जीिन हनिाषिका साधनको सतहनहचितता सामाहजक सतिकषा िो । जसमा गरिब, असिा, असमथष, बालबाहलका, ज यषठ नागरिक, बयिोजगाि, आहथषकरपलय हिपननलाई सिोग गनतष िो ।

सामाहजक सतिकषा िनयको आमदानीको जोहखमपपणष (माहनसलाई नाजतक अिसथामा पत¥ ाउन सकनय) अिसथाबाट मतहति हदन िा तसतो अिसथालाई विहसथत गनष अपनाइनय हिहिध उपािरको समहष िो । समा शरम बजािमा िसतकषयप, सािषजहनकरपमा सिीकहत परापत बयिोजगािी लहकषत आ समपि िा िदधािदधािरको हबमा, वहति, घिपरििाि ि समतदालाई सिोग आहद पदषछन ।

सामाहजक सतिकषा नागरिक अहधकाि, मानि अहधकाि तथा सामाहजक नाको एक अहिनन अङग माहननछ । िाजलय आफना नागरिकलाई हिहिनन माधमबाट सतिकषा ि सिकषकतिको िाताििण हनमाषण गियको िनछ । मानि जनमयपचिात जीिनका हिहिनन चिणमा हिहिनन परकािका समसाबाट पीहडत िनसकदछ । कहतप हिर वहतिगत कािणलय िनछ िनय कहतप वहतिको काबतबाहििको परिहसथहतबाट नागरिकलाई समसा पियको िनछ । जसत- कडा िोग, अकसमात दतघषटनाको कािण मानहसक तथा शािीरिक समसा, हिहिनन पराकहतक हिपहति ि हनहचित उमयिपचिात बतढौलीको कािण उतपनन िनय समसाको सामना गनतष पनन िनछ जसलाई वहति तथा परििािलय सामना गनष तथा समबोधन गनष नसकनय अिसथामा िाजलय सिोग गनतषपनन िनछ । समाजमा िियका सब िगष, जाहत, समतदा, हलङग, कषयत ि समपिको सतिकषा ि सिकषण गनतष िाजको दाहति िनछ । सामाहजक सतिकषा ि सामाहजक सिकषण िनी दतई हकहसमबाट ियनन

गरिनछ । सामाहजक सतिकषा ि सिकषण दतबको लहकषत िगष, का षरिम ि उददयशमा समानता पहन पाइनछ ति सामाहजक सतिकषालय मपलतः आको पकषलाई समबोधन गदषछ िनय सामाहजक सिकषणलय सब हकहसमको सिकषण िा बचाउलाई समयटयको पाइनछ । सामाहजक सतिकषालाई सामाहजक सिकषणहितक एक अििको रपमा हलनय गरिनछ ।

मानि अहधकािको हिशववापी घोरणापत १९४८ ि नागरिकका िाजनीहतक, आहथषक, सामाहजक तथा सासकहतक अहधकाि समबनधी अनतबनध, १९६६ मा समयत सामाहजक सतिकषालाई मानि अहधकािको रपमा हलइएको छ । आहथषक, सामाहजक तथा सासकहतक अहधकािसमबनधी अनतिाषहटरि परहतजापतको धािा १० (२) मा हशशत जनमनतअहघ ि पहछको उहचत अिहधिि आमािरलाई हिशयर सिकषण परदान गनतषपनन, सता अिहध ि काम गनन आमािरलाई तलबी हबदा ि पाषपत सामाहजक सतिकषा राइदासहितको हबदा हदनतपनन ि आहथषक ि सामाहजक शोरणबाट बालबाहलका तथा तरणिरको सिकषण गनतषपदषछ िनी उललयख िएको छ । धािा ९ मा पकष िाटरिलय परत यक वहतिको सामाहजक हबमालगातका सामाहजक सतिकषाको अहधकाि सिीकाि गदषछन िनी बाधातमक विसथा गरिएको छ । समाजमा सब िगष, समतदा, िारािारी, हलङग, धमष, जातजाहत, समतदाका माहनसिरलय सममानपपिषक बाचन पाउनय, िाजको कानतनलय िहजषत गियकोबाियक सब परकािको काम गनष पाउनय, सामाहजक हरिाकलापमा हिनाअििोध सििागी िन पाउनय तथा सामाहजक हिरिसतत उपोग गनष पाउनय अिसथा हसजषना गिी नागरिकलाई सतरिकषत बनाउनत न सामानतः सामाहजक सतिकषाको

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno30

रपमा हलइनछ । आिहधक ोजनाअनतगषत पनधौ ोजनालय सबका लाहग हदगो सामाहजक सतिकषा परणाली, समतामपलक समाज ि लोककलाणकािी िाज विसथाको आधाि िननय सोच हलएको छ िनय सामाहजक सतिकषा ि सिकषणलाई हदगो, सिषवापी ि पिचोग बनाई नागरिक िकको कााषनिन गनन ि िाजपरहत नागरिकको हिशवास सतदढ गनन लक िियको छ ।

हवकासकरमःसामाहजक सतिकषा (Social Security) को अिधािणा

सन १९३७ मा ततकालीन अमयरिकती िाटरिपहत रजबयलटलय अहघ साियका हथए । सतरमा ज यषठ नागरिकलाई पयनसन हदनय विसथाबाट परािमि गरिएकोमा ितषमानमा सको कषयत वापक िएको पाइनछ । गणतनत िाितमा सिासथ हबमा कषयतमा Employee's State Insurance Act, 1948 अनतसाि Employee's State Insurance Corporation नामक ससथाको सञजाल िियको छ । हितनाममा सन १९८९ दयहख सामाहजक हबमाको अिधािणासमयत हिकास गरिएको ि सन १९९२ मा हितनाम सिकािलय अहनिा ष ि सिहचछक सिासथ हबमा हसकम लागत गियको हथो । दहकषण कोरिामा सन १९७६ मा न सिासथ हबमा ोजना अहनिा ष गिी कानतनी विसथा गियको हथो । बयलातमा National Health System मारष त सब जनतालाई हनःशतलक सिासथ सयिा परदान गनन परणाली सतर िएको हथो ।

नयपालमा हिहिनन सिरपमा हिगत लामो समदयहख सामाहजक सतिकषासग समबहनधत हिहिनन का षरिमिर सञचालन िद आएका छन । नयपालको सािषजहनक कषयतमा सिषपरथम हि.स. १९९१ मा सहनक दवकोर ि हि.स. १९९३ मा हनितिििण का षरिमलाई सामाहजक सतिकषा का षरिमको औपचारिक सतरआत िएको पाइनछ । २०१९ सालदयहख नयपाल सिकाि ि सङगहठत ससथाका कमषचािीिरको लाहग सञच कोर विसथापन गनषको लाहग कमषचािी सञचकोरको सथापनापचिात सामाहजक सतिकषाको सािषजहनक कषयतमा हिसताि िएको हथो । असङगहठत ि अनौपचारिक कषयतमा सामाहजक सतिकषाको परािमि २०५१ सालमा सामाहजक सतिकषाका रपमा िदध तथा असिा ितिा परदान गनष थाहलएको िो । आ.ि. २०५१/५२ मा ७५ िरषनाघयका ज यषठ नागरिक, ६० िरषनाघयका हिधिा ि अपाङगता िएका वहतिलाई सामाहजक सतिकषा ितिाबापत हनहचित िकम परदान गनष थाहलएको हथो िनय तत पचिात उमयिको िद सशोधन गिी कणाषलीमा बसोिास गनन ि दहलतका लाहग ६० िरष ि अन जातजाहतका ज यषठ नागरिकलाई ७० िरष काम गरिो । पञचिरधी ोजनाअनतगषत पहिलो पटक निौ ोजनामा सामाहजक सतिकषा समबनधी नीहतलाई सथान हदइएको हथो जसमा ज यषठ नागरिक, महिला तथा अपाङगताका लाहग आिहधक ोजनाको का षरिममा समाियश गरिएको हथो ।

२०७५ मङ हसि ११ गतयबाट शतिािमि िएको ोगदानमा आधारित सामाहजक सतिकषा ोजना २०७६ साउन १ दयहख औपचारिकरपमा कााषनिनमा आएको छ । सामाहजक सतिकषा कोरलय परािमिमा औरधी उपचाि तथा मातति सतिकषा ोजना, दतघषटना तथा अशतितता सतिकषा ोजना, आहशरत परििाि ि िदधािसथा सतिकषा ोजना सञचालन गनन का षरिम िियको छ ।

हवहभनर आ.व.को बजट वकवयमा सामाहजक सरकषा

आ.व. २०७५/७६

• अपाङगता िएका वहतििरको मनोबल, माषदा, सीप ि कषमता बढाउन पतनसथाषपनाका हिशयर का षरिम सञचालन गरिनय ।

• बयिारिस, जोहखमपपणष ि अविहसथतरपमा सडकमा जीिन हबताइिियका असिा बालबाहलका एि अन नागरिकिरको समयत सतिकषा, विसथापन ि पतनसथाषपना ।

• अहटजम िएका, मानहसक िोगी, टतििा बालबाहलका, असिा, िदध, अपाङगता िएका वहतििरको सतिकषा ि ियिचाि गनन ससथालाई अनतदान

आ.व. २०७६/७७

• ७० िरषिनदा माहथका सब ज यषठ नागरिकलाई माहसक ितिा र २ िजािबाट र ३ िजाि ि र १ लाख ििाबिको हबमाङक सिकािलय विोनन

• ज यषठ नागरिक सयिा तथा हमलनकय नदको सथापना ि सञचालन

• अहतअशति, अपाङग िएका वहति, एकल महिला, लोपोनमतख आहदिासी जनजाहतसमयतलाई सामाहजक सतिकषा ितिामा िहदध

आ.व. २०७७/७८

• बढी जोहखममा पियका, महिला, बालबाहलका, ज यषठ नागरिक तथा अपाङगता िएका वहतिलाई थप सतिकषा तथा सिकषण परदान गनन

• अलजाइमसष िोगलगात उमयिजन िोगबाट परिाहित ज यषठ नागरिकको हनःशतलक उपचािको विसथा ।

• अहटजम लगात सब परकािका अपाङगत िएका वहतिका लाहग सतिकषा, ियिचाि, हिहशष परकािका सिासथ सयिा तथा पतनसथापना

;zQmLs/0f 31

सवधाहरक वयवसथाःसामाहजक सतिकषाको परािधानलाई सहिधानमा पहिलो पटक नयपालको अनतरिम सहिधान, २०६३ मा समाियश गरिएको

हथो । जसमा महिला, िदध, अपाङग तथा अशति ि असिा नागरिकलाई कानतनमा विसथा िएबमोहजम सामाहजक सतिकषाको िक िनय विसथा गरिएको हथो । नयपालको सहिधान (२०७२) लय आहथषकरपलय हिपनन, अशति ि असिा अिसथामा िियका, असिा एकल महिला, अपाङगता िएका, बालबाहलका, आफनो ियिचाि आर गनष नसकनय तथा लोपोनमतख जाहतका नागरिकलाई कानतनबमोहजम सामाहजक सतिकषाको िक िनय विसथा गियको छ । तसगिी परत यक उपिोतिालाई गतणसतिी िसतत तथा सयिा परापत गनन िक ि गतणसतिी िसतत िा सयिाबाट कषहत पतगयको वहतिलाई कानतनबमोहजम कषहतपपहतष पाउनय िक िनय विसथा गियको छ । धािा ३७ मा परत यक नागरिकलाई खादिसततको अिािमा जीिन जोहखममा पनन अिसथाबाट सतरिकषत िनय िक िनय ि धािा ४१ मा ज यषठ नागरिकलाई िाजबाट हिशयर सिकषण तथा सामाहजक सतिकषाको िक िनय परािधान िियको छ । असिा, अनाथ, अपाङगता िएका, दनदपीहडत, हिसथाहपत एि जोहखममा िियका बालबाहलकालाई िाजबाट हिशयर सिकषण ि सतहिधा पाउनय िक िनयछ िनी सिधाहनक विसथा गरिएको छ । कानतनबमोहजम बाियक कत न पहन नागरिकलाई हनजको सिाहमतिमा िियको बाससथानबाट िटाइनय िा अहतरिमण गरिनय छन िनी िाजलय नागरिकको सतिकषाको परतािपहत गियको छ । धािा २९ मा परत यक वहतिलाई शोरणहिरदधको िक िनय, धमष, परथा, पिमपिा, ससकाि, परचलन िा अन कत न आधािमा कत न पहन वहतिलाई शोरण गनष नपाइनय, कसलाई पहन बयचहबखन गनष, दास िा बाधा बनाउन नपाइनय ि कसलाई पहन हनजको इचछाहिरदध काममा लगाउन नपाइनय विसथा गियको छ । हद सको हिपिीत का ष गियमा पीहडतलाई पीडकबाट कानतनबमोहजम कषहतपपहतष पाउनय िकको विसथा गरिएको छ । तसगिी सहिधानको धािा ५१ को िाजका नीहतिर अनतगषत सामाहजक सतिकषा ि सामाहजक ना परदान गदाष सब हलङग, कषयत ि समतदाहितका आहथषकरपलय हिपननलाई पराथहमकता परदान गनन नीहत हलएको छ ।

काररी वयवसथाःनागरिकको सामाहजक सतिकषाको अहधकाि सतहनहचित गनष आहथषकरपलय हिपनन, अशति ि असिा अिसथामा िियका, असिा

एकल महिला, अपाङगता िएका, बालबाहलका, आफनो ियिचाि आर गनष नसकनय तथा लोपोनमतख जाहतका लाहग हिशयर विसथा िियको सामाहजक सतिकषा ऐन, २०७५ कााषनिनमा िियको छ । ऐनबमोहजम सामाहजक सतिकषा ितिा पाउनय अहधकाि ज यषठ नागरिक, आहथषकरपलय हिपनन, अशति ि असिा अिसथामा िियका वहति, असिा एकल महिला, अपाङगता िएका, बालबाहलका, आफनो ियिचाि आर गनष नसकनय ि लोपोनमतख जाहत िनी उललयख गरिएको छ । ऐनलय हिशयरतः आहथषकरपलय हिपनन, शािीरिक असिा तथा िा मानहसकरपलय शरम गनष अशति िएको, पालनपोरण तथा ियिचाि गनन परििािको कत न सदस निएका वहति, शािीरिक िा मानहसक, बौहदधक िा इहनदसमबनधी दीघषकालीन अशतितता, का षगत सीहमतता (रङसनल-इमपयरिमयनट) िा हिदमान अििोधको कािण अन सामान वहतिसिि समान आधािमा सामाहजक जीिनमा सििागी िन बाधा िएका वहति, जीिनापन गनन कत न आधाि, आसोत िा समपहति निएको नयपाल सिकािलय िाजपतमा सपचना परकाहशत गिी तोकय को िनदा नपन आ िएका, असिा एकल महिला ि आहथषकरपमा हिपनन, अलजाइमसष, पाहकष नसनस, सपाइनल कडष इनजतिी, बयन िामियज, सतसत मनहसथहत, पकषघात, हसकल सयल एहनहमा, मानहसक अिसथा ठीक निएको, अहटजम जसता िोगबाट गरहसत िई

पनधौ योजरा (२०७६/७७-२०८०/८१)

• पनधौ ोजनाको सोचः सबका लाहग हदगो सामाहजक सतिकषा परणाली,

समतामपलक समाज ि लोककलाणकािी िाज विसथाको आधाि ि

• सामाहजक सतिकषा ि सिकषणलाई हदगो, सषिवापी ि पिचोग बनाई

नागरिक िकको कााषनिन गनन ि िाजपरहत नागरिकको हिशवास सतदढ

गनन लक िियको छ ।

रणरीहत

• सामाहजक सिोग ि सिकषणका का षरिम हिसताि गिी आहथषक

सामाहजक िहञचतीकिण तथा जोहखममा पियका कषयत, हलङग, िगष ि

समतदाको पिच बढाउनय ।

• ोगदानमा आधारित सामाहजक सतिकषा ोजनालाई औपचारिक कषयतका

साथ अनौपचारिक कषयतमा समयत हिसताि गिी सिषवापी बनाउनय ।

• सामाहजक सतिकषा, सिोग ि सिकषणमा सङघ, परदयश ि सथानीतिबीच

समनि ि सिका षलाई परिािकािी बनाउन अनतिसिकाि सपचना

परणालीको हिकास गनन ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno32

आफनो ियिचाि आर गनष नसकनय वहतिलगात ज यषठ नागरिक, अशति ि असिा अिसथामा िियका वहति, बालबाहलका, लोपोनमतख जाहतलाई सतिकषा ितिा पाउनय कानतनी विसथा छ । पपणष अशति अपाङगता िएको नागरिकलय नयपाल सिकािलय तोकय को अपाङगता ितिा पाउनय ि अहत हिपनन, लोपोनमतख ि नयपाल सिकािलय तोकय को पाच िरष उमयि पपिा नगियका बालबाहलकालय सामाहजक सतिकषा ितिाको रपमा नयपाल सिकािलय तोकय को बालपोरण ितिा पाउनय कानतनी विसथा गरिएको छ । ज यषठ नागरिक समबनधी ऐन, २०६३ लय ज यषठ नागरिकको सिकषण ि सामाहजक सतिकषा गनष छत ट ऐनको विसथा गरिएको छ । अपाङगता समबनधमा अपाङगता िएका वहतिको अहधकािसमबनधी ऐन, २०७४ लय हिशयर विसथा गियको छ । अपाङगता िएका वहतिहिरदध िनय ियदिाि अनत गिी उनीिरको िाजनीहतक, आहथषक, सामाहजक तथा सासकहतक अहधकािको सममान गनष छत ट ऐनको विसथा गरिएको पाइनछ । मतलतकमा मपलतः एकल महिला, अशति अपाङगता िएका वहति, ज यषठ नागरिक, शािीरिक ि मानहसकरपमा कमजोि, जोहखममा पियका नागरिकलाई सिोग ि आिशक सतिकषा विसथाको लाहग हिहिनन कानतनमारष त सतिकषा परदान गनन परास गदद आएको पाइनछ ।

सामाहजक सरकषाका माधयमःसामाहजक सतिकषाका हिर बिआहमक ि गहतशील िएकालय सको विसथापन ि कााषनिनका लाहग हिहिनन माधम

तथा परणाली अिलमबन गरिदआएको छ । मतलतकका सब नागरिकिर हिहिनन कािणलय गदाष आहथषक, सामाहजक, िाजनीहतक ि सासकहतकरपमा समान िदनन । ती समतदा, िगष, जाहत तथा कषयतका जनतािर हिहिनन कािणलय पहछ पियका िनछन । िाजलय उनीिरलाई समयत समानताको िकअनतगषत िाजको नीहत, का षरिम, सतहिधा ि सयिा परापतमा समान पिच ि अिसि हनमाषण गनष हिशयर नीहत, कानतन ि का षरिम हनमाषण गिी तत तत समतदा, िगष, जाहत तथा कषयतका जनतालाई उतथान गनष हिहिनन का षरिमिर सञचालन गनतषपनन िनछ । आहथषक तथा सामाहजकरपमा जोहखममा पियका वहतिलाई जीिन हनिाषिको सतहनहचितालाई सामाहजक सतिकषाको रपमा हलइनछ । "शरहमक तथा कमषचािीको सतिकषाका लाहग हिशव शरम सङगठनलय पारित गियको सन १९५२ को अहिसहनध (आई.एल.ओ अहिसहनध न. १०२) लय ९ िटा हिरिर समयटयको छ । जसमा औरधोपचाि सतहिधा, हबिामी िदाको सतहिधा, बयिोजगािी सतहिधा, िदधािसथा सतहिधा, िोजगािीमा िनय दतघषटना तथा चोटपटकबापतको सतहिधा, परििाि ि बालबचचाको ियिचाि सतहिधा, मातति सिकषण सतहिधा, अशति सतहिधा ि आहशरत परििाि ियिचाि सतहिधा िियका छन" (मनालीः८६:२०७२) । सामाहजक सतिकषाको लाहग िाजलय सामाहजक सिाता सतिकषा ितिा अथाषत सामाहजक सिोग, िोजगािी, कलाणकािी कोर तथा सामाहजक हबमा आहद िियका छन ।

सामाहजक सिायतासामाहजक सिातामा हिशयरतः सामाहजक ितिालगात हिहिनन अिसथामा िियका तथा हिहिनन परकािका पराकहतक

तथा मानिी घटनाबाट परिाहित वहतिलाई ततकाल िाजको तरष बाट आहथषक तथा िौहतक सतहिधा उपलबध गिाई सिोग गनन गरिनछ । िाजबाट हनहमषत कानतनको आधािमा ि ततकाल अिसथा ियिी िाजलय हनणष गिी आिशक सिोग उपलबध गिाउनय गियको पाइनछ । अशति, असिा, हिपनन, ज यषठ नागरिक, एकल महिला, अपाङगता िएका वहति जसता जोहखमतति िगषका नागरिकलाई िाजको तरष बाट उपलबध गिाउनय आहथषक अनतदान तथा सिातालाई सामाहजक सिाताको रपमा हलइनछ । हिहिनन सममा पराकहतक परकोर तथा दतघषटना तथा अन कािणलय परिाहित जनताको लाहग उनीिरको अिसथा ियिी िाजलय ततकाल समबोधन गनष ततकाल हनणष गिी सामाहजक सतिकषा परदान गनष सकदछ । कानतन हनमाषण गिी नयपालमा ितषमानमा ७० िरष पपिा िएका ज यषठ नागरिकलाई ज यषठ नागरिक ितिा, तसगिी हिधिा ितिा, अपाङगता िएका वहतिलाई ि नयपाल सिकािलय तोकय को हनहचित जाहत िगष ि कषयतका वहतिलाई ितिा उपलबध गिाउनय विसथा गरिएको छ ।

सामाहजक वीमाःसामाहजक सतिकषापरहत िाजको विाि कम गनष सिकािको समयत सलगनतामा नागरिकको हबमा गरिनछ । िाल नयपाल सिकािलय

सब नयपाली नागरिकको लाहग सिासथ हबमा गदद आएको छ । सिासथ हबमालय समबहनधत वहतिको सिासथको सतिकषाको परतािपहत गनष मददत गदषछ । गतणसतिी सिासथ सयिा परापत गनन नागरिकको अहधकािको सिकषण गनष ि सिासथ सयिामा आम नागरिकको सिज पिच सतहनहचित गनष नयपाल सिकािबाट सिासथ हबमा ऐन, २०७४ जािी िई कााषनिनमा िियको छ । गतणसतिी सिासथ सयिा परापत गनन, नागरिकको अहधकािको सिकषण गनष, सिासथ बीमादािा पपिष िततिानीको माधमबाट हबहमतको आहथषक जोहखम नपनीकिण गनष

;zQmLs/0f 33

तथा सिासथ सयिा परदाकको दकषता ि जिारदयहिता अहििहदध गिी सिासथ सयिामा आम नागरिकको सिज पिच सतहनहचित गनषको लाहग ो ऐन जािी िई कााषनिनमा िियको छ ।

रोजगारी योजराःसामाहजक सतिकषाको माधमबाट शरम बजािमा उपलबध िएका जनशहतिलाई िोजगािी हदलाउन तथा बयिोजगाि िएमा

बयिोजगाि िएकालाई बयिोजगाि ितिा हदनयगिी िोजगािी ोजना सञचालन गनन गरिनछ । नयपालको सहिधानको धािा ३३ मा परत यक नागरिकलाई िोजगािीको िक िनय, िोजगािीको शतष, अिसथा ि बयिोजगाि सिाता सङघी कानतनबमोहजम िनय विसथा गरिएको छ । मतलतकका नागरिकलय आफनो कषमता, ोगता ि सीपका आधािमा िोजगािी पाउन सकय मा समबहनधत वहतिको जीिन सिज िनय मात िोइन मतलतकको पकषमा काम गनष ि समाज ि समतदालाई सिोग गनषसमयत मददत पतगन सकदछ ।

सकारातमक परयासिरिाजलय आफना जनताका लाहग सिकषण ि सतिकषा परदान गनन हजममयिािी हलई सोको समबोधन गनष हिहिनन नीहत, कानतन ि

का षरिमको विसथा गियको िनछ । मतलतकका जनता आफनो जीिनमा कत न पहन परकािको दनद, पराकहतक हिपहति, दतघषटना, हिशयर परकािका िोग तथा हबिामी तथा सिम कय िी गनष नसकनयिरका लाहग िाजलय सिकषण ि सतिकषा हदनछ िननय मानता िियको िनछ । िाजलय हिशयर सतिकषा आिशक पियको खणडमा थप ि हिशयर सतिकषा परदान गनतषपनन िनछ ि सामानतः आहथषक अिसथाको आधािमा समबोधन गरििियको िनछ । शािीरिक तथा मानहसकरपमा कत न समसा पियको खणडमा उनीिरको सिासथका लाहग हिशयर छत ट तथा हनःशतलक औरधी उपचािको विसथा गरिद आएको छ । सामाहजक सतिकषामा खाद सतिकषा, औरधी उपचाि, सिचछ खानयपानी तथा िाताििणको विसथा, हशकषाको सिज उपलबधता, समान ना ि सिलरपमा ना पाउनय विसथा गनतष िाजको दाहति िनछ । नयपालमा हिगत लामो समदयहख न हिहिनन सामाहजक सतिकषा का षरिम सञचालन िदआएको छ । सामाहजकरपमा जोहखममा पियका िा िहञचहतमा पियका, सीमानतकत समपि तथा िगषलाई सामाहजक सतिकषाको रपमा आहथषक तथा सामाहजक सतिकषा विसथा गरिद आएको छ । सिकािको सालबसाली नीहत तथा का षरिममा पहन सामाहजक सतिकषाका हिरमा हिहिनन का षरिमिर घोरणा गिी कााषनिन िदआएका छन । गिाषिसथादयहख िदधािसथासममको जीिनचरिलाई सामाहजक सतिकषामा आबदध गरिनय, गिाषिसथामा सिासथ जाच ि पोरण, बाल सिकषण अनतदान, िोजगािी सतिकषा ि िदधािसथामा सामाहजक सतिकषा ितिा एि हनःशतलक सिासथ हबमा परदान गनन गिी सामाहजक सतिकषा का षरिम अगाहड बढाउनय उललयख गरिएका छन । ज यषठ नागरिकलाई िाजलय सममान ि सिकषण गनन नीहतअनतरप सतििी िरषिनदा माहथका सब ज यषठ नागरिकलाई ि अहत अशति, अपाङगता िएका, एकल महिला, लोपोनमतख आहदिासीजनजाहत समयतलाई साहबकमा परदान गददआएको सामाहजक सतिकषा ितिा उपलबध गिाउद आएको छ ।

समसया र समाधारसामाहजक सतिकषाको हिर अतनत सियदनशील ि समानरपमा सबलाई समबोधन ि विसथापन गनष गाहो ि चतनौतीपपणष

का ष िो । हिहिनन कषयतमा िियका महिला, दहलत, आहदिासी/जनजाहत, अपाङगता िएका वहति, हिहिनन िपगोलमा बसोिास गनन, धमष समपरदाका वहति आहद सबको पहिचान गिी सोअनतरप समबोधन गनतष हनक कहठन हिर माहननछ । ितषमानमा नयपालमा उमयि, हलङग, जाहत, िपगोल, िगष आहदको आधािमा सामाहजक सतिकषाअनतगषतको हिहिनन सतहिधा उपलबध गिाउद आइएको िए पहन ती आधाि ि मापदणडका समबनधमा हिहिनन िनाइिर आउनय गियका छन । जसतो सतििी िरष पपिा िएका ज यषठ नागरिकलाई हदइनय सतहिधा आहथषकरपलय समपनन ि उचच आहथषक अिसथा िएका वहतिलय समयत पाउनय गियको िदा िाजलय सतो सतहिधा कय िल आहथषक, शािीरिक, मानहसक तथा अपाङगता िएका वहतिलाई जो आर दहनकरपमा काम काज गनष नसकनय िा आहथषकरपलय अतनत कमजोि िएकािरको लाहग मात विसथा गनतषपनन िनी बिस िद आएको छ । उमयिको हिसाबलय सबलाई उपलबध गिाउनतिनदा आहथषकरपलय कमजोि, अपाङगता िएका वहति, कमजोि ि असिा ज यषठ नागरिक, एकल महिला तथा हिधिा महिला, कमजोि आहथषक, सामाहजक िएका जाहत जनजाहतलय मात पाउनत पनन मापदणड हनमाषण गिी सोिीअनतरप कााषनिन गरिनत पनन िनछ । सामाहजक सतिकषाको विसथा गनतषपनन वहतिको रपमा ियदाष जोहखम तथा िहञचहतमा पियका, आहथषकरपलय मात निएि समाजमा बहिटकिणमा पिी िाजको मपल परिािमा आउन नसकती सहिधानको मपल ममष ि िािनाअनतरप समाियशी नीहतमा समयत आबदधता िन नसकनय वहति, समपि

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno34

ि िगषलाई पहिलो पराथहमकता हदनतपनन िनछ । िाजलय सामाहजक सतिकषाको लाहग हिहिनन नीहत ि िणनीहत तथा का षरिम सञचालन गिी समबोधन गनन परास गियको िए पहन सबलाई उहचतरपमा समबोधन िन नसकय को िनी हिहिनन माधमबाट आिाज आउनय गियको िदा सका लाहग िाजलय मतलतकमा कय कहत ि कय कसता परकािका सामाहजक सतिकषा परदान गनतषपनन अिसथाका नागरिक िियका छन तसको हकन तथाक ताि गिी ोजनाबदधरपमा समबोधन गनतष उपतति िनछ ।

अनतमाःसामाहजक सतिकषाको हिर मतलतकका नागरिकको आहथषक तथा सामाहजक रपानतिणमा सिोगको लाहग मात निएि

उनीिरको जीिन माषहदत ि परहतषठासहित बाचन पाउनत पहन िो । सतति िाटरिसङघी मानि अहधकाि समबनधी मिासहनध, १९४८ अनतरप मानि जनमयपहछ सबको समान अहधकाि, िाजबाट समानरपमा सतिकषा ि सयिा पाउनय अहधकाि िनछ । तसथष जनमयपहछ हिहिनन कािणलय पहछ पियकाको लाहग िाजलय हिशयर विसथा गिी उनीिरको दहनक जीिनमा सिोग गनतषको साथ माषहदत ि परहतषठापपणष जीिनापन गनन विसथा गनतष िाजको मपल दाहति ि कतषव िनजानछ । मतलतकमा हिहिनन कािणलय पहछ पियका, जोहखममा पियका, महिला, बालबाहलका, अशति, असिा, ज यषठ नागरिक, आहथषकरपमा कमजोि, शािीरिक ि मानहसकरपमा कमजोि ि जोहखममा पियका सबको लाहग िाजलय आिशक सतिकषाको विसथा गनतष पदषछ । तिाको लाहग िोजगािी ोजना, अशति, अपाङगता िएका वहति, ज यषठ नागरिकको लाहग सिासथोपचाि, असिा ि अशतििरका लाहग आिशक पतनसथाषपना, हिहिनन कािणलय पहछ पियका िा समसामा पियकाका लाहग उपतति सामाहजक सतिकषा तथा लहकषत का षरिम सञचालन गिी सता वहति तथा समतदाको उतथान गनन काम िदआएको छ ि हनिनति गनतष पनन िनछ । सलाई अझ परिािकािी ि विहसथत बनाउन हिदमान नीहत, कानतन ि का षरिमलाई समानतकप ल परिमाजषन गनतषका साथ आिशकताको पहिचान गिी तसको आधािमा उपतति नीहत तथा का षरिम हनमाषण गिी कााषनिन गनष सकय को खणडमा सामाहजक सतिकषाको विसथा औहचत ि आिशकताको सिी उपोग िनय ि समबहनधतलाई सिोग पतगन सकदछ ।

सनिभन सामगीः(१) नयपालको सहिधान, नयपाल सिकाि, कानतन हकताब विसथा सहमहत, हसिदििाि, काठमाडौ ।

(२) आहथषक, सामाहजक तथा सासकहतक अहधकािसमबनधी अनतिाहष परहतजापत, िाहष मानि अहधकाि आोग, कषमता सबलीकिण परिोजना, िरिििििन, पतलचोक लहलतपति ।

(३) गोपीनाथ मनाली, २०६६, िाज सञचालनका आधाििर, सोपान माहसक, मकालत परकाशनगि, हडललीबजाि काठमाडौ ।

(४) अजतषनकत माि गौतम, सामाहजक सतिकषामा सञच कोर

(५) पनधौ ोजना (२०७५/७६-२०८०/८१), नयपाल सिकाि, िाहष ोजना, हसिदिबाि, काठमाडौ ।

(६) सतियशकत माि अहधकािी, साथमा दत नयपाल ि रपनािाण खहतिडा, समसामहक हिर, परकाशक, करिि काउहनसहलङग सयनटि परा. हल.

(७) कय सी, हिनोद, सामाहजक सतिकषाको मितिपपणष परास, हनजामती कमषचािीिरको सिासथ उपचाि हबमा, परशासन, पपणाषङक, ११९

lll

;zQmLs/0f 35

हिहजटल समावशीकरण र लङहगक समारता

१. हवषय परवशसपचना तथा सञचाि परहिहधमा हिशववापीरपमा िएको हिकासलय नयपालजसतो मतलतकको हिकासका लाहग परचति समिािना

उजागि गियको छ । सपचना तथा सञचाि परहिहधलय सािषजहनक सयिा, सपचना तथा जानकािीलाई परिािकािीरपमा उपलबध गिाउन सिोग पत¥ ाउनतका साथ शासन सनतलाई बढी सििागीमपलक, समाियशी ि पािदशधी बनाई हदगो आहथषक हिकासको बहलो आधाि त गनष एउटा मितिपपणष सिोगी ि सकषम िपहमका हनिाषि गनष सकनय दयहखनछ । सपचना तथा सञचािसग समबहनधत उपकिण, परहिहध तथा परणालीको परोग, उपोग तथा तसबाट परापत िनय लािमा सब वहतिलय समानरपलय सििागी िनय अिसि पाउनय हिर न हडहजटल समाियशीकिण िो । हडहजटल समाियशीकिणलय िियक कषयतमा िियको असमानता, हिियद ि बहिटकिण िटाउन मददत गनतषको साथ समाियशी, समतामपलक ि हदगो हिकास िाहसल गनन निीनतम आधाि हसजषना गदषछ । हडहजटल समाियशीकिणलाई समानता िाहसल गनन मितिपपणष औजािको रपमा हलन सहकनछ ।

हडहजटल परहिहध िननालय हडहजटल िा कमपतटिीकत उपकिण, तरिका (हिहध), परणालीको हनमाषण तथा वाििारिक उपोग गनन हिरलाई बतझाउदछ । सलय इनटिनयट ि अन हडहजटल परहिहधिरको आहिटकाि तथा ससग समबहनधत जान, सपचना तथा जानकािीिरलाई सञचाि परहिहधको माधमबाट परोग तथा परसािण गनन हिरलाई समयटयको िनछ । मतखतः मोबाइल, कमपतटि ि समा इनटिनयटको परोगलाई हडहजटल परहिहधको रपमा हलन सहकनछ । हडहजटल परहिहधको उपोगमा सब िगष, कषयत, हलङग तथा समतदाका वहतिको सिज पिच, तसलाई परोग गनषको लाहग आिशक जान, सीप, परहिहध ि परणालीको सिज उपलबधताजसता हिरलाई हडहजटल समाियशीकिणलय समयटयको िनछ । समाजमा हिदमान असमानता, बहिटकिण ि परहतबनधलाई परहिहध तथा परणालीको परोगबाट िटाई समतामपलक, समाियशी ि पािदशधी समाज हनमाषण गनष सपचना परहिहधको सिोगी िपहमका ििनछ । हडहजटल परहिहधको परोगलय लङहगक असमानता िटाई समानतामपलक समाज हनमाषण गनष मददत गछष । हिकासका सब परहरिा, चिण ि लािको बाडराडमा "कोिी पहर पछाहि रछटर (Leave no one behind)” िननय आकाङकषा पपिा गनष पहन हडहजटल समाियशीकिणलाई एउटा मितिपपणष साधनको रपमा हलन सहकनछ । स लयखमा मतखतः हडहजटल परहिहधको परोग ि तसबाट परापत लािमा महिला ि बाहलकाको पिच, सििाहगता तथा लािका अिसि ि तसका माधमबाट लङहगक समानता िाहसल गनन हिरलाई समयहटएको छ ।

२. हिहजटल समावशीकरण नतहजलानडको सिकािलय हडहजटल समाियशीकिणलाई हनमनानतसाि परििाहरत गियको छ:-"Digital inclusion can be defined as an end-state where everyone has equitable opportunities to

participate in society using digital technologies." (Source: Digital.gov.np)

हडहजटल परहिहधको हिरमा चचाष गदाष मतखतः हडहजटल हडिाइड (Digital Divide) ि हडहजटल साकषिता (Digital Literacy) सगसग जोहडएि आउदछन । हडहजटल हडिाइड िनयको परहिहधको परोगमा िियको खाडल िो । सलय परत यक वहतिको हडहजटल परहिहधमा पिच सथाहपत गनन हिरलाई जोड हदनछ । हडहजटल साकषिता हडहजटल परहिहधको जानसहित तसको परोग तथा उपोगका लाहग सकषम बनाउनय हिर िो ।

राशिका अायालसहसतिव, नपाल सरकार

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno36

हडहजटल समाियशीकिणलय हडहजटल हडिाइड ि हडहजटल साकषितालाई समबोधन गिी समाजको िासतहिक आिशकता ि समसालाई मपलाङकन तथा हिश लयरण गिी परहिहधको परोगबाट तसलाई समाधान गनन परास गदषछ । सका साथ हडहजटल परहिहधको उपोगबाट पराप त िनय लाििरमा सब वहतिलाई समानरपलय सििागी िनय अिसि परदान गदषछ । तसलय हडहजटल समाियशीकिण बित अिधािणा िो, जसलय तीवररपमा हिकास िइिियको हडहजटल परहिहधको परोग तथा उपोगमा समाजका सब िगष, कषयत, हलङग तथा समतदाका वहतिको सिज ि सिल पिच सथाहपत गनन, तसको परोग तथा उपोग गनषको लाहग आिशक जान, सीप तथा कषमताको हिकास गनन, हडहजटल परहिहध, परणाली तथा एहपलकय सनको सिज उपलबधता ि तसबाट पराप त िनय लािमा समानरपलय सििागी िनय अिसि परदान गदषछ । हडहजटल समाियशीकिणलय सब कषयतका वहतिलाई परहिहध, परहरिा ि अिसिमा समाियश गिाउछ । हडहजटल समाियशीकिणका लाहग हनमन हलहखत अिसथा आिशक िनतपदषछ:

(१) उतपररणा (Motivation): स अनतषगत हडहजटल परहिहध अथाषत इनटिनयटसग जोहडनय, सको बाियमा जानकािी हलनय ि परोग गनष ईचछत क िनय, सबाट पराप त िनय अिसिमा पिच पत¥ ाउनय हिरको ततपिता आहद पदषछ ि जसको कािण परत यक वहति तथा समतदा हडहजटल हिशवसग अथषपपणष रपमा जोहडन तथा सििाहगता जनाउन सकदछन । परत यक वहतिलय इनटिनयटको परोगमा मिति िाख नय ि इनटिनयटको माधमबाट पराप त िनय सपचना, जानकािी तथा सयिािरको बाियमा जानकाि ििनय हिर पहन पदषछन ।

(२) पिि (Access): पिच िननालय हडहजटल उपकिण, हडहजटल सयिा, सफटियि तथा तसमा िएका सामगरीमा पिच पतगनय हिर ि इनटिनयटको उपलबधतालाई जनाउदछ । सअनतगषत बोडबानड सयिामा सािषजहनक पिच सतहनहचित गनष आिशक पपिाषधािको हिकास कनयहकटहिहट, सबखालका हडहजटल हडिाइड कम गनषको लाहग सतपथ मपलमा हडहजटल परहिहध ि सयिा उपलबध िनय (Affordability) ि आिशक पियको सम ि सथानमा सरलतापपिषक अनलाइन सामगरी परोग गनष पाउनय (Accessibility) हिर पदषछन ।

(३) सीप (Skill): हडहजटल परहिहधको परोग गनषको लाहग आिशक जान ि सो हिरको जानकािी समा समाियश िएको िनछ । इनटिनयट परोग गनष सहकनय हडहजटल उपकिणिरको सञ चालन परणाली (Operating System), Browser चलाउनय ि इनटिनयट जोडनय जानको आधाििपत हडहजटल सीप, वहतिलय अनलाइन परणाली ि तसका सनतमारष त सञचाि गनष सकनय सीप, सपचना तथा सामगरीिर सतिहकषत ि िधाहनक तरिकालय पाउन सकनय, तसको परोग, विसथापन ि िणडािण गनष सकनय सीपलाई सलय समयटयको िनछ । अनलाइन परणालीबाट सयिा हलनय, िसतत तथा सयिाको हकनबयच आदानपरदान सहित हिहनम गनन, डाटा, सपचना तथा सामगरी सतिहकषत हकहसमलय पराप त गनन तथा सञ चालनको रिममा आईपनन समसालाई समाधान गनन सीप पहन स हित पदषछ ।

(४) हवशास (Trust): हडहजटल परहिहधको परोग तथा सबाट मतखतः इनटिनयट िा अनलाइन परणालीबाट पराप त िनय सयिा हिशवसनी िा आहधकारिकता ि गोपहनताका हिर पदषछन । सका लाहग हडहजटल परहिहधसमबनधी जान ि परोगसमबनधी जान अथाषत हडहजटल साकषिता मितिपपणष माहननछ । माहथका उललयख गरिएका अिसथालई हनमनानतसाि हचतमा दयखाइएको छ:

;zQmLs/0f 37

(Source: Digital Inclusion Survey, 2013)

२. लङहगक समारता (Gender Equality): समाजमा महिला ि पतररको समान अहसतति, समान पहिचान, पिच, परहतहनहधति िनतका साथ नीहत, कानतन ि वििािमा समयत समानता िनत, तसगिी सोतसाधनमाहथ समान पिच ि हननतण, अहधकाि, अिसि, हजममयिािी ि हनणष परहरिा आहदमा समयत समानता िएको अिसथा न लङहगक समानता िो । अथिा महिला ि पतररमा कानतनी ि वाििारिक कत न परकािको हिियद निएको अिसथालाई न लङहगक समानता िहननछ ।

महिलाहिरदध िनय सब परकािका ियदिाि उनमपलन गनन मिासहनध १९७९ का अनतसाि महिलाहिरदधको हिियद िननालय "महिलालय िाजनीहतक, आहथषक, सामाहजक, सासकहतक, नागरिक िा अर कत न हिरसमबनधी मानि अहधकाि तथा सितनततालाई, आफनो ििाहिक हसथहत जय जसतो ििय पहन पतरर ि महिलाको समानताको आधािमा उपिोग गनषमा िा परोग गनषमा विधान पानन िा तसतो मानतालाई न शपनकिण पानन उददयश िा परिणाम िएको, हलङगको आधािमा िनय कत न पहन भिभाव वा बहिटकरण वा परहतबनध" िननय बतझाउछ ।

(The term "discrimination against women" shall mean any distinction, exclusion or restriction made on the basis of sex which has the effect or purpose of impairing or nullifying the recognition, enjoyment or exercise by women, irrespective of their marital status, on a basis of equality of men and women, of human rights and fundamental freedoms in the political, economic, social, cultural, civil or any other field. Source: Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women New York, 18 December 1979)

हलङगको आधािमा अिसि, सोतसाधनको हिहनोजन, तसबाट परापत िनय लाि ि सयिामा कत न पहन ियदिाि निएको िा हिियदको पपणष अनत िएको अिसथा न लङहगक समानता िो ।

लङहगक समानतालय महिला ि पतररबीच कत न पहन आधािमा कत न पहन परकािको ियदिाि निएको अिसथा, महिला

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno38

तथा बाहलकाहिरदध िनय सब हकहसमका हिसा अनत िएको अिसथा, नयतति तथा हनणष गनन तिमा महिलाको समान ि अथषपपणष सििाहगता िएको अिसथा, परत यक महिलाको सतिहकषत मातति तथा परजननसमबनधी िक िएको अिसथा, आहथषक, पराकहतक तथा अन सोतसाधनमा महिलाको पतररसििको पिच तथा समान अिसि ि लािको बाडराडमा समानता िएको अिसथालाई बतझाउदछ । लङहगक समानता पहन बित अिधािणा िो । ो आर मा हिकासको एउटा लक िो िनय सतशासन ि हदगो हिकास िाहसल गनन पपिषशतष पहन िो । लङहगक समानता िाहसल गनन साधन िा परहरिाका रपमा लङहगक समता, लङहगक मपलपरिािीकिण ि सशतितीकिणलाई हलइनछ ।

३. लङहगक समारताको लाहग हिहजटल समावशीकरण 1. सन १९९५ मा चीनको बयइहजङमा समपनन चौथो हिशव महिला सममयलनको घोरणापतमा "हदगो आहथषक िहदध, सामाहजक

हिकास, िाताििण सिकषण ि सामाहजक नामा आधारित िई गरिबीको अनत गनषका लाहग आहथषक ि सामाहजक हिकासमा महिलाको सलगनता आिशकता पनन, मानि कय हनदत हदगो हिकासमा महिला ि पतररको समान ि पपणष सििाहगता िनतपनन कत िामा जोड हदएको छ । सलय महिलाको आहथषक सोत, हिजान ि परहिहध, वािसाहक ताहलम ि सञचािमा पिच िनतपनन हिरमा कय हनदत गियको छ ।

2. सन २००३ को World Summit on the Information Society (WSIS) लय महिला सशतितीकिणको लाहग सञचाि ि सपचना परहिहध मितिपपणष ििनय उललयख गियको छ ।

3. सन २०१२ को हिशव बकको परहतियदनलय महिला ि पतररबीच हशकषा, आहथषक ि अिसिमा पिच तथा शहति सिचनामा हिियद िियको सपषरपमा उललयख गियको छ । सपचना परहिहधको पिच ि परोगलय ी हिियदिरलाई िटाउन सकनय उललयख गियको छ ।

4. सन २०१५ दयहख कााषनिनमा आएको हदगो हिकास लकको लक न. ५ मा महिला सशतितीकिण ि लङहगक समानता िाहसल गनष परहिहधको परोगमा सकषम बनाउनय ि हिशयर रपमा सपचना, सञचाि परहिहधको माधमबाट महिला सशतितीकिण ि लङहगक समानता िाहसल गनन उललयख गियको छ ।

5. सन २०१६ मा अनतिाषहटरि दपिसञचाि सघलय हडहजटल कषयतमा िियको हिियद ि असमानता िटाउनय गिी का षोजना कााषनिनमा लाएको छ । समा मतखत: लङहगक उतििदाी सपचना तथा सञचाि परहिहध िणनीहत ि नीहत हनमाषण गनन, महिलाको सपचना सञचाि परहिहधको पिच सतहनहचित गनन, अनलाइनमा िियका जोहखम तथा अििोध िटाई महिलाको पिच ि परहिहधको उपोग िहदध गनन, हडहजटल कषमता हनमाषण गनन, महिलाको आिशकता पपिा गनन गिी सामगरी, एहपलकय शनिर तथा सयिा हिकास गनन, परहिहधको कषयतमा महिलाको सििाहगता परिदधषन गनन, मतखतः नीहत हनमाषण तिमा महिलाको सििाहगता बढाउनय, बिकषयतका सिोकाििालािरसग पिच सथाहपत गनन हिर िियका छन ।

6. सपचना तथा सञचाि परहिहध नीहत, २०७२ लय सपचना तथा सञचाि परहिहधमारष त हदगो, रिाहकलो ि समाियशी आहथषक सामाहजक हिकास गनन उददयश हलएको छ । सलय सपचना तथा सञचाि परहिहधलाई महिलाको मपलपरिािीकिण गनन माधमको रपमा हलएको छ । सपचना परहिहधजन ोजनािर कााषनिनका रिममा हसजषना िनय अिसिबाट महिला तथा बाहलकाको सशहतिकिण गनन, सपचना तथा परहिहधको पिच ि परोगमा िएको असमानताको अिसथालाई हनिाकिण गिी, सििाहगता सतहनहचित गनन, लङहगक हिसा िोकथाम तथा लङहगक हिसाजन हरिाकलाप हनरतसाहित गनष सपचना सञचाि परहिहधको हसजषनातमक परोग गनष परोतसाहित गनन नीहत हलएको छ ।

7. बोडबानड नीहत, २०७१ लय नयपालमा बोडबानड पपिाषधाि एि सयिाको हिकास, हिसताि तथा परिदधषन सतहनहचित गिी हदगो, समतामपलक ि समाियशी हिकास िाहसल गनन सोच हलएको छ । सपचना तथा सञचाि परहिहधमा हिहिनन समतदाका बीचमा हिदमान पिचको असमानता िटाउद गरामीण समतदाको आिशकताका आधािमा बोडबानड पपिाषधाि तथा सयिाको हिकास गनन ध य हलएको छ । सलय मतखतः सन २०२० समम सब सथानीतिसमम बोडबानड सयिा हिसताि गनन लक हलएको छ ।

8. हडहजटल नयपाल फय मिकष , २०७६ लय हडहजटल परहिहधको उपोगबाट सयिापरिाि, उतपादन ि उतपादकतिमा अहििहदध गदद अथषतनतका बितिि आामिरको रपानतिण गिी आधतहनकतीकिण गनन लक हलएको छ । स फय मिकष लय १ िाटरि - ८ कषयत - ८०

;zQmLs/0f 39

हडहजटल पिललाई पहिचान गियको छ । सका परमतख ८ िटा कषयतमा हडहजटल राउणडयशन िा पपिाषधाि, कहर, सिासथ, हशकषा, ऊजाष, प षटन, हिति ि सििी पपिाषधाि िियका छन । ी ८ िटा कषयतहित पनन गिी ८० िटा हडहजटल पिलिर पहिचान िएका छन । हडहजटल नयपाल फय मिकष को कााषनिनबाट आहथषक तथा सामाहजकरपलय पछाहड पियका िगष, कषयत तथा समतदाको हडहजटल पिच िहदध गिी हडहजटल अथष विसथामा सििागी िन सकषम बनाउनय अपयकषा हलइएको छ । स फय मिकष को कााषनिनबाट हडहजटल समाियशीकिण परिदधषनलाई मददत गदषछ ि सब महिला तथा पतररलाई सपचना, परहरिा ि अिसिमा समाियश गिाउदछ ।

सोतः हडहजटल नयपाल फय मिकष , २०७६

३. हिहजटल समावशीकरणको लाहग हिहजटल परहवहध परयोगको अवसथाः सबल पकष र िरौतीिर३.१ सबल पकष

हडहजटल परहिहधको गहतशीलता, हिहिधता तथा सो कषयतमा िएको हनिनति हिकासका कािण परहिहधको परोगकताषमा पाषपत अिसििर हसजषना गियको छ । परहिहधको परोग हिकास ि समानताका लक पराहपतका लाहग मात निई हिियद, असमानता, बहिटकिण तथा िहञचतीकिणलाई िटाउनय औजाि पहन िो । नयपालमा हडहजटल समाियशीकिणका लाहग िएका सबल पकषिरलाई हनमनानतसाि परसततत गरिएको छ ।

(क) इनटररट हवसतार र परयोगकतान

अनतिाषहटरि दपिसञचाि सघको परहतियदनलय हिशविि सन २०१९ मा ४८ परहतशत महिला ि ५८ परहतशत पतररलय इनटिनयट परोग गनन गियको दयखाएको छ । सिी ियदाष इनटिनयट परोगकताषको लङहगक खाडल (Gender Gap) १७ परहतशत हिनदत िियको दयहखनछ । हिहिनन दयशको तथाक तलको ताहलका दयखाइएको छ । सब कषयत ि दयशको तथाक ियदाष महिलािनदा पतरर इनटिनयट परोगकताष बढी छन । हिकहसत दयशमा ो खाडल कम छ िनय हिकासोनमतख दयशमा बढी छ ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno40

ताहलका १

इनटररटको हवसतार र परयोगकतान िर

मिािश२०१७ २०१९ लङगीक खािल

परष महिला परष महिला २०१७ २०१९

तिोप ८२.९ ७६.३ ८४.९ ८०.३ ९.४ ५.३

अमयरिका ६५.१ ६६.७ ७७.६ ७६.८ -०.४ १.०

एहशा ि पाहसहरक ४७.९ ३९.७ ५४.६ ४१.३ १७.४ २४.४

अहफका २४.९ १८.६ ३३.८ २२.६ २०.७ ३३

हवश ५०.९ ४४.९ ५८.३ ४८.४ ११ १७

हिकहसत दयश ८२.२ ७९.९ ८७.६ ८६ ५.८ २.३

हिकासोनमतख ४४.७ ३७.५ ५२.८ ४०.७ १५.८ २२.८

िपपरिियहषठत दयश २१ १४.१ २४.४ १३.९ २९.९ ४२.८

Source: ITU Facts and Figures, 2017 & ITU Facts and Figures, 2019

नयपालमा गत पाच िरषको अिहधमा ६ दयहख ९ परहतशतका दिलय इनटिनयटको पिच िहदध िद गएको छ । नयपाल दपिसञचाि पराहधकिणका अनतसाि सन २०१७ मा २२ लाख ५० िजाि ना परोगकताष थहपएका छन । िाल नयपालमा इनटिनयटको पिचमा महिला ि पतरर छत रटनय तथाक छन । िाल इनटिनयटको पिच ि परोगदि ५८.७७ परहतशत िियको छ । दयशका सब सथानीति ि िडा कााषलसमम बोडबानड सयिा हिसताि िइसकय को छ ।

(ख) मोबाइल रोर: पिि र सवाहमतव

अनतिाषहटरि दपिसञचाि सघअनतसाि हिशविि मोबाइल रोनमा महिलाको िनदा पतररको सिाहमति बढी छ । अधनमा समयहटएका ८५ दयश मध य २४ दयशमा मात महिलाको मोबाइल रोनमा सिाहमति पतरर िनदा बढी छ । नयपाललय हिगत कय िी बरषिरमा मोबाइल सयिाको पिचमा गतणातमक िहदध िाहसल गियको छ । मोबाइलको पिच सन २००९ मा २१ परहतशत हथो िनय सन २०१९ मा १०० पतगयको छ ।

(ग) 4G सवा:

नयपालमा सन २०२० समम ९० परहतशत जनसङखालाई बोडबानड इनटिनयट सयिा उपलबध गिाउनय गिी सयिा हिसताि सतर गरिएको छ । िाल 4G सयिा दयशका ७७ हजललामा पतहगसकय को छ ।

(घ) सामाहजक सञजालः

नयपालमा इनटिनयट पिच हिसतािको परमतख कािणमध य सामाहजक सञजालको बढदो लोकहपरता िो । नयपालमा सामाहजक सञजाल जसतः रय सबतक, टिीटि ि इनसटागराम, अनलाइन पलयटरमषिर जसत हाटसएप ि आइएमओ, तटतिजसता सयिािरमा िएको िहदधलय इनटिनयटको परोगलाई बढािा हदएको छ ।

(ङ) ई कमसन (E-Commerce):

नयपालमा सन २०१७ को मय महिनामा िियका करिि ५६२८६ िनदा बढी ियिसाइटिरमध य ४० िजाि वािसाहक ियिसाइटिर िियको पाइनछ । आफनो उपहसथहत बढाउन ि आफनो विसालाई हिशववापीरपमा वापक बनाउन धयि विसाी ि सङगठनिरलय हडहजटल बजािीकिणलाई उपोग गियका छन । नयपालमा Fintech start-ups सतरआत िएसग इ कमसषको समिािना बढयको छ ।

;zQmLs/0f 41

(ि) हिहजटल साकषरता (Digital Literacy):

नयपालमा हडहजटल साकषिताको परहतशत रिहमकरपमा िहदध िद गएको छ । िाल हडहजटल साकषिता करिि ४० परहतशत िियको छ । परत यक हनिाषचन कषयत समयटनय गिी परहतकषयत ४ दयहख १२ िटा सामतदाहक माधहमक हिदालमा कमपतटि परोगशाला सथापना गरिएको छ िनय परत यक परदयशमा १/१ िटा हिदाललाई नमतनाका रपमा समाटष हिदाल बनाइएको छ । ी हिदालिरको माधमबाट हडहजटल साकषिता का षरिम सञचालन गनन गरिएको छ । िालका हदनिरमा सपचना परहिहधमा महिलाको सििाहगता बढद गएको छ । सलय हडहजटल समाियशीकिणको लाहग सबल िाताििण बनाउद गएको छ ।

३.२ िरौती

हडहजटल परहिहधको गहतशीलता, हिहिधता तथा उति कषयतमा िएको हनिनति हिकासका कािण परहिहधको परोगकताषमा पाषपत अिसििर हसजषना िनतको साथ िहञचतीकिणका ना आामिर दयहखन थालयका छन । परहिहधको परोगका समबनधमा दयहखएका चतनौतीिरलाई हनमनानतसाि परसततत गरिएको छः

(क) पहि:

नयपालमा इनटिनयट सयिाको हिसताि आशानतरप छन ि तसमध य पहन बोडबानडको हिसताि ि परोग अतनत नपन िियको छ । तसलय नयपालमा हडहजटल परहिहधको पिच सब ठाउमा समान हकहसमलय पतगन सकय को छन । हिशवका धयि हिकासोनमतख दयशिरको ततलनामा नयपालमा इनटिनयट सयिा मिगो छ । नयपालीिरको आको सति तथा रिशहति ियदाष इनटिनयट सयिा सबलय समान ढङगलय उपोग गनष सकनय अिसथा छन । महिलाको िकमा इनटिनयटको परोगको अिसथा झन कम िियको अनतमान गनष सहकनछ । हडहजटल परहिहधको परोगको लाहग चाहिनय पपिाषधाि ि उपकिणको उपलबधता जसतः मोबाइल रोन, लापटप ि कमपतटि आहदमा महिलाको सिाहमति नपन न िियको अिसथा छ । हडहजटल परहिहध तथा परणालीमा परोग िनय िारा तथा सामगरीिर अगरयजी िा अन हिदयशी िारामा िनय, नयपाली िारा िा सथानी िारामा निनय कािणलय गदाष पहन इनटिनयट परोगको अिसथा सिज छन । हडहजटल परहिहध आरमा जहटल िनय, सको लाहग हिशयर सीप तथा जानकािी चाहिनय िएकालय हडहजटल परहिहध तथा उपकिणिर उपलबध िएको अिसथामा पहन सिज परोगको अिसथा िदन ।

(ख) सीप:

हडहजटल परहिहध पराहिहधक हिर िएकालय सको लाहग सोको परोगसमबनधी सामान जानकािी अहतआिशक िनछ । समा परोग िएका िारा तथा सपचनाबािय थािा पाउन सामान साकषिता जरिी िनछ । तसगिी इनटिनयटको माधमबाट सयिा हददा सतिहकषत तरिकालय हदनतपनन ि सो को हिशवसहनता पहन िनतपनन िनछ । अनथा जतनसतक साइटमा परियश गदाष वहतिगत सपचना तथा जानकािीिर सािषजहनक िन पतगी परोगकताषलाई जोहखम िनजानछ । सोिी सपचनाको आधािमा अनलाइन दतव षििाि सतर िनसकछ । महिलािरमा ो हकहसमको जोहखम बढी िनछ । महिलाको साकषिता दिमा िियको नपनता ि ससमबनधी पाषप त सीप ि जानको अिािमा हडहजटल परहिहधको परोगमा सीहमतता िियको छ ।

(ग) उतपरा:

महिलाको साकषिता दि पतररको दाजोमा कम िियको ि परहिहधको पिचको नपनता, समा गनतषपनन लगानीको सीहमतता तथा सतिकषा आहदको कािण हडहजटल परहिहधको परोग हिशयरत महिलाको लाहग चतनौतीको रपमा िियको छ ।

(घ) तवशवसनीयिा:

हडहजटल परहिहधको नपनतम मापदणड काम िाखी वहतिको वहतिगत पहिचान, वहतिगत जानकािीको सतिकषा ि परहतषठा काम िाखनय हिर चतनौतीको रपमा िियको छ ।

माहथ उहललहखत चतनौतीिरलाई हनमनानतसाि ताहलकामा परसततत गरिएको छ:

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno42

पिि सीप उतपररणा हवशास

१) पिच (Accessibility) साकषिता (Literacy) जोहखम हलन सकनय (Risk necessity पहिचान (Identity)

२) सथान (Location)हडहजटल सीप (Digital Literacy)

आिशकता लाि (Financial Benefits)

सतिकषा (Security)

३) लागत (Cost) सतिकषा (Security) सामाहजक लाि (Social Benefits) मापदणड (Standard)

४) परहिहध (Technology)

आट (Confidence) सिासथ (Health and Well beings) परहतषठा (Reputation) ५) पपिाषधाि (Infrastructure)

६) िारा (Language)

४. लङहगक समारताको लाहग हिहजटल समावशीकरण गरन आधारिर हडहजटल नयपाल फय मिकष लय सको कााषनिन तथा हडहजटल समाियशीकिणको लाहग हनमन ३ िटा आधाििर परसततत गियको

छः

१. परहवहध र पवानधारः

क) हडहजटल कनयहकटहिहटमा सतधाि गनन । सअनतगषत परत यक नागरिकको इनटिनयटमा पिच सतहनहचित िनय गिी इनटिनयट सयिा हिसताि गनन, दयशिि अहपटकल राइिि नयटिकष सथापना गनन, 4G सयिाको हिसताि गनन ।

ख) हडहजटल हितिी विसथाको परोग गनन । सअनतगषत हिदतती िततिानी परणालीलाई परिदधषन गनन, हितिी समाियहशतालाई परोतसािन गनन सयिािर परदान गनन, हितिी सयिा परदाकलाई Fintech मा लगानी गनष आकहरषत गनन ि पािदहशषता काम गनन ।

२. उदयमशीलता परवदधनरका लाहग सावनजहरक हरजी साझिारी

क) हनजी कषयतको लगानी तथा सििाहगता बढाउन सािषजहनक हनजी साझयदािी परिदधषन गनन, दतगषम तथा गरामीण कषयतमा समाटष सिासथ, कहर, हशकषा, प षटनलगातका मितिपपणष कषयतमा लगानी गनष आहथषक परोतसािन गनन, निपरितषन ि हसजषनशील उदमशीलता परोतसािन तथा िोजगारिका अिसििर हसजषना गनन का षरिमका लाहग सटाटष अप का षरिमको सतरआत गनन ।

ख) िदयहशक लगानी आकहरषत गनन ।

३. परहतभा तथा सीप हवकास

क) हडहजटल हशकषामा लगानी गनन - हिदाल तथा कामपसिरमा सपचना परहिहध हशकषा अहनिाष गनन

ख) जनशहतिको हडहजटल सीप हिकास गनन

ग) परहतिािान तथा निपरितषनातमक उदमशीलता हिकास तथा अनतसनधानलाई बढािा हदनय

घ) सबलाई सपचना परहिहध साकषिता काषरिम सञचालन गनन ।

माहथ उहललहखत आधाििरमारष त हडहजटल नयपाल फय मिकष को पपणषरपमा कााषनिन गनष सकय मा हडहजटल समाियशीकिणसहित लङहगक समानता िाहसल गनष सहकनछ ।

५. हिहजटल समावशीकरणको माधयमबाट लङहगक समारता िाहसल गरन उपायिर क) िाहटरि सपचना तथा सञचाि परहिहध नीहत तथा बोडबानड नीहतमा लङहगक दहषकोण (Gender Perspective)

समाियश गिी कााषनिन का षोजना ताि गिी कााषनिन गनन ।

;zQmLs/0f 43

ख) महिलािरको सञचाि तथा सपचना परहिहध परोगको अिसथा झहलकनय गिी खणडीकत तथाक परणाली ताि गिी अदािहधक गनन ।

ग) सपचना परहिहधसमबनधी सामगरी, उपकिण, परहिहध तथा परणालीमा महिलाको सिल ि सतिहकषत पिच सतहनहचित गनन तथा सतपथ मपलमा सयिा उपलबध गिाउनय ।

घ) सपचना परहिहधसमबनधी परणाली तथा एहपलकय सनिरमा सकय समम परोगकताषमती िनय गिी नयपाली िारा ि सथानी सामगरी (Local Content) परोग गनन ।

ङ) सब परदयशका सथानीतिसमम उचचगहतको बोडबानड सयिा हिसतािका लाहग हडहजटल पपिाषधाि हिकास गनन । च) हडहजटल हशकषामा लगानी गनन ि हिदाल तथा कामपसिरमा सपचना परहिहध हशकषा अहनिा ष गनन ि महिलाका लाहग

हनहचित समसमम हिशयर सिहलतको विसथा गनन । छ) लहकषत का षरिममारष त महिलाको हडहजटल सीप तथा कषमता हिकास गनन । हडहजटल हडिाइड कम गनषका लाहग

हडहजटल साकषिता काषरिम सञचालन गनन । ज) महिलाका आिशकता पपिा गनन गिी अनलाइन सामगरी, एहपलकय सन तथा सयिाको हिकास गनन । झ) सपचना परहिहधको कषयतमा महिलाको सििाहगता परिदधषन गनन ि सपचना परहिहधको नीहत हनमाषण तिमा महिलाको सििाहगता

बढाउनय । ञ) सपचना परहिहधसमबनधी Start - up activity मा महिलाको सिाहमति ि सििाहगता बढाउन हिहिनन छत ट ि सिहलतका

विसथािर कााषनिन गनन । ट) ई कमसषमा महिला सििाहगता बढाउनय गिी उनीिरलाई ताहलम हदनय । ठ) महिलािरलाई अनलाइन सयिा हलन परोतसाहित गनन तथा साइिि सतिकषामारष त अनलाइनबाट महिला माहथ िन सकनय सब

हकहसमका दतव षििािको नपनीकिण गनन ।

६. उपसिारहडहजटल परहिहधको परोग मतखतः इनटिनयटको परोगलय माहनसको जीिनमा रपानतिण लाएको छ । आजको सममा

इनटिनयट ना सोच ि अिसिको ढोका िो, सशतितीकिणको साधन िो, अनियरण ि हदगो हिकासको साधक िो । सलय ना सीप आजषन गनष, ना समिािनाको पहिचान गनष ि हनणष गनन कषमता बढाउन सिोगी ि मितिपपणष िपहमका हनिाषि गदषछ । तसलय इनटिनयटमारष त हडहजटल परहिहधको परोगलय सशतितीकिण गनन, िोजगािी तथा आआजषनका ना समिािनािरको खोजी गनन, हनणष परहरिामा सििागी बनाउन मददत गदषछ ।

इनटिनयट अथाषत बोडबानडको पिच पाउनय हिर मानि अहधकािको हिर मात िोइन । सको आहथषक तथा वापारिक अथष पहन िनछ । हिशव बकको अधनअनतसाि इनटिनयट पिचमा परत यक १० परहतशत हिनदतको िहदधलय कत ल गरािसथ उतपादनमा १.३ परहतशतको िहदध िनछ । ५० परहतशतिनदा बढी सङखामा िियका महिला तथा बाहलकािरको इनटिनयटमा पिच पतगदा सलय कत ल गरािसथ उतपादनमा उललयखनी ोगदान पत¥ ाउन सकनय दयहखनछ । हडहजटल समाियशीकिणलय महिलाको सशतितीकिणमा जोड हदनछ । हडहजटल सीप तथा कषमतालय सशतितीकिणको ति बढाउछ । सलय हडहजटल परहिहधको परोगमा महिलालाई उतपरयरित गनतषको साथ हडहजटल परहिहधको उपोगमा आतमहिशवास बढाउछ । तसलय आजको सपचना परहिहधको तगमा महिलाको समानता, सशतितीकिण तथा मपलपरिािीकिण गनष हडहजटल समाियशीकिणलाई मितिपपणष साधनको रपमा हलन सहकनछ ।

सोत सामगीः१. सञचाि तथा सपचना परहिहध नीहत २०७२, सञचाि तथा सपचना परहिहध मनताल

२. बोडबानड नीहत २०७१, सञचाि तथा सपचना परहिहध मनताल

३. हडहजटल नयपाल फय मिकष २०७६, सञचाि तथा सपचना परहिहध मनतालlll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno44

बइहजङ कायनयोजराका बाहर सरोकारका हवषय र रपाल

सतति िाटरिसघको मिासिालय १० हडसयमबि १९४८ का हदन मानि अहधकािको हिशववापी घोरणापत जािी ग¥ ो । मानि अहधकाि वहतिको जनमहसदध मौहलक अहधकाि िएकालय घोरणापतमा उहललहखत िक तथा सितनततािर हलङग ियदिािहबना उपिोग गनष पाउनतपनन कत िालाई आतमसात गरिएको छ । सतति िाटरिसघको सदसको रपमा नयपाललय पहन स घोरणापत तथा सघअनतगषतका हिहिनन सहनध मिासहनधिरपरहत सििाहगता, सहममलन ि परहतबदधता जाियि गियको छ ।

सिषपरथम सन १९७५ मा अनतिाषहटरि नािी िरषका रपमा सतर गरिएको अहिानको बिआाहमक उददयशलाई हनिनतिता परदान गनष सतति िाटरिसघबाट मयहकसको, कोपनियगन, निोबीपचिात बयइहजङमा सन १९९५ मा िएको चौथो हिशव महिला सममयलनलय हिशवमा लङहगक समानता ि महिला सशतितीकिणका लाहग बयइहजङ का षोजना हनमाषण गिी हनमनहलहखत १२ िटा सिोकािका कषयतिर हनधाषिण ग¥ ो-

१. महिला ि गरिबी २. महिला ि हशकषा तथा ताहलम ३. महिला ि सिासथ

४. महिलाहिरदधको हिसा ५. महिला ि सशसतर सङघरष ६. महिला ि अथषतनत

७. हनणष परहरिामा महिला ८. महिला हिकासका लाहग ससथागत सिचना ९. महिला ि मानि अहधकाि

१०. महिला ि सञचाि ११. महिला ि िाताििण १२. बाहलका

नयपाललय दयशको सनततहलत हिकासमा महिला हिकासको मितिलाई आतमसात गदद छटौ ोजनामा महिला हिकासका का षिर ि सातौ ोजनामा महिला हिकास नीहतिर छत ट उललयख गिी नीहतगत ि का षगत परासको थालनी गियको पाइनछ । नयपाल अहधिाजको सहिधान, २०४७ मा महिला हिकासका लाहग हिशयर विसथा गनष सहकनय परािधान उललयख िएको हथो । बयइहजङ का षोजनाको सिोकािका हिरमा २०५४ सालमा िाहटरि का षोजना न ताि िो । ितषमान नयपालको सहिधानलय महिला अहधकािलाई छत ट धािामा मौहलक िकको रपमा उललयख गियको छ । सिी बयइहजङ का षोजना कााषनिन िन थालयको २५ िरष िइसकय को छ । नयपाललय सतति िाटरिसघमा आािहधकरपमा परसततत गनतषपनन महिलाहिरदध िनय सब परकािका हिियद उनमपलनसमबनधी मिासहनध (हसड) को छटौ आिहधक परहतियदन पयस गरिसकय को छ । सता परहतियदनिरमा बयइहजङ का षोजनालय त गियको महिला सिोकािका हिरिर पनन न िए ।

बयइहजङ का षोजनाका सनदिषमा का षोजनालय तोकय का ती मितिपपणष ि िणनीहतक सिोकािका बाह कषयतगत हिरिरबािय नयपालको उहललहखत अिसथाका आधािमा ताि पारिएको सङ हकषपत हिरगत हिििण स लयखमा परसततत गरिएको छ ।

(१) महिला र गररबीःनयपालमा खासगिी ोजनाबदध हिकासको सतरआतसग सिकािलय आिहधक हिकास ोजनािरदािा हनहदषष नीहतअनतगषत गरिबी

हनिािणका हिहिनन का षरिमिर सञचालन गदद आइिियको पाइनछ । हबतयका कय िी दशकदयहख गरिबी हनिािणको नीहतलाई हिकास परसतािको मतख चतिोको रपमा हलनय गरिएको छ । सबाट मपलतः सीमानतकत िगषको सामाहजक तथा आहथषक नामा सतहनहचितता

गज बहादर रानापवया सहसतिव, नपाल सरकार

;zQmLs/0f 45

बढद आएको छ । सलय समगर गरिबीमा उललयख कमी ि मानि हिकास सपचाङकमा सतधािसमयत आएको दयहखनछ । गरिबीको ियखामतहन िियको जनसङखा घटद आइिियको छ ।

हिपनन महिला लहकषत महिला हिकास का षरिमबाट हिपनन महिलालाई लङहगक समानता, परजनन सिासथ, जीिनोपोगी सीप, हशकषा, पतगीसिी समपननता, ससथागत सििाहगताको उपािरदािा महिलािरको सशतितीकिण ि सतिकषा गनन का षरिम सथानीतिबाट सञचालन िन थालयका छन ।

गरामीण महिलाका लाहग आहथषक अिसििर हिसताि गनष सहिधानमतताहिक दयशलय अिलमबन गियको तीन खमबय आहथषक आधािअनतरपको िाहटरि सिकािी नीहतलय सिकािीमा महिलािरको सििाहगतामा िहदध लाएको छ । महिला सिकािीिरको सङखा बढद छन । सिकािीबाट बचत तथा ऋणको सयिा हलनय जनतामध य महिलाको सङखा करिब ४५ परहतशत पतहगसकय को दयहखनछ । गरिबी नपनीकिण तथा लाि आजषनका लाहग सोत परिचालन गनष सथानीतिमा गरामीण महिलािरको समपि गठनको का षलाई बढािा हदनय गरिएको छ । कहर हिकास िणनीहत, २०१५ अनतगषत कहर ोजना ि उतपादन हरिाकलापिरमा महिलािरको सलगनतालाई जोड हदइएको छ । समपहतिमा महिलािरको सिाहमति एिम अहधकाि बढाई गरिबी नपनीकिण ि समानता पराहपतका लाहग समसामहकरपमा लङहगकतामा आधारित हिहध हनमाषण ि परिमाजषन का ष िद आएको छ ।

(२) महिला र हशकषा तथा ताहलमःनयपालका सामतदाहक हिदालिरमा ककषा १० समम हनःशतलक ि पराथहमक हशकषालाई अहनिा ष गरिएको छ । सबका

लाहग हशकषा िाहटरि का षोजनालय स हनःशतलक ि अहनिा ष पराथहमक हशकषालाई थप सतहनहचितता परदान गियको दयहखनछ । बाहलका ि महिलािरको हशकषालाई सतहनहचित गनष पाषपत सोत हिहनोजन ि हशकषा सतधािका कािबािी िइिियका छन । रलसििरप हशकषण पयशामा महिलािरको सलगनता उतसािपरद दयहखएको छ । िोजगािमतखी वािसाहक हशकषा तथा ताहलममा महिलािरको सििाहगता बढद आएको छ ।

(३) महिला र सवासथयनयपालको सिासथकषयतका हिहिनन ोजनािरमा सिासथ सयिालाई अहधक लङहगक उतििदाी बनाउनय परास हनिनतिरपमा

िद आएको पाइनछ । सबाट सिासथ सयिाको परिािमा लङहगक समानता तथा सामाहजक समाियशी पदधहत अिलमबन गनष सिोग पतगयको छ । नयपालको सतिहकषत मातति ि मातसिासथ, आधाििपत सिासथ परिाि सनतको सतदढीकिण, सामतदाहक सिासथ विसथापन ि गरामीण तथा सीमानतकत महिलािरको पोरण विसथा, सिासथ परणालीको अनतगमन ि मपलाङकन आहदमा हिहिनन अनतिाषाहरि हनकािरको सिोग ि साझयदािी मितिपपणष ििद आएको दयहखनछ ।

िाहटरि पराथहमकता परापत िाहटरि सतिहकषत मातति नीहत, १९९८ सतिहकषत मातति का षरिमको आधाि िद आएको छ । हकशोिहकशोिी ि तिाका लाहग सतिहकषत गिषपतनबािय सचयतना अहििहदध अहिान सञचालनमा िियको छ । आङ खसनय समसा समबोधनका लाहग हनःशतलक शलहचहकतसा उपचािसमयतका सचयतना का षरिमिर िइिियका छन । नयपाल सिासथ कषयत ोजना-कााषनिन ोजनालय समपकष हििीनलाई पराथहमकता हदएको छ । महिलािरको सिासथ तथा सिसराई अिसथामा सतधाि लाउन जल, सिसराई ि सिासथ का षरिम कााषनिन िएको छ । ौनसमपकष बाट सनन िोग, एचआइिी/एडस ि ौन तथा सिासथसमबनधी हिरिरको समबोधनका लाहग नयपाल एचआइिी लगानी ोजनासमयत कााषनिन िएको दयहखनछ । िाहटरि महिला सामतदाहक सिासथ सिसयहिका का षरिमअनतगषत पचासौ िजाि महिला सामतदाहक सिासथ सिसयहिकाका रपमा हरिाशील िियका छन । बिकषयती पोरण ोजना कााषनिनबाट बाचनय अपयहकषत उमयि बढयको, मात मततदि घटयको ि बाहलकािरको आधाििपत सिासथमा सतधािजसता सकािातमक परिाि परापत िएको छ । रलसिरप नयपाललय मात मततदि (सिसतराबदी हिकास लक-५) घटाउन परापत सरलताका लाहग सन २०११ मा MDG Achievement Award, बाल मततदि (सिसतराबदी हिकास लक-४) घटाउन परापत सरलताका लाहग Motivational Award ि परजनन सिासथमा परापत उललयख उपलहबधका लाहग परजनन सिासथका लाहग हिशव नयतािरको परिरददािा परदान गरिएको Resolve Award परापत गियको हथो । सहिधानलय न सिासथ सयिालाई वहतिको मौहलक िक तोहकएबाट सिासथ सयिामा महिलाको पिच िहदध िइिियको छ । हशशत मततदि, बाल मततदि तथा मात मततदि घटाउनका लाहग िोगिर लागन नहदन, हननतण गनष तथा उनमपलन गनन खोप सयिालय

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno46

हनिनतिता पाएको छ । दयशिि गरामीण महिलािरको सिासथमा सिोगका लाहग महिला समपििर गठन िई महिला सशतितीकिण तथा सचयतनाका का षरिमिरलय हनिनतिता पाइिियका छन ।

(४) महिलाहवरदधको हिसामहिला तथा बाहलकाहिरदधको हिसा नयपालको लङहगक समानता ि समाियशी का षरिम कााषनिनमा एउटा मतख चतनौती

िो । स परकािको चतनौतीसग जतधन कय नददयहख सथानीतिसममको लाहग हनहचित नीहत, कानतनी विसथा, का षोजना तथा का षरिम कााषनिनमा िियका छन । महिला तथा बाहलकाहिरदघको हिसा समबोधन गनष िाहटरि मानि अहधकाि आोग, िाहटरि महिला आोगलगात हिहिनन सिकािी हनका, सतिकषा हनका, मानि अहधकाििादी ससथािर तथा नागरिक समाज सङगठनिर हरिाशील िियका छन । सन २०११ मा छत ट लङहगक हिसा हनिािण कोर न सथापना िएको छ ।

सन २०१० लाई लङहगक हिसाहिरदधको िरष घोरणा गिी परधानमनतीअनतगषत िाहटरि हनदनशन (सटयरिङग) सहमहत गठनपचिात लङहगक हिसाहिरदधको िाहटरि अहिानलय अर तीवरता पाो । घियलत हिसा (कसति ि सजा) ऐन, २००९ लय कय िी गमिीि घियलत हिसालाई िाज अपिाधअनतगषत सपचीकत गियको छ ।

लङहगकतामा आधारित हिसा समबोधनका लाहग छत ट परििी कमषचािीलाई हजममयिािी हदइएको छ िनय महिला तथा बालबाहलका सयिा कय नदिर सथापना िएका छन । मतलतकती अपिाधसहिताबाट किणीहिरदध उजतिी हदनतपनन िधाहनक सम सीमाको िदलाई हिसताि गिी एक िरष काम गरिएको छ ।

लङहगक हिियदमा आधारित हिसाहिरदध छत ट का षसञचालन का षहिहध तोहकएको छ । हजललासति ि समतदासतिका सयिा कय नदिर सञचालनमा िियका छन । लङहगक हिियदमा आधारित हिसाका पीहडत/परिाहितिरलाई असपतालमा आधारित एकदाि सङकट विसथापन कय नदबाट एकतीकत सिासथ सयिा उपलबध िइिियको छ । सथानीसतिमा हनगिानी समपििर गठन िएका छन । ततकाल हिसा समबोधनका लाहग छत ट लङहगक हिसा हनिािण कोर, एकल महिला सिकषण कोरजसता हिहिनन कोरिर सथापना िएका छन । सगिी हिसापीहडत/परिाहित महिलािरका लाहग दतत नाको सतहनहचितता गनष अदालतमा हनिनति सतनतिाइको परािधान िाहखएको छ । गोपता काम गनष बनद इजलासको विसथा गरिएको छ ।

शाोरण ि हिियदहिरदधको अहधकाि परतािपहत गरिएको छ । छाउपडी, कमलिी तथा दयउकती परथा खाियज गरिएका छन िनय बालहििािलाई गिकानतनी बनाइएको छ । हिसाबाट परिाहित महिला तथा बालबाहलकाका हनहमत सतिकषागि तथा पतनसथाषपना कय नद ि हनःशतलक कानतनी सिाताको विसथा गरिएको छ । आमा तथा बाबत दतबलाई परसपहत हिदा ि ितिासमयतको विसथा छ ।

(५) महिला र सशसतर दवनदवनयपालको सशसतर दनदबाट परिाहितका लाहग ना ििाली सतहनहचित गनष सथाहपत सत हनरपण तथा मयलहमलाप आोग ि

जबिजसती बयपतिा पारिएका वहतििरको अनतसनधान आोग हरिाशील िियका छन । परत यक आोगको सदसमा नपनतिम एकजना महिलाको हनतहति अहनिा ष गरिएको छ । बयपतिा पारिएका वहतििरको अनतसनधान आोग ि सत हनरपण तथा मयलहमलाप आोगको हसरारिस कााषनिनको अनतगमन गनन अहधकाि िाहटरि मानि अहधकाि आोगलाई हदइएको छ । दनदपपिष, दनदका बखत तथा दनदपचिात को अिसथामा िनय महिला तथा बालबाहलकाको अहधकाि उललङघन िोकनयसमबनधी सतति िाटरिसघ, सतिकषा परिरदको परसताि न. १३२५ ि १८२० कााषनिन गरिएको छ । सशसतर दनदबाट परिाहितलगात सब एकल महिलािरलाई सामाहजक सतिकषा ितिा परदान गनन गरिएको छ ।

(६) महिला र अथनतनतरमहिलािरको आहथषक अहधकािको परिदधषन ि सितनतताको सिकषणका लाहग सहिधान ि कानतनलय सब सािषजहनक सयिा

ि िाज परणालीमा महिलािरलाई आिकषण ि सिकषणातमक उपािर परदान गियको छ । रलसिरप महिलािरको िोजगािमा पिच, उपतति कााषिसथा ि आहथषक सोतमाहथ सििाहगता बढद गएको छ । जगगा दताषका बखत दताष शतलकमा महिलािरलाई छत टको विसथालय जहमनमाहथ उनीिरको सिाहमति िहदध िद आएको छ । महिलािर आहथषकरपमा सहरि समपिमा पियका छन । कहरबाियक अन कषयतमा पहन कमाउनय (जाला) महिलािर बढद आएका छन । िदयहशक िोजगािमा जानय ि हिपरयरण पठाउनय महिलािरको

;zQmLs/0f 47

सङखामा िहदध िएको छ । सगिी सामतदाहक िनमा महलािरको बढदो सििाहगतालय गरामीण महिलािरको जीहिका, िोजगािी एि नयतति हिकासमा सिोग पतहगिियको दयहखनछ ।

नयपालको सहिधानलय िाजका सब हनकामा महिलालाई समानतपाहतक समाियशी हसदधानतको आधािमा सििागी िनय िक सतहनहचित गियको छ । सलय गदाष नयपाल िाहणज तथा उदोग सघ, नयपाल घियलत तथा साना उदोग सघ तथा नयपाल उदोग परिसघजसता हनजी कषयतका वािसाहक सङगठनिरलय वािसाहक कषयतमा महिला उदमीिरको कषमता हिकास गनषमा मददत पत¥ ाइिियका छन ।

गरिबी हनिािण कोरको सिोगमा कााषनिन गरिएका का षरिमिरमा महिलाको सििाहगता अतहधक िियको छ । महिलािरको सीप ि उदमशीलता हिकास गिी उनीिरको वापारिक तथा आहथषक कषमता बढाउन सिोगको लाहग महिला उदम हिकास कोरसमयत सथापना िएको छ ।

(७) हरणनयपरहकरयामा महिलालङहगक उतििदाी नीहतिरको कािण महिलािरको िाजको शासन परणालीअनतगषत हिहिनन हनणष ति ि हनणष परहरिामा

समान, पपणष ि अथषपपणष सििाहगता बढन थालयको छन । सिधाहनक, कानतनी तथा सिकािी हनका तथा हनजी कषयतका छाता सङगठनका हिहिनन पदिरमा महिलािरको परहतहनहधतिलाई अहनिा ष गरिएको छ । िाहटरितिको हिदाल नीहत हनमाषण तिको शहकषक विसथापन हनकामा महिलाका हनहमत हनहचित सथानको परािधान िाहखएको छ । जीहिकोपाजषनको मतख कषयतका रपमा िियको सामतदाहक िन समपि, शाहनत सहमहत, गरिबी उनमपलन कोरअनतगषत गरिबी उनमपलन का षरिम आहदको हनणष ति तथा परहरिामा महिलािरको सििाहगता बहढिियको दयहखनछ ।

(८) महिला हवकासका लाहग ससथागत सरिराकय नदमा महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताल ि महिला तथा बालबाहलका हििाग हरिाशील

छन । महिलासमबनधी सबाल समबोधनका लाहग नयपाल परििीलय दयशिि आफन सिचना सथापना गियको छ । साहबकको महिला तथा बालबाहलका कााषलको ससथागत िपहमका सथानीतिमा सियको छ । महिला हिकाससमबनधी नीहत तथा कानतन हनमाषण ि हिहिनन का षकम सञचालनका लाहग परधानमनती तथा महनतपरिरदको कााषलदयहख सथानीतिलाई हजममयिािी तोहकएको छ । िाहटरि महिला आोग तथा िाहटरि मानि अहधकाि आोगजसता सिधाहनक आोगिरको सथानी कषयतसमम आ-आफन सिचनाअनतगषत हिहिनन तिका कााषलिर हरिाशील िियका छन ।

(९) महिला र मारव अहधकारनयपालको सहिधानलय महिला सिोकािका लङहगकता, परजनन, सििाहगता, मानि हिकास, समानता ि अहिियद, शोरणहििीनता

ि पारििारिक सोतमा समान अशजसता महिला हिरिरलाई मानता हदद मौहलक िकअनतगषत थप महिला अहधकािको परतािपहत गियको छ । महिला मानि अहधकािका लाहग छत ट िणनीहतका साथ िाहटरि मानि अहधकाि का षोजना कााषनिन िइिियको छ ।

नयपाललय सशसतर दनदपपिष, दनदको अिहध ि दनदपचिात सतति िाटरिसघ, सतिकषा परिरदको परसताि नमबि १३२५ ि १८२० अनतसािको महिलािरको अहधकािका हिरिर समबोधनका लाहग छत ट िाहटरि का षोजना कााषनिन गियको छ । महिला अहधकािको परिदधषनातमक ि सिकषणातमक सयिा सतदढीकिण का षमा परतकषतः सथानीति सलगन िियका छन ।

(१०) महिला र सञिारनयपालमा लङहगक समानता तथा महिलािरको सशतितीकिणका सनदिषमा सञचाि जगतको सशति िपहमकालाई सिीकाि गिी

सपचना परहिहध ि सञचािको अथषपपणष उपोगका लाहग महिला ि अन सतहिधाहििीन, गरामीण तथा सीमानतकत समतदाको पिच िहदध गिाउन छत ट परहिहध नीहत कााषनन गरिएको छ । सलय महिलािरको आिाज तथा अहिवहति ि सििाहगतामा िहदध लाएको छ ।

नयपाल पतकाि ससथािरको सघलय लङहगक समानता ि महिला अहधकािको अनतिपत गदद सञचाि जगतलाई लङहगकमती ि सिोगी बनाउनय एक उपाको रपमा सघको का षकारिणी सहमहतमा महिलाका लाहग नपनतिम सथान सतहनहचित गियको छ । परयस काउनसील नयपाललय आचािसहिता न लागत गियको छ । रलसिरप हबतयका कय िी िरष ता महिला तथा लङहगकतामा आधारित हिसासमबनधी हिरको समपादकती लयखसमयत रिपोहटषङ बहढिियको दयहखनछ ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno48

(११) महिला र वातावरण नयपालमा िाताििण सिकषणका लाहग थतपर नीहत, कानतन, का षोजना, मापदणड, हनदनहशका लागत गरिएका छन । िाताििण

नीहत ि का षोजना, १९९२, िाहटरि जलिात परिितषन नीहत, २०१०, िाहटरि अनतकप लन का षोजना, घिहितको िातको गतणसति िाहटरि मापदणड कााषनिन हनदनहशका, २००९, सथानी अनतकप लन का षोजना, िाहटरि गरामीण तथा निीकिणी ऊजाष का षरिम कय िी उदाििण िन । सबाट िाताििण सिकषण ि विसथापनमा महिलािरको सिोकािका हिरिर समबोधन िन पतगयको छ । िाहटरि ि सथानीतिमा लङहगकताको मपलपरिािीकिणका लाहग उपतति जलिात अनतकप लनका उपािरको हिकास गनन, जलिात परिितषन कािबािीका सब कषयतमा लङहगक समानता समयटनय, समतदा ि घिघिमा लङहगकमती िाताििण परिदधषन गनन तथा सोत विसथापनमा महिलािरको सििाहगता बढाउनयजसता काषिरलाई जोड हदइएको छ ।

(१२) बाहलकानयपाल सिकािलय बाहलकाको हशकषा, सिासथ सयिा, सामाहजक सििाहगता तथा सीप हिकासजसता आिशकता ि सिोकाि

समबोधन गनन रिममा हकशोिािसथाको हिकास समयतलाई जोड हदद एउटा िाहटरि का षोजना लागत गियको छ । छाउपडी, कमलिी, दयउकती, बालहििािजसता िाहनकािक पिमपिागत परचलनिर उनमपलन गनष हिहिनन उपािर अनतसिण गरिएका छन । महिला तथा बाहलकािरहिरदधको हिसाको रिपोहटषङ उललयख दयहखनछ । महिला तथा बालबाहलका हिकासको लाहग जीिनोपोगी सीप हिकासमा जोड हदद आइएको छ । बिकषयत पोरण ोजनालय हकशोिी, गिषिती महिला ि नपन आ समपिका सतनपान गिाइिियका आमािर तथा बाहलकािरको आधाििपत सिासथ सतधािमा ोगदान पत¥ाइिियको छ ।

सथानीतििरलय बालमती ि बाहलकािरको सिोकािका हिरिरलाई मपलपरिािीकिण गरििियका छन । बाहलकाहिरदधको हिसा अनतका लाहग महिलािरको समपििर परिचालन िएका छन । बाहलकािरको बयचहबखन िोकन सथानीतिमा बयचहबखनहिरदधका सञजालिरको हनगिानी तथा ियखदयख का ष बढयको छ । कषयती सिोगका लाहग दहकषण एशीाली सघ, साकष कषयतम बालबाहलका, खासगिी बाहलकाहिरदध िनय सब परकािका हिसा हनमपषल गनन का षमा नयपाल सहरि िियको छ ।

सनिभन सामगीः१. नयपालको सहिधान ।

२. नयपाल अहधिाजको सहिधान, २०४७ ।

३. छटौ आिहधक परहतियदन, महिलाहिरदध िनय सब परकािका हिियद उनमपलनसमबनधी मिासहनध (हसड),२०१७ ।

४. लङहगक समानता तथा महिला सशतितीकिण, िाहटरि काषोजना, २०६१ ।

५. महिलाहिरदध िनय सब परकािका ियदिाि उनमपलन गनन मिासहनध कााषनिनको लाहग ताि गरिएको िाहटरि का षोजना, २०६० ।

६. महिला, बालबाहलका तथा जयषठ नागरिक मनतालबाट परकाहशत हिहिनन सामगरीिर ।

७. लयखसमबनधी नयपाल सिकािको हिहिनन नीहत, ऐन, हनमािली, काषोजना तथा ियि पयजिर । lll

;zQmLs/0f 49

रपालमा राहटरिय तथा अनतरानहटरिय गरसरकारी ससथाको भहमका

पषठभहम गिसिकािी ससथाको शबदको परोग सन १९४५ मा सतति िाटरि सघको सथापनासग िन थालयको दयहखनछ । मपलतः दोसो

हिशवतदधको समाहपतसग िाजनीहतक पतनससिचना ि िाज पतनहनषमाषणको तगबाट हिशवमञचमा नागरिक ससथा ि गिसिकािी ससथािरको उललयख उपहसथहत बढयको पाइनछ । मानितािादी ि सिकारिताको मपल िािनामा कय हनदत ििी सामाहजक हिकासका हरिाकलाप सञचालन गनष समतदामा आधारित सङगठन ि समपिको रपमा नागरिकिर आबदध िई सितनत हकहसमलय काम गनन का षको सतरआतसग समको हिकासरिममा सङगहठत ससथाको रपमा गिसिकािी ससथा सञचालनमा आएको पाइनछ । हिशव बकलय गिसिकािी ससथालाई "A wide variety of groups and institutions that are entirely and/or largely independent of government and characterized primarily by humanitarian or co-operative rather than commercial objective" को रपमा परििाहरत गियको छ । सिी ियदाष गिसिकािी ससथा िननालय िधाहनक तििबाट हनहचित सयिाको लक तथा उददयश पराहपतका लाहग गहठत सिाति, मतनारािहित, सामाहजक दबाब हसजषना गनन, सशति पििीकताषको रपमा बतहझनछ । साझा हिशयरताका रपमा हिकासमतखी गििाजनीहतक, परजाताहनतक चरित ि मतनारािहित ससथाको रपमा हलन सहकनछ । सिी ियदाष गिसिकािी ससथािर आकािमा सानो चतसत परहरिागतरपमा सिल तथा परिणाममतखी ि िपहमकाको रपमा सिसयिी, समाजसयिी िािबाट परिचाहलत िियको दयहखनछ । पराः सता ससथािर नागरिकको आकाङकषा पहिचानदयहख आिशकता पपहतष गनष पििी गनन, हपछहडएको कषयत ि िगषसमम पतगनय गदषछन । हिकास सिाता परिचालनको परिािकारिताका लाहग पयरिस हसदधानतिर, २००५ ि आरिा एजयणडा अर एकसन, २००८ लय पहन हिकासका लाहग सामतदाहक सघससथाको अिम िपहमका सिीकाियको दयहखनछ ।

हिहिनन मतलतकमा हिहिनन उददयश हलई गिसिकािी ससथािर सथापना िनय गियको पाइनछ । हिदान डयहिड कोटषनलय गिसिकािी ससथािरको ४ पतसता िियको तकष िाखयका छन । उनका अनतसाि पहिलो पतसताका गिसिकािी ससथािर उदधाि ि कलाणकािी का षमा कय हनदत ििय । दोसो पतसचाका गिसिकािी ससथािर सथानीसतिमा आतमहनिषिताका हिहिनन का षरिमिर सञचालनमा कय हनदत ििय । तस गिी तयसो पतसतका गिसिकािी ससथािर हदगो हिकासका लाहग कय िी पदधहत बसालनय हति अहघ बढयको दयहखनछ िनय चौथो पतसताका ससथािर सामाहजक आहथषक हिकासको अहिानमा कय हनदत ििी अहघ बढन परासित िियको पाइनछ । कत न पहन मतलतकमा सामाहजक तथा आहथषक कषयतमा गिसिकािी ससथािरलय गियको ोगदान तथा िपहमकालाई नकानष सहकदन । ति, तसता गिसिकािी ससथािरको िपहमका उति ससथािर कत न उददयश हलएि कत न हकहसमबाट गठन िई कसिी सञचालन िइिियका छन िननय कत िामा हनिषि ििनछ ।

रपालमा गरसरकारी ससथाको सङ हकषपत इहतिास नयपालमा गिसिकािी ससथाको इहतिास धयि लामो छ । पिापपिषकालदयहख न सथानी नागरिकिर एकतीकत िई एक आपसमा

सिोगको िािना िाखी सामपहिकरपमा अगरसि ििनय गिको नागरिक ससथाको अनौपचारिक सिरपको रपमा हढकत ि, धमष िकािी, पमाष परथा, गतठी जसता समपिमा ििी हिहिनन हरिाकलापमा सलगन िियको दयहखनछ । सथापना ि हिकास रिमलाई ियदाष १९८३ मा कामधयनत चखाष परचािक गतठी सथापना गििय हिहधितरपमा सगहठत सामाहजक ससथाको रपमा का ष गियको हथो । हि.स. २००७ सालमा

सशनता नपालउपसतिव - मतहला, बालबातलका िथा जयषठ नागरक मनतालय

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno50

परजातनत सथापना िएपहछ मात ससमबनधी कानतनिर तजतषमा िन थालयको पाइनछ । ससथा िहजटरियशन ऐन, २०१६, िाहटरि हनदनशन ऐन, २०१८, मतलतकती ऐन, २०२०, आहदमा गिसिकािी ससथा सञचालन, हननतण तथा समनि आहदका लाहग कानतनी विसथा िएको पाइनछ । २०३४ सालमा ससथािरको गठन, सञचालन हननतण तथा अनतगमन गनष ससथा दताष ऐन तथा सामाहजक सयिा िाहटरि समनि परिरद ऐन, २०३४ छाता ऐनको रपमा कााषनिनमा आएकोमा २०४९ आएि उति ऐन खाियज गिी समाजकलाण परिरद ऐन २०४९ कााषनिनमा आो ।

गिसिकािी ससथािरको हनमन तथा परिचालनका लाहग नयपालमा िएका मौजतदा विसथािरः

क) रपालको सहवधार (२०७२)

नयपालको सहिधानको धािा १७(घ) बमोहजम सघससथा खोलनय सितनतताको विसथा िियको छ । साथ धािा ५१(ञ) १४ बमोहजम सामतदाहक तथा िाहटरि िा अनतिाषहटरि गिसिकािी सघससथाको लाहग ि िपहमकालाई जिारदयिी ि पािदशधी बनाउद तसता ससथािरको सथापना, सिीकहत, सञचालन हनमन ि विसथापनका लाहग एकदधाि परणाली अपनाउनय ि आिशकता ि पराथहमकताका कषयतमा मात तसता सघससथालाई सलगन गिाउनय िननय विसथा िियको छ ।

ख) अनतरानहटरिय हवकास सिायता पररिालर रीहत, २०७६

िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथामारष त हिकास सिाता परिचालन गनष हनमनानतसािको विसथा गियको छ ।

• िाहटरि आिशकता ि पराथहमकताको कषयतमा मात परिचालन गनन

• समबहनधत सथानीतिको नयततिमा आोजना छनौट गनन तथा सििाहगतामपलक ोजना तजतषमा परहरिा अिलमबन गनन ।

• सथानीतिसग सामाञजस काम गियि आोजना िा का षरिमिर सञचालन गनन ।

• ससथालय आोजना लागतको बढीमा २० परहतशतमात परशासहनक खचष गनष पाउनय ।

• ससथालय परिचालन गियको हिकास सिाताको आव तथा हरिाकलापको हिििण पािदहशषता अहििहदधको लाहग िाहरषक रपमा सािषजहनकतीकिण गनन ।

• ससथािरलय का षरिम सञचालन गियको सथानीतिमा िरषको एक पटक तयसो पकषदािा तसता का षरिमिरको पिीकषणका साथ सािषजहनक सतनतिाइ तथा सामाहजक लयखापिीकषण समयत गिाउनत पनन ।

• कत न पहन हिकास साझयदािलय नयपाल सिकािका लाहग उपलबध गिाउनय िनी छत टाइसकय को सिाता िकमबाट आोजना परसताि गनष निनय ।

• परचहलत कानतनबमोहजम समाजकलाण परिरदमारष त िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथालय िदयहशक सिाता परिचालन गनन ।

ग) १५ औ योजराको आधार पतर

१५ औ ोजनालय सामतदाहक तथा गिसिकािी ससथािरलाई वािसाहक, जिारदयिी ि पािदशधी सामतदाहक बनाउनय दीघषकालीन सोच हलएको छ । िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथािरको परिचालनमारष त सामाहजक तथा आहथषक हिकास गनन लक िाखयको छ । जसलाई पपिा गनष दतई िटा उददयशिर िाहखएको छ, पहिलो उददयश िाहटरि पराथहमकताको कषयतमा सघससथाको परिचालन, विसथापन ि हनमन गनन िियको छ िनय दोसो उददयश िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथािरबाट परापत िनय सोतको उपोगलाई जिारदयिी ि पािदशधी बनाउद मतलतकको सामाहजक तथा आहथषक हिकास गनन िियको छ ।

पनधौ ोजनाको आधािपतलय सोच ि लक पराहपतका लाहग ४ िटा िणनीहतिर तथा १९ िटा का षनीहतिरको विसथा गियको छ । स ोजना समपनन िएपचिात िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथािर वािसाहक, पािदशधी, उतििदाी िई िाहटरि पराथहमकताको कषयतमा परिचालन िएका िनय । गिसिकािी ससथा परिचालन एि हनमनसमबनधी ना कानतन कााषनिनमा आएको िनय, एकतीकत तथाक तथा सपचना परणाली सथापना तथा सञचालन िएको िनय ि अनतगमन तथा मपलाङकन परिािकािी िएको िनय जसता उपलहबध अपयकषा गरिएको छ ।

;zQmLs/0f 51

घ) सथारीय सरकार सञिालर ऐर, २०७४

सथानी सिकाि सञचालन ऐनलय सघससथा परिचालन गनषको लाहग हनमन विसथा गियको छः-

आफनो कषयतहितका उपिोतिा, हनजी कषयत, सामतदाहक सघससथा, सिकािी ससथा तथा गिसिकािी कषयतको परिचालन ि समनि परिदधषनलाई परोतसािन गदद सथानीतिलय सथानीसतिमा हिकास ि हनमाषण तथा सयिा परिािसमबनधी काष गनन विसथा िियको छ ।

गिसिकािी ससथा, उपिोतिा सहमहत, सिकािी ससथालगातका सामाहजक तथा सामतदाहक सघससथालय सथानीतिसगको समनिमा ििी का ष गनतषपनन । ति सथानीतिसग समनिका काम गदाष तसतो कामको लाहग नयपाल सिकािको पपिषसिीकहत हलनत पनन विसथा िियको छ ।

ङ) समाजकलयाण पररषि ऐर, २०४९

समाजकलाण का षसग समबहनधत हिहिनन हरिाकलापिरबाट दयशको सिाषङगीण हिकासमा टयिा पत¥ ाउनको लाहग नयपाल सिकािलय समबहनधत मनताल तथा सामाहजक सघससथािरमारष त समाजकलाण का षरिम सञचालन गनष हनमनानतसािको विसथा िियको छ ।

• नयपालहित काम गनष चािनय अनतिाषहटरि सिकािी ससथालय काम गनतषअहघ परिरदसमकष काम गनन अनतमहत हलनतपनन ।

• अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथाको परिोजना सञचालनका लाहग साझयदाि ससथाको रपमा काम गनन िाहटरि गिसिकािी ससथािरलय परिरद मा आबदध िनतपनन ि अनलय चाियमा आबदधता हलन सकनय ।

• कत न पहन िाहटरि गिसिकािी ससथालय नयपाल सिकाि िा हिदयशी सिकाि, अनतिाषहटरि सामाहजक सघससथा िा हनोग िा वहतिबाट िसततगत, पराहिहधक, आहथषक िा अन कत न हकहसमको सिोग परापत गिी सञचालन गनन का ष िा परिोजनाको परसताि उपि सिीकहत हलनतपनन ।

ि) ससथा ितान ऐर, २०३४

सामाहजक, धाहमषक, साहिहतक, सासकहतक, िजाहनक, शहकषक, बौहदधक, शािीरिक, आहथषक, वािसाहक तथा पिोपकािी ससथािरका रपमा िाहटरि गिसिकािी ससथाको रपमा दताष, निीकिण, ससथाको हिघटनसमबनधी विसथा िियकोछ ।

छ) राहटरिय हरिनशर ऐर, २०१८

हिहिनन िगष, पयसा िा कषयतको जनताका बीच सतसमबनध, सिषसाधािण जनताको सदाचाि, सतहिधा, आहथषक हित, हशषाचाि ि नहतकता काम िाखनको हनहमति िगधी तथा वािसाहक सङगठनिरको शहतिलाई आफनो िगधी तथा वािसाहक हित तथा हिकासका साथसाथ िाटरिको हनमाषण ि हिकास का षमा लगाउन िाटरिवापी हनदनशन गनन अहधकािको विसथा गनष स ऐनबमोहजम ससथा सथापना गनष सहकनय विसथा गरिएको ।

ऐनबमोहजम "िगधी तथा वािसाहक सङगठन" िननालय बाल सङगठन, तिक सङगठन, महिला सङगठन, हकसान सङगठन, मजदति सङगठन ि कत न खास िगष िा विसाको हित तथा हिकासका साथसाथ िाटरिको हनमाषण ि हिकास का षको मपल लक िाखयि खडा ि सञचालन गरिनय तसत अर िगधी तथा वािसाहक सङगठनलाई इङहगत गियको छ ।

ज) कमपरी ऐर, २०६३

कमपनी ऐनको परिचछयद १९ मा मतनारा हितिण नगनन कमपनी सथापना गनष सहकनय विसथाअनतषगत कत न पयसा िा विसाको हिकास तथा परिदधषन गनन, सामपहिक िक हितको सिकषण गनष िा कत न शहकषक, पराहजक, सामाहजक, पिोपकािी िा सािषजहनक उपोहगता िा कलाणकािी उददयश पराहपतको लाहग लािाश बाडी हलन नपाउनय शतषमा कत न उदम गनष कमपनी सथापना गनष सहकनय विसथा िियको छ ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno52

गरसरकारी ससथाको भहमका नागरिक समाजबाट सितःसरप तषरपमा सथापना िएका गिसिकािी ससथािरलय समाजलाई सभता ि समतननहततरष लजान

सिोग गदषछ । गिसिकािी ससथालय सामाहजक तथा आहथषक हिकासको लाहग सिकािको सिोगी हनकाको रपमा समयत ियरिनछ । गिसिकािी ससथाको हनमन कािणलय गदाष हिकासमा अिम िपहमका िियको छः-

• कमजोि समपि ि समतदाको सिकषण, • सथानी सोत परिचालन ि सामतदा परिचालनमारष त सथानी सीप तथा परहिहध हिकास, • सथानी नयतति हिकास,• हिकासको अहधकाििादी धािणका परिदधषक,• लहकषत िगषको शसतितीकिणको माधम,• सििाहगतातमक हिकासका उतपरयिक,• हिकास ि मानि अहधकाि तथा नाका लाहग ििस ि पििी ि • नागरिक ि सिकािबीचको समबनध सयततको िपहमका ।

वतनमार अवसथाको हवशषणः-नयपालको सामाहजक हिकासमा गिसिकािी ससथाको िपहमका हििादमतति निए पहन मितिपपणष िहिआएको छ । सामाहजक

सङघससथाको सङखातमक हिसतािलय पहन सको मितिलाई दशाषउछ । दतई दशकपहिलय करिि ५०० को िािािािीमा िियको गिसिकािी ससथाको सङखा २०७५ । ७६ असािमसानतसमममा ४८,२७३ पतगयको दयहखनछ ति दताष िएकामध य करिि २० परहतशतको िािािािीमा मात गिसिकािी ससथािर सहरि िियको तथाकलय दयखाउछ । साथ ितकमपपचिात २५० को िािािािीमा पतगयको अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथाको सङखा िाल परिरद मा सिीकहत हलई परिोजना सञचालन गननको सङखा २३६ िियको छ ।1

समाजकलाण परिरद मारष त परिोजना सिीकतको तथाकलाई ियदाष हिगत चाि िरष (२०७२ दयहख २०७६ समम) मा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथािरको २९२ िटा परिोजना मारष त १ खिष २२ अिष ७६ किोड रपा हिहिनन सामाहजक हिकास का षरिम मारष त परिचालन िएको दयहखनछ । परिोजनामा परसताहित का षरिमिरलाई ियदाष रिमशः रिसकहटङ हिरमा, सिासथको कषयतमा, बालबाहलका, हिपद विसथापन, सामतदाहक हिकास तथा कहर कषयतमा कय हनदत िियको दयहखनछ ।2

साथ गिसिकािी ससथाको तरष बाट ियदाष समाजकलाण परिरद मारष त परिोजना सिीकहतको तथाकलाई ियदाष हिगत चाि िरष (२०७२ दयहख २०७६ समम) मा २८२२ िाहटरि गिसिकािी ससथािरका ४६२९ िटा परिोजना मारष त ७४ अिष ३१ किोड रपा हिहिनन सामाहजक हिकास का षरिम मारष त परिचालन िएको दयहखनछ ।3 सिनदा बाियक Bilateral Agreement, Government to Government Agreement लगात दाताबाट कमपनीमारष त सामाहजक कषयतमा िनय खचषको लगत हकनरपमा हत न छ िननय अिसथामा निएका कािण समसममा िदयहशक सिातािापत नयपालमा हिहतएको िकम गिसिकािी ससथालय दतरपोग गियको िननय आिोप पहन लागनय गियको छ । अथष मनतालमा िियको िदयहशक सिाता विसथापन परणली (AMP) मा सब िदयहशक सिाता परहिहष गनन विसथा निनत, िाहटरि गिसिकािी ससथालय सोझ परापत गनन िदयहशक सिोग, अथष मनतालमा समझौता गिी हिहतनय हिदयशी सिोगलगात हिहिनन दयशका नयपालहसथत दपतािासिरबाट परापत अनतदान सिोगको एकतीकत तथाक निनतलय पहन जनमानसमा भरम उतपनन गियको दयहखनछ िनय अककोतरष सिकािलय ससथािरको काम कािबािीलाई परिािकािी तथा विहसथत बनाउन नसकय को आिोप पहन लागनय गियको छ । तसलय ी सब िदयहशक सिातालाई सहिधानको ममषबमोहजम एकदधाि नीहत अिलमबन गिी िाहटरि अहिलयखमा आबदध गनतषपछष साथ ससथािरबाट सञचाहलत का षरिमलाई पािदशधी बनाई सतशासन काम गनतषपछष िननय हिर पहन उहठिियका छन ।

1 ;dfhsNof0f kl/ifb\2 ;dfhsNof0f kl/ifb\, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfhsNof0f dGqfno, Oct 20193 ;dfhsNof0f kl/ifb\, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfhsNof0f dGqfno, Oct 2019

;zQmLs/0f 53

िदयहशक सिाताको माधामबाट सञचालन िनय परिोजनािरको सनदिषमा हिशयरण गदाष अनतिाषहटरि हिकास सिाता परिचालन नीहत, २०७६ ि समाजकलाण परिरदको परिोजना समझौता हनदनहशकामा कत न पहन परिोजनाको कत ल िकमको २० परहतशतिनदा नबढाइकन परशासहनक खचष िाहखनतपनन विसथा िियको छ । ति कय कसता खचषलाई परशासहनक खचषमा िाखनय ि कय कसता खचषलाई का षरिम खचषमा िाखनय िननय मापदणड निदा पराजसो परिोजनामा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथालय खचष गनन परशासहनक खचषलाई Administrative Cost ि साझयदाि ससथालय खचष गनन कमषचािीको तलब, दहनक परशासहनक खचष लगातका खचषलाई पहन Program Cost मा न उललयख गनन गियको पाइनछ । तसको साथ Threshold निदा साना आोजना ि ठतला आोजना दतबमा २० परहतशत न परशासहनक खचष िाखदा पहन नोहचत निएको ि लहकषत िगषको लाहग आएको सिोग िकमको ठपलो हिससा परशासहनक खचषमा न खहचषनय गियको दयहखनछ । तस गरि Software ि Hardware को समबनधमा पहन परष मापदणड निदा कय कसता हरिाकलापलाई Software िननय ि कय कसता हरिाकलापलाई Hardware िननय हिरमा पहन दतहबधा िियको दयहखनछ । समाहजक हिकासको हरिाकलापमा िौहतक हनमाणषको का षमा जसतो परष रपमा Hardware दयखाउन नसहकनय अिसथा एकाहति ििनछ िनय अककोहति सपष कानतनी विसथाको अिािलय गदाष एउटा ससथालय तिी हिरलाई Software ि अकको ससथालय Hardware मा िखयको अिसथा पहन दयहखनछ ।

िाहटरि गिसिकािी ससथािरको हिधानका उददयशिर ियदाष एउटा ससथालय सब कषयत ि हिर कषयतमा काम गनन उललयख िएको पाइनछ । तसलय गदाष कत न ससथाको कत न हिरगत कषयतमा हिजता िियको छ िननय हकटान गनष नसहकनय ि उददयशमा उललयख न निएको हिरगत कषयतमा काम गियको ि सोका लाहग छनौट िई साझयदाि ससथाको रपमा काम गियको पहन दयहखनछ । उदाििणको रपमा हिदालमा सञचालन गरिनय परिोजनाको हरिाकलापिर ियदाष पििी, सचयतना, हिदालमा खाजा बाडनय, लतगा बाडनय, वाग बाडनयदयहख हलएि हिदाल ििन हनमाषण गनन, हशकषण हसकाइ सतधाि गनन, हिदाल सतधाि ोजना तजतषमा ि कााषनिमा सिोग गननसममका हरिाकलापिर िियको दयहखनछ । िामो आजको आिशकता ि पराथहमकता कय िो िनी परत यक हिरगत कषयतको पराथहमकतीकिणसहितको Shopping List त ताि गनष हढलो िइसकय को छ । साथ सहिधान तथा हिदमान नीहतलय सथानीतिको समनिमा सथानी आिशकताको आधािमा उनीिरक सििाहगतामा का षरिम बनाइनत पछष िननय विसथालाई धानमा िाखयि िाल समाजकलाण परिरदलय परिोजना तजतषमाको चिणमा न समबहनधत सथानीतिको पपिषसिमहतलाई अहनिा ष बनाइएको छ । ति आफनो कषयतमा कय कसता हरिाकलाप परसताहित छन िननय हिरमा धान नहदई िकमलाई ियिी पपिषसिमहत हदइएको िो हक िननय िान िनछ । का षरिम आिशक छ िा छन तोिनदा अन का षरिम न मितिपपणष हथए हक ? का षरिमको हदगोपना कय िनछ ? परिोजनाको समाहपत पहछ समबहनधत सथानीतिलय उति का षरिमलाई हनिनतिता हदन सकछ हक सकदन ? उति का षरिम सञचालनपचिात लहकषत िगषको आहथषक तथा सामाहजक अिसथामा कय कसतो परििषतन लाउन सरल िनछ िननय परशन मितिपपणष छ । कय िी का षरिमको सथलगत अनतगमनको अनतििको आधािमा िननत पदाष लहकषत िगषलय ससथाबाट परापत िएको बाखालाई हदनय ससथाको नामबाट समबोधन गनतष, सगको कत न अमतक ससथालय बनाइहदएको धािामा पानी नआउनत ि सग रय रि अकको परिोजनालय अकको धािा बनाइहदनत आहदलय िामीलय नयपाली समाजलाई झन झन पिहनिषि बनाउद छौ हक िननय िान पहन िनछ िनय अकको हति सञचालन िएका का षरिमिरमा लहकषत िगषलय Ownership न हलएको िा सिाहमतिको िािना जागत गिाउन नसहकएको दयहखनछ । ति सब का षरिम सत छन िननय चाहि पकक िोइन । कहत का षरिमिर हत लोि लागदा ि परिािकािी छन जतन मपलाङकन परहतियदनलय पहन अन ठाउमा अनतकिण गनतष पनन िनी हसरारिस गियका दयहखनछ । ति तसता कत िािर परहतियदनमा मात सीहमत िएको दयहखनछ । उदाििणका लाहग कय िी ससथािरलय Pilot Program को रपमा सञचालन गियका हकशोि हकशोिी लहकषत रपानतिण का षरिम, बालबाहलका लहकषत समिाद का षरिमिरलाई हलन सहकनछ । तसता हरिाकलापिर एक ससथाबाट अकको ससथािरलय आफनो परिोजनामा Replicate गियको दयहखनछ । ति समबहनधत सिकािी हनका िा सथानीतिलय सको सिाहमति हलएको दयहखदन । ी त कय िी उदाििण मात िन ।

गिसिकािी ससथाको खचषसमबनधी मापदणड तथा हनदनहशका निदा गिसिकािी ससथा पािदशधी निएको, पारििारिक ससथाको रपमा हिकास िएको िननय आिोप समयत गिसिकािी ससथालाई लागनय गियको छ । गिसिकािी ससथा सखातमक रपमा बढय पहन तसको

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno54

अनतपातमा उपलहबध ि परिािकारितामा िनय परशन हचनि लागन थालयको दयहखनछ । तसगिी कहर तथा जीहिकोपाजषन का षरिमको उदाििण हलनय िो िनय अिका परिोजनािर हनिाषिमतखीबाट विसाीकिणतरष लजानत पनन साथ उतपादनको बजािीकिण ि बजािहलङकय ज गनन खालका परिोजनािरलाई अहघ बढाउनत पनन दयहखनछ ।

तस गिी परिोजना सञचालन गनन िौगोहलक कषयतको छनौटलाई ियदाष एउटा परिोजनालय धयि हजललाको कय िी पाहलकाको कय िी िडाका सीहमत लहकषत िगषलाई समयटयको दयहखनछ । जसलय गदाष परिोजनाबाट लािाहनित िनय लहकषत परििाि ि सगको हछमयकमा िियको परिोजनालय न समयटयका परििािबीच हिियदको हसजषना गियको दयहखनछ । ी सब हिरलाई धानमा िाखी गिसिकािी ससथा परिचालन गनन हनमक हनकालय ससथा परिचालनका लाहग िाल कााषनिनमा िियको नीहत तथा कानतनिरलाई परिमाजषन गदद लजानत पनन दयहखनछ ।

गरसरकारी ससथालाई लागर गरका आरोपिरः• गिसिकािी ससथाका हरिाकलापिर पािदशधी छनन;

• सिहचछकरपमा का षित ी ससथािर सिि ि सदिमतकाम कय हनदत छन;

• िाजनीहतक ि िचारिक आधािमा काम गरििियका छन;

• गिसिकािी ससथाको िहिट अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथाको सिोगमा हनिषि गदषछ;

• िाहटरि पराथहमकताको कषयतमा िनदा पहन दाताको हनदनशनमा का षरिमिर हनधाषिण िनछन;

• सिकािको परिपपिकको रपमा निई हिकलपको रपमा हिकास;

• गिसिकािी ससथािरबीच समनिको अिाि छ तथा का षरिममा दोिोिोपना िियको छ;

• गिसिकािी ससथािरलय डलिको खयती गदषछन, नयपालको गरििी बढाइचढाइ दयखाएि आफनो सिाथष पपिा गदषछन;

• अघोहरत िणनीहतबाट हनदनहशत छन (vested Interest);

• का षरिमको हदगोपना छन परिोजना समाहपत पहछ का षरिम ििाउद जानत;

• नागरिकलाई अहधकािका लाहग लडन हसकाउछन ति कतषव हसकाउदनन ि

• Working with people निई working for people ि supply based िए ।

समसया तथा िरौतीिरः-• समाजकलाण परिरदको सिचनालाई परििहतषत सनदिषअनतकप ल गिाउनतका साथ ऐनमा समानतकप ल परिितषन लाउन

नसहकदा स कषयतलाई अपयहकषतरपमा परिचालन गनष नसहकएको ।

• हिहिनन हिरगत कषयतको सथानी, परदयशसति ि कय नदसतिको पराथहमकताको कषयत तोकती अनतिाषहटरि सघससथाबाट आउनय िकम िाजको पराथहमकता परापत कषयतमा मात कय हनदत गनतष ।

• अनतिाषहटरि तथा िाहटरि गिसिकािी सघससथाको काम कािबािीको अहिलयखीकिण, पािदशधी ि विहसथत बनाउनय ।

• सिकाि ि सामतदाहक तथा गिसिकािी ससथािरबीचको सिका षका कषयतिरलाई वािसाहक ि परिािकािी बनाउन नसकनत ।

• िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथादािा सञचाहलत परिोजनालाई एकदाि परणालीमारष त सिजीकिण तथा परिचालन गनतष ।

• िाहटरि मिति िाखनय पराथहमकता कषयतमा आधारित पराथहमक काषरिमिरको सपची हनमाषण गनतष ।

• अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथाबाट परिचालन िनय आहथषक सोतलाई पािदशधी बनाई िाहटरि लयखा परणालीमा आबदध गिाउनत ।

;zQmLs/0f 55

• िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथामारष त िदयहशक सिाता परिचालन िइिियको िए तापहन लगानीअनतसाि अपयहकषत उपलहबध िाहसल िन नसकनत ।

• सामाहजक तथा आहथषक हिकासमा गिसिकािी कषयतको ोगदान मापन गनन सपचक ताि गनतष ।

• धयि जसतो परिोजनािर सथानी आिशकतािनदा पहन दाता हनकाको आिशकता ि पराथहमकतामा ताि तथा कााषनिन िनय गियको ।

• सिकाि ि गिसिकािी ससथाबीच Trust Build गनतष ।

समाधारका उपायिरः• सङघी सिचनाअनतरप समाजकलाण परिरदको पतनससिचना ि समाजकलाण ऐनलाई परिमाजषन गनन ।

• एकतीकत सपचना विसथापन परणालीको हनमाषण गिी िाहरषकरपमा परहतियदन नयपाल सिकािसमकष परसततत गनन ।

• गिसिकािी ससथाका हरिाकलापिर पािदशधी, जिारदयहिता ि उतििदाहति सतहनहचित गनष ोजना हनमाषणदयहख कााषनिनसममका हरिाकलापमा सथानीतिको समनि ि सििाहगता सतहनहचित गनन कानतनको हनमाषण ।

• दणडिीनताको अनत गनष कािबािी गनन, ससथा दताष खाियजलगातका हिर कानतनमा समाियश गनन ।

• िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथािरको लगानी ि का षरिम िाहटरि पराथहमकताको कषयततरष कय हनदत गनष कत न कत न कषयतमा मात िदयहशक सिाता परिचालन गनन िो तसको सपची ताि गनन ।

• गिसिकािी ससथािरको सिजीकिण, अनतगमन ि परिचालन परहरिाको परिािकारितामा िहदध गनन ।

• समाजकलाणपरिरदलाई Knowledge Center ि Data Center को रपमा हिकास गिी सथानी, परदयश ि सङघको पराथहमकताको आधािमा मागमा आधारित परिोजनालाई मात िदयहशक सिोग परिचालन गनष एकदाि परणालीको हिकास गनन ।

• हिहिध हिरगत कषयतको आिशकता ि पराथहमकता हनककोल गनष अधन तथा हिशयरण गनन Research Wings सथापना गनन ।

• दताष, निीकिण ि अनतगमनको विसथामा थप सतधाि गनतषपनन ।

• अथष मनतालको सिाता सपचना परणाली (Aid Management Platform) मा NGO ि दतबको अहनिा ष अहिलयखीकिण गनन विसथा हमलाउनय ।

• अनतिाषहटरि गिसिकािी सघससथाका हिदयशी कामदािको विहसथत अहिलयखीकिण ि अनतगमन गनन ।

• सब अनतिाषहटरि तथा िाहटरि गिसिकािी सघससथाको काम कािबािीको अहिलयखीकिण, पािदशधी ि विहसथत गिाउनतपनन ।

• िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथािरको एकतीकत सपचना विसथापन परणाली हनमाषण गरिनतपनन ।

• परिोजना अनतगषत सञचालन िनय का षरिम ि बजयट समबहनधत सथानीतिको िाहरषक ोजनामा िाखनय विसथालाई अहनिा ष गरिनतपनन ।

• परिोजनाको का षरिमको सामाहजक लयखापिीकषण, सािषजहनक सतनतिाइलाई अहनिा ष िनाउनय ।

हरटकषनगिसिकािी ससथाको उपहसथहत ि सलय नयपालको सामाहजक तथा आहथषक कषयतमा गियको ोगदानलाई नकानष सहकदन । ति

गिसिकािी ससथा दताष, विसथापन तथा परिचालन गनषका लाहग हनमाषण गरिएका ि कााषनिनमा िियको कानतनिरलय सब ससथालाई एक परकािलय वििाि गनन ि कानतन तथा हनामक हनकाको समको आिशकताअनतरप परिमाजषन ि पतनससिचना निदा ससथािरको ोगदानलाई अहिलयखीकिण गिी उपादय ता दयखाउन सहकएको छन । साथ हनामक हनकालय ससथालाई नयपालको सहिधानको

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno56

ममषबमोहजम िाहटरि पराथहमकता तथा आिशकताको कषयतमा परिचालन गनष नसकय को आिोप पहन खयपनत पियको छ । तसथष थाशीघर समपपणष िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथािर परिचालन, विसथापन गनन एकतीकत समाहजक हिकास कानतन तजतषमा गनन, हनामक हनकाको पतनससिचना ि सशतितीकिण गनन का ष गिी ससथािरमारष त परिचालन िनय िदयहशक सिोगलाई िाल दयहखएको कोिोनाबाट परिाहित समपि/समतदाको आहथषक तथा सामाहजक उतथान गनष सिोग पतगनय परिोजनामा कय हनदत गनन । साथ नयपाललाई सन २०३० समममा अहत कम हिकहसत मपलतकबाट Middle Income Country मा सतिोननहत गनष तथा हदगो हिकासको लाहग नयपाल सिकािलय हलएको लक परापत गनषको लाहग एक मितिपपणष साझयदािको रपमा िाहटरि तथा अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथािरसग सिका ष ि समनि गिी अहघ बढन सहकनछ ।

lll

;zQmLs/0f 57

लङहगक तथयाक र लङहगक असमारता मापर

लङहगक तथाकको अिधािणा हिशवमा न हढला सतरआत िएको दयहखनछ । जहतबयला जय आिशकता पदषछ तिी हिरको तथाक िाखनय परचलनबाट तथाकको िाखनय परणालीको सतरआत िएको दयहखनछ । जब हिशव लडाइको चपयटामा हथो तिीबयला लडन ि हिडन सकनय वहतििरको तथाक िाखन सतरिात गियसग तथाक िाखनय परणालीको सतरआत िएको दयहखनछ । पहछ िाजलाई कि हतनष सकनय वहतििरको तथाक आिशक पियसग कि हतनष सकनय वहतििरको तथाक िाखन थाहलो । एिम िीतलय आहथषक ि सामाहजक तथाक िाखनय परणालीको हिकास िएको दयहखनछ । पहछ हिशवमा महिलािर पहन हिकासका एक परमतख सिोकाििालािर िन िनद उनीिरलाई छत ट िाखयि हिकासको परिकलपना गनष सहकदन िननय मनसाबाट सन १९७० मा आएको “हिकासमा महिला” िननय अिधािणालाई लङहगक तथाकको पषठिपहमका रपमा हलन सहकनछ ।

लङहगक तथाकको हिकासरिममा सन १९९४ मा कािोमा समपनन जनसङखा ि हिकाससमबनधी अनतिाषहटरि सममयलन (International Conference on Population and Development) लय थप जोड हदएको दयहखनछ िनय सन १९९५ मा ियइहजङमा िएको चौथो हिशव महिला सममयलनलय १२ िटा पराथहमकता कषयत तोकय ि सोिीअनतसाि समयत तथाक िाखनय ि मापन गनन परिपाटी हिकाश गियपहछ लङहगक तथाकलय रडको माियको दयहखनछ । लङहगक तथाक िननालय मतख गियि महिला ि पतररबीचको रिक तथा असमानतालाई बतझाउछ । लङहगक तथाक िनयको रिक हिर निई सब हिरका तथाकसग समबहनधत िियको िनछ । जसत सिासथ, कहर, शरम, िोजगािी आहद सब हिरमा न लङहगक तथाक िाखन सहकनछ । नयपालमा हि.स. २०५८ सालको िाहटरि जनगणनालाई लङहगकमती जनगणनाका रपमा ियरिनछ । स जनगणनामा लङहगकमतीपपणष तरिकालय थतपर परशन तथा िगधीकिणिर थहपएका हथए । लङहगक तथाकको इहतिास छोटो िएसग िालसमम पहन लङहगक तथाकलय पपणषता पाएको छन । सामाहजक तथा आहथषक हिरका तथाकिरको आपपहतष बढय पहन हिसा, मानि बयचहबखन जसता अपिाधमा आधारित तथाकिर पपणषरपमा परापत िइनसकय को अिसथा छ ।

नयपाल हपतसतिातमक िाज िएसग अहिलय पहन महिलाहिरदध िनय हिसा तथा ियदिािमा कमी आएको छन । त यसलय अहिलय पहन महिला सशतितीकिण गिी समतामपलक िाज हनमाषणको अहिान चलाउनत आिशक छ िनय सको मापन पहन तहतिक जरिी छ । लङहगक समानता मतखता ३ िटा सपचकाङकमारष त मापन गरिनछ । ती सपचकाङकिर दयिाबमोजम छन-

Gender-Related Development Index (GDI), लङहगक हवकास सिकाङक Gender Empowerment Measure (GEM) लङहगक सशकतीकरण सिकाङक Gender Inequality Index (GII) लङहगक असमारता सिकाङक

िाटरिसघी हिकास का षरिमलय सन १९९० मा मानि हिकास परहतियदन परकाशन गिी हिहिनन मतलतकको हिकासको ततलनातमक हचत परसततत गनष थालयपहछ हिकासलाई मापन गनष मानि हिकास सपचकाङक उपोगमा लाएको िो । स सपचकाङकलय मतलतकको मानि हिकास (मानिी कषमता) को हसथहतलाई ततलनातमकरपमा परसततत गदषछ ।

मानि हिकासलय आहथषक-सामाहजक अिसथालाई जनाउनय िएकालय आहथषक ि सामाहजक सपचकिरको साङ हखकती सपतका आधािमा मानि हिकासको मापन गरिनछ । ो औसत आत, औसत आ ि शहकषक हसथहत (Life expectancy, Education

भरतराज िमाया उपसतिव - मतहला, बालकातलका िथा जयषठ नागररक मनतालय

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno58

and Income) को समगर सपचक (कमपोहजट भालत) िो । पहछ मानि हिकास सपचकाङकलय समगर मानि हिकासको मापन गिय पहन लङहगकरपमा खणडीकत (Gender Disaggregated) सपचकाङक परकाशन गिी महिलाको अिसथासमयत मापन गरिनतपनन िएकालय महिला ि पतररको छत टाछत ट रपमा हिकास सपचकाङक हनकालन थाहलो ।

लङहगक हिकास सपचकाङक ि लङहगक सशतितीकिण सपचकाङक सन १९९५ मा सतति िाटरिसघलय लङहगक समानता मापनका लाहग सतरिात गियका मापन हिहध िन । लङहगक हिकास सपचकाङकमा औसत आत, औसत आ ि शहकषक हसथहत (Life Expectancy, Education and Income) का आधािमा महिला ि पतररको रिक रिक मानि हिकास सपचकाङक हनकाहलनछ ि महिलाको मानि हिकास सपचकाङकलाई पतररको मानि हिकास सपचकाङकलय िाग गिी अनतपात हनकाहलनछ । हद लङहगक हिकास सपचकाङक १ िएमा समानता िएको बतहझनछ िनय बढी िएमा महिलाको अिसथा िामो ि १ िनदा कम िएमा महिलाको अिसथा पतररको ततलनामा कमजोि िएको बतहझनछ । ो सपचकाङकलय मतख गियि सिसथ जीिन, जान ि जीिनसति (Healthy life, Knowledge and Standard of living) लाई आधाि मानयको िनछ ि सको आधािमा महिला ि पतररको ततलनातमक अधन गरिनछ । सन २०१७ को तथाकमा नयपालको मानि हिकास सपचकाङक ०.५७४ िियको छ ि ो १४९ औ शरयणी (Rank) िियको छ िनय सन २०१८ को तथाकमा समयत नयपालको मानि हिकास सपचकाङक ०.५७९ ि शरयणी (Rank) १४७ औ िियको छ । तसगिी सन २०१७ को तथाकमा नयपालको महिला हिकास सपचकाङक ०.९२५ िियको ि सन २०१८ को तथाकमा ो सपचकाङक ०.८९७ िियको छ ।

तसगिी लङहगक सशकतीकरण सिकाङक पहन समानता मापनको लाहग हिकास गरिएको सपचकाङक िो । ो पहन मतख गियि महिलािरका तीन िटा आाम माधमबाट मापन गरिनछ हत िन - िाजनहतक सििाहगता, शरम सििाहगता ि आहथषक सोतमा पिच । िाजनीहतक सििाहगता ससद मा महिलाको सििाहगताको आधािमा मापन गरिनछ, शरम सििाहगता महिलािरको नीहत हनमाषण ि उचच तिमा महिलाको सििाहगताको आधािमा मापन गरिनछ ि आहथषक सोतमा पिचलाई औरत आको आधािमा मापन गरिनछ । ो सपचकलय महिलालय परापत गियका अिसििरको आधािमा समानता मापन गदषछ ।

महिला ि बाहलका सशतितीकिणका लाहग थतपर कदमिर चाहलए पहन लङहगक समानता िाहसल िन सकय को छन । अत: सतति िाटरिसघी हिकास का षरिमलय सन २०१० मा लङहगक असमानता मापन गनष लङहगक असमानता सपचकाङक परोगमा लाएको िो । ो सपचक असमानता मापनमा थप परिािकािी िएकालय ो सपचकाङक परोगमा आएपहछ लङहगक हिकास सपचकाङक ि लङहगक सशतितीकिण सपचकाङक हिसथाहपत िनय छन । ो सपचकाङक पहन मतख गियि तीन िटा आामको माधमबाट मापन गरिनछ ती िन - परजनन सिासथ, सशतितीकिण ि शरम बजाि (Labor Market) । परजनन सिासथ मात मतत ि हकशोिी उमयिको जनम दि (Adolescent Birth Rate) का आधािमा, सशतितीकिण हशकषा ि ससदा महिला सििाहगताको आधािमा मापन गरिनछ िनय शरम बजाि (Labour Market) १५ िरषिनदा माहथका महिला तथा पतररको शरम शहति सििाहगता दिको आधािमा मापन गरिनछ । लङहगक असमानता सपचकाङक को दािा ० दयहख १ समम िनछ ि लङहगक असमानता सपचकाङक जहत बढी िनछ तहत बढी असमानता िएको बतहझनछ । सन २०१७ को तथाकमा नयपालको लङहगक असमानता सपचकाङक ०.४८० िियको छ िनय शरयणी (Rank) ११८ िियको छ । तसगिी सन २०१८ को तथाकमा नयपालको लङहगक असमानता सपचकाङक ०.४७६ िियको छ िनय शरयणी (Rank) ११५ िियको छ । तथाकिर उपलबध निएको कािणबाट ो सपचकाङकका पहन कय िी सीमािर छन । जसत- ो सपचकाङकलय सघी ससदको सििाहगतालाई मात समयटछ, परदयश ि सथानीसतिको सििाहगतालाई समयटदन । तसगिी ो सपचकाङकलय शरम शहति सििाहगता दि मापन गदषछ ति अहधकाश महिलािर जाला नपाउनय घियलत काम ि बचचा तथा असिािरको सािािसतसािमा सम हबताउछन । ो सपचकाङकलय समाजमा िियको लङहगक हिसा जसता तथाकलाई पहन समयटयको छन ।

कोिी पछाहड नछाहडनय (No one Left Behind) को सन २०१५ दयहख सन २०३० सममको अनतिाषहटरि एजयनडा हिकासका लकमा समयत महिलाको अिसथा झलकाउनय सपचकिर परशसतरपमा समयहटएको छ िनय सता सपचकिर हिशयर गियि लक पाचमा समाियश गरिएकोछ । सिी न सतति िाटरिसघलय हिहिनन ५२ िटा सपचकिरलाई लङहगक तथाकका नपनतम सपचकिर (Minimum set of Gender Indicators) िनी परकाशनमा लाएको छ िनय उपलबधताका आधािमा सता सपचकिरलाई टाएि (Tier) एक. दतई ि तीन गिी तीन तिमा िगधीकिण समयत गियको छ । सता सपचकिरलाई नयपाललय आफनो परिियशमा सथानीकिण समयत गनतषपननछ ।

lll

;zQmLs/0f 59

रपालमा बाल अहधकार समबोधर र हसथहतः एक सशषण

१. पषठभहमनयपाल सिकािलय ोजनाबदध हिकाससग बालबाहलकाको हिरलाई ोजनामा समबोधन गदद आएको छ । सतति िाटरिसघको

बाल अहधकािसमबनधी मिासहनध, १९८९ लाई नयपाललय सन १९९० को १४ सयपटयमबिमा (िदौ २९, २०४७) अनतमोदन गियपहछ मिासहनधको मपल ममषलाई सहिधान, कानतन, नीहत, ोजना, ससथागत सिचना ि का षरिमिरमा हिशयर समबोधन गरिएको छ । नयपाल पकष िियको अनतिाषहटरि १६ िटािनदा बढी दसताियजका परािधानिर लागत गिी बाल अहधकाि सतहनहचित गनष नयपाल सिकाि परहतबदध िियको दयहखएको छ ि बालबाहलकासमबनधी सपचकिरमा उतसािजनक सतधाि िद आएको छ ।

२. रपालको सहवधारमा बालबाहलका समबनधी वयवसथानयपालको सहिधानको धािा ५१ मा बालबाहलकाको सिकोतिम हित समाियश छ । धािा ३९ अनतगषत १० िटा उपधािामा

बालबाहलकाको पहिचान, हशकषा, सिासथ, पोरण, उहचत सािाि, जोहखमपपणष शरम, बालहििाि, हिहिध हिसा, ातनाहिरदध सिकषण एिम सििाहगता ि बालनाजसता िकसमबनधी विसथाका साथ असिा, अनाथ, अपाङगता िएका, दनदपीहडत, हिसथाहपत एिम जोहखममा िियका बालबाहलकालाई िाजबाट हिशयर सिकषण ि सतहिधा पाउनयजसता िक िनय विसथा छ । अन ११ िटा धािािरमा समयत बालबाहलकाको हिर समाियश छ । नयपालको सहिधान बाल अहधकािको दहषकोणबाट उतकष दयहखएको छ ।

३. बालबाहलका समबनधी ऐर, २०७५बालबाहलका समबनधी ऐन, २०४८ लाई हिसथाहपत गिी बालबाहलका समबनधी ऐन, २०७५ जािी िएको छ । ो ऐनमा

बालबाहलकाको १३ िटा मपलिपत अहधकाििर सतहनहचित िएका छन । समा सममानपपिषक बाचन पाउनय, नाम, िाहटरिता ि पहिचान िनय, ियदिािहिरदध िनय, बाबत आमासग बसनय ि ियटघाट गनन, सिहकषत िनय, सििागी िन पाउनय, अहिवहति सितनतता ि सपचना पाउनय, ससथा खोलनय ि शाहनतपपिषक ियला िन पाउनय, गोपनीता िनय, अपाङगता िएका बालबाहलकाको सिकषण िनय, पोरण तथा सिासथ सयिा पाउनय, खयलकत द, मनोिञजन तथा सासकहतक हरिाकलापमा सििागी िनय, हशकषा पाउनय जसता अहधकाििर समाियश छन । ऐनमा बालबाहलकाको हिरपरहत समबहनधत परत यक सघससथा तथा हनकाको दाहति, परििाि िा सिकषकको दाहति, िाजको दाहति ि सञचाि कषयतको दाहतिको विसथािरलगात हिशयर सिकषणको आिशकता िएका बालबाहलकाको िकहलपक ियिचािको विसथािर छन । स ऐनमा बाबत, आमा, सिकषक, परििािका अन सदस, हशकषक तथा समाजसयिीलय बालबाहलकाको सिकोतिम हितलाई हिचाि गिी हदएको सललाि, सतझाि, मागषदशषन ि हनदनशन पालना गनतष सबलाई सममान ि आदि गनतष परत यक बालबाहलकाको कतषव िनय िननय उललयख छ । ी सब परािधानिरको आधािमा ो ऐनलाई बालबाहलकाको समगर िक, हित ि अहधकािलाई समयहटएको एक बालमती कानतनका रपमा हलन सहकनछ ।

सथानी सिकाि सञचालन ऐन-२०७४, अहनिा ष तथा हनःशतलक हशकषासमबनधी ऐन-२०७५, जनसिासथ सयिा ऐन-२०७५, सामाहजक सतिकषा ऐन-२०७५, सिासथ अहधकाि ऐन-२०७५ लगातका ऐनिरमा समयत बालबाहलकासग समबहनधत हिरिर

जाननदरकमार शषठरातषरिय बाल अतिकार पररषद

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno60

छन । नयपाल सिकािलय सतति िाटरिसघको मिासहनधिर ि अहिसहनधिरको परािधानिर अनतकप ल सिधाहनक ि कानतनी विसथा सतधाि गियको छ ।

४. योजरा तथा कायनयोजरासतति िाटरिसघको बालबाहलकासमबनधी मिासहनधलाई अनतमोदन गियपहछ निौ ोजना (२०५३-२०५८) दयहख बालबाहलकाको

हिरलाई अहधकािमतखी दहषकोणबाट समाियश गरिएको छ । पनधौ ोजनाको आधािपतलय बाल अहधकाि सतहनहचित िएको बालमती समाजको परिकलपना िा सोच हलएको छ ि बालबाहलका तथा हकशोिहकशोिीलाई सब परकािका हिसा, दतव षििाि ि शोरणबाट मतति गिाउद उनीिरको िक अहधकाि सिकषण तथा परिदधषन गिी िाटरि हनमाषण गनष सकनय ोग ि सकषम नागरिकका रपमा हिकास गनन लक हलएको छ । ो लकअनतरप बालबाहलका तथा हकशोिहकशोिीको अहधकािको सिकषण ि परिदधषन गनन, बालबाहलका तथा हकशोिहकशोिीमती िाताििण हसजषना गनन ि बालबाहलका तथा हकशोिहकशोिीहिरदध िनय शािीरिक ि मानहसक लगात सब परकािका हिसा, हिियद, दतव षििाि, शोरण ि उपयकषाको अनत गनन तीनिटा उददयशिर हलएका छन ।

बालबाहलका समबनधी कायनयोजरानयपाल सिकािलय बालबाहलकासमबनधी परथम िाहटरि का षोजना सन १९९० को दशकका लाहग ि दोसो का षोजनाको रपमा

सन २००४-२०१४ का लाहग दशिरन का षोजना ताि गिी लागत गरिसकय को छ । तयसो का षोजना तािीको रिममा छ । बालहििाि अनतका लाहग िाहटरि िणनीहत, २०७२, बालशरमसमबनधी गतरोजना, २०७५ लगात हशकषा, सिासथ, हकशोिहकशोिी, मानि ओसािपसािसग समबहनधत िाहटरि का षोजनािर कााषनिनमा छन ।

५. सयक राटरि सघको बाल अहधकारसमबनधी मिासहनध, १९८९ लाई रपालल अरमोिर गिानको र सोपहछको अवसथाको तलरातमक हसिावलोकर

िाहटरि जनगणना २०४८ िनदा २०५८ ि २०६८ मा कत ल जनसङखामा बालबाहलकाको परहतशत घटदो रिममा िियको छ । १८ िरषमतहनका बालबाहलका २०४८ सालमा ४८.२८ परहतशत िियकोमा २०६८ सालमा ४१.८४ परहतशत ि ५ िरषमतहनका बालबाहलका २०४८ सालमा १४.६५ परहतशत िियकोमा २०६८ सालमा ९.६९ परहतशतमा झियको छ । नयपाल सिकािलय सतति िाटरि सघको बाल अहधकािसमबनधी मिासहनध, १९८९ लाई अनतमोदन गदाषको सम ि सोपहछको अिसथाको गतणातमक ि सङखातमक हसिािलोकन गदाष उललयख सतधाि िएको दयहखएको छ । स हसथहतलाई हनमनबमोहजम परसततत गरिएको छ ।

क. गणातमक पकषिरको हसथहत

२०४८/०४९ २०७५

सहिधानमा बालबाहलकासमबनधी कय िी परािधानिर िएको;

सहिधान बालमती िएको;

बालबाहलकासमबनधी छत ट कानतन निएको; बालबाहलकासमबनधी ऐनलगात अन समबहनधत ऐनिर िियको;

बालबाहलका कय हनदत छत ट ससथागत विसथा निएको;

मनताल, परिरद ि परदयश तथा सथानीतिमा सहमहतलगात मिाशाखा तथा शाखा, नयपाल परििी सयिा कय नद जसता विसथा िियको;

आिहधक ोजनामा बालबाहलकासमबनधी थोि हिर समाियश िएको तथा छत ट नीहत ि िाहटरि का षोजना निएको;

आिहधक ोजनामा बालबाहलकाको हिरलाई पराथहमकता हदइएको ि बालबाहलकासमबनधी नीहत एिम हशकषा, सिासथ ि बालबाहलकासमबनधी हिरगत िाहटरि काषोजना िियको;

कानतन, नीहत, ोजना तथा काषरिमिर कलाणकािी सोचमा िियको;

कानतन, नीहत, ोजना तथा काषरिमिर अहधकािमतखी सोचमा कााषनिनमा िियको;

बालबाहलका लहकषत जाद सीहमत सामाहजक सतिकषा का षरिम िियको;

बालबाहलका लहकषत उललयख सामाहजक सतिकषा का षरिम सञचालनमा िियको;

;zQmLs/0f 61

२०४८/०४९ २०७५

बालबाहलकासमबनधी सीहमत सपचना उपलबध िनय गियको;

बालबाहलकासमबनधी हिहिध हिरगत सपचना विसथापन िन थालयको;

जोहखममा िियका बालबाहलकाका लाहग थोि का षरिम िियको;

जोहखम, आपत ि हिपत मा िियका बालबाहलकाका लाहग उललयख का षिर िनय गियको;

बालबाहलकासमबनधी सीहमत सियदनशीलता ि चासो िियको;

सिकािी ि गिसिकािी कषयतमा बालबाहलकासमबनधी सियदनशीलता ि चासो उललयखरपमा बढद आएको;

बाल सतधाि गिको अिधािणा निियको ि बाल सतधाि गिको अिधािणाअनतरप काष िइिियको ि

बाल ना विसथा सीहमत िियको । बाल ना समपादनसमबनधी हिसतत विसथािर गरिएको ।

ख. समहटिगत सिकिरको हसथहत

कर.स. सिक २०४८/०४९ २०७४/०७५

१. पराथहमक तिमा खतद िनाषदि ç (%मा) ६४ ९७.२

२. ककषा १ मा िनाष िई ककषा ५ पतगयका बालबाहलका© (%मा) ३८

३. माहि तिमा खतद िनाषदि (ककषा ९-१०) ç (%मा) - ६५.९

४. पराथहमक हशकषामा बाहलकाको अनतपात© ०.५६ १.०९

५. माधहमक हशकषामा (ककषा ९-१०) बाहलकाको अनतपात© ०.४३ १.०

६. साकषिता दि (१५ दयहख २४ िरष (%मा) ४९.६© ८९.२५W

७. एस.एल.सी. पिीकषा हदनयको सङखा ç ७९,४२०(2051) ४६३१६६

८. निजात हशशत मततदि¥ (परहत िजािमा) ५० २१

९. हशशत मततदि (परहत िजािमा) © १०८© ३२¥

१०. बाल मततदि © (परहत िजािमा) १६२ ३८

११. कत पोरण - उचाइअनतसाि तौल नपतगयका (६-५९ महिनाका) बालबाहलका (%मा)

५७© २७¥

१२. कत पोरण - उमयि अनतसाि उचाइ नपतगयका (६-५९ महिनाका) बालबाहलका (%मा)

६०© ३६¥

१३. मात मततदि © (परहत लाखमा) ८५० २५८

१४. दकष सिासथकमधीबाट परसपहत दि © (%मा) ७ ५९.V

नोटः तोहकएको िरषको तथाक उपलबध निएको अिसथामा सबिनदा नहजकको िरषको तथाक िाहखएको छ । © नयपाल सिसाबदी हिकास लकषः अहनतम हसथहत परहतियदन सन २०१५, िाहटरि ोजना आोग, २०१६ । ¥ नयपाल जनसाहखक सिासथ सिनकषण, सन १९९६ - २०१६ । ® जनगणना, कय नदी तथाक हििाग, २०४८, २०५८ ि २०६८ । ç हशकषा हििाग । U तनयसको । W हिशव बङकV िाहरषक परहतियदन, सिासथ सयिा हििाग, २०७३/०७४

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno62

६. हवषयगत कषतरमा बालबाहलकाको हसथहतहशकषा र बालबाहलका

नयपाल सिकािबाट बालबाहलकाका लाहग हनःशतलक पाठपतसतक ि हिदाल हशकषा तथा गरिब, दहलत, सीमानतकत, अपाङगता, मतति कमलिी, दनद परिाहितजसता बालबाहलकाका लाहग आिासी ि गिआिासी गिी दतई मपल हकहसमअनतगषत हिहिनन छातिहतििरको विसथा छ । सबाियक हिहिनन पटकय ि हिशयर छातिहतिको समयत विसथा छ । एक हिदाल एक नसषको का षरिम सञचालनमा छ । छातािरका लाहग साहनटिी पाड हनःशतलक हितिण गनन का ष पराथहमकताका साथ सञचालनमा छ । साकषि नयपाल अहिान का षरिमअनतगषत ५० हजलला साकषि घोरणा िइसकय का छन । धाहमषक हिदालमा मदिसा ९०७, गतमबा ११४ ि गतरकप ल १०० सञचालनमा िियका छन । मतलतकिि सञचाहलत २९,६०७ सामतदाहक हिदालमध य ८,३६६ हिदालिरमा कमपतटि हसकाइ िनय गियको छ ।

नयपाललय सतति िाटरि सघको बाल अहधकािसमबनधी मिासहनध, १९८९ लाई अनतमोदन गियको ३० िरष िएको छ । हि.स. २०४८/०४९ दयहख २०७५/०७६ सममको स अिहधमा हिदाल हशकषामा िनाषदि, छाताको अनतपात, हटकाउ दि, एस.एल.सी. पिीकषा हदनय हिदाथधीको सङखा ि हिदाल सङखामा उललयख सतधाि िएको छ (हिसतत माहथ ५खमा) । शहकषक सत २०७५ सालको ततलनामा २०७६ सालमा हिदाल िनाषमा हिदाथधीको सङखामा कय िी कमी िन आएको छ । हिदालमा अधन गनन उमयिका बालबाहलकाको सङखामा न कय िी कमी आएकालय िनाष सङखामा कमी िन आएको अनतमान छ । हिदाल हशकषाबाट िहञचत बालबाहलकालाई हशकषाको पिचमा लाउनका लाहग ि हशकषाको गतणसति सतधािका लाहग िणनीहतक का ष गनतषपनन दयहखएको छ ।

सवासथय, पोषण र बालबाहलका

सिासथ कषयतमा बालबाहलकाका लाहग हिहिनन खोप, हिटाहमन, पोरणलगात तोहकएको सिासथ सयिा ि तोहकएको औरधी तथा उपचाि सयिा हनःशतलक उपलबध िनय गियको छ । एकतीकत बालसिासथ एिम पोरण का षरिम, िाहटरि खोप का षरिम, समतदामा आधारित निजात हशशत तथा बालिोगको एकतीकत विसथापन का षरिम ि सतनौला िजाि हदन जसता का षरिम सञचालनमा िियका छन । सिासथ ससथामा सतिहकषत परसपहत गिाएिापत र. ३ िजािसमम ाताात खचष हदनय एिम अहत दतगषम हिमाली तथा पिाडी हजललाका जान जोहखममा पियका गिषिती ि सततकय िी महिलािरलाई िाटरिपहत महिला उतथान का षरिमअनतगषत ियहलकपटिबाट सतिहकषत उदधाि गिी असपतालसमम पत¥ ाउनय का षरिमलय गदाष अहिलयसमम थतपर आमा ि हशशतिर लािाहनित िएका छन । गिसिकािी कषयतबाट पहन बाल सिासथ ि पोरणसमबनधी का षिर िइिियका छन । परिणामसिरप आ.ि. २०४८/०४९ को ततलनामा आ.ि. २०७४/०७५ मा निजात हशशत, हशशत ि बाल मततदि एिम पोरणको हसथहतमा उललयख सतधाि िएको छ (हिसतत माहथ ५खमा) । सिासथ ि पोरणको हसथहतमा सतधाि िद आए तापहन सिासथ सयिा सतहिधाको पिचबाट िहञचत बालबाहलकाका लाहग हिशयर पिल गनतषपनन दयहखएको छ ।

बाल सरकषण र बालबाहलका

बालशरम

सहिधान ि कानतनलय बालशरम हनरयध गियको ि परत यक बालबाहलकालाई आहथषक शोरण िनबाट सिकषण गियको छ । अनतिाषहटरि शरम सङगठनअनतगषत िोजगािीमा सलगन िन पाउनय नपनतम उमयिसमबनधी मिासहनध, १९७३ (न. १३८) लय १८ िरषमतहनका बालबाहलकालाई जोहखमपपणष शरममा लगाउन हनरयध गियको छ । ति 'आहथषक ि शहकषक सतहिधा पाषपत हिकहसत निएका िाटरििरका सनदिषमा िनय हद पाषपत हशकषा, सिासथ, नहतकताको दहषबाट पपणष सतिहकषत िएमा १४ िरषदयहख न बालबाहलकालाई काममा लगाउन सहकनय' विसथा छ । हदगो हिकास लकमा सन २०२५ समममा सब परकािका बालशरम अनत गनन उपािर अपनाउनय उललयख छ । बालशरम हनिािणसमबनधी दोसो १० िरषको िाहटरि गतरोजना (२०७४-२०८३) कााषनिनमा छ । गतरोजनालय हि.स. २०७९ समममा हनकष ि शोरणतति परकािको बालशरम हनिािण गनन ि हि.स. २०८२ समममा सब परकािका बालशरम हनिािण गनन लक हलएको छ ।

;zQmLs/0f 63

कय नदी तथाक हििागबाट समपादन गरिएको नयपाल बिकषयती कलसटि सिनकषण, २०७१ (सन २०१४) अनतसाि ५ दयहख १७ िरष उमयि समपिका ३७.४ परहतशत बालबाहलका बालशरममा सलगन िियको पाइएको छ । कय नदी तथाक हििागबाट गरिएको नयपाल शरमशहति सिनकषणमा १७ िरषमतहनका करिब २ लाख ८६ िजाि बालबाहलका आहथषक लािको का षमा सलगन िएको ि उनीिर सब बाल शरहमक निएको उललयख गरिएको छ ।

बालशरम नपनीकिणका परास िदािद अझ िोजगािको अनौपचारिक कषयत (ियषियनट, ाताात, हनमाषण, कहर, साना तथा घियलत उदोग, गलचा कािखाना, जिी कािखाना, इटािटा, आहद) लगात घियलत शरममा बालबाहलकालाई सलगन गिाइएको दयहखनछ । बालशरमको अनतका लाहग हिशयर परास गनतषपनन दयहखएको छ ।

बालहववाि

सहिधान ि कानतनमा २० िरषमतहन हििाि गनष गिाउन नपाइनय विसथा िियको छ । हदगो हिकासका लकिरमा (२०१६-३०) बालहििाि अनत गनन हिर समाियश छ । सन २०३० समममा बालहििािको अनत गनष िाहटरि िणनीहत २०७२ को कााषनिनमा िियको छ । साकष मतलतकिरमा "बाल हििाि अनतका लाहग कषयती का षोजना (२०१५-२०१८)" कााषनिन िएको हथो िनय ो परास जािी िियको छ ।

हिगत कय िी दशकदयहख न बालहििाि नपनीकिणका परास िदािद पहन हिहिनन कािणिरलय बालहििाि िएका छन । कय नदी तथाक हििागको पपतलयसन मोनोगरार, सन २०१४, िाग २ अनतसाि १०-१८ िरषउमयि समपिका बालबाहलकामध य २६.३ परहतशतको हििाि िएको दयहखनछ । नयपाल बिकषयती कलसटि सिनकषण, २०१४ अनतसाि १५ िरषदयहख ४९ िरषसममका महिलामा गरिएको सिनकषण अनतसाि नयपालमा १५ िरष नपतगद िा चाडो हििाि गननको सङखा १५.५ परहतशत ि १५ िरषदयहख १९ िरषसममका बाहलकामा गरिएको सिनकषण अनतसाि १८ िरष नपतगद बालहििाि गननको सङखा २४.५ परहतशत दयहखएको छ । बालहििाि अनतका लाहग समबदध सब सिकािी तथा गिसिकािी हनका ि सघससथाबाट अझ परिािकािीरपमा का षरिम कााषनिन गनतषपनन दयहखनछ ।

बालगि, बाल सधार गि र अलपकालीर ससथािर र बालबाहलका

दयशका ७७ हजललामध य ४६ हजललामा सञचाहलत ५३३ िटा बालगििरमा १५,०४५ जना बालबाहलका आहशरत िियको जानकािीमा आएको छ । ितिपति, मोिङ, कासकती, मकिानपति, पसाष रपनदयिी, बाकय ि डोटी गिी ८ हजललामा सञचाहलत बाल सतधाि गििरमा बालहबजाइ गियका बालबाहलकालाई अदालतको हनणष बमोहजम तोहकएको समसममका लाहग िाखनय गरिएको छ । ती गििरमा जममा ९४४ जना बालबाहलका िियकोमा कोहिड-१९ को जोहखम बढद गएपहछ िाहटरि बाल अहधकाि परिरदलय मिानााहधितिाको कााषल, कािागाि विसथापन हििाग ि महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनतालसग समनि गिी २३३ जना बालबाहलकालाई आफनो परििािमा पठाएको छ । िाल उति गििरमा िाल ७११ बालबाहलका िियका छन । सङकट ि जोहखममा पियका बालबाहलकालाई आपतकालीन सिोग परदान गनषका लाहग १२ िटा हजललामा बाल सतधाि गि (हनःशतलक टयहलरोन न १०९८) सञचालनमा िियका छन । सगिी सङकट ि जोहखममा िियका बालबाहलकाका लाहग काठमाडौ उपतका ि अन हजललािरमा गिी १७ असथाी पतनसथाषपना कय नदिर सञचालनमा िियको जानकािी िियको छ । दनदका कािण आमाबाबत गतमाएका बालबाहलकाका पतनसथाषपना गनष सतनसिी, दोलखा, कासकती, दाङ ि डोटीमा गिी ५ िटा सहिद परहतषठान सञचालनमा िियका छन ि ी परहतषठानिरमा जममा १,५२३ जना बालबाहलका आिासी रपमा सिकषणमा िियका छन । आमाबाबत कािागािमा िियका कािण पारििारिक ियिचाि नपाई आमाबाबतसग कािागािमा ििन बाध बालबाहलकामध य २०७६ असाि मसानतसममको जानकािी अनतसाि २७६ जनालाई बनदी सिाता नयपाल, परािहमिक बाल हिकास कय नद ि पीहडत सयिा सघ नामक ससथािरलय आशर हदइिियका छन िनय ८२ जना बालबाहलका आमाबाबतसग कािागािमा िियको पाइएको छ ।

बालहिसा र बिहबखर

कानतनहिरदध बालबाहलकामाहथ ौन दतव षििाि तथा बलातकाि, बयचहबखन, िता, अपििणजसता जघन अपिाधका साथ हिहिनन शािीरिक तथा मानहसक हिसा तथा कत टहपट िनय घटनािरलगात बालबाहलका सलगन िनय घिपरििाि, हिदाल ि सािषजहनक सथानमा ियपनय/बतहलङ गनन घटनािर हदनहदन सतननमा आएका छन । बालबाहलका परििाि, समतदा, हिदाल लगातका सथानिरमा

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno64

ठपला उमयिका वहतििर, हशकषक एिम साथीिरबाट हिहिध हकहसमका ियपाइिरबाट परिाहित िइिियका घटनािर सािषजहनक िइिियका छन । हिदालिरमा बालबाहलकालाई उनीिरको शहकषक एिम नहतक पकष सतधानषका लाहग अनतशासन काम गनतष पदषछ िननय सोचलय बालबाहलकालाई शािीरिक तथा मानहसक सजा हदनय गियको पाइएको छ । सता घटनािरबाट बालबाहलकाको वहतिति हिकासमा समयत असि पतगदछ । सतरष सब सचयत िन ि बालबाहलकापरहत बालमती वििाि िन जरिी छ ।

सिक बालबाहलका

नयपाल सिकाि, महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनतालको हनदनशन ि िाहटरि बाल अहधकाि परिरदको सोजनमा २०७३ साल बशाखदयहख काठमाडौ उपतकाका सडकिरमा जीिनापन गरििियका बालबाहलकाको उदधाि ि विसथापन गननजसता का षिर सिकािी, गिसिकािी ि नागरिक समाजसगको समनि, सिोग ि सिका षमा सञचालनमा छ । ो का षरिम परदयश १, कणाषली परदयश ि गणडकती परदयशका सिििरमा हिसताि िएको छ ।

२०७६ चत मसानतसमम करिब १६५० जना (दोिोएहकासमयत) बालबाहलकाको उदधाि गिी पतनसथाषपना गरिएको छ । समध य ९४७ जनालाई परििािमा पतनएषकतीकिण गरिएको, ५९ जनालय सीपमपलक ताहलम परापत गियका, १८४ जना ताहलम हलइिियका ि बाकती हिहिनन बालगि, सामाहजकतीकिण कय नद ि समपकष गिमा िियका छन । स का षमा हिहिनन सघससथािरलय सिका ष गरििियका छन । कय िी अन बालबाहलका लगात सडक बालबाहलकाको जनमदताषमा समसा दयहखएको छ ।

अराथ बालबाहलका

बाल अहधकािसमबनधी एिम सहिधान ि बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ मा बाबतआमाहििीन िा अनाथलगात हिशयर सिकषणको आिशकता िएका बालबाहलकालाई िाजबाट सिकषण परदान गनतषपनन विसथा छ । कय नदी तथाक हििागको नयपाल बिसपचकाङक कलषि सिनकषण (२०७१) बाट ०-१७ िरषउमयिका कत ल बालबाहलकामध य आमाबाबत दतबको मतत िएका बालबाहलकाको सङखा २३,१३२ ि आमाबाबतमध य कत न एकको मतत िएका बालबाहलकाको सङखा ४,४७,२०९ पाइएको छ । ी बालबाहलकामध य आधाििपत आिशकता परिपपहतषका लाहग सङकट पियका बालबाहलकाका लाहग िाजबाट उहचत सिकषणको (जीिनापन, हशकषा, सिकषण) विसथापन िन आिशक छ ।

बालबाहलकाका लाहग सामाहजक सरकषा

सहिधान ि कानतनमा आहथषकरपलय हिपनन, अशति ि असिा अिसथामा िियका, लोपोनमतख जाहतका, अपाङगता िएका, दनदपीहडत, हिसथाहपत, जोहखममा पियका िा सडकमा बसनय बालबाहलकालाई िाजबाट तोहकएबमोहजम हिशयर सिकषण पाउनय अहधकाि िनय विसथा छ । सामाहजक सतिकषा का षरिमअनतगषत आहथषक िरष २०७६/०७७ दयहख पपणष असति अपाङगता िएका वहतिलाई माहसक र. ३,००० । , अहत असति अपाङगता िएका वहतिलाई माहसक र. १६०० । , लोपोनमतख जाहतका वहतिलाई माहसक र. ३,००० । ि कणाली कषयत तथा अछाम, िौतिट ि बझाङ हजललाका सब ि दयशिि दहलत समतदाका परहत आमा दतईजना बालबाहलकालाई पोरण ितिासिरप माहसक र. ४०० । का दिलय ितिा लगात हशशत जनमयको ३५ हदनहित जनमदताष गियमा र. १००० ितिा परदान गरििियको छ । सगिी सहिद परििािका १८ िरषसममका ३ जनासमम बालबाहलकालाई अधन खचष ि दनदपरिाहित बालबाहलकालाई माहसक र. ५,००० । लगात तोहकएका हिदाथधीलाई आिासी छातिहति माहसक र. ५,००० । समम परदान गरिनछ । स अहतरिति बालबाहलका लहकषत सामाहजक सतिकषासमबनधी परतकष ि अपरतकष एिम नगद तथा हजनसी िसतानतिण ि सयिा परदान गनन जसता का षिर हिहिनन हनकािरबाट सञचालन गरिएको पाइएको छ । ी हिहिनन का षरिमलाई एकदाि परणालीमा लाउन जरिी दयहखनछ ।

हवपि र बालबाहलका

हिगतमा िपकमप, बाढी, पहििो, िोगको मिामािी, आगलागीजसता हिपत को सममा सिकािी हनकािर, िदयहशक सिकािी तथा गिसिकािी हनका, दयशहित िियका सतति िाटरिसघी हनका, अनतिाषहटरि तथा िाहटरि गिसिकािी ससथा, सथानी ससथा, हनजी कषयत, नागरिक समाजलगात वहतिगतरपमा आिशक सिोग गियझ स िरषको कोहिड-१९ िोगको मिामािीको सममा सघ, परदयश ि सथानी सिकाि, हिहिनन अनतिाषहटरि, िाहटरि ि सथानी ससथािर ि वहतिगतरपबाट हिहिनन सिोगिर

;zQmLs/0f 65

िइिियका छन । लकडाउनको सममा हिहिनन सथानमा अलपत िएका बालबाहलकाको उदधाि, सिोग ि विसथापन का ष िएका छन । सािषजहनक अहपलबाट नोियल कोिोना िाइिसको सरिमणबाट बचन घि, परििाि, िोसटयललगातका सथानमा िियका बालबाहलकालाई सतिहकषत िाखन सपचना जािी गियको हथो । स हिपत सममा बालबाहलका खोजतलास समनि कय नदको रोन न १०४ (एक स चाि), बाल ियलपलाइनको पसा नलागनय रोन न १०९८ (दश नौ आठ) परिचालन गरिएको छ ।

हवहवध

उपतषति हिरगत हसथहतबाियक बालहबजाइको आधािमा अदालतबाट सजा तोहकएका बालबाहलकालाई ८ िटा बाल सतधाि गिमा सिकषणमा िाहखएको छ । बालना परणाली सतधािोनमतख िियको छ ि बालबाहलकासग समबहनधत हिरिरमा अदालत सियदनशील िदआएको छ ।

बालबाहलकाको सििाहगता मनोिञजन, खयलकत द ि सञचािमा बढदो छ । बालबाहलकासग समबहनधत ोजना तजतषमा ि का षरिममा बालबाहलकाको सििाहगतालाई पराथहमकता हदनय रिम बढदो छ । बालमती सथानी शासन सतधाि िद जानय रिममा िालसमम सपतिी हजललाअनतगषत कञचनपति नगिपाहलका, दोलखा हजललाअनतगषत हिमयशवि नगिपाहलका, निलपिासी (ब.सत.पत.) अनतगषत दयिचतली नगिपाहलका ि निलपिासी हजललाअनतगषत सतनिल नगिपाहलकाका गिी ४ िटा नगिपाहलकािर बालमती घोरणा िएका छन । ीबाियक अन ३५ िटा सथानीतिका एक/एक िडा बालमती घोरणा िएका छन ।

७. बाल सरकषण र अहधकार सहरहचितताका लाहग िहखएका समसया तथा िरौतीिर हशकषा ि सिासथ सयिासतहिधामा सब कषयत ि िगषका बालबाहलकाको पिच सतहनहचित गनष ि बालबाहलका सलगन िनय

सथानिरमा बालमती िाताििणको हिकास गनष सहकएको छन । बालशरम, बालहििाि, ौनशोरण ि दतव षििाि, बयचहबखन ि ओसािपसाि, सडक बालबाहलका, अनाथ बालबाहलका, दतव षसनीमा पियकालगात अहत जोहखम अिसथामा िियका ि जनमदताष िन नसकय का बालबाहलकाको समसाको समानतकप ल समबोधन गनष सहकएको छन । बाल सिकषण परणाली सतदढ गनतष; हिशयर सिकषणको आिशकता िएका बालबाहलकाका लाहग उपतति सयिासतहिधा िहदध गनतषलगात पाषपत अधन अनतसनधान तथा सपचना विसथापन गिी परिािकािी अनतगमन तथा मपलाङकनको विसथापन गनतष बाल अहधकाि सतहनहचित गनन रिममा चतनौतीक रपमा दयहखएका छन ।

८. अवसर तथा सभावरािर सहिधान, सघी ि परदयशका कानतनिर बालमती िनत तथा सघ, परदयश ि सथानी ोजना ि का षरिममा बालबाहलकाको

हिरलय पराथहमकता पाउनत एिम सघ, परदयश ि सथानीतिमा बालबाहलकासग समबहनधत सिचनाको कानतनी विसथाबाट बाल अहधकािको समिदधषनमा उललयख का ष िनय अिसि ि समिािना दयहखएको छ । सतति िाटरिसघी हनकािर, अनतिाषहटरि गिसिकािी ससथा, अन अनतिाषहटरि हिकास साझयदाि ससथािर, नागरिक समाज ि हनजी कषयतको बालबाहलकाको हिरमा चासो, सहरिता ि सियदनशीलता बढद जानत ि बालमती सथानी शासन परिदधषन िद जानतलय सब समतदाबाट बाल ि अहधकाि सतहनहचित िन ोगदान पतगनय सिािना दयहखनछ ।

९. बाल अहधकारका हवषयिरलाई परभावकारी रपमा समबोधर गरनका लाहग किी परमख सझाविर • सहिधान, कानतन ि नीहतगत विसथालाई सघ, परदयश ि सथानी सिकाििरबाट लगानी अहििहदधसहित परिािकािी

रपमा कााषनिन गनतषपनन । साथ समबदध हनका तथा ससथािरको कषमता हिकास गनतषगनन ।

• सतति िाटरिसघी हनकािर, हिकास साझयदाि ससथा, नागरिक समाज ि हनजी कषयतसग समनि, सिका ष बढाउनत पनन ।

• अनाथ, असिा, हिशयर सिकषणको आिशकता िएका ि अन जोहखममा पियका बालबाहलकाको िक ि हितका लाहग सघ, परदयश ि सथानीतिमा बाल सिकषण परणाली सतदढीकिण गनतषपनन ।

• सडक बालबाहलका, जोहखमपपणष अिसथामा िियका बालशरहमक, बालहििाि, बालबाहलकाहिरदधका ौनहिसा ि दतव षििािजसता हिरको अनतका लाहग अहिान सञचालन गनतषपनन ।

• अधन, अनतसनधान, अनतगमन, मपलाङकन ि सपचना विसथापन परिािकािी बनाउनत पनन ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno66

१०. हरटकषनसतति िाटरि सघको बाल अहधकािसमबनधी मिासहनध, १९८९ को परािधानअनतसाि बाल अहधकािका हिरिर समबोधन गनष

नयपाल सिकाि परहतबदध िियको दयहखएको छ । सहिधान, कानतन, नीहत, ोजना, का षोजना, ससथागत सिचना, का षरिम बालमती िद आएका छन । समबदध हनकािर तथा हिकास साझयदाि सघससथािरसग हिसताि गरिएका समनि ि सिका ष बढद आएको छ । हि.स. २०४८/०४९ सालहतिको ततलनामा िालसमम बालबाहलकासग समबहनधत सपचकिरमा उललयख सतधाि िएको छ । बालमती सथानी शासन उतसािजनकरपमा कााषनिनमा िियको छ । बालबाहलकासग समबहनधत हिरिरमा हिकास साझयदाि ससथािरको ोगदान सिािनी िियको छ ।

बालबाहलकाको जीिनमा परिाि पानन अनयकौ सतधाििर िदािद पहन बालशरम, बालहििाि, बालबाहलकाहिरदध िनय अमानिी ौनजन हिसा, दतव षििाि ि हिियद, बालबाहलकाको गिकानतनी ओसािपसाि जसता घटनािरको अनत गनन तथा अनाथ, सडक बालबाहलका, अपाङगता िएका बालबाहलका तथा एचआइिी/एडसबाट परिाहित बालबाहलकाको पपणष सिकषण गनन एिम हशकषा, सिासथ ि सिकषणको सयिासतहिधाबाट िहञचत बालबाहलकाको समसा समबोधन गनतष जसता का षिर चतनौतीपपणष दयहखएको छ ।

समगरमा, सिोकाििाला सबलय िामा का षिरलाई हनिनतिता हदई बाल अहधकािका सब आामिरमा थप परास गदद सघी, परादयहशक ि सथानी सिकाि अझ बढी सियदनशील िई बाल अहधकािको सतहनहचिततातरष अझ हरिाशील िन ि लगानी िहदध गनतष जरिी छ । स परासमा हिकास साझयदाि ससथािर, गिसिकािी ससथािर, नागरिक समाज, सञचाि माधम, हनजी कषयतलगात सब सिोकाििालािरको ोगदान मितिपपणष िनछ । सबको परासबाट आउदा हदनिरमा परतयक बालबाहलकाको जीिनमा सतधाि िनयछ ।

lll

;zQmLs/0f 67

Realization of Nepal’s commitment on CRPD towards achieving disability targets in the 2030 Agenda for

Sustainable Development

Background:Nepal aspires to emerge as an inclusive, equitable, and prosperous country by 2030 with the spirit

of a welfare state. Nepal aims to realize its people's increased aspirations for peace, development and prosperity (NPC, 2015). The state transformation process was shaped with secular democratic republic state being enshrined through the adoption of constitution 2015 that envisions an inclusive society and economy and a prosperous welfare state. The country aims for sustainable poverty reduction and to promote human development with low vulnerability and higher human security.

It is a welcomed remark that the fundamental rights of vulnerable segment of society including persons with disabilities have been taken in account in Nepal. The human development index has been improved over the past decades as accompanied by considerable narrowing down the gender, social, geographical or cross-sectional inequalities (NPC, 2015).

Sustainable Development Goals (SDGs) include a set of 17 universal goals that aim to end poverty and ensure prosperity, protect the planet, and ensure peace of all people through galvanized partnerships (UN, 2019). Each goal has specific universal targets and indicators. There are a total of 169 global targets and 230 global indicators to be achieved by 2030. Moreover the 2030 Agenda pledges to leave no one behind, including persons with disabilities and other disadvantaged groups and has recognized disability as a cross-cutting issue to be considered in the implementation of all of its goals. The Agenda also includes seven targets and 11 indicators explicitly making reference to persons with disabilities, covering access to education and employment, availability of schools that are sensitive to students with disabilities, inclusion and empowerment of persons with disabilities, accessible transport, accessible public and green spaces, and building the capacity of countries to disaggregate data by disability.

The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD) has given the disability movement a strong human rights instrument to advocate for the rights of persons with disabilities. The articles of CRPD, which cover all areas of life, must be implemented and monitored. Nepal has a legal obligation to comply the provisions and principles of CRPD and submitted the status through primary report to the CRPD committee in 2017.

The concluding observation of the CRPD committee on the state report of Nepal reviewed in 2018 marked that despite the progress made in recent years, persons with disabilities continue to face numerous barriers to their full inclusion and participation in the life of their communities. It sheds light on their disproportionate levels of poverty, lack of access to education, health services and employment opportunities, moreover their underrepresentation in decision-making and political participation.

Dr. Birendra Raj PokharelDisability Rights Expert

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno68

The 2030 Agenda for Sustainable Development provides a political momentum to push for the realization of the CRPD. In fact, there is a considerable overlap between the articles of the CRPD and the SDGs as the 2030 Agenda was built upon existing national commitments (UN, 2019).

This article intends to bring attention of Governments and relevant stakeholders towards gaps in existing program and practice in realization of CRPD implementation and to outline recommended actions to achieve disability targets of the 2030 Agenda for Sustainable Development at federal, province and local levels in Nepal.

Mapping the CRPD provisions, SDG targets and constitutional provisions for persons with disabilities:

The 2030 Agenda for Sustainable Development and its 17 SDGs provide a powerful framework to guide local, provincial and federal Government towards the achievement of disability-inclusive targets.

The 2030 Agenda is guided by the purposes and principles of the human rights instruments, therefore linked to the CRPD in all aspects of its realization, monitoring and evaluation.

Nepal is committed to the global sustainable development agenda until 2030. While implementation of the MDGs has significantly improved Nepal's social and environmental indicators, other issues such as human rights, access to justice, social inclusion and sustainable development, which were not explicitly addressed in the MDGs (Pokharel, 2010), are now being addressed by the SDGs, particularly targets and indicators of disability inclusive development.

Despite the strong commitment expressed by the country for inclusive and sustainable development, persons with disabilities continue to face significant challenges to their full participation in society. These include negative attitudes, stigma, discrimination and lack of accessibility in physical and virtual environments (DECN, 2019). The shared duty of all levels of Governments is to tackle prejudice and find new approaches and tools to embrace disability inclusive development plan in their work. As such the identification of prominent gaps in the implementation of CRPD, constitutional provisions and the achievement of SDG targets has been carried out as follows;

Goals 1 and 2: Ending poverty and hunger for all persons with disabilitiesPoverty in Nepal is a cross-sectional issue and the incidence of poverty falls disproportionately

on women and girls, Geographic landscape and traditional belief. There are also grave social dimensions of poverty as Nepal has a legacy of a hierarchical social structure based on caste, ethnicity and disability condition (Pokharel, 2010).

Persons with disabilities are more likely to live in poverty than persons without disabilities due to barriers in society such as discrimination, limited access to education and employment and lack of inclusion in livelihood opportunities and other social programmes.

National data on livelihood survey remain scarce on poverty disaggregated by disability. The proportion of persons with disabilities living under the poverty line is higher than persons without disabilities which are more than double in Karnali and hilly areas of far-west province (DECN, 2019).

CRPD article 28 granted rights of adequate standard of living and social protection to persons with disabilities. Social protection programmes in Nepal has overlooked the circumstances of persons with disabilities, which can be vital in facilitating to uplift from poverty. There is disability schemes of social protection that provide periodic cash transfer to persons with profound disabilities, whereas the people with severe disability are restricted by quota system. The employed persons with disabilities are partly benefitted

;zQmLs/0f 69

by Income tax exemption. Access to financial services such as banks remains restricted by the lack of physical and virtual accessibility of these services despite of Nepal Rastriya Bank policy of social inclusion.

Many persons with disabilities are not able to access social protection. In geographically remote areas, more than 80 per cent of persons with disabilities who need social protection allowances are deprived of it (NFDN, 2012). The CRPD Committee recommends Nepal to take necessary measures to ensure that persons with disabilities throughout Nepal have access to community-based rehabilitation services and adequate social protection programmes that are oriented towards social and community inclusion (committee, 2018).

Goal 3: Ensuring healthy lives and promoting well-beingPersons with disabilities need more health care than others in general. The health care service, both

standard needs and needs, associated to impairments therefore they are more vulnerable to the impact of inadequate or inaccessible health care services.

The articles 25 & 26 of CRPD explicitly grants the rights to Health services, Habilitation and Rehabilitation. The Government has reformed legal and policy frameworks to address access to health-care services to persons with disabilities through Ministry of Health and Population as well as adopting the Act on the Rights of Persons with Disabilities (ARPD) Such as spinal cord injury, Hemophilia or Psychosocial disability. Still, lack of financial resources, lack of access to health service and accessibility of medical facilities and transport, as well as inadequate training of health personnel to accommodate persons with disabilities, remain major challenges.

Similarly SDG targets 3.7 and 5.6 explicitly mention about Accessing sexual and reproductive health-care services and reproductive rights which is equally applicable for persons with disabilities. The research revealed that Persons with disabilities have equal needs to access sexual and reproductive health-care services as those without disabilities and have similar requirements for family planning and childbirth (NFDN, 2019). However, misperceptions about persons with disabilities and the assumption that persons with disabilities are not sexually active has overshadowed the attention being paid to ensuring that persons with disabilities have access to sexual and reproductive health services (NFDN, 2019). Without access to sexual and reproductive health, persons with disabilities are at higher risk of unwanted pregnancies and sexually transmitted infections including HIV/AIDS (NFDN 2019). Apart from the societal stereotypes, the barriers that persons with disabilities face to accessing sexual and reproductive health services include lack of accessibility of services and information. Persons with disabilities, particularly women and girls with intellectual disabilities, also fear abuse and violation of their reproductive rights when accessing these services because many of them have been subjected to involuntary sterilization (NFDN, 2019).

The CRPD Committee recommends Nepal to develop measures to ensure comprehensive access to health services for persons with disabilities, particularly sexual and reproductive health services, maternal and child health centres, psychosocial services, and intensify the provision of comprehensive community-based rehabilitation services including in rural and remote areas.

Goal 4: Ensuring inclusive and equitable quality education.Persons with disabilities remain less likely to attend school and complete primary education and

more likely to be illiterate than persons without disabilities (ADRAD, 2015). The Flash report 2016 reveals, on an average, 11 in 20 children with disabilities of primary school age is out of school, compared with 1 in 20 children without disabilities. Primary school completion is also lower for children with disabilities. These trends are reflected in their lower literacy rate.

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno70

Nepal continues to strengthen national education policy 2019 and ARPD to improve access to education for persons with disabilities. Though the constitution has guaranteed the right to education for persons with disabilities in the article 31, Persons with disabilities have less access to education. The teaching learning materials and curriculum are not accessible, alternate communication method is not adopted particularly for children with intellectual disabilities, Autism Spectrum Disorder and those with cognitive disabilities. Whereas education facilities are hardly accessible for persons using wheelchairs.

It was however a welcomed initiatives of the Government to adopt the inclusive education policy 2017 following the spirit of CRPD article 24, the recently adopted National Education Policy (November 2019) overshadows the inclusive education principles. The policy intent to adopt dual educational module both special and Inclusive education which may backfire the state commitments towards Inclusive Education.

The CRPD Committee recommends in line with the Committee’s general comment No. 4 (2016) on the right to inclusive education and Sustainable Development Goal 4, in particular targets 4.5 and 4 (a), increase its efforts towards inclusive education by: (a) Adopting a policy of mandatory training of teachers in the inclusive education model based

on indicators and sign posts to be achieved, and to guarantee inclusive education by providing support for trained teachers, Braille and sign language as well as alternative means and modes of communication, Easy Read and other auxiliary equipment and media,

(b) Ensuring access to inclusive education for all persons with disabilities, at all levels of education including adult education throughout the country, and guarantee that this education model covers the most remote areas, incorporates a gender perspective and is ethnically and culturally relevant.

Goal 5: Achieving gender equality and empowering all women and girls Women with disabilities are often subjected to multiple discrimination due to their gender, cross-

section and disability status and continue to be at a disadvantage in most spheres of society and development (NFDN, 2012). Moreover, women with disabilities are at highest risk of suffering sexual violence compared to those without disabilities.

Compared with men with disabilities, women with disabilities are more likely to have less access to health care needs, more likely to be unemployed or inactive in the labour market, lack of access to education as well as physical and sexual violence (NFDN, 2019).

The article 6 of CRPD explicitly highlights the multiple vulnerability of women with disabilities. The CRPD Committee urges Nepal to undertake consultations with organisations representing women and girls with disabilities with a view to using these as a basis for ensuring their participation in political and public life and in implementing law reform and policy changes, with particular attention to their family lives, education, health services, employment. The Committee recommends Nepal to combat discriminatory practices.

Goal 6: Ensuring availability of water and sanitationPersons with disabilities, especially those living in rural communities, encounter challenges in

access to water, sanitation and hygiene, including physical, institutional, social and attitudinal barriers (Pokharel,2010). This is particularly true in case of persons with severe disabilities. Furthermore, persons with disabilities are less likely to live in households with access to improved water and sanitation, and less likely to live in a dwelling with hygiene and sanitation facilities (DECN, 2019).

Lack of accessibility of toilets outside home is also a challenge while enjoying the WASH facility that prevents persons with disabilities from participating in society. The study indicates that only 31 per cent of

;zQmLs/0f 71

public toilets are accessible for wheelchair users (Pokharel, 2010). Research also suggests that many primary schools lack sanitation facilities that are accessible by persons with mobility impairment (DECN, 2019).

The physical accessibility and communication guideline adopted in Nepal in 2012 suggest to design of ramps and handrails, and wider doors for persons with disabilities, to overcome physical barriers and make water, sanitation and hygiene accessible.

The CRPD article 28 highlight about adequate standard of living of persons with disabilities with full range of WASH facilities. It is suggested to invest and allocate financial resources to make water, sanitation and hygiene facilities in households and in settings outside the home accessible, prioritizing schools, workplaces, health facilities and public facilities.

Goal 7: Ensuring access to energy Persons with disabilities are more likely to spend longer periods at home and therefore consume

more electricity. Access to affordable, reliable, sustainable and modern energy is thus vital for persons with disabilities (ADRAD, 2015). Assistive technology is used by many persons with disabilities to facilitate full and effective participation in society and independent living, often requires electricity.

The survey reveals that persons with disabilities face more challenges in accessing modern energy than persons without disabilities. A study in Banke and Syanja showed that the ratio is lower for households with persons with disabilities than households of persons without disabilities having access to electricity (DECN, 2019). Access to clean energy is therefore crucial for the well-being of persons with disabilities.

Article 28.1 of CRPD urges Nepal to recognize the right of persons with disabilities to an adequate standard of living for themselves and their families, including adequate food, clothing and housing, and to the continuous improvement of living conditions, and shall take appropriate steps to safeguard and promote the realization of this right without discrimination on the basis of disability.

Goal 8: Promoting full and productive employment and decent work for persons with disabilities

To improve the employment situation of persons with disabilities, the quota systems oblige employers to hire 5 per cent of persons with disabilities, have been adopted by the public service act in Nepal (Pokharel, 2010) that ensure the right of persons with disabilities to equal employment opportunities and prohibit discrimination on the grounds of disability.

Despite of Government’s endeavor to promote employment opportunities of Persons with disabilities, they are continued to have limited access to the labour market. The employment ratio of adult persons with disabilities is remarkably lower than that of other persons without disabilities (NFDN, 2012). Besides that, employed persons with disabilities tend to earn lower wages than their counterparts without disabilities. Lack of accessible workplaces and denial of reasonable accommodation pose further, obstacles in the sustained employment of persons with disabilities.

Article 27 of CRPD grants the rights to work and employment of persons with disabilities. The CRPD Committee recommends that Nepal take appropriate measures to gather data and develop criteria to fill the five per cent quota for civil service positions that are reserved for persons with disabilities including undertaking a comprehensive evaluation of these jobs in terms of quality, and the extent to which persons with intellectual and/or psychosocial disabilities, including those from indigenous backgrounds, have benefitted from this quota against those who remain unemployed (NFDN, 2012).

Moreover, the employment of persons with disabilities in the private sector should also be encouraged. Where employment quota legislation exists, in the public and/or the private sector, Nepal

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno72

Government should ensure its implementation with an effective evaluation system throughout the career development of employees with disabilities.

The SDG target 9.c encourage Nepal to Increase access to information and communications technology (ICT) for persons with disabilities however they have limited access to ICT than persons without disabilities. There is a significant gap between persons with and without disabilities in the use of Internet particularly in the rural landscape of Nepal (ADRAD, 2015).

The Government initiatives have been developed to promote equal access to ICT for persons with disabilities, including adoption of accessibility and communication guidelines, captioning or signing of television programmes and adoption of Unicode standards for local text as well as DAISY standards for text books and curriculum (ADRAD, 2015).

Article 9.2 (g, h) urge Nepal to Promote access for persons with disabilities to new information and communications technologies and systems, including the Internet, design, development, production and distribution of accessible information and communication technologies and systems at an early stage, so that these technologies and systems become accessible at minimum cost. Still there is a big gap in creation of accessible web pages following Web Contents Accessibility Guideline.

Goal 10: Reducing inequalityPersons with disabilities face persistent inequality in social, economic and political spheres and

are disadvantaged in all areas covered by the SDGs. Although gaps between persons with and without disabilities vary among different communities in Nepal. Besides these gaps, persons with disabilities are underrepresented in political participation though the constitution of Nepal explicitly grants the rights to political participation to persons with disabilities through proportional representation under article 84 and 176. Besides that, the representation of persons with disabilities has been guaranteed to the National Assembly under article 86 of the constitution.

Noncompliant of the legal and constitutional mandates, persons with disabilities tend to be underrepresented in decision-making levels. Their participation in political lives, including voting and being elected, is key for inclusive decision-making. However, many persons with disabilities, particularly those with psychosocial disabilities, are frequently denied of their rights to participation in political and social lives (NFDN, 2012).

Social, economic and political inclusion of persons with disabilities will also require deinstitutionalization. Persons with disabilities living in institutions remain excluded from society and are often unable to obtain equitable education, to exercise the right to vote and to make their own decisions. In contrast to that, the Government has developed action plan to establish Disabled County (Apang Gram) which is against to the article 19 of CRPD, included in the community and living independently in the society.

Among persons with disabilities, persons with intellectual disabilities, Autism spectrum Disorder and psychosocial disabilities are even more disadvantaged. They are more likely to experience forced institutionalization, poor living conditions, exposed for abuses as well as harmful and forced treatment practices (NFDN, 2019).

The CRPD committee, in line with General Comment No. 5 (2017) on the right to independent living, recommends Nepal to adopt a strategy to implement independent living schemes and ensure access to disability specific and community services. The Committee also recommends Nepal to ensure that persons with disabilities who live with or are dependent on their families receive appropriate support to enable them to live independently in the community.

;zQmLs/0f 73

Goal 11: Making cities and communities inclusive and sustainable for persons with disabilities

Transportation systems, public spaces and facilities and businesses are not always accessible for persons with disabilities and they also experience difficulties in accessing adequate housing. There are lack of physical accessibility, discrimination, stigmatization and lack of access to Government housing scheme for persons with disabilities (Pokharel, 2010). As a result, a disproportionate number of persons with disabilities are homeless.

Despite the provision of physical accessibility and communication guideline, measures are not taken to improve physical accessibility in public transportation, public playgrounds, cultural facilities, and sidewalks and pedestrian crossings in Nepal.

The article 20 of CRPD explicitly grants the rights of personal mobility. The CRPD committee is concerned that a majority of public infrastructure, including, government offices, hospitals, schools, colleges, banks, roads, public buildings and public transportation are not easily accessible for persons with disabilities. The Committee is also concerned that streets are not paved to accommodate users of crutches and wheelchairs. The Committee is further concerned that the situation is even worse in cases where houses, schools and health facilities are located in mountainous and hilly regions where wheelchairs and other devices cannot be used.

The article 9.2 (d) Mandate Government to provide in buildings and other facilities open to the public signage in Braille and in easy to read and understand forms.

Targets 1.5, 11.5 and Goal 13: Building the resilience of persons with disabilities and reducing their exposure to and impact from climate-related hazards and other shocks and disasters.

Persons with disabilities are particularly vulnerable during disasters, conflict and humanitarian emergencies. They are disproportionately affected by the adverse impacts of disasters and suffer higher death rates which was observed during Gorkha earthquake in 2015 (ADRAD, 2015).

It is always a risk factor that they are often under identified in humanitarian and post-disaster contexts. The needs of persons with disabilities are often overlooked in the early phases of response to humanitarian emergencies. Persons with psychosocial disabilities experience even more violence than persons with other forms of disabilities. Likewise, women and girls with disabilities experience higher exposure to sexual violence compared to women without disabilities and men with and without disabilities (NFDN, 2019).

The Government has prioritized the concerns of persons with disabilities and attempted to assess the needs of persons with disabilities incorporating the aspiration of persons with disabilities in post-disaster Reform Framework.

The CRPD committee recommends Nepal to adopt an effective mechanism in accordance with the Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030 in order to have an accessible communication strategy (e.g. hotlines, a text message-warning application, general manuals in sign language and Braille, etc.), and comprehensive emergency strategy and protocols for situations of disaster and risk. The Committee also recommends that Nepal require all public services to develop individual and local plans for the safe evacuation of persons with disabilities in consultations with them through their representative organizations. In this regard, Nepal should ensure that post-disaster recovery and rehabilitation efforts follow a human rights based approach in order to effectively protect all persons with disabilities.

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno74

Goal 16: Promoting peaceful and inclusive societies for sustainable development, providing access to justice for all and building effective, accountable and inclusive institutions at all levels

Equal recognition before the law and legal protections that guarantee the rights of persons with disabilities are fundamental for equal access to justice for all. While Nepal explicitly guarantees the rights of persons with disabilities through article 42 of constitution 2015, the courts and police stations are not accessible whereas more than 90 per cent of persons with disabilities who need legal advice are not able to receive it.

The CRPD article 13 guarantees access to justice for persons with disabilities. Its 13.1 mandate Nepal to ensure effective access to justice for persons with disabilities on an equal basis with others, including through the provision of procedural and age-appropriate accommodations, in order to facilitate their effective role as direct and indirect participants, including as witnesses, in all legal proceedings, including at investigative and other preliminary stages.

Issues that prevent persons with disabilities from accessing justice also include lack of accessibility in courts and of legal documents, and limited disability awareness among those who work in the justice system.

The CRPD committee recommends Nepal to take appropriate measures to ensure physical access, accessible legal services and qualified sign language and tactile sign interpreters in courtrooms and police stations, including measures to ensure that persons with disabilities are not discriminated against on account of their disability, or due to the lack of appropriate training of legal professionals, police and prison officers.

Under SDG 16, target 16.9 aims at providing legal identity to all by 2030, including birth registration. Article 7 of the Convention on the Rights of the Child specifies that every child has the right to be registered at birth without any discrimination. CRPD article 18 (paragraph 2) states that children with disabilities shall be registered immediately after birth and have the right to a name and a nationality.

Efforts have also been made to build capacity in Nepal to use these methodologies however Children with disabilities are often not registered at birth because of stigma and families tend to hide members with disabilities. Although there is provision of registration for children with disabilities, they still remain largely unregistered in most of the local bodies.

Goal 17: Revitalize the global partnership for sustainable developmentSDG target 17.18: Increasing the availability of disaggregated data by disability

National Database on disability is increasingly required since Nepal collect disability data only in censuses. The World Health Organization (WHO) helps countries collect data on disability and functioning through the Model Disability Survey. The Washington Group on Disability Statistics developed a short set of disability questions and an extended set of questions on functioning for the identification of persons with disabilities, as well as a child functioning module to identify children with functional difficulties and an inclusive education module to assess school environment and participation.

Article 31 of CRPD explicitly mention about statistics and data collection and mandate to collect appropriate information, including statistical and research data.

The CRPD Committee is concerned that the latest census carried in 2011 through the Central Bureau of Statistics did not analyze disaggregated data on disabilities and accordingly inadequately reflects the situation of disability in Nepal. Thus the Committee recommends that Nepal pay attention to the links between article 31 of the Convention and Sustainable Development Goal 17, target 17.18 to increase

;zQmLs/0f 75

significantly the availability of high-quality, timely and reliable data disaggregated by income, gender, age, race, ethnicity, migratory status, disability, geographic location and other characteristics relevant in national contexts and to analyse the data to provide tailored services for persons with disabilities. In this regard, the Committee recommends that Nepal utilizes the Washington Group Set of Questions in future censuses in order to capture comprehensively data on disability.

A successful sustainable development agenda requires partnerships between governments, the private sector and civil society. These inclusive partnerships, built upon principles and values, a shared vision, and shared goals that place people and the planet at the centre, are needed at the global, regional, national and local level.

CRPD article 32 poses for International cooperation for disability sector. Ensuring that international cooperation, including international development programmes, is inclusive of and accessible to persons with disabilities. Through consultations and by partnering with persons with disabilities and their representing organisations, governments will receive technical assistance, capacity building and access to Global Grant, which are essential to achieving inclusion and realizing the overarching principle of leaving no one behind, which is even more relevant in the context of least developed countries like Nepal.

The CRPD Committee is concerned that the collaboration with international bodies to improve the capacity of Nepal to implement the Convention does not adequately include the participation of persons with disabilities. The Committee is further concerned about the extent to which new technologies and good practices promptly reach persons with disabilities and representative organizations of persons with disabilities and also the extent to which persons with disabilities have been included in consultations or partnerships to achieve the Sustainable Development Goals. The Committee further recommends to review international projects undertaken by Nepal in partnership with global aid agencies to ensure full compliance with the principles of the Convention, and ensure the meaningful and empowered inclusion of persons with disabilities and their representative organisations in designing, implementing and monitoring disability inclusive targets of SDGs.

Conclusion:The CRPD is legally binding while the 2030 Agenda and the SDGs are a political vision for a better

world to be achieved by 2030. The 2030 Agenda and the SDGs are both clearly inclusive of persons with disabilities. They can be used as an advocacy platform to draw the attention of decision makers for the creation of disability-inclusive policies and programmes. The 2030 Agenda commits in the same spirit as the CRPD to empower those at risk of vulnerability, including persons with disabilities. It also promotes the enforcement of Nepal’s constitutional provisions, universal respect for human rights, equality and non-discrimination. Bringing persons with disabilities explicitly into mainstream development discourse will not only benefit them, it will enable Government to realize that there is immense untapped potential to transform 2030 agendas into the lives of persons with disabilities through local bodies, where the practical implementation can be realized.

The above statement clearly justifies the importance of localization of SDGs which is very important to encourage and engage local stakeholders and accelerate SDGs implementation at all levels. Local governments are key actors that ensure commitments for Sustainable Development Goals also by adopting disability indicators and prioritizing their plans and budget allocations. It requires strong partnerships among stakeholders not only at global, national or provincial levels but also at local levels so that the needs and aspirations of persons with disabilities are embraced, and pledge to leave no one behind.

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno76

References:1. ADRAD, (2015). Report of accessible Publishing, Kopundole, Nepal. 2. CRPD.C, 2018.Concluding Observations in relation to the initial report of Nepal, Geneva. 3. DECN (2019). Baseline survey report on Disability Friendly Good Governance in Banke and Syanja.

DECN, Baijanath, Banke, Nepal.4. GON. (2017). Act on the Rights of Persons with Disabilities, MOWCSW, 2017, Singha Darbar,

Kathmandu, Nepal.5. NPC. (2015). SDG, National (Preliminary) Report. Government of Nepal, National Planning

Commission, Kathmandu, Nepal.6. NFDN (2012). Monitoring the rights of persons with disabilities in Nepal, HOLISTIC REPORT:

NFDN & Disability Rights Promotion International & York University, Canada.7. NFDN. (2019). Study on Disability and Sexual and Gender-Based Violence, Research Report.

NFDN, Vrikutimandap, Kathmandu.8. Pokharel. B. R. (2010). Human rights situation of persons with disabilities in Nepal, Journal article,

Nepal Law Campus, Putalisadak, Kathmandu. 9. United Nations, (2006). Convention on the Rights of Persons with Disabilities. New York.10. United Nations. (2019). Disability and Development Report, Realizing the Sustainable Development

Goals by, for and with persons with disabilities. United Nations, Ecosoc, New York, US.11. WHO (2011). World report on disability, WHO Press: Geneva, Switzerland.

lll

;zQmLs/0f 77

मयानहित महिरावारीः इहतिास र अबको बाटो

पषठभहमः महिनािािी जहिक अहनिा ष परहरिा िो । पथिीमा जहतखयि महिला पतररको हसजषना िो, तहतखयिबाट महिनािािी

अहसततिमा छ । अथाषत करिब ४ किोड िरष ता महिनािािी अहसततिमा छ ि तसको कािण हिशव िा बहाणड अहसततिमा ि चलामान छ । िासतिमा छोिीिर िकष द जादा करिब १० िरषदयहख पाठयघिको हितीति कय िी गिी बचचा आो िनय ४० िपता पालन कय िी मतलाम, बाकलो िनछ ति हिहिनन कािणलय बचचा बननय िाताििण नबनयपहछ तो ति टतहरिनछ िा चाहतनछ । सिी चाहतदा आउनय िगत न महिनािािी िो । ो शतदध िगत िो अथाषत जमयको हकटाणत िएको िगत िोइन । ति नयपाली समाज सामनतिादी, पतिातनिादी, पिमपिािादी िएका कािण सहदौअहघ सथाहपत िएका धमषिर जसतो हिनदप (गरनथ मनतसमहत, चाणक नीहत , गरडपतिाण, ऋहर पञचमी) मतहसलम, हरिहसचन, बौदध, हशख धमष ि ससकािबाट परयरित िएका कािण महिनािािीलाई अशतदध, पाप, अपहित, अपाक िा नपाक, लाज, हबगरयका, रोिोि, जमयको िगत िनयि बतहझो ि बतझाइो । नयपालमा महिनािािीलाई िजसिला, माहसकधमष, िबज, मिािाबािी, महिना, महिनािािी, नछत नय, पनछयको, बाहिि सियको, नछत नय िएको, पहणडतनी िएको, मिािानी िएको, माइत गएको, हमनस, मझत, छाउ, छत इ, छाउपडी, पाखा सियको आहदका नामलय हचहननछ । ठाउ, जात, िाराअनतसाि बोलाउनय नाम रिकरिक छ ।

नयपालीिर मतलतकहित ि बाहिि जतनसतक जात, िगष, कषयत, धमषमा महिनािािी िएका बयला झनड ४० िनदा बढी, छत न िनय हक निनय, खान िनय हक निनय, सििागी िनय हक निनय खालका बानन चलन हिदमान छ । ति बानन तरिका ठाउ, जात, िगषअनतसाि अहलकहत जसतो दयहखनय नदयहखनय, धयि थोि मात रिक छ । ससाििि न महिनािािीलाई लाज, हनरयध ि बानन चलनिर छन ति झट दयहखदनन ।

सिी जतन सिरपमा जहतिटा बानतषपनन (एक िा ४० िट िा दशिटा) चलन िा बािय पहन नयपाल पकष िाटरि िएि िसताकषि गियका अनतिाषहटरि मानि अहधकाििर िनन िनतका साथ नयपालको सहिधानलय परतािपहत गियको अहधकाििर जसतो नयपालको सहिधानमा धािा १६ माषदापपिषक बाचन पाउनय िक, धािा १७ सितनतताको िक, धािा १८ समानताको िक, धािा २४ छत िाछत त ि ियदिािहिरदधको िक, धािा ३० सिचछ िाताििणको िक, धािा ३१ हशकषासमबनधी िक, धािा ३५ सिासथसमबनधी िक, धािा ३६ खादसमबनधी िक, धािा ३७ आिासको िक, धािा ३८ महिलाको िक, िनन िनछ ।

नयपालको महिला िा िाजनीहतक इहतिासमा महिनािािी समबनधी खतलयि कत न पहन अहिान िा बिस िएको छन, धाहमषक ि सामाहजक जीिनमा महिनािािी बानन चलनको गहििो परिाि पिय तापहन समसा िा बाधकको रपमा कहिल पहन ियरिएको िा सािषजहनक मितिका दहषलय उठान गरिएको छन । महिनािािीलाई महिलाको, हनजी सबाल ठमाएि हनरयध ि लाजको रपमा सथाहपत गरिएकालय कत न पहन अहिलयख िा आनदोलनमा महिनािािीलय ठाउ पाएन ।

सिसाबदी लकषसग नयपालमा सतिहकषत मातति सतरआत िो । तहतबयलादयहख छाउगोठमा बचचा जनमाउनय कत िालय चचाष पाो ति महिनािािीलय सथान पाएन । तसो त हिजान ि सिासथ हिर (इचकषाधीन) पढाउनय ककषामा महिनािािीको पराहबहधक पकष छोटकिीमा समाियश गरिएको हथो ति अन पाठ झ पढाइ ि छलरल िन नसकनय अिसथा हथो ।

परजनन सिासथको सतरआतसग हकशोि हकशोिीको सिासथ िा हकशोिी सिासथ िनयि परिोजना चलयका कय िी गाउ िा समपि

रािा पाडलससथापक, दतषि गालारदकीय मयायातदि मतहनावारी सञजाल

अनपा रगमीससथापक, रािा पाडल फाउणडसन

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno78

िा हजललामा, सिासथ ि महिला कााषललय कय िी का षरिम गिय पहन महिनािािीको बाियमा खतलयि बिस िएन, कहतप अिसथामा ताहलम सामगरीमा महिनािािीको गलत वाखा पहन िएको पाइनछ जसतो महिनािािीको िगत रोिोि िो ।

परजातनत पतनबषिाली िएि महिला अहधकािमा गिसिकािी ससथािरको आगमन ि बयइहजङ सममयलनलय महिला मनताल, महिला आोगजसता उललयखनी ससथािरको गठन िद गदाष पहन महिनािािीका सबालमा हिदोि िा अहिान गनन िा खतलयि काम गनन, बोलनय, लयखनय अहिान िा अहिनतािर अपिादमा बाियक छनन । ति महिलािर महिनािािी बानन कािणलय थप सकस, हिियद, हिसामा हथए िननय परमाणिर महिलामती कथािरमा कहिलयकता ियहटनछन ।

रपालमा मयानहित महिरावारीको इहतिास सन २००५ मा सिकोचच अदालतलय महिला मनताललाई हनदनहशका बनाउन आदयश जािी गरिसकय पहछ सन २००८ मा महिला

मनताललय करिब दतई पषठको छाउपडी हनदनहशका ताि ग¥ ो । ो हनदनहशकालय पहचिम नयपाललाई मात इङहगत गियको, अधतिो पहन हथो । महिनािािी समबनधी कामिर आ- आफन ढगलय गरिििदा महिलािर छाउगोठमा मनन रिम पहन जािी न िनछ । हि परिियशमा सन २०१७ को जतलाइमा खानयपानी मनतालको नयततिमा ि महिला, बालबाहलका तथा जयषठ नागरिक मनताल, सिसथ मनताल, हशकषा मनताल ि कय िी ससथािर सहममहलत नीहत मसौदा सहमहत गठन िनछ । जतलाइको १८ गतय महिनािािी हकन माषदाको हबर परकाशन िनछ1 । जतन, जतलाइमा दलयखमा एक महिनाको अनतिालमा दतई जना तबतीिर मियपहछ छ जना अहिनतािर (अमि सतनाि, हििाहसि थापा, िाधा पौडयल,सझना पौडयल, शशी बसनयत, हबटणत परसाद पोखयल) लय इहतिासमा न पहिलो पलट परििीमा जाियि गछषन । मलकती अपराध सहिता २०७४ को दरा १६८(३) लय महिला िजसिला िदा िा सततकय िी अिसथामा छाउपडी गोठमा िाखन िा तसत अन कत न पहन हकहसमको ियदिाि, छत िाछत त िा अमानिी वििाि गियमा तीन महिना जयल, तीन िजाि रहपा िा दतब िनसकनय कानतन लाो ।

तिी िरषको अगसटमा माषहदत महिनािािी नीहत मसौदा ताि िई महिनािािीमा काम गनन सघ ससथािर, नयपाल सिकािका हनकािर (खानयपानी हििाग, िाहटरि पतनःहनमाषण कााषल आहद) सग छलरल िनछ । नयपाल सिकाि, पाठरिम हिकास कय नद ि हसिस ियडरिसको सतति आोजनामा सन २०१७ को सयपटयमबिमा ककषा चािदयहख १० सममको पाठरिम माषहदत महिनािािीका दहषकोणबाट समीकषा ि हिशयरण गिी थप सामगरी उतपादन गिी परोग गरिएको छ । सन २०१८ जनििीमा िाधा पौडयल राउनडयसनलय नयपालमा न पहिलो पहिलो ``माषहदत महिनािािी, िामी सबको हजममयबािी' िातय पतहसतका परकाशन गियको हथो ।

सका अहतरिति २०१८ जनििी ९ तारिखमा अछाममा २२ िरन गौिी बतढाको महिनािािी िएको बयला छाउपडी गोठमा मतत िएपचिात ततकालीन सममाननी परधानमनती शयिबिादति दयउिालाई महिनािािी नीहत घोरणा गनष अनलाइन िसताकषि (पयहटशन) गरिएको (िाधा पौडयललय) हथो । तसगिी हसडको अधकष माडम दाहला लयइियनयटलाई समबोधन गदद महिनािािी बानन अभास ससाििि िएकालय पिमपिागत िाहनकािक अभा हित निाखी छत ट िा सितनत हिधाका रपमा बिस गनष तथा गिाउन अनलाइन िसताकषि (पयहटशन) गरिएको (िाधा पौडयल) हथो । सन २०१८ मय २८ लाई मसौदा नीहतअनतरप बनाउन माषहदत महिनािािी सिसराई हदिस मनाइएको हथो जिा माहथ उहललहखत चाििट मनतालका मनतीिर ि सिामतखलय समबोधन गनतष िएको हथो िनय िाधा पौडयललय का षपत परसततत गियकती हथइन । हि.स. २०७५ रागतन २२ गतय ससद मा छाउपडी कत परथा अनतको हिरमा जरिी सािषजहनक मितिको परसताि सासद हबनदा पाणडयलय परसततत गियकती

हथइन । सन २०१९ को जतलाई १०-१४ मा खानयपानी मनताललय माषहदत महिनािािीमा परहशकषकको परहशकषण ताहलम गियको हथो । जनसङखा हिकासको अनतिाषहटरि सममयलनको निोिी सममयलनका लाहग ताि गरिएको सि. परहतबदता १७ बतदामा महिनािािी उललयख नगियपहछ िाधा पौडयललय रय रि अनलाइन िसताकषि (पयहटसन) सतर गिी दबाब हसजषना गियकती हथइन । सिासथ मनताललय साहनटिी पाड हितिण ताहलम ि हबदाल नसष ताहलममा माषहदत महिनािािी समाियश गियको हथो । तसगिी हशकषा मनताललय पाड हितिण गदाष िाधा पौडयल राउनडयसन ि हमतयिी पाड उतपादन कय नद हचतिनबाट उतपाहदत कत हिनय पाड हितिण गियको हथो ।

सन २०१९ हडसयमबि १, आछाममा छाउगोठमा २१ िरषकती पािषती बतढाको हनसाहसएि मतत िएको हथो । िाधा पौडयल राउनडयसन, दहकषण गोलाधधी माषहदत महिनािािी सञजालय हडसयमबि ८ तारिखलाई १६ हदनय महिला हिसाहिरदधको अहिानको एकहदनलाई नयपाल सिकाि, महिला, बालबाहलका तथा जयषठ नागरिक मनती पािषत गतरङलय नयपाल सिकािलय समाियश गियको घोरणा 1 https://kathmandupost.com/opinion/2017/07/18/national-disgrace

;zQmLs/0f 79

गियपहछ नयपालमा माषहदत महिनािािी अहिानलय रडको माियको छ । माननी मनतीलय छाउपडी गोठ अनत गदद नयपाललाई माषहदत महिनािािी दयश बनाउनय, हडसयमबि ८ लय माषहदत महिनािािी हदिस घोरणा गनष सतति िाटरिसघलाई अनतिोध गनन परहतबदधता नयपालको मात निएि हिशवको इहतिासमा न उललयखनी कदम िो । स परिियशमा पािषती बतढाको जयठाजतलाई हििासतमा हलएि २५ हदन जयल िाखद नयपाल सिकािलय कानतन लागत गियको हथो । तसगिी हडसयमबि २५ बाट गि मनताललय छाउगोठ ितकाउन थालो ।

महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनतालको नयततिमा जनििी ५, २०२० मा काठमाडौमा परदयश ६ ि ७ परहतहनहधति गनन सासदिरसग छाउगोठ अनत गदद माषहदत महिनािािी परिदधषन गनष अनतिहरिा का षरिम गरिएको िो । सगिी मनतालको नयततिमा जनििी १८ मा डोटी, जनििी १९ मा मगलसयन, आछाम, जनििी २० मा दतललत, दलयख ि जनििी २१ मा सतखनतमा छाउगोठ अनत गदद माषहदत महिनािािी परिदधषन गनष अनतिहरिा का षरिम िो । जनििी २७ मा मनताललय दहकषण गोलाधधी माषहदत महिनािािी सञजाललाई सि आोजक ििनय गिी २०२०, मय २६, २७, २८ (२०७७ जयठ १३, १४, १५ गतय) महिरावारीका करा मयानिा कहनदरत भए मातर िनछ परा िननय नािाअनतगषत पहिलो माषहदत महिनािािी अनतििाहटरि का षशाला गोषठी गनन हनणष िो । रय बतअिी २३ मा मनताललय माषहदत महिनािािी अनतििाहटरि काषशाला गोषठी परयस कनरियनस ग¥ ो ।

कोहिड १९ को कािणलय माचष २४ बाट लक डाउन सतर िो परिणाम सिरप माषहदत महिनािािी अनतििाहटरि का षशाला गोषठी सथगन गदद १७ मय मा हिधतती सममयलन गनन हनणष िो । मय २६, २०२० मा अनतििाहटरि माषहदत महिनािािी हिधतती सममयलन समपनन िो । कोहिड १९ को सममा महिनािािीका कत िा माषदा कय हनदत िएमात िनछ पतिा' हकन मितिपपणष छ िननय हबरमा २० िटा दयशबाट ४०० जना सििागीका साथ समपनन िो । माननी मनतीलय नयपाललाई माषहदत महिनािािीको दयश बनाउनय घोरणा गदद सब सिोकाििालािरलाई माषहदत महिनािािी मपलपरिािीकिण गनष अपील गनतषिएको हथो । तसगिी मय २९, िाहसरि महिला अहधकाि हदबसको अबसिमा िाधा पौडयललय लहगक हिसा ि माषहदत महिनािािी हबरमा बोलनत िएको हथो िनय माननी मनतीलय माषहदत महिनािािी अबको मनतालको मतख काम ििनय कत िामाहथ परकाश पानतष िएको हथो ।

हबश सतरमा मयानहित महिरावारी महिनािािी सतनन नचािनय हिशव समतदालाई शाहनत, सशतितीकिण, मानि अहधकाि, हदगो हिकाससग जोडद िाधा पौडयलयलय

आरन पिलमा माषहदत महिनिािी अमयरिका, कानडा, जमषनी, अहसरिा, बयहलजम, पोचतषगल, बयलात, निद, थाइलानड, हितनाम, हरहलहपनस, इनडोनयहशा, शरीलका, िाित, बगलादयश, बतरनडी, टकधी आहद दयशका हिशवहिदाल ,गलोिल, कषयहत झनड ३० िनदा बढी सिा सममयलनमा ि गिआिासी नयपालीिरबीच झनड ३ दजषन िनदा बढी का षरिमिरमा परसततहत हदएि माषहदत महिनािािीको अहिान हिशववापी िो । अनतिाषहटरि सञचाििरमा पहतका, ियहडो, टयहलहिजन आहदको माधमबाट अमयरिका, कानडा, बयलात, जमषन, अहसरिा, पोचतषगल, इटाली, कताि, अटरियहला, शरीलका, कोरिा, िाित, बगलादयश आहद दयशमा माषहदत महिनािािी समयहटएको छ । तसगिी अगरजी, जमषन, डच ि नयपाली िारामा डकत मयनरिी बनयको छ । माषहदत महिनािािीको अहिान ि सनदयश ससाििि न परचािपरसाि िएको छ । जसत CSW61 शानता अहधकािी (नयपाली अमयरिकन, िाधा पौडयल राउनडयसनको सदस) लय परसततहत गनतष िएको हथो । आजको हदनमा माषहदत महिनािािी अमयरिका, अहटरिा, तगानडा, नाइजयरिा, इनडोनयहसा, पाहकसतान, शरीलका, त.कय ि कमबोहडामा पहन सतरिात िएको छ ।

मयानहित महिरावारी माषहदत महिनािािी हबशवसतिमा न महिनािािीमा ना अिधािणा िो जसलय महिनािािीलाई लङहगक हिसा, मानि अहधकाि,

ौन तथा परजनन अहधकािको बित अिधािणा सगसग महिनािािीलाई सहिधानसग दाजयि हिशयरण ि वाखा गदषछ । माषहदत महिनािािी, महिनािािी िएका बयला िा महिनािािीका कािण कत न पहन हकहसमको हिियद, छत िाछत त, हिसा निएको अिसथा माषहदत महिनािािी िो । अथाषत महिनाको २५ हदन ि ५ हदन िा हजनदहगिि एक समानको माषहदत िएि बाचन पाउनय अिसथा िो । सलाई िाधालय तीन 'पी' िनयि वाखा गियकती छन ।

१. हसदधानततः (Principally): महिनािािीलाई मानि अहधकािको दहषलय हिशयरण ि समबोधन गनतषपदषछ ।

२. वयविारतः (Practically): माषहदत महिनािािी पाच हदन बगनय एक मतठी िगत मात निई जहटल ि बिमतखी अिसथा

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno80

िो । महिनािािी बानन कािणलय गिषमा बचचा आउनयदयहख मतत परनतसमम महिलाका सामाहजक, आहथषक, िाजनीहतक, पराहिहधक, बाताििण पकषमा िनय अलपकालीन ि दीघषकालीन नकािातमक असििरलाई समबोधन गनष एकतीकतरपमा काम गनतषपदषछ । पाड बाडनत, गोठ ितकाउनत, पहतकामा लयखनतलय मात महिनािािी िएकती महिलालय माषदापपिषक बाचन सहकदनन । माषहदत महिनािािी पाड िा सिसराई ि सिचनािनदा बित धािणा ि का षशली िो, जिा सिासथ, हशकषा, खानयपानी, सिसराई, िाताििण, सशतितीकिण, शाहनत ि हदगो हिकास सगसग गएको अिसथा िो ।

३. मरोवजाहरक (Psychologically): महिनािािी बानन कािणलय गदाष, बचचा बयलादयहख न शतदध, अशतदध िा शहतिशाली ि शहतिहििीन (शहति हनमाषण) अिसथा हसजषना गनन िएकालय ो शहति हनमाषण चरि तोडद, शहति सनततलन ि सामाहजक नाको ससकाि सथापना गनन अिसथा िो जिा बाहलका ि बालक समान िहसतमा िकष नछन ।

सिी माषहदत महिनािािीलय िामो ििपि िएका हमथा, भरम ि कत ससकािलाई रोदद ि हचदद सशतितीकिण गदषछ । जिा पीहडतिर अहिानकमधी िनछन ि िाजलय उनीिरलाई सममान गदषछ । माषहदत महिनािािीलय िियक बाहलका िा महिला िा महिनािािी िनय वहति महिनािािी िदा माषदापपिषक हजउन पाउनय अहधकाि सतहनहचित गनष सब सिोकाििालािरलाई खबिदािी गदद उतििदाी बनाउछ ।

मयानहित महिरावारीको मलपरवािीकरण माषहदत महिनािािीको मपलपरिािीकिण मतख दतई कािणलय अतनत आिशक छ । पहिलो, महिनािािीका कािण गरिनय जहत

पहन हिियद ि हिसा छन ती नयपालको सहिधान, नयपाललय पकष िाटरि िएि िसताकषि गियका अनतिाषहटरि मानि अहधकाि दसताबयजिर जसत- हसड ि सतिकषा परसताि नमबि १३२५ आहद हिरदधमा छन । दोसो नयपाललय अनतिाषहटरि कषयतमा छाउपडी गोठमा छोिीिर मानन दयशलय हचहनएको परिियशमा माषहदत महिनािािी जसतो निीन धािको सतरआत गिी ससािलाई ना आाम हदइिियको परिियश ।

छोिीिरलाई, रिानस मान, कत ईििर महिनािािी िदा माषदापपिषक हजउन पाउनय अहधकाि घि घिबाट सतर गियि ससाििि न सदयश पत¥ ाउनका लाहग मतखतः पाचिटा मनताललय काम गनतषपछष ।

खानयपानी मनतालसग समबहनधतिरलय माषहदत महिनािािी सिसराई का षरिम, हशकषा मनतालसग समबहनधतिरलय माषहदत महिनािािी शहकषक का षरिम, सिासथ मनतालको लाहग माषहदत महिनािािी सिासथ का षरिम, िाताििण मनतालको लाहग माषहदत महिनािािी िाताििण का षरिम ि महिला मनतालको लाहग माषहदत महिनािािी (नाम त कय िी रिक पनष सकछ ति माषहदत महिनािािीको अिधािणा थाित िाखनत पदषछ) । सिी मनतालको का षकषयत हिशयरण गदाष महिला मनतालको का षिाि धयि िा नयततिदाी ििनछ । अन मनताल िा का षरिममा पहन माषहदत महिनािािी समाियश गनतष पदषछ जसतो कत लो बनाउनय का षरिम छ िनय पहन सोत ियियि कय िी घणटा िा हदन छत टाउनत पदषछ ।

अबको बाटो:नयपाल सिकाि हिशयर महिला मनताललय हनमनहलहखत हरिाकलाप गियमा माषहदत महिनािािीको दयशलय हचहननय िोइन, िियक

महिनािािी िनयिरलाई माषदापपिषक हजउन पाउनय अहधकाि सथाहपत गदद हिसा घटाउनय, ौन तथा परजनन सिासथ सतधाि गनन, ि मानि अहधकािको परिदधषन गनष सहकनछ ।

१. सन २०१७ दयहख मसौदा गरिएको माषहदत महिनािािी नीहतलाई महनतपरिरदाट अनतमोदन गनन ।

२. छाउपडी हनदनहशका २०६६ लाई परिमाजषन गिी माषहदत महिनािािी का षहिहध लाई नयपालिि न लागत गनन ।

३. छाउपडी गोठ िएका परदयशिरमा अनतगमन गदद, माषहदत महिनािािीमा वापक पििी गनन ।

४. माषहदत महिनािािीलाई िाजका सब हनकामा मपलपरिािीकिण गनष का षोजना बनाई लागत गनन ।

५. माषहदत महिनािािीका हिहिनन आामिरमा अनतसनधान गनन ।

६. माषहदत महिनािािीलाई हिशवसतिमा वापक चचाष परिचचाष गनन । lll

;zQmLs/0f 81

मारव बिहबखर तथा ओसारपसार:

रया परवहति र हरयनतरणका उपाय

कत न पहन उददयशलय कत नपहन वहतिलाइष हनजको इचछाहिरदध ललाइरकाइ िा डिधमकती दयखाई िा कत न परलोिनमा पािी अनतहचत का षमा लगाउनत मानि बयचहबखन िो । कत न हनहित उददयश पपिा गनष माहनसलाइष माहनसलय न हकननय िा बयचनय, कत न परकािको राइदा हलई िा नहलई ियशािहतिमा लगाउनय, ियशागमन गनन ि परचहलत कानतनबमोहजम बाियक माहनसको अङग हझकनय का षलाइष मानि बयचहबखनको रपमा बतहझनछ । Force marriage, force labour, sexual exploitation, violence आहद सब मानि बयचहबखनका रप िन । Walk Free Foundation लय सता काषलाई "आधतहनक दासति" (Modern Slavery) को सजा हदएको छ ।

मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािबािय आहधकारिक सपचना परापत गनष हनक कहठन छ । तथाहप अनतिाषहटरि शरम बजािमा ससतो शरमको बढदो मागसग मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािका घटनािर हिशववापीरपम िइिियको पाइनछ । Walk Free Foundation को Global Slavery Index 2018 लय हिशविरि ४ किोडिनदा बढी मानछयिर कत न न कत न रपमा आधतहनक तगको दासतामा बाचन बाध िएको तथाक सािषजहनक गियको छ । हतनीिरमध य ७० परहतशत महिला तथा बालबाहलकाको सङखा िियको दयहखनछ । उति परहतियदनअनतसाि नयपालमा १,७१,००० जना (कत ल जनसङखाको झणड ६ परहतशत) माहनसिर आधतहनक तगको दासतिमा बाचनतपियको तथ छ ।

मानि बयचहबखन एक जघन अपिाध िो । नयपालको सहिधानलय कसलाइष पहन बयचहबखन गनष, दास िा बाधा बनाउन तथा हनजको इचछाहिरदध काममा लगाउन नपाइनय िनी शोषणहवरदधको िकको विसथा गियको छ । तसगिी िाजका नीहत तथा हसदधानत अनतिगत बालशरमलगात शरम शोरणका सब रपको अनत गनन, िदयहशक िोजगािीलाई शोरणमतति, माषहदत ि विहसथत गनष तथा शरहमकको िोजगािी ि अहधकािको परतािपहत गनष स कषयतको हनमन ि विसथापन गनन सिधाहनक विसथा िियको छ ।

मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि हननतण ऐन, २०६४ लय कत न पहन उददयशलय माहनस हकननय िा बयचनय, कत न परकािको राइदा हलई िा नहलई ियशािहतिमा लगाउनय, ियशागमन गनन ि परचहलत कानतनबमोहजम बाियक माहनसको अङग हझकनयका षलाइष मानि बयचहबखनको रपमा परििाहरत गियको छ ।

हिगतमा िाितका हिहिनन सििमा ौन विसाका लाहग मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि गरिनथो िनय आज तसको रप ि आाम रय रिएको छ । हिजो सोत मतलतकको रपमा मात हचहनएको नयपालमा आज मानि बयचहबखनको गनतव ि Transit मतलतकसमयत िएको कत िा कहतप घटनािरलय दयखाएका छन । सङघी ससद बाट पालयमको परोटोकलको अनतमोदन ि िालको बदहलदो परिियशसग नयपालमा मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािको परििारा पहन वापक बनाउनतपनन िएको छ । आज िोजगािी ि आआजषनका नाममा हिहिनन परलोिनमा पािी महिला तथा बालबाहलकािर मात िोइन कहतप हशहकषत तिा तितीिरसमयत बयचहबखन ि ओसािपसािमा पियको अिसथा छ । आनतरिक बयचहबखनका रपमा सििका हिहिनन िोटयल, ियषियनट ि डानसबाििरमा अिधरपमा काममा लगाउनय, शरमशोरण तथा ौनशोरण गनन आहद अिसथा दयहखनछ िनय धयिजसो महिला तथा हकशोिीिर गरिबीका कािण िदयहशक िोजगािका नाममा खाडी मतलतकिरमा घियलत कामदािको रपमा गई शरम तथा ौनशोरणमा पियका घटनािर छन । तसगिी, गाउबाट सिि ि सििबाट िाित, शरीलका, थाइलाणड मानमाि िद अहफकालगातका हिहिनन दयशमा पतगयको तथा हििाि गिी चीन, दहकषण कोरिालगातका दयशमा समयत पत¥ ाएको थाथष तथलय दयखाएको छ । महिला तथा बालबाहलका मात निइष कहतप तिा तितीिरिरसमयत चाडो िकम

गोमादवी ढकाल पयौडलउपसतिव - मतहला, बालबातलका िथा जयषठ नागररक मनतालय

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno82

कमाउनय आशामा अमयरिका तथा तिोपका हिहिनन दयशिरमा लाखौ िकम हतियि गिकानतनी तरिकालय गइिियको अिसथा छ । सिी ी हिहिध रप ि आामसग मानि बयचहबखनको हिशववापीकिणसग सलाइष हनमपषल गनष हनक चतनौती दयहखएको छ ।

हदगो हिकास लक २०३० को लक ८ अनतसाि मानि बयचहबखन, बालशरमलगात सबपरकािका Forced labour ि Modern Slavery लाई हनमपषल पानषका लाहग ततकाल परिािकािी उपािर अिलमबन गनतषपननछ । साथ सब परकािका घियलत तथा िदयहशक िोजगािीमा काम गनन कामदाििर, हिशयरगिी महिलािर ि जोहखमपपणष का ष गनन कामदाििरका लाहग सतिहकषत का षिाताििणको परिदधषन गनन ि सब कामदाििरको शरम अहधकािको सिकषण गनतषपनन िामो दाहति छ । सका लाहग सिकाि नागरिक समाज तथा वहति सिको उहतिक सहरिता समनि ि सिोगको खाचो अहनिा ष दयहखनछ ।

मारव बिहबखरका आयाम तथा कारणिरमानि बयचहबखन हिशववापीरपमा ि कत न एक निई अनयकरपमा दयहखन थालयका छन । सका परमतख आामिरलाई

हनमनानतसाि परसततत गरिएको छ-

१. िासिासी बराउर: कत न िोजगािी लगाइहदनय िा हशकषादीकषा हदनय िनी रकाएि आफन िा अन कोिी आरनतकिा लहग जबिजसती काममा लगाउनय ि दासदासी िा घियलत कामदाि बनाएि िाखनय । शरमशोरण तथा ौनशोरण गनन । गरिब, टतििा िा अन हकहसमलय हिपनन िगषिरलाइष कत न हचनयजानयका िा आरनतिरबाट सतो काष बढी िनय गियको पाइनछ ।

२. आनतररक रोजगारीको राममा िर बिहबखर: गरिबी अहशकषा िा अन हिहिनन कािणलय जोहखममा िियका वहति हिशयर गिी बालबाहलकालाइष िोजगािी लगाइहदनय आशवासनमा पािी ओसािपसाि गनन । दयशहित एक ठाउबाट अकको ठाउ िा गाउबाट सििमा लहग कत न िोटयल, ियषियनट िा बािमा अनहतक का षमा परोग गनन, शरमशोरण िा ौनशोरण गनन ।

३. जबरजसती हववाि: हििाि गिी लजानय ि दासदासी बनाउनय िा जबिजसती ौनशोरण िा शरमशोरण गनन ।

४. यौरशोषण: कत न परलोिनमा पािी आहथषक िा अन लोि दयखाई िा डिधमकती दयखाई जबिजसती ौनशोरण गनन ।

५. शरमशोषण: तोहकएको िनदा बढी काममा लगाउनय, गियको कामको उहचत पारिशरहमक नहदनय, आिाम, हिदा आहद नहदनय ।

६. विहशक रोजगार: नयपाल सिकािलय शरम गनतवका लाहग अनतमहत नहदएका िा जान िोक लगाएका दयशमा लतकतीहछपी पठाउनय, सिकािलय परहतबनध लगाएका काम (जसत खाडी मतलतकमा घियलत कामदाि) मा पठाउनय, एक कामका लाहग िनी अकद काममा लगाउनय, तोहकएको तलब ितिा नहदनय, एक दयश िनी अकद दयश पठाउनय आहद ।

७. शहकषक अधययरका लाहग हविश पठाउर: उचच अधनका नाममा जापान, असरियहलालगातका दयशमा पठाउनय िनी चकको िकम असतलनय, गनतव दयशमा पतगयपहछ अलपत िनय हसथहत हसजषना िनय तथा कहतप अिसथामा चकको िकम बतझाएपहछ पहन जान नपाएको ि परमाणको अिािमा नासमयत नपाएको अिसथामा सिदयशम अलपत िनय ।

८. मारव अङग हझकर: गरिबी िा अन हिरम परिहसथहतको राइदा उठाउद कसको शिीिबाट हनजको अनतमहत हलई िा नहलई अङग हझकनय िा बयचन लगाउनय का ष ।

९. सकन समा परयोग: कत न जादत दयखाउनय िनी सकष समा परोग गनन । तसबाट आएको आमदानी आर लय हलनय का ष ।

१०. मागर बराउर: टतििा िा असाि िा सडक बालबाहलकाको परोग गिी सािषजहनक सथलमा मागन लगाउनय ि सोबाट उठयको िकम आफना हनहमत परोग गनन आहद जसता काषिर ।

११. सरोगसी मिर: गरिबीको राइदा उठाउद कय िी िकमको परलोिनमा कसको कोख िाडामा हकननय, बयचनय जसता का ष आहद ।

माहथका ी सब परकाि िा सिरपिरलाइष मानि बयचहबखनको िालको परििारालय समयटयको निन सकछ ति ी अिसथालय वहतिलाइष कत न न कत नरपमा मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािबाट पीहडत िनतपनन अिसथा हसजषना गियको िनछ ।

;zQmLs/0f 83

कारणिर मानि बयचहबखन ि ओसािपसािका का षिर धयिजसो पीहडतको सिमहत िा चयतनाहिना न िनय िए तापहन कहतप सता

हरिाकलापिर पीहडतक सिमहत ि सिीकहतमा समयत िएको पाइनछ । सका परमतख कािणिर हनमनानतसाि छन -

१. गररबी : मानि बयचहबखनको परमतख कािण गरिबी न माहनएको छ । गरिबीका कािण आफना आधाििपत आिशकता पपहतष गनष नसकय पहछ माहनसलय हिहिनन िकहलपक बाटोिरको खोजीमा दलालको रनदामा पनन ि बयहचन पतगनय अिसथा आएको दयहखनछ ।

२. भिभाव र असमारता: वहति िा समपिबीचमा िनय गियको सामाहजक ियदिाि तथा आहथषक असमानता बयचहबखन ि ओसािपािको अकको कािण िो । समाजमा हिदमान ियदिाि ि असमानताका कािण माहनस तसतो िाताििणबाट मतहति पाउन िा िागन खोहजिियको िनछ । सतो अिसथालाई बयचहबखनमा सलगन माहरािरलय एक अिसिका रपमा परोग गनन गियका छन ।

३. दवनदव तथा असरकषा: दयशमा िएको आनतरिक िा बाहय दनदका कािण धयिजसो माहनसिर आफनो थातथलो छोडयि हिडनतपनन बाधता िनछ । नयपालमा माओिादी सशसतर दनदकालमा डयढलाख िनदा बढी माहनसिर आनतरिकरपमा हिसथाहपत िएको तीतोसत िामासामत छलषङग छ । तीमध य धयिजसो तिा तितीिर आनतरिक तथा िदयहशक िोजगािका रिममा ठगी तथा बयचहबखनमा पनष पतगयका छन । नयपाल मात निई हिशवका अन कहतप दयशिर जिा आनतरिक िा बाहय दनद छ, तिाका माहनसिर बढी मातामा बयचहबखन ि ओसािपसािका पीहडत िनय गियको पाइनछ ।

४. पराकहतक हवपहति: पराकहतक हिपहतिलय पहन माहनसलाई हिहिनन समसा खडा गरिहदनय गदषछ । नयपालमा २०७२ सालको हिनासकािी िपकमपपहछ महिला तथा बालबाहलकािरको बयचहबखनका घटना बढयको UN लय गियको एक अधनमा दयहखएको हथो । अहघललो िरष (आि २०७१/७२) मा सता घटनािर ९०३ िटा िएकोमा आि २०७२/७३ मा बढयि झणड दोबबि (१६९७) पतगयको तथाकबाट सको पतहष िनछ । (आहथषक सिनकषण, २०७५)

५. सरकारपरहतको अहवशास: ो दयशमा बसयि कय िी गनष नसहकनय िनद दयश छोडयि पलान िन चािनयिरको लकको लामो छ । सिी दयश छोडन चािनयिरको बढदो मितिाकाङकषालय कहतप माहनसालाइष बयचहबखनको मतखमा पत¥ ाएका घटनािर पहन िामीसग परशसत छन ।

६. उचि मितवाकाङकषा तथा िखाहसकती : घिमा सामान रपलय खान बसन पतगनय अबसथा िदािद पहन वहतिलाइष अरको दयखाहसहक गनतषपनन ि चाड न धनी िनतपनन आकाङकषालय गदाष बयचहबखनका घटनािरलाइष सिोग पतगयको दयहखनछ ।

७. अहशकषा र ितराको कमी : अहशकषा ि चयतनाको कमीको कािण कहतप माहनसिरलय अरलय िनयका कत िािरमाहथ सहजल हिशवास गनन, तसका जोहखम पकषको हिशयरण गनष नसकनय िनछन । जसलय गदाष सता माहनस िा िगषलाइष दलाललय सहजल बयचहबखनको हनसाना बनाइिियको िनछ ।

८. िणि सजायको कमी: बयचहबखन तथा ओसािपसाि गनन अपिाधीलाइष दणड सजाको कमी िनत िा मतददा तोडमोड िनत पहन सका कािण िन । पीहडतिर अदालतसमम जान नचािनत, दताष िएका मतददािर पहन ठगीमा परिणत िनत, पाषपत मातामा परमाणको अिािको कािणलय पीडकलाइष कानतनी कािबािीमा लाउन नसकनत आहद कािणलय पहन सता का षमा सलगन अपिाधीको मनोबल बहढिियको पाइनछ ।

मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािको रप ि आाम जहत वापक छ, हननतण गनष तहत न चतनौती छ । नयपालमा सिकाि तथा हिहिनन गिसिकािी ससथािरको समनिमा बयहचएका वहतिलाइष उदधाि गिी आिासगिमा िाखनय िा पारििारिक पतनहमषलन गिाइष घि रकाषइहदनय परास िइिियको छ । आ.ि. २०७५/७६ मा हिहिनन सिरपमा बयचहबखनमा पियका १४७५ जना वहतििरलाइष हिहिनन पतनसथापना कय नदमारष त उदधाि ि सिकषण गरिएको छ िनय िनय आ.ि. २०७६/७७ को रागतन मसानतसमम १२३७ जनालाइष उदधाि गरिएको छ (आहथषक सिनकषण २०७६) । तथाहप बयचहबखनहिरदधका ी परासिर तहत परिािकािी दयहखएका छनन । एकपटक उदधाि गिी घि रकाषइएको वहति पतन: अककोरपमा रय िी बयचहबखनमा पनन अिसथा हिदमान ििनजयल उदधाि ि

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno84

सिकषणका परास मात कारती िदनन । तसथष बयचहबखनका मपल कािण पतिा लगाइष तिाबाट उपचाि गनष सतर गनतषपदषछ । सका लाहग सिकाि, सघससथा मात िोइन, वहति सि उहतिक हजममयिाि बननतपछष । मानि बयचहबखनका तथा ओसािपसाि हननतणका लाहग हनमन उपािर अिलमबन गनतषपनन दयहखनछ -

१. रीहतगत सपटिता: िाल मानि बयचहबखनका धयि घटनािर िदयहशक िोजगािीका नाममा जोहडएका छन । नयपाल सिकािलय िाल खाडी मतलतकिरमा घियलत कामदािका रपमा जान परहतबनध लगाए तापहन लतकतीहछपी अिधाहनक तरिकालय खाडी मतलतक जानयिरको रिम िोहकएको छन । सिी अिधाहनक तरिकालय जानय कामदाििर गनतव दयशमा पतगयपहछ िा नपतगद कत न समसामा पियमा िधाहनक कागजात ि अहिलयखीकिणको अिािमा हनजिरको उदधाि गनष हनक समसा पनन ि उनीिरलाइष तसिी पठाउनय दलालको पहिचान गनष ि कािबािी पहन गनष कहठन िनय अिसथा छ । तसथष खाडी मतलतकमा लतकतीहछपी जानय ि पठाउनय रिमलाइष िोकन नयपाल सिकािलय सपष नीहतगत हनणष हलनत आिशक छ । सका लाहग सिकािलय ी २ हिकलपमध य एक हिकलपमा नीहतगत सपषता लाउनत जरिी छ :

क. घरल कामिारमा जारका लाहग सरकारल िाल लगाएको परहतबनध रकवा गरन- सका लाहग नयपाल सिकािलय गनतव दयशको सिकािसग MoU गिी सिकाि आर लय कामदाि पठाउनय विसथा गनन िा सिकािी सनतहित ििनय गिी कत न एजयनसी खडा गिी सोमारष त पठाउनय । जान इचछत क कामदाििरलाइष सिी तरिकालय अहिमतखीकिण गनन ि उनीिरलाइष कत न समसा पियमा ततकाल उदधाि गनषसकनय सिचाहलत सनत बनाउनय ।

सो गियमा कत नपहन कामदाि लतकतीहछपी जानतपनन अिसथाको अनत िनयछ । साथ कामदाि, िोजगािदाता तथा एजयनसीसमबनधी समपपणष कागजात ि अहिलयख िनय िएकालय हिदयशमा कत न कामदाि समसामा पियमा हनजको ततकाल उदधाि गनष सहकनछ ।

ख. अवधाहरक तररकाल हविश जारसकर समपणन पवालिर बनि गरन- हद नयपाल सिकािलय खाडी मतलतकमा घियलत कामदािलाइष नपठाउनय न िो िनय लतकतीहछपी ि अिधाहनक तरिकालय हिदयश जानसकनय समपपणष पिालिर बनद गरिहदनतपदषछ । जसत: नयपाल सिकािलय समबहनधत दयशको सिकािसग पताचाि गिी नयपालमा घियलत कामदािका लाहग हिसा जािी नगनष अनतिोध गनन । समबहनधत दयशबाट Visa issue निएपहछ लतकतीहछपी जानय सब हछदिर बनद िनयछन ।

सिकािलय उपिोति दतई हिकलपमध य कत न एकमा नीहतगत सपषता लाइष ततकाल कााषनिन गनष अब हढलाइ गनतषिदन ।

२. जोहखम कषयतको पहिचान : मानि बयचहबखनका दहषलय जोहखमा पियका िा पनषसकनय वहति िा िगषको पहिचान गिी उनीिरलाइष बयचहबखनबाट जोगाउनका लाहग समम बयचहबखनहिरदधका िणनीहतिर अिलमबन गनतषपदषछ ।

३. सचयतना: बयचहबखनका घटनािर जोहखममा िियका िगषलाई ललाइरकाइ िा हिहिनन परलोिनमा पािी िनय िए तापहन समबहनधत वहतिको सिमहत िा सिीकहतहिना िन सकदनन । तसथष समबहनधत वहति/ िगष/ समतदालाई बयचहबखनबािय सचयत बनाउनत हनक जरिी छ ।

४. अहिान सञचालन: मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािका दहषकोणलय बढी परिाहित हजलला/परदयशिरमा बयचहबखन तथा ओसािपसािहिरदधका अहिान सञचालन गनन । सथानीति तथा परदयश सिकाि, नागरिक समाज, सघससथा आहदको समनिमा सता अहिान सञचालन गनन ि मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािहिरदध सब सिोकाििालालाई ो अहिानमा सलगन गिाउनतपदषछ ।

५. िोजगािीमा आबदधता: धयिजसो बयचहबखनको चपयटामा पनन िगष िनयको गरिब ि हिपनन परििाि िनय गियका छन । उनीिरलाइष जीहिकोपाजषन ि आआजषनको विसथा सिदयशम िा आफन गाउठाउमा गनष सहकएमा उनीिर िोजगािीका नाममा बयचहबखनमा िा ओसािपसािमा पनष सकनय समिािनालाइष हननतण गनष सहकनछ । सका लाहग तसता िगषिरलाई जीहिकोपाजषन तथा सीपमपलक का षरिममारष त िोजगािीमा आबदध गनतषपदषछ ।

६. उदधाि, राित तथा सामाहजक परहमनलर: सिकािको पहिलो उददयश मानि बयचहबखन जसतो अपिाधबाट कोिी पहन पीहडत बननत नपिोस िननय न िो । सका लाहग बयचहबखन तथा ओसािपसािका घटना िन नहदनयतरष पहिलो कदम िनतपदषछ । तथाहप सता घटना िइिालयमा पीहडतलाइष ततकाल उदधाि गनन, िाित ि कषहतपपहतष हदनय तथा उनीिरको हजउधनको सतिकषा ि सिासथको

;zQmLs/0f 85

खाल गदद सामाहजक पतनहमषलन गिाउनय का षसमयत गनतषपदषछ । सलय एकातरष पीहडतलाइष सामाहजक नाको आिार िनछ िनय अककोतरष समाजमा घटयका सता घटनाबाट अनलय पाठ हसकन सकदछन ि िहिटमा सबाट बचनका लाहग मददत पतगदछ ।

७. काररी कावानिी: बयचहबखन ि ओसािपसािका का षमा सलगन जो कोिीलाइष पहन कानतनी दािामा लाउन जरिी छ । पीहडतलाइष हछटो छरितो ना हदलाइष नामा सबको पिच िएको कत िा आशवसत पानतषपदषछ । साथ अपिाधीलाइष कानतनको कठघिामा लाइष दणडहिनताको अनत गरिनतपदषछ । सो िएमा मात िोहलका हदनिरमा बयचहबखनजसतो जघन अपिाधमा सलगन अपिाधीिरलय समाजमा पतन: उठन सकनय छनन ।

अनतयमा,

मानि बयचहबखन एक जघन ि अकषम अपिाध िो । ो आजको आधतहनक समाज ि िजाहनक तगको एक धबबा िो ि चतनौती िो । ो नयपालमा मात निइष हिशवका धयि दयशिरमा कत न न कत नरपलय हिदमान छ । परहिहध ि आधतहनकतासग सको परिहति ि सिरपमा पहन परिितषन िइिियको पाइनछ । मानि बयचहबखन हननतण गनष सहित लतकय का कािणिरको खोजी गिी तिीबाट उपचाि सतर गरिनतपदषछ । सब परकािका हिसाको अनत, शरमको सममान ि मानि बयचहबखनमतति िाटरि हनमाषण एक सभ समाजको परिकलपनालाइष साकाि पानन मपलिपत आधाि िन । सका लाहग सङघी सिकािको नीहतगत सपषता, वहति, नागरिक समाज, समतदा तथा सघससथाको सहरिता ि परदयश सिकाि तथा सथानीतिको समनि ि सिका ष अहनिा ष ि अपरििा ष छ ।

सनिभन सामगी• नयपालको सहिधान, कानतन हकताब विसथा सहमहत

• मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि हननतण ऐन २०६४ तथा हनमािली २०६५

• मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि हननतण िाहटरि परहतियदन २०७५

• https://mof.gov.np/uploads/document/file/Economic_Survey

• https://www.un.org/development/desa/disabilities/envision (2030 goal html).

• https://www.globalslaveryindex.org/resources/downloadslll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno86

थरछक, जमारत तथा धरौटीसमबनधी काररी वयवसथा

"सजाय िामील सवतनतरताको लाहग हतरको एउटा मलय िो" एमाईल िकन िाइम-

पररिय - रौजदािी कानतनको उललङघन गिी अपिाध गनन वहतिलाई कानतनको दािामा लाई हनहचित समािहधहित अनतसनधान का ष

पपिा गिी सिकािी िहकलको अहिोजनबाट अहिोग लागयको वहतिलाई थतनामा िाखनय, धिौटी माग गनन िा साधािण तारिखमा छोडनय समबनधमा अहधकाि परापत हनकाबाट कानतनबमोहजम समपादन गरिनय परहरिा न थतनछयक िो ।

कानतनी िाजको हसदधानतमा आधारित लोकताहनतक शासन विसथामा रौजदािी ना परशासनलय समाजको शाहनत सतविसथामा खलल पानन आपिाहधक गहतहिहधलाई हननतण गिी समाजमा शाहनत ि नाको परतािपहत परदान गदषछ । दयशको परचहलत रौजदािी कानतनलय गनतष िनयको का ष नगनतष ि नगनतष िनयको का ष गनतष न अपिाध िो । वहति, समाज ि िाजहिरदधको का षलाई रौजदािी कसति माहननछ । सतो कसति गनन वहतिलाई हनहचित परहरिा पपिा गिी कानतनबमोहजम सजा गनतष िा अपिाध गनन वहतिलाई समाजमा पतनसथापना गनतष रौजदािी ना परणालीको मपलिपत उददयश िो ।

कत न अहिततिउपि कत न कसति गियको दोर लगाई अदालतमा अहिोगपत दाि िएपचिात सो अदालतलय हनज अहिततिको िकमा कानतनी विसथाबमोहजम थतनछयक आदयश गदषछ । अहिततिउपिको अहिोग परमाहणत निएसमम हनजलाई थतनामा साखनय िा धिौटी, जमानत िा साधािण तारिखमा िाखी मतददाको कािबािी अगाहड बढाइनछ जसलाई नाहक हििासत (Judicial Custody) िहननछ । कत न वहतिउपि कसति गियको दोर लगाई अहिोगपत ताि गिी अदालत िा मतददा ियनन अहधकािीसमकष पयस गरिनय ि ततकाल परापत परमाणिरको हिशयरण गिी नााधीश िा मतददा ियनन अहधकािीबाट तसतो अहिततिलाई थतनामा िाखनय, धिौटी माग गनन िा साधािण तारिखमा िाखनय िननय समबनधमा िनय आदयश न थतनछयक िो ।

हवहधशासतरीय मानयता"First surrender and then hear."

थरछकको अथन र अवधारणा

मतददाका अहिततििरलाई थतननय ि छयकनय हिरसग समबहनधत कत िालय थतनछयकको अिधािणालाई परसटाउछ । कत न अपिाधको आिोप लागयको अहिततिलाई िागन ि उमकन नपाउनय गिी कसिी छयकनय ि हनजलाई कसिी उमकन नपाउनय गिी कसिी छयकनय ि हनजलाई कसिी थतनामा िाखनय िननय परहरिा थतनछयकको अिधािणाहित पछष । 1

थतनछयकको आदयश "First Surrender and then hear" को मानतामा आधारित छ । अदालतमा अहिततिको रपमा अहिोगपत साथ पयस गरिएको िा मादमा िाहजि िएको िा परिाउ पतजधी जािी िई मतददामा नाहक कािबािीका लाहग उपहसथत िएको वहतिलाई थतनामा िाखी िा धिौटी िा जमानत हलई िा तारिखमा िाखी मतददाको कािबािी ि हकनािा िनय िननय समबनधमा नााधीश िा मतददा ियनन अहधकािीबाट गरिनय आदयश न थतनछयक आदयश िो । ततकाल परापत परमाणको आधािमा कसतिदाि दयहखएको िा कसतिदाि िो

1 lbjfs/ e§ Gofo k|zf;g bk{0f bf];|f] ;+:s/0f, @)^$ .

िररता रामाझीउप-सतिव - मतहला, बालबातलका िथा जयषठ नागररक मनतालय

;zQmLs/0f 87

िननय हिशवसहन िा मनाहसि आधाि ि कािण िएमा समबहनधत अहिततिका िकमा थतनछयकको आदयश गरिनछ । रौजदािी का षहिहधमा सतनतिाइका तीनिटा चिणिर िनछन:-

Pre-trial,

During Trial and

Post-Trial

थतनछयक आदयश परा गिी Trial को परािहमिक चिणमा गरिनछ । थतनछयकको हिहधशासतरी मानतामा The process of law should not defeat the purpose of the law िननय हसदधानतमा आधारित छ । Decisions should be executed िननय उददयश सको पछाहड िियको छ । रौजदािी मतददामा थतनछयक आदयश गनन का ष अदालतमा मतददा पतपषकषको परथम चिण िो । कानतनी िाजका परत यक हनकाका काम कािबािी कानतनबमोहजम सञचालन िनतपदषछ । उति कानतनसमयत उहचत ि नापपणष िनतपदषछ । रौजदािी ना परशासनको सनदिषमा थतनछयक िाजदािा रौजदािी ना परशासन सञचालन गनन एक परकािको कानतनी परहरिा िो । कत न वहतिलाई थतनन, छयकनत, कत न हनहचित सथानमा मात ििन ि बसन बाध गिाउनत, वहतिगत सितनततामा बाधा अििोध हसजषना गनतषलाई थतनछयक िननय गरिनछ । "Right to bail as a fundamental right " थतनछयकको उददयश वहतिगत सितनतता अपििण गनन िोइन । वहतिदािा हसहजषत जघन अपिाधको छानहबन गिी दोरीलाई कानतनबमोहजम उहचत दणड सजा हदलाउन सिज ततलाउनत िो । वहतिलय आफनो वििाि आचिणलाई कानतनसङगत बनाउनत पछष । परचहलत कानतनको हिपिीत िनय का ष गियमा मात सितनतताको िकमा खलल पतगछ । थतनछयक वहतिगत सितनतता माहथको बाधातमक बनदयजको अिसथा िो । अदालतमा मतददा दाि िएपहछ मतददाको अहनतम टतङगो नलागयसमम मतददाको अहगरम कािबािी गदाष अहिततिलाई कय कसिी ि किा िाखनय िननय समबनधमा नााधीश िा मतददा ियनन अहधकािीलय गनन हनणष न थतनछयक िो िननय बतहझनछ । तसथष सलाई अदालतको परहरिाको रपमा हलनतपदषछ ।

अहिोगपत दाि िएपचिात अहिततिलाई कय कत न तरिकाबाट मतददामा पतपषकष गनष हदनय िननय समबनधमा नााधीश िा मतददा ियनन अहधकािीबाट िनय पहिलो कािबािी थतनछयक आदयश िो । ततकाल परापत परमाणिरबाट अहितति कसतिदाि िो िननय मनाहसब आधाि निएमा हनजलाई साधािण तारिखमा िाखी मतददाको पतपषकष गनष पाउनय गिी िनय आदयश पहन थतनछयक िो । ो रौजदािी ना परशासनमा अदालतलय अिलमबन गनन एउटा हनहमत परहरिा िो ।

थरछकको उदशयः- समाजमा सतिकषा परदान गनन ।

समाजमा अपिाध हननतण गनन ।

अपिाध अनतसनधानलाई सितनत बनाउनय ि परमाण लोप िन नहदनय ।

अहिततिको अदालतमा उपहसथहत सतहनहचित गनन ।

नाहक परहरिा ि रसला कााषनिनलाई सिज बनाउनय ।

पतनः अपिाध गनष नपाउनय अिसथा हसजषना गनन ।

अहिततिपरहतको सामाहजक आरिोशलाई कम गनन ।

पीहडतलाई ना हदलाउनय ।

साकषी परमाणिरलाई सतिकषा परदान गनन ।

रौजदािी ना परशासनलाई परिािकािी बनाउनय ।

थरछकको पररभाषाः-थतनछयकका समबनधमा हिदानिरलय हिननहिनन परकािलय वाखा गियका छन । कय िी परििारािरलाई हनमनानतसाि उललयख

गरिएको छः-

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno88

"थतनछयक िननालय अडडाको परहतबनध, िोकािट, थतननय काम, थतनी पतपषकष गनन का षलाई बतझाउछ । थतनछयक आदयश िननालय अडडा िा अहधकाि परापत अहधकािीदािा हनहचित कसति लागयको अहिततिलाई पतपषकषको हनहमति थतनामा िाखी मतददाको कािबािी गनष हदइनय आदयश िो िनी परििारा गियको पाइनछ । "2 टोप बिादति हसि Black's Law Dictionary मा थतनछयकको परििारा नगिी Bail को परििारा गियको पाइनछ । जस अनतसाि " To Procure release of a person from legal custody, but under taking that he shall appear at time and place designated and submit himself to the jurisdiction and judgment of the court"3 अथाषत अदालतलय मागयको सम ि सथानमा उपहसथत िनयछत िनी कानतनबमोहजम थतनाबाट छत टन हदइनय सिकषण िा धिौटी जमानत िो, जसलय अहिततिको अदालतसमकषको उपहसथहतलाई सतहनहचितता परदान गदषछ ।

िाितको कानतनी विसथालाई ियदाष Indian Criminal Procedure Code 1947 को थतनछयकसमबनधी विसथाअनतसाि तिा नाहक सतनतिाइको अिसथामा मात िोइन अपिाध अनतसनधानको रिममा पहन अहिततिलाई जमानीमा िा कागज गिाई छोडन सकनय विसथा गरिएको दयहखनछ ।

रपालमा थरछकसमबनधी काररी वयवसथाको ऐहतिाहसक पषठभहम - हि.स. १९१० सालको मतलतकती ऐन आउनतिनदा अहघ थतनछयकसमबनधी सपष कानतनी विसथा िएको पाइदन । हकिातकालमा

नासमपादन का ष हकिात धमषगरनथ मतनधतम को आधािमा चलयको पाइनछ । तसिनदा पहछको सममा थतनछयक परहरिा हिनदपहिहधअनतसाि सञचाहलत हथो । तसथष सो सम हिनदप धमष ि हिहधशासतरीिरको अहिमतको आधािमा नासमपादन िनय गियको पाइनछ ।

नयपालको कानतनी इहतिासमा सहिताबदध कानतनको पहिलो दसताियज १९१० सालको मतलतकती ऐन िो । समा थतनछयकसमबनधी कानतनी अिधािणाको उतपहति िो । गमिीि परकहतको अपिाधका अहिततिलाई थतनामा न िाखी मतददाको पतपषकष गनन तथा थतनछयक गदाष नाकताषलय समयत अहत सियदनशील िई काम गनतषपनन विसथा उति ऐनमा िियको पाइनछ ।

हि.स. १९१० सालको मतलतकती ऐनलाई सतधाि गिी २०२० सालमा ना मतलतकती ऐन, २०२० को अदालती बनदोबसतको ११८ न. मा थतनछयकसमबनधी हिहिध विसथा गरिएको हथो । अ.ि. ११८ (२) लय जनमकदको सजा िन सकनय अपिाध, नयपाल सिकाि िादी िई चलयको ३ िरष िा सोिनदा बढी कदको सजा िन सकनय अपिाध ि माहथ उहललहखत उति अपिाधको उदोग, दतरतसान िा आपिाहधक रडनत गियको िा तसतो अपिाधमा महताि िएको अपिाधमा ततकाल परापत परमाणबाट कसतिदाि दयहखनय िएमा िा तसतो परमाणबाट अहितति कसतिदाि िो िननय हिशवास ोग कत न मनाहसब आधाि िएमा अनथा परमाहणत निएसममका लाहग अहिततिलाई थतनामा न िाखी मतददाको पतपषकष गननतपनन विसथा हथो । अ.ि. ११८ (३) न. लय हिदयशी नागरिकको िकमा ६ महिनािनदा बढी कदको सजा िनय अपिाधको कसतिमा थतनामा िाखनतपनन विसथा गियको हथो । तस गिी अ.ि. ११८ (४) न. लय नािाहलग िा शारििीक िा मानहसक िोग लागयको कािणबाट थतनामा िाखन अनतपतति िनय िहन अडडालय ठि¥ ाएको वहति िियछ िनय धिौटी िा जमानत हलई थतनामा निाखय पहन िनय विसथा गियको हथो । हिदयशी नागरिकको िकमा बाियक तीन िरषिनदा कम सजा िनय अहिततिलाई धिौटी िा जमानत छोडनतपनन विसथा उति ऐनको अ.ि. ११८ (४) न. लय गियको हथो । ततकाल परापत परमाणिरबाट अहितति कसतिदाि िो िननय हिशवास गनन मनाहसब आधाि निएको अिसथामा अहिततिलाई साधािण तारिखमा िाखी मतददाको परहरिा अगाहड बढाउनत पनन विसथा अदालती बनदोबसतको ४७ न. लय गियको हथो ।

हवदयमार रीहतगत तथा काररी वयवसथािरराहटरिय काररमा थरछक समबनधी वयवसथा

(क) रपालको सहवधारमा नयायसमबनधी िकः सहिधानको धािा-२० को उपधािा १-१० समम मौहलक िकको रपमा रौजदािी अहिोग लागयको वहतिको िक ि अहधकािका बाियमा विसथा गरिएको छ । तसगिी धािा-२१ मा अपिाध पीहडतको िक, धािा-२२ मा ातनाहिरदधको िक, धािा -२३ मा हनिािक नजिबनदहिरदधको िक, धािा २४ मा छत िाछत त तथा ियदिािहिरदधको िकजसता रौजदािी कानतनसग समबहनधत हिरिरलाई मौहलक िकको रपमा सथाहपत गियि रौजदािी नापरहरिालाई विहसथत गरिएको छ । ।

2 6f]kaxfb'/ l;+x, j[xt\ sfg'gL zAbsf]if .

3 Black's Law Dictionary

;zQmLs/0f 89

(ख) मलकती रौजिारी कायनहवहध (सहिता), २०७४4 मा थरछक आिशसमबनधी वयवसथाः-

मतलतकती रौजदािी का षहिहधसहिता, २०७४ को अनतसपची १ अनतगषतका मतददािरको अनतसनधान परििी ि अहिोजन सिकािी िहकलबाट िनय विसथा ।

सिकािी िहकललय अहिोगपत साथ पयस गरिएका परहतिादीिर िा सिकाििादी रौजदािी मतददाका अदालतमा िाहजि िन आएका परहतिादीिरलाई अदालतमा उपहसथत िनासाथ हनजको बान गिाउनय परहरिा िियको छ ।

बानका ष समपनन िएपहछ ती परहतिादीका िकमा परािहमिक सतनतिाइ गिी हनजलाई थतनामा िाखनय िा धिौटी, जमानत िा साधािण तारिखमा िाखनय िननय कत िा मितिपपणष िनछ ।

तसिी गरिनय आदयशमा अहिततिसाथ पयस िएका ततकाल परापत परमाण एि कानतनलाई आधाि मानी थतनछयकको आदयश गनतषपनन िनछ । कत न पहन वहतिलाई पतपषकषका लाहग थतनामा िाखयि कािबािी गनतषपनन एक मात परोजन सो वहतिलाई सजा िएमा सो सजाको रसला कााषनिन िन सकोस िननय िनछ ।

(१) मतलतकती रौजदािी का षहिहध (सहिता), २०७४ लय गियको ततकाल परापत परमाणबाट कसतिदाि िो िननय दयहखनय आधाििर -

पीहडतको जाियिी दखाषसत िा अपिाधको जानकािी िा सपचना ।

अनतसनधानका रिममा खडा िएका मतचतलकािर ।

पराहिहधक तथा हिशयरजका िा, पिीकषण ि परहतियदनिर ।

शि पिीकषण परहतियदन ।

िौहतक हचज िसततिर िा दसी परमाणिर ।

कसति दयखनय िा घटना िा िािदातको बाियमा थािा पाउनय साकषीिरको िनाइ ।

अहिततिको अनतसनधान अहधकािीसमकषको बान ।

अहितति ि घटनाबीचको समबनध सथाहपत गनन आधाििर ।

(२) अदालतसमकषको अहिततिको बानलाई ततकाल परापत परमाण माननय सहकनय िा नसहकनय- सतर हजलला अदालतलय थतनछयक परोजनका लाहग लास जाच परकहत मतचतलका, मयहडकल रिपोटष, मतकको मतत िदाका अिसथा दयखाउनय रोटो, अहिततिको बान समयतलाई कतषविाला िो िनन सहकनय परिबनद पत¥ ाउनय परमाणका रपमा हलई थतनामा िाखयकामा मतददा पतपषकषका हसलहसलामा थतनछयक परोजनका लाहग परमाणमा हलन हमलनय न दयहखनछ ।

(३) थतनामा िाखन हमलनय आधाििर -

ततकाल परापत परमाणबाट कसतिदाि दयहखनय िएमा;

कसतिदाि िो िननय हिशवास गनन कत न मनाहसब आधाि िएमा;

आधाि ि कािण खतलाउन आधाि ि कािण खतलाउन पनन;

थतनामा िाखनय कसतििर;

जनमकदको सजा िन सकनय कसति;

तीन िरषिनदा बढी कदको सजा िन सकनय सहिताको अनतसपची–१ िा अनतसपची–२ अनतगषतका कसति, िा

सो कसतिको उदोग, दतरतसािन िा आपिाहधक रडनत गियको िा तसतो कसतिमा महताि िएको कसति ।

4 d'n'sL kmf}hbf/L sfo{ljlw -;+lxtf_, @)&$

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno90

(४) अहिततिलाई थतनामा िाखी मतददाको पतपषकषमा थतनामा िाखनतपनन5

दयिाको कत न कसतिको अहिोग लागयको अहितति ततकाल परापत परमाणबाट कसतिदाि दयहखनय िएमा िा कसतिदाि िो िननय हिशवास गनन कत न मनाहसब आधाि िएमा अदालतलय तसतो अहिततिलाई कािण खतलाई पतपषकषको लाहग थतनामा िाखनत पननछ ।

(क) जनमकदको सजा िन सकनय कसति,

(ख) तीन िरषिनदा बढी कदको सजा िन सकनय अनतसपची–१ िा अनतसपची–२ अनतगषतका कसति, िा

(ग) खणड (क) िा (ख) मा उहललहखत कसतिको उदोग, दतरतसािन िा आपिाहधक रडनत गियको िा तसतो कसतिमा महताि िएको कसति (Inchoate crimes) ।

(५) कदको सजा िनय कसतिमा थतनामा िाखन सकनय अिसथा दरा ६७(२)- (हिशयर विसथा)

अहिततिलय आरप उपि लगाइएको अहिोग अदालतसमकष सिीकाि गियकोमा,

एक िरष िा सोिनदा बढी सजा िन सकनय कसतिको अहिोग लागयको अहिततिको नयपालमा सथाी बसोिास निएको ि हनजलाई थतनामा निाखयको खणडमा हनज िागनय ि पहछ परिाउ पनन समिािना निियकोमा,

अदालतबाट जािी िएको परिाउ पतजधीबमोहजम मादहित िाहजि निई अहितति परिाउ िई आएको ि हनजलय उजतिीसाथ अदालतमा उपहसथत िन नआएको कत न सनतोरजनक कािण दयखाउन नसकय कोमा,

अहिोग लागनतिनदा तीन िरषअहघको अिहधहित अन कत न कसतिको अहिोगमा हनजलय कद सजा पाउनय ठिि िएकोमा ।

(३) उपदरा (१) िा (२) मा जतनसतक कत िा लयहखएको िए तापहन दश िरष िा सोिनदा बढी कद सजा िन सकनय कसतिमा बाियक-

अहितति बालबाहलका िा शािीरिक िा मानहसक िोग लागी अशति िएको, िा सात महिनािनदा बढीकती गिषिती महिला, िा पचितिि िरषमाहथको िदध िएमा तसतो अहिततिलाई अदालतलय धिौटी िा जमानतमा छोडन सकनयछ ।

(६) अहिततिसग धिौटी िा जमानत िा बङक जमानत हलनय, दरा ६८ दरा ६७ को अिसथामा कत न अहिततिउपिको अहिोग परमाहणत िनय मनाहसब आधाि िएमा अदालतलय हनजसग धिौटी, जमानत िा बङक जमानत मागन सकनय,

धिौटी, जमानत िा बङक जमानत नहदनय अहिततिलाई अदालतलय थतनामा िाखनय,

कत न अहिततिबाट हलएको धिौटी, जमानत िा बङक जमानतको िकम पहछ अपाषपत िएको दयहखन आएमा अदालतलय हनजसग थप धिौटी, जमानत िा बङक जमानत मागन सकनय,

थप धिौटी, जमानत िा बङक जमानत हदन नसकय मा तसतो अहिततिलाई अदालतलय थतनामा िाखन सकनय िननय विसथा पहन ो ऐनलय गियको छ ।

(७) तारिखमा िाखनत पनन, दरा ६९- दरा ६७ ि दरा ६८ को अिसथामा बाियक अन अिसथामा अहितति अदालतमा िाहजि िएपहछ हनजलाई तारिखमा िाखी मतददाको पतपषकष गनतषपननछ । कािबािीको जतनसतक अिसथामा पहन थतनामा िा जमानतमा िाखन सहकनय िननय कत िाको हिििण दरा ७१ गियको छ । मतददाको कािबािी जतनसतक अिसथामा पतगयको िए तापहन अदालतलय परमाण बतझद जादा अहिततिलाई थतनामा िाखन, िा धिौटी, जमानत िा बङक जमानत मागन सकनय । कसतिदाि िोइन िननय परमाहणत िन सकनय कत न मनाहसब आधाि परापत िन आएमा मतददाको कािबािी जतनसतक अिसथामा पतगयको िए पहन सतनतिाइ गिी अदालतलय थतनाबाट छोडनय आदयश हदन सकनय ।

(८) धिौटी िा जमानत समबनधी विसथाः धिौटी, जमानत िा बङक जमानतको िकम तोकनय आधाि दरा ७२ लय गरिको छ । मतलतकती रौजदािी का षहिहध (सहिता), २०७४ बमोहजम हलनतपनन धिौटी, जमानत िा बङक जमानतको िकम तोकदा दयिाका कत िा हिचाि गिी मनाहसब हकहसमलय तोकनतपछषः–

5 d'n'sL kmf}hbf/L sfo{ljlw -;+lxtf_, @)&$, bkmf ^& -!_ .

;zQmLs/0f 91

(क) कसतिको परकहत ि गमिीिता,

(ख) अहितति िा कसतिदािको आहथषक अिसथा तथा पारििारिक हसथहत,

(ग) अहितति िा कसतिदािको उमयि ि शािीरिक हसथहत,

(घ) हनजलय पहिलय कत न कसतिमा कसतिदाि ठििी सजा पाएको िा नपाएको,

(ङ) हनजलय एक िािदातमा हिहिनन कसति गिय िा नगियको,

(च) हनजलाई िएको िा िन सकनय सजा ि हनजलय विोनतष पनन कषहतपपहतष,

(छ) कसतिबाट हसहजषत परिणाम,

(ज) कसतिमा साहबती िए िा निएको,

(९) असिा िा अशति वहति िा गिषिती िा दतधय बालबाहलका िएकती महिला अहितति िियको थतनछयक आदयशउपि पतनिाियदन सतननय अदालतमा हनियदन गनष सहकनय विसथा6 दरा ७३ लय गियको छ । स परिचछयदबमोहजम िएको थतनछयक िा तोहकएको धिौटी, जमानत िा बङक जमानतमा हचति नबतझनय वहतिलय एक तिसमम पतनिाियदन सतननय अदालतमा हनियदन हदन सकनयछ । ति जनमकद िा दश िरष िा सोिनदा बढी कद सजा िन सकनय कसतिमा िएको थतनछयकको आदयश बयिीत िएको परशनमा एक तििनदा माहथको पतनिाियदन सतननय अदालतमा पहन हनियदन हदन सहकनयछ ।

धिौटी, जमानत िा बङक जमानत हलदा कागज गिाउनत पनन दरा ७४ बमोहजम कत न वहतिबाट धिौटी हलदा अदालतबाट तोहकएको सम ि सथानमा तसतो वहति उपहसथत निएमा धिौटी जरत िनय शतष उललयख गिी कागज गिाउनत पनन विसथा छ । तोहकएको सममा उपहसथत निनय अहिततिलय िाखयको धिौटी िा जमानत जरत िनय विसथा छ ।

खास अिहधहित मतददा रसला निएमा थतनाबाट छोडन सहकनय दरा ७७ बमोहजम पतपषकषको लाहग थतनामा िाहखएको कत न अहिततिको समबनधमा परमाण बतझन पहिलो पटक तारिख तोहकएको हमहतलय एक िरषहित मतददाको हकनािा िन नसकय मा तसतो अहिततिलाई थतनामा िाहखएको िए धिौटी िा जमानत हलई मतददाको कािबािी ि हकनािा गनष सहकनयछः

(क) ति जनमकद िा दश िरष िा सोिनदा बढी कदको सजा िनय कत न कसतिको अहिोग लागयको कत न अहितति दरा ६८ बमोहजम थतनामा पियको िियछ िनय हनजको समबनधमा ो दरा लागत िनय छन ।

(ख) पटकय कसतिदािलाई अदालतलय मनाहसब समझयमा थतनाम िाखी कािबािी गनष सकनयछ ।

(२) कत न अदालतलय उपदरा (१) बमोहजम कत न अहिततिलाई छाडन आदयश हदएकोमा तसिी छाडनय आदयश हदएको तीन हदनहित पतनिाियदन सतननय अदालतलाई तसको जानकािी गिाउनत पननछ ।

(ख) थतनछयकसमबनधी हिशयर अदालत ऐन, २०५९ को विसथा7 - हिशयर अदालतको अहधकाि दयिाबमोहजम िनयछ –

(१) िादी परहतिादीका साकषीका अहतरिति मतददासग समबहनधत आिशक दयहखएका अन वहति िा परमाण बतझनय,

(२) मादमा िाहजि निनय परहतिादी िा साकषीलाई िाियणट जािी गिी परिती बान िा बकपत गिाउनय,

(३) मतददाको कत न पकषलाई तारिखमा िाखी पतपषकष गनन िा आिशक पियका बखत हझकाउनय िा खास सममा िाहजि िन आउनय गिी तारिखमा निाखी पतपषकष गनन,

(४) ततकाल परापत परमाणबाट कत न अहिततिलाई थतनामा िाखी पतपषकष गनतषपनन नदयहखएमा हनजसग हनजलय िाहननोकसानी गियको हबगो िा गिकानतनीरपमा हलएको िकम ि हनजलाई िन सकनय कद िा जरिमानासमयतलाई दहषगत गिी धिौटी िा जमानत मागनय,

(५) ततकाल परापत परमाणका आधािमा अहिततिलाई थतनामा िाखी पतपषकष गनतषपनन पाषपत ि मनाहसब कािण िएमा परचहलत

6 d'n'sL kmf}hbf/L sfo{ljlw -;+lxtf_, @)&$, bkmf &#

7 d'n'sL kmf}hbf/L sfo{ljlw -;+lxtf_, @)&$, bkmf &

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno92

कानतनमा जतनसतक कत िा लयहखएको िए तापहन हनजलाई थतनामा िाखी पतपषकष गनन ।

हवशष अिालत ऐर, २०५९ को कायनहवहध लाग िर मदािरः-

गाजाबाियक लागत औरधसमबनधी मतददामा हिशयर का षहिहध अपनाउनत पनन, 8

िन ऐन, २०४९ का मतददामा हिशयर का षहिहध अपनाउनत पनन दरा ६५ (२) २०७६ मा ससोधन िएको

िाहटरि हनकत ञज तथा िनजनतत आिकष ऐन, २०२९ अनतगषतका मतददामा हिशयर का षहिहध अपनाउनतपनन । दरा ३१(३)

(ग) बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ लय विसथा गियको थतनछयकसमबनधी विसथा9 कत न पहन बालबाहलकालाई पतपषकषको हसलहसलामा थतनामा िाहखनय छन ि धिौटी माहगनय छन । हनमन अिसथामा कािण खतलाई हनजलाई बाल सतधािगिमा िाखन सहकनय छः

(१) बालबाहलकाको हजउ जान जोहखममा पनन िा हनजबाट कत न िाहननोकसानी िनय िा हनज िागी जानय अिसथा िएमा,

(२) तीन िरष िा सो िनदा बढी कद सजा िनय मतददामा हनज कसतिदाि दयहखएको िा कसतिदाि िो िननय मनाहसि आधाि िएमा,

(३) माहथका अिसथाबाियक अन अिसथामा बालबाहलकालाई चाहिएको अिसथामा उपहसथत गिाउनय गिी हनजको आमा, बाबत िा सिकषक िा हनजको िक हित सिकषण गनन ससथाको हजममा लगाउन बाधा नपनन ।

(४) बालबाहलकालाई आमा, बाबत िा सिकषक िा हनजको िक हित सिकषण गनन ससथाको हजममा लगाउदा तोकय को शतषको पालना निएमा हनजलाई बालसतधाि गिमा िाखन सहकनय ।

(घ) धरौटी तथा जमारत हरिनहशका २०७५- मतलतकती रौजदािी का षहिहधसहिता, २०७४ को दरा १९७ लय हदएको अहधकाि परोग गिी सिकोचच अदालतलय धिौटी तथा जमानत हनदनहशका, २०७५ तजतषमा गिी जािी गियको छ । उति हनदनहशकालय कय कत न अिसथामा अदालतलय कसिी अहिततिबाट धिौटी तथा जमानत हलन सहकनय िननय समबनधमा हिहिध विसथा गियको छ । अहिततिबाट धिौटी तथा जमानत हलदा अदालत िा मतददा ियनन अहधकािीलय सो विसथािरको पालना गनतषपनन दयहखनछ ।

(ङ) मारव बिहबखर तथा ओसारपसार (हरयनतरण) ऐर, २०६४-अहिततिलाई थतनामा िाखी कािबािी गनतषपनन िननय विसथा गियको छ ।10 परचहलत कानतनमा जतनसतक कत िा लयहखएको िए तापहन दरा ४ को उपदरा (१) को खणड (घ) को कसतिमा बाियक स ऐनअनतगषतको अन कसतिसमबनधी मतददामा कािबािी गदाष ततकाल परापत परमाणबाट अहिततिलय कसति गियको िो िननय हिशवास गनन मनाहसि आधाि िएमा अदालतलय तसतो अहिततिलाई थतनामा िाखी कािबािी गनतषपननछ ।

(ि) वर ऐर, २०७६

(छ) सगहठत अपराध समबनधी ऐर,२०७० को दरा ४१ मा ऐन अनतगषतको कसति अपिाध गनन कसतिदािलाई परमाण लोप िनसकनय िा िागी जान सकनय अिसथा िएमा मतददा पतपषकषको लागी थतनामा िाखी कािबािी गनतषपनन विसथा िियको छ ।

थरछक समबनधी अनतराहटरिय परावधारिर -

िाितको Indian Criminal procedure code, 1947 मा िएको थतनछयकसमबनधी विसथाअनतसाि नाहक सतनतिाइको अिसथामा मात िोइन अपिाध अनतसनधानको रिममा पहन अहिततिलाई जमानीमा िा कागज गिाई छोडन सकनय विसथा गियको दयहखनछ । िािती अपिाधसहिताको Section 438 लय धिौटीमा ििी अनतसनधान तिहककात गरिपाऊ िनी थतनामा ििन सकनय वहतिलय हनियदन हदन सकनय विसथा िियको पाइनछ ।

अमयरिकाको Judiciary Act, 1789 लय मततदणडको अपिाधको अहिोगमा बाियक अन जतनसतक अहिोगको हगिफतािीमा जमानत हदन पाउनय अहिततिको अहधकािको विसथा गियको पाइनछ । ति, िाजदोि, आगलागी, चोिी, डकती, जबिजसती किणी, िपििणलगात िाजहिरदध िनय अपिाध, पीहडतपकषको समिािना िएमा तसतो अपिाधको हगिफतािीमा अहिततिलाई जमानतमा नछाडन पहन सकछ । अहिततिको धिौटी िा जमानतको अहधकाि मततदणडको सजा िनय मतददामा लागत िदन, िहनएको

8 nfu" cf}ifw P]g, @)## sf] bkmf @! s -@_

9 afnaflnsf ;DaGwL P]g, @)&%, bkmf @$

10 dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0f P]g, @)^$, bkmf *_

;zQmLs/0f 93

छ । बयलातमा Bail is a rule and jail is an exception अथाषत धिौटी िा जमानत हनम िो िनय जयल, थतना अपिाद मात माहननछ । बयलातमा जमानतसमबनधी कानतन खहचषलो छ ि अहिततिलय परमाण हबगानन ि ना अपिाध गनन समिािना दयखयमा तसतो वहतिलाई महजटरियडलय जमानतमा छाडन असिीकाि गनष सकछ िननय विसथा िियको छ ।

राहटरिय नयाहयक अभयास -

"थतनछयकलाई हनरयध गनन िो िनय कत न पहन रौजदािी मतददाको अनतसनधान परहरिा न सञचालन गनष सहकदन । तसिी न शङहकत आिोहपत समाजमा खतललारपमा हिडन सकनय िई समाजलय न असतिहकषत मिसतस गनतषपनन तथा परमाण नष गनष सकनय उचच समिािना ििन जानतका साथ कहतप अिसथामा तसता अहिततििरको हजउ जान न खतिामा पनष सकनय ।

कसतिको परकहत ि ततकाल परापत परमाणको परचतिताजसता आधािबाट धिौटी िा जमानत हलनय तारिखमा िाखनय अन हिकलप परोग िइसकय पहछ अहनतम उपाका रपमा थतनामा िाखन सहकनय गिी िए गरिएको कानतनी विसथािरलाई अनथा िनन नहमलनय । " "कत न अहिततिलाई पतपषकषको लाहग थतनामा िाखनको लाहग ततकाल परापत परमाणबाट कसतिदाि दयहखएको िा कसतिदाि िो िननय हिशवास गनष सकनय मनाहसब आधाि िएको िनतपनन िननय थतनछयकसमबनधी आदयशको पपिषशतषका रपमा िियको कानतनी विसथाबाट िसततहनषठ ि परमाहणत आधाि बयगि कसलाई पहन आिोप लागनासाथ थतनामा िाखनतपनन िा हमलनय अिसथा नदयहखनय ।"11

"सिकोचच अदालतलय अहिततिलाई मतददा चलाएपहछ थतनामा िाखयि न कािबािी गनतषपनन ि तसको नापपणष हिकलप मतददा ियनन अहधकािीलय खोजन नपाउनय िो िनय सिचछ सतनिाइका परहरिाको औहचत नििनय" िनद मानि बयचहबखन तथा ओसािपरसाि हननतण ऐन, २०६४ को उति दरा ८ लाई असिधाहनक घोहरत गियको छ ।12

गमिीि परकािको अपिाधमा आिोप लागयको वहति िागी जान नसकोस िनी थतनामा िाखन पहन सहकनय विसथा िो ।13

नयपालमा सथाी बसोिास निएको वहति आरप उपि लागयको अहिोगबाट बचनको लाहग िागी जान सकनय सिािनालाई धानमा िाखी ६ महिना िा सोिनदा बढी कदको सजा िनय सकनय कसतिको अहिततिलाई थतनामा िाखी मतददाको पतपषकष गनतष पदषछ िननय कानतनी विसथाबमोहजम अहधकाि परापत अदालतमा दाि िएको मतददामा परमाणको मपलाङकन गिी परहतिादीलाई थतनामा िाखनय गिी िएको आदयश बदि गिी बनदीपरतकषीकिण परोग गिी छत टकािा हदलाउनत कानतनसङगत नदयहखनय ।

दयिाननदका िकमा सयिकदास हिरदध बािा हज अ समयत (नय. का. प २०४९ प ६९२०) मतददामा सममाहनत सिकोचच अदालतबाट हसदधानत परहतपादन िएको छ-

"थतनछयकको आदयश गदाष परत यक अहिततििरलय ो सतो अपिाधजन का ष गियको िननय कत िाको परहतवहति परमाण िनतपछष । हनियदक समयतका परहतिादीिरका समबनधमा कय िल गोशवािारपमा कसतिदाि िो िननय मनाहसि परमाण िएको िदा थतनामा िाखी पतपषकष गनतष िननय आदयश िएको अ. ि. ११८ को मनसा अनतकप ल नदयहखदा थतनामा िाखनय आदयश बदि गिी बनदीपरतकषीकिणको रिट जािी िनय ि समान सलगनता िएका परहतिादीिरलाई समानरपमा तारिखमा िाखनत पननमा हनियदकलाई थतनामा िाखनय गियको आदयश कानतनसङगत दयहखदन िनी थतनाबाट मतति गरिएको दयहखनछ । "14 (थतनछयकको आदयश गदाष परहतवहति आधाि खतलाउनय)

हवगत र वतनमारबीि तलराः- साहबक कानतनमा बङक जमानतको सपष विसथा निएकोमा मतलतकती रौजदािी का षहिहधसहितालय बङक जमानतसमयतको विसथा गियको छ । हिगतमा ३ िरषसमम कद िनय मतददामा थतना िा धिौटी कय िनय िननय असपष विसथालाई रौजदािी का षहिहधसहितालय सपष पाियको अिसथा छ । ३ िरषसमम कद सजा िनय अहिततिका िकमा अदालतलय पतपषकषमा िाखन सकनय विसथा गियको छ । कय िी अिसथामा थतनामा िाखनतपनन अहनिा षता निियको विसथा हमलाएको छ । जसतः बालबाहलकासमबनधी, ७५ िरषिनदा माहथको िदधसमबनधी, गिषिती महिलासमबनधी, अशति आहदका िकमा । तसत अन परािधानिर दयिाबमोहजम िियका छन-

11 clwjQmf /fhLj jf:tf]nf lj?4 lhNnf jg sfof{no sf7df8f}+, lg @)^^ k=sf]=g]=g+= -*@)@_

12 sdn]z låj]bL, lg @)^^ k=sf]=g]=g+= -*@#(_

13 uug l;+x lj?4 sf=lh=c= -g]sfk @)%) c+s !) k[i7 %&(_

14 b]jfgGbsf xsdf ;]jsbf; lj?4 af/f lh= c= ;d]t -g]=sf=k= ^(@), k[= @)$(_

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno94

धिौटी जमानत मागनय आधाििर परष खतलाइएको अिसथा ।

बङक गाियनटी सिीकाि गदाष ‘क’ ि ‘ख’ िगषका िाहणज ि हिकास बङकिरलय जािी गियको गाियनटी मात सिीकाि गनतषपनन ।

सथाी परकहतको िा अदालतलय तोकय को अिहधसमम निीकिण िन सकनय ।

हिना शतष िततिानी िन सकनय ।

मतददाको अहनतम हकनािा लागयपहछ बङक गाियनटीको िकम अदालतलाई िततिानी गनष ा रत कत िा गरिहदन अदालतलय तसतो िाहणज बङकलाई पत पठाउनत पनन ।

बङक गाियनटी रत कत िा गदाष समबहनधत अदालतसग सिीकहत सिमहत हलनय दाहति तसतो िाहणज बङकको िनय ।

बङक गाियनटी हदनय पकषलय बङकसग गियको समझौताको परहतहलहप अदालतमा पयस गनतषपनन ।

बङक गाियनटी सिीकाि गियमा गाियनटी पयस गनन पकषलाई राटिालालय मतलतकती रौजदािी का षहिहध सहिताको दरा ७४ साहबकमा (मतलतकती ऐन,अ.ब. १२४ क न.) बमोहजमको िीत पत¥ ाई कागज बनाउनत पनन ।

समसया र िरौतीिर ततकाल परापत परमाणलाई सपष नपारिएको अिसथा ।

मतददामा थतनछयकका कानतनी परहरिागत ततहट िनय गियको ।

परहतिादीको बानमा आिशक ि पाषपत परशनिर नसोहधनय गरिएको ।

नााधीशबाट िनय थतनछयक आदयशमा एकरपताको अिाि ।

कय िी अिसथामा अ.ि १२४ क सििको रौजदािी का षहिहधसहिताको दरा ७४ बमोहजमको कागज नगिाइएको अिसथा ।

गोशवािा थतनछयक आदयश िनय गियको ।

परहतवहति परमाण हिियचनाको थतनछयक आदयशमा कमी ।

आधाि ि कािणको हिियचना निएको हसथहत ।

कमसल जमानत िाखनय ि सिीकाि िनय गियको ।

मतलतकती का षहिहधसहिताको विसथा कय िी िदसमम सपष िए तापहन धिौटी तथा जमानत हनदनहशकाको विसथा थोहचत पालना िनतसमयत जरिी छ ।

हरटकषनथतनछयक आदयश रौजदािी कानतनको उललङघन गनन वहतिलाई नाहक परहरिादािा नाहक कािबािीको लाहग कानतनबमोहजम

गठन िएको अहधकाि परापत हनकादािा गरिनय नाहक का षको मितिपपणष चिण िो, जसलय समगर रौजदािी नाहक काम कािबािीमा दपिगामी परिाि पानन िएकालय थतनछयकको परहरिामा उहचत धान हदनत जरिी छ । नााधीशबाट िनय थतनछयक आदयशमा एकरपता निई हिहिधताका कािणलय पहन नाहक परहरिा अनतमान ोग िन सकय को छन । धिौटीको सटामा हलइनय कमसल जमानतका कािण जमानत परहरिा कय िी औपचारिक िन गएको छ । हिहिनन मतददामा िाहखएको जयथा जमानतिरको हिििण अदािहधक िन नसकय का कािण अदालतलय जरत गियको जमानतसमयत सिकािी अहिलयखमा आउन सकय को छन । दयशिरिका हजलला अदालतलय हलएको जयथा जमानतको एकतीकत सफटियि ताि गिी लागत गनष नसहकएकालय सलाई हनहमत गनष समयत सहकएको छन । नाहक काम कािबािीलाई ततहटिहित, िसततहनषठ, पािदशधी, नाोहचत, हिियकपिक ि हिशवसनी बनाउनका लाहग तसतरष नाकमधीको धान जानत जरिी दयहखनछ ।

;zQmLs/0f 95

सनिभन सिी1. नयपालको सहिधान ।

2. मतलतकती रौजदािी अपिाध (सहिता) ऐन, २०७४ ।

3. मतलतकती रौजदािी का षहिहध (सहिता) ऐन, २०७४ ।

4. हिशयर अदालत ऐन,२०४९ ।

5. मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि (हननतण) ऐन, २०६४ ।

6. िन ऐन, २०७५ ।

7. सगहठत अपिाधसमबनधी ऐन, २०७० ।

8. बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ ।

9. धिौटी तथा जमानत हनदनहशका २०७५ ।

10. मतलतकती ऐन, २०२० ।

11. Black's Law Dictionary.

12. जाईनद बिादति काकधी, नहजि सगरि, २०५९ ।

13. नयपाल कानतन पहतकाका हिहिनन अङकिर, सिकोचच अदालत ना सयिा दपषण, हदिाकि िट पतकाििाज नयपाल, २०६१ ।

14. नयपाल ऐन सगरिका हिहिनन खणडिर, कानतन हकताब विसथा सहमहत

15. American Judiciary Act, 1789.

lll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno96

हवषय परवश : हिशववापी मिामािीको रपमा रहलएको कोहिड-१९ का कािण हिशवलय एकपटक मानिी ि आहथषक सङकटको सामना

गनतषपियको छ । कोिोना िाइिसको सङरिमण हिशवका २१५ मतलतक तथा कषयतिरमा रहलएको छ िनय लाखौ माहनसिरको मतत िइसकय को छ । मिामािीका कािण हिशवका समाज ि अथषतनतिर निामिी परिाहित िएका छन । कोिोना िाइिस सङरिमणको िोकथाम ि हननतणका लाहग गरिएको लकडाउन ि आिागमनको कडाइलय सिासथ सङकटबाट उतपादन, हितिण, वापाि, लगानी तथा िोजगािीसममको शङखला परिाहित िएको छ । सलय गदाष हिशवका ६ (छ) किोड माहनसिर गरिबीमा धकय हलनय परकषयपण हिशव बकलय गियको छ । परािहमिक तथाक ियदाष कोहिड-१९ सङरिमणबाट पतररिरको मततदि उचच दयहखए तापहन िियक मतलतकको सामाहजक एि आहथषक कषयत परिाहित िदा सका दतटपरिणामिर पतररलय िनदा महिला तथा बाहलकालय बढी िोगनत पियको छ । लङहगक समानताका परिसपचकिरमा हिगत कय िी समदयहख हनिनतिरपमा िाहसल िद आएको परगहत कोिोनाबाट उतपनन परिहसथहतका कािण दबाबमा पियका छन । समाजको शहति सिचना, समपहति ि सोत साधनमा महिलाको पिच स पहन कमजोि िियको अिसथामा कोिानाको कििलय थप खाडल हसजषना गरिहदएको छ ।

कोहभि-१९ ल महिलामा पारको र पारन सकर परभाव :कोहिड-१९ लय महिलाको सामाहजक, आहथषक एि मनोिजाहनकलगातका कषयतमा ततकालीन ि दीघषकालीन दतब परिाि

पाियको छ । समाजमा हिदमान असमान शहति सिचनालय गदाष पहन पतररको ततलनामा महिलािर सङकटको सममा अझ जोहखममा पनन गियका छन । कोिोनाबाट हसहजषत सङकटलय उनीिरको सिासथ, हशकषा, आहथषक अिसथा तथा मनोिजाहनक पकषमा पाियको तथा पानष सकनय परिािलाई तल चचाष गरिएको छ ।

१) महिला तथा बाहलकाको सवासथयमा परभाव :

कोहिड-१९ हिरदधको लडाइमा सिासथ ससथाको अगरिागमा िियि खहटनय महिलािर जसत: सटार नसष एि सिसयहिकािरमा सङरिमणको जोहखम उचच िियको छ । तसगिी दीघष िोगी तथा िदधिदधाको ियिचाि तथा सािािका साथ अतािशक िसतत तथा सयिाको हबरिती हितिणमा समयत महिलािर न खहटनय िएकालय उनीिरमा सङरिमणको जोहखम बढयको छ । अककोतरष गिषिती ि सततकय िी महिलािरको िोग परहतिोधातमक कषमता कमजोि िनय िएकालय उनीिर सध सङरिमणको जोहखममा ििनछन । सङकटकालीन अिसथामा कहतप अतािशक सयिािर जसत : गिषिती/परसपहत सयिा, खोप सयिा, ौन तथा परजनन सिासथ सयिा इताहदमा आउनय अििोधका कािण महिलािरको सिासथ जोहखम बढनय ि मततसमम िनय गियको छ । नयपालमा लकडाउनका कािण सततकय िीको समम उदधाि िन नसकय को ि धयि महिलालय अकालम जान गतमाउनत पियको समाचाि सञचािमाधमबाट परसािण िइिियका छन । लकडाउन अिहधिि घिहित बसनतपदाष थहपएको का षबोझलय महिलािरको मानहसक समसा समयत बढयको तथिर सािषजहनक िएका छन ।

२) महिला तथा बाहलकाको हशकषामा परभाव :

मिामािी हननतणको लाहग लाम सम हिदाल बनद िदा बाहलकािर हशकषाको अिसिबाट िहञचत िएका छन । हिदमान

कोहभि-१९ ल महिलामा पारको परभाव र समबोधरका उपाय

शनिानराज गयौतमउपसतिव- मतहला, बालबातलका िथा जयषठ नागररक मनतालय

;zQmLs/0f 97

लङहगक असमानताका कािण बाहलकािर घिम हशकषा तथा दपिहशकषाको माधमबाट गिाइनय पठनपाठनमा समयत सामयल िन नसकय को अिसथा छ । नयपालजसतो कम हिकहसत मतलतकमा हिशयरगिी गरामीण कषयतका बाहलकािरमा हडहजटल परहिहध ि मोबाइल इनटिनयटको पिच अतनत कम िियको छ । िी बयला अहधकाश गरिब परििािका बाहलकािर घिासी काममा बढी सलगन िनतपनन िएकालय पहन पढनयलयखनय सम थोि मात उपलबध िनछ । सतो अिसथामा कहतप बाहलकािरलय सधका लाहग हिदालको पढाइ छोडनय जोहखम बढन सकछ । पहचिम अहफकामा इबोला सङकटपहछ बाहलकािरलय हिदाल छाडनय दि बढयको अधनबाट दयहखएको हथो । अककोतरष कम हिकहसत मतलतकमा अहधकाश परौढ महिलािर कम साकषि िनय िएकालय उनीिर सपचना सञजालमा आबदध िदनन ि मिामािीका लकषण तथा िोकथामका उपाबािय अनहिज िनछन । ससमबनधी जानको अिाि ि सपचनामा पिच निदा िाइिस सङरिमणको दि बढी िनतका साथ मततको जोहखम समयत उचच दयहखएको छ ।

३) मिामारील महिलामा पारन आहथनक परभाव :

कोिोना िाइिस हननतणका लाहग अिलमबन गरिएका लकडाउन, हिदाल बनद, अतािशकबाियकका सयिा बनद, आिागमनमा कडाइ, ियहमटानसमा हगिािट इताहदका कािण महिलािरको िोजगािी ि सििोजगािका अिसििरमा वापक कटौती िनय अिसथा हसजषना िएको छ । हिकासोनमतख मतलतकका अहधकाश महिलािर सामान अिसथामा समयत कम आमदानी/बचत िनय अनौपचारिक कषयतमा का षित िनछन ि पतररको ततलनामा मिामािीको झडका सामना गनन कषमता पहन कम िनछ । नयपालमा कोहिड-१९ लय प षटन, ाताात, अहतहथ सतकाि, िोटल, गामननट उदोग, खतदा पसल (खादानन, औरधी पसलबाियक) लगातका कषयतमा वापक परिाि पाियको छ जिा अहधकाश महिला का षित छन । ी कषयतमा काम गनन अतहधक महिलािरको िोजगािीसग आमदानी गतमयको अनतमान गरिएको छ । तसगिी सििोजगाि कषयत ि साना विसािर (ियषिा ि पसलिर) मा महिलाको सलगनता बढी िनय गियको ि ी कषयतिर पहन निामिी परिाहित िएका छन । सिी अनौपचारिक कषयतमा का षित महिलािरलय एकाहति िोजगािी गतमाउनय ि अककोहति सामाहजक सिकषणको दािाहित पहन नसमयहटनय िएकालय उनीिर गरिबीको जोहखममा पियका छन । तसगिी सअहघ न गरिबीको ियखामतहन िियका घि परििाि ि सतकत मिासी बसतीमा बसोिास गनन महिलािर सिासथ ि आहथषक सङकटको ितमिीमा धकय हलन बाध िएका छन ।

कोहभि-१९ मिामारीबाट महिलामा परन परभाव :को�भड-१९ महामार�बाट म�हलामा पन� �भाव :

सथाय�पल पढथइ छथडन Drop out

कमजोर शारी�रक अवसा-गभरववी, सतकक री सङकमणको जोिखम ह�नक काम/हकरचाहमा पतरत स� सनवा-नसर, सवर�सकिवका

िनरिमव सकवा पवाहमा अवरोर-मावसवाससर

घरिभतको काम/हकरचाहमा बढकको बोझ

आिरक अभाव क गगार ह�नक मानिसक वनाव

पसारणका मामरामहा

जीवनसवरमा नकरातमक पभाव

ग�रबी बढनक

मिह ा स� सन ह�नक आिरक तकत र पकशा (खदा,होट ,घरक वा साना उदोग) मा गिहरो सङकट, वकरोजगारीमा विद, रकिमटरानसमा कमी, घररासी कामको बोझ क आरआजरन काररमा कम समरको उप लरवा, मिह ा उदमीह�मा कोिभडप�ाव वरवसार सा गनर नगग र ऋणमा पह�चको अभाव

सचनाको पह�चमा कमी

िपडीवहा ाई िगइनक स�रतण सकवाह�मा अवरोर

घरक / ङिगक िह�सामा विद

िनणरर पिकरामा विमचवीकरण

असमान शि� स�रचना

िबरथमय (मथनिसक समसाथ)/मताय

सचना सामगीहा/पिविरमा कमजोर पहच गर िशता/अन ाइन कताह�मा पह�चको अभाव

सङकमणको ो ावट र रोकाम स बनरमा चकवनाको कमी, बाि काहाको घररासी काम र हकरचाहमा बढी

स� सनवा

पसथराकथ मथमामह�

आतम

िववा

स र त

मवा

ङिगक खाड बढनक

बा िववाह/कम उमकरमा गभररारण

सथमथिजक �त : सथससा र िर�थ

आिरक अवसा

पथ

पथ पथ

कोिभड-१९ महामारी

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno98

सका अहतिति धयि सनतान िएका महिलािर, एकल महिला, पहत गतमाएका, परििािलय छाडयका तथा ियिासता गरिएका एि दीघष िोगी पतरर िएका घिपरििािमा बसनय महिला तथा बाहलकािर पहन मिामािीको सममा गरिबीको ियखामतहन धकय हलनय समिािना बढी िनछ । लकडाउनका कािणलय आपपहतष परणालीमा आउनय अििोध, अतािशक खाद पदाथषमा िनय मपलिहदध, कहर उतपादनमा आउनय कमीका साथ उतपाहदत िसततिर बजािसमम पत¥ ाउन नसकनय अिसथालय आमदानी घटछ ि महिलािर गरिबीको चपयटामा पदषछन । UN Women को एक सिनकषणलय पहन िोजागिी गतमाउनय ि गरिबीको दि पतररिनदा महिलामा एकदम हछटो िनय दयखाएको छ ।

४) महिलािरको आतमहवशासमा परभाव :

कोहिड-१९ लगातका मिामािीको सममा महिलािर घियलत तथा लङहगक हिसामा पनन जोहखम बढछ । नयपालमा लकडाउनको अिहधमा शािीरिक, मानहसक ि लङहगक हिसा बढयको ि आतमिताका घटनािर समयत बढयको पाइएको छ (काहनतपति, जयठ २५, २०७७) । लकडाउन अिहधमा आतमिता गनन ४३२ जनामध य ३९६ जना महिला िियको तथाकलय हसथहत िािि अिसथा िियको सङकय त गदषछ । िोजगािी गतमाउनत पदाषको पीडा, आधाििपत आिशकताको परिपपहतष गनष नसकदा ि परििािको हजममयिािीको बोझलय हडपरयशन बढयको ि सलय आतमितासमम पतगनय गियको पाइएको छ । मिामािीको सममा अगरपङ हतिमा काम गनन महिला सिासथकमधीिर लङहगक हिसा ि दतव षििािमा पनन गियका छन । घिासी कामको बोझ बढनतका साथ िी बयला आरनत तथा नहजकका पाटषनिबाट िनय हिसा हिशविरि न बढयको पाइएको छ । अककोतरष बाहलकािरमा उमयि नपतगद हििाि गनन ि असतिहकषत गिषपतनका घटनािर पहन बढयका छन ।

कोहभि-१९ ल महिलामा पारको परभाव समबोधरका उपायिर :

कोहिड-१९ लय महिलामा पियको परिािको सपकम अधन ि हिशयरण गिी ततकालीन ि दीघषकालीन उपािरको माधमबाट उनीिरको सामाहजक एि आहथषक सकषमता बढाउनतपनन दयहखनछ । नयपाल सिकािको आहथषक िरष २०७७/७८ को नीहत तथा का षरिमलय कोहिड-१९ को ततकालीन परिाि समबोधन गनष िाजपरणालीको परिािकारिता अहििहदध गिी आनतरिक आिागमन ि आपपहतष विसथा सतचार गनन, सिासथ ि हशकषामा गतणातमक सतधाि गनन, कहर तथा औदोहगक उतपादन िहदध गनन ि हिकास हनमाषणलाई तीवरता हदनय नीहत हलएको छ । साथ मिामािीपहछको थप िणनीहत ि का षोजना ताि गिी कषयतगत हिशयर का षरिम सञचालन गनन ि मिामािीका कािण िोजगािी गतमाएका शरहमक, साना हकसान असिा वहति, गरिब तथा हिपनन िगषका परििािलाई लहकषत गिी सिासथ, हशकषा, सीपहिकास, ताहलम, िोजगािी एि आआजषनसमबनधी का षरिम सञचालन गनन िणनीहत बनाइएको छ । ी का षरिमिर कााषनिन गदाष महिला तथा बाहलकािरलाई हिशयर पराथहमकता हदनतपनन ि तसको लाि उनीिरलय पाउनय सतहनहचितता गनतषपछष ।

महिला बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताललय कोहिड-१९ सङरिमणबाट महिला, बालबाहलका, अपाङगता िएका वहति ि ज यषठ नागरिकमा पियको ि पनष सकनय असििरको समबोधन गनष ततकालीन, मधकालीन ि दीघषकालीन हरिाकलाप समयहटएको का षोजना कााषनिनमा लाएको छ । सअनतसाि लकडाउनलय अहत हिपनन, पछाहड पियका ि हिसापीहडत महिलामा पियको असि मापन गिी सतझाि हदन Rapid Gender Assessment का ष सतर गरिएको छ । आशरसथलमा िियका अशति ि मानहसक सनततलन गतमाएका महिलािरलाई साहनटिी पाडलगात अतािशक सामगरी उपलबध गिाउनय, पाहलकाहित िियका पतनसथापना कय नदिरको तथाक ताि गनन, लङहगक हिसापीहडतको लाहग हिहिनन िटलाइन सयिालाई परिािकािी बनाउनय, उनीिरलाई हनःशतलक कानतनी सिाता, आधाििपत सिासथ सामगरीिर तथा मनोसामाहजक पिामशष सयिा उपलबध गिाउनय, ौनशोरण, दतव षििािलगात हिहिनन परकािका लङहगक हिसा नपनीकिणका लाहग सञचाि माधममारष त सपचना समपरयरण गनन, गिषिती तथा सततकय िी महिलािरलाई चौबीस घणटा एमबतलयनस सयिा उपलबध गिाउनयजसता ततकालीन उपािरको माधमबाट कोहिड-१९ लय महिलामा पियको परिाि समबोधन गनन परास गरिएको छ । साथ कोहिड-१९ लय पाियको लङहगक असि तथा परिािको अधन अनतसनधान गिी परापत परहतियदनका आधािमा नीहत तजतषमा गनन, जीहिकोपाजषन गतमाएका सङकटगरसत समतदाका महिला तथा तीनका परििािको बयिोजगािी तथा गरिबी समबोधन गनष उदमशीलता हिकास, जीहिकोपाजषन सतधाि, सीपमपलक ताहलम तथा हितिी पिच हिसतािलगातका का षरिमिरमा आबदध गिाउनयजसता मधकालीन ि दीघषकालीन उपािरको कााषनिनमा जोड हदई सङघ, परदयश ि सथानी तीनिट तिलाई हजममयिाि बनाइएको छ ।

;zQmLs/0f 99

आहथषक िरष २०७७/७८ को बजयट ितिवमा असिज परिसथहतका कािणलय बढी जोहखममा पियका महिला, बालबाहलका, जयषठ नागरिक तथा अपाङगता िएका वहतिलाई थप सतिकषा तथा सिकषण परदान गनन, महिलाको सामाहजक-आहथषक अहधकाि िाहसल िनय गिी महिला लहकषत का षरिम सञचालन गनन, िाटरिपहत महिला सशतितीकिण परिोजनामारष त मतलतकििका हिपनन ि िहञचहतमा पियका महिलाको सीप तथा उदमशीलता हिकास गिी िोजगािीका अिसि परदान गनन, सिासथ जोहखममा पियका दतगषम कषयतका गििषती ि सततकिी महिलाको ििाई उदधाि गनन, सब सथानीतिमा महिला उदमशीलता सिजीकिण कय नद सथापना गनन, महिलाहिरदध िनय सब परकािका सामाहजक ियदिाि, शोरण ि हिसा अनत गनन तथा सामाहजक कत परथा, अना ि हिियद िटाउन सथानी सिकाि, गिसिकािी तथा सामतदाहक कषयतसमयतको सििाहगतामा सामाहजक जागिण ि सचयतना अहिान सञचालन गनन उललयख गिी सोिीअनतसाि का षरिमिर समयहटएको छ । तसगिी गिसिकािी कषयत ि दात हनकािरलय समयत हिहिनन का षरिमिर तजतषमा गिी कााषनिनको थालनी गियका छन । उदाििणको रपमा सतति िाटरिसघी हिकास का षरिमलय सतदपिपहचिम, कणाषली, गणडकती ि िागमती परदयशका ११ िटा सबिनदा बढी परिाहित सथानीतिमा िोजगािी, सीपमपलक ताहलम ि परहिहधसमबनधी सिाता गनन िएको छ । ी काषरिमिरको कााषनिनबाट कोहिड-१९ लय महिलामा पाियको परिाि धयि िदसमम समबोधन िनय अपयकषा गरिएको छ ।

कोहिड-१९ लय पाियको परिाि समबोधन गनषको लाहग शरमशहति तथा अन सिनकषणको सिोग हलई गरिब घिपरििािको परोराइल ताि गनतष अहनिा ष ि आधाििपत शतष िो । सका लाहग नयपालमा गरिब घिपरििाि पहिचान तथा परिचपत, तयसो शरम शहति सिनकषण तथा िाहटरि परिचपतलाई आधाि हलन सहकनछ । ततपचिात मिामािीका कािण िोजगािी/आमदानी/ियहमटानस गतमाएका, हिसा/दतव षििािमा पियका, आमदानी निएका एकल महिला, जोहखमतति कषयत ि सतकत मिासी बसतीमा बसोिास गनन, अपाङगता िएका/दहलत महिला, गिषिती/सततकय िी महिलािर पहिचान गिी उनीिरका समसा समाधान गनष ततकालीन, मधकालीन ि दीघषकालीन उपािरको कााषनिन गदद जानतपछष । सिासथ, हशकषा, अथषतनत, सिकषणलगातका कषयतमा सञचालन गनष सहकनय हरिाकलापिरलाई तलको ताहलकामा समयहटएको छ ।

महिलामा कोहभि-१९ बाट परको परभाव समबोधरको मागनहितर :

कषतर उदशय परमख हकरयाकलापिरसमबोधर गरनपरन

समयावहधसमबोधर गरनपरन वगन

सिासथकोहिड-१९ को सङरिमण ि मततदि हननतण गनन ।

• अगरिागमा काम गननका लाहग वहतिगत सतिकषा उपकिण,सिसराई सामगरीिर एि कोहिड-१९ पिीकषणमा पराथहमकता ।

• मनोसामाहजक पिामशष ।

• सतिहकषत मातति सयिािरको हनिनतिता ।

• गिषिती/सततकय िी महिलािरको उपचािमा हिशयर पराथहमकता ।

• किाियणटाइन/आइसोलयसनमा बसयका महिलािरलाई हिहशषीकत सयिा ।

• सचयतनामपलक सामगरीिरको पचािपरसाि ।

ततकालीन

मधकालीन/

दीघषकालीन

• गरिब परिचपत पाएका ।

• आमदानी/िोजगािी गतमयका ।

• हिसा/दतव षििािमा पियका ।

• आमदानी निएका एकल महिला ।

• जोहखमतति कषयत ि सतकत मिासी बसतीमा बसोिास गनन ।

• महिला घिमपली/ियहमटानस गतमयका ।

• अपाङगता िएका/दहलत महिला ।

• गिषिती/सततकय िी महिला ।

• हिसा ि दतव षििािमा पियका । हशकषा

बाहलकािरमा हिदाल बाट िनय drop out कम गनन ।

• सामाहजक सजाल एि सपचनामा पिच बढाई बाहलकािरलय अनलाईन/हडहजटल परहिहधबाट हशकषा पाउनय अिसथाको सतहनहचितता ।

• लहकषत बाहलकािरलाई हडहजटल परहिहधिरमा पिच ।

• बाहलकािरलाई छातिहति/नगद सिोग /शहकषक सामगरीिरमा पिच बढाउन बाहलका लहकषत िसतकषयपका काषरिमिर सञचालन ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno100

आहथषक अिसथा

जीहिकोपाजषनमा सतधाि गनन ।

गरिबीमाहथ परिाि गनन ।

• जोहखममा िियका समबोधन गननपनन िगषलाई सामाहजक सतिकषाको जालोहित आबदध गिाउनय ।

• नगद/खादानन िाितको रपमा हितिण गनन ।

• बालबाहलका/िदधिदधा/हिसापीहडतको ियिचािमा खहटएका वहति/ससथालाई आहथषक सिोग हदनय ।

• कोहिड १९ पहछ िोजगािीमा जानय महिलाका बचचािरको ियिचािमा सिोग गनन ।

• महिलािरलाई सििोजगाि विसा सतर गनष सतरआती पपजी उपलबध गिाउनय ।

• महिला उदमशीलता हिकासमा सिोग ि सिजीकिण गनन ।

• अहत जोहखममा िियका असिा, एकल महिलालाई दीघषकालीन सि यग गनन ।

ततकालीन

मधकालीन/

दीघषकालीन

• गरिब परिचपत पाएका ।

• आमदानी/िोजगािी गतमयका ।

• हिसा/दतव षििािमा पियका ।

• आमदानी निएका एकल महिला ।

• जोहखमतति कषयत ि सतकत मिासी बसतीमा बसोिास गनन ।

• महिला घिमपली/ियहमटानस गतमयका ।

• अपाङगता िएका/दहलत महिला ।

• गिषिती/सततकय िी महिला ।

• हिसा ि दतव षििािमा पियका ।

सिकषण ि सशतितीकिण

लङहगक हिसा हननतण गनन ।

• सामाहजक सचयतना का षरिम सञचालन ।

• हिसापीहडतको सिकषण ि सिोग, मनोसामाहजक पिामशष ।

• िटलाइन सयिािरको परिािकािी रपमा सञचालन ।

• आहथषक सतिकषाका लाहग हिसापीहडत महिलािरलाई आआजषनमा सिोग ।

• दतव षििाि िोकथामको लाहग अहिानमपलक का षरिम सञचालन ।

नयपाल सङघीतामा परियश गियसग िाज शहति सघ, परदयश ि सथानीतिबीच बाडराड िएको परिपरयकमा सहिधान ि का षहिसततीकिण परहतियदनलय मागषहनदनश गियअनतरप िियक हनकालय आ-आफनो दाहति ि हजममयिािी ििन गनतष िाञछनी छ । सङघीताको अभास गददगदाष सघ, परदयश ि सथानी ३ िट हनकालय समनि ि साझयदािीको टडकािो आिशकता मिसतस गियका छन । ति कसिी (?) िननय बािय सब तिका हनकािर अलमलमा पियजसतो दयहखएको छ । तसथष काममा दोिािोपन नपनन गिी महिलाको सामाहजक एि आहथषक उनननका लाहग ३ तिबीच परिािकािी तालमयल िन जरिी छ । अनथा कोहिड १९ लगातका मिामािीलय हसजषना गनन चतनौती सामना गदद समदध रपाल, सखी रपालीको सपना साकाि पानन परासिर हनिथषक िनयछन ।

हरटकषन :कोहिड-१९ मिामािी सिासथसग समबहनधत मात िियन । हकनहक सबाट हिशवका िियक समाज ि अथषतनतिर खलबहलएका

छन । दहप सथान, परिियश, हलङग, जाहतअनतसाि सलय पाियको ि पानन परिाि एउट परकहतको िनय छन । हिदमान लङहगक हिियदका कािण स मिामािीबाट पतररिनदा महिला बढी परिाहित िएको तथ ि समबोधनका उपािरबािय माहथ हिसततमा चचाष गरिसहकएको छ । हशकषा, सिासथ, अथषतनतलगातका कषयतमा सतझाइएका ती उपािरलाई इमानदािपपिषक कााषनिन गनन िो िनय िामी माझ अहिशाप बनयि दयखा पियको मिामािीबाट ताण पाउन सहकनय अिसि पहन छ । सका लाहग सघ, परदयश ि सथानीतिमा सिकािी एि गिसिकािी कषयतिरलय एकअकाषसग उहचत साझयदािी ि समनि गदद मिामािी परिाहित महिलािरलाई कय नदहिनदतमा िाखयि साझा अहिान सञचालन गनतषपनन आिशकता दयहखनछ ।

;zQmLs/0f 101

सनिभन सिी :Policy brief: The impact of Covid-19 on Women, United Nations.

Policy Note: Gender Dimension of the Covid- 19 Pandemic, World Bank.

https://www.unwomen.org/en/news/in-focus/in-focus-gender-equality-in-covid-19-response

नयपाल सिकािको नीहत तथा का षरिम (२०७७/७८) ।

माननी अथष मनतीबाट सघी ससदा आहथषक िरष २०७७ । ७८ को बजयट ितिव ।

कोिोना िाइिस (COVID-19) सङरिमणबाट महिला, बालबाहलका, अपाङगता िएका वहति तथा ज यषठ नागरिकिरमा पियको ि पनष सकनय असििरको बाियमा सतधाि तथा समबोधन गनष ि सामाहजक सघ-ससथा परिचालन गनन समबनधी का षोजना, २०७७ ।

lll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno102

१. हवषय परवश हलङगको अधािमा गरिनय जतनसतक परकािको हिसा, हिियद ि दतव षििािलाई लङहगक हिियद िहननछ जसलाई कानतनलय अमान,

गनष निनय एि दणडनी मानयकोछ । नयपालको सहिधानलय लङहगक समानता ि समानतपाहतक समाियशीकिणको हसदधानतलाई सतहनचितता गियको छ । सहिधानको धािा १२ मा आमा िा बाबतको नामबाट लङहगक पहिचान सहितको नागरिकता परापत गनन विसथा गियको छ । धािा १८ मा समानताको िक, धािा ३८ मा महिलाको िक जिा महिलाको अहधकाि समबनधी हिशयर विसथा गरिएको छ । तसत धािा ४२ मा सामाहजक नाको िक ि धािा ४३ मा सामाहजक सतिकषाको िकमारष त हिहिनन सिकषणातमक अहधकािको विसथा गियको छ । माहथ उहललहखत मौहलक अहधकािको कााषनिनको लाहग नीहतगत विसथा, कानतनी विसथा, ससथागत विसथा, का षरिमगत विसथा बजयटको विसथा, जनशहतिको विसथा, परहिहधको विसथा जसता धयि ोजनािर त गिी कााषनिमा लाएको छ । तथाहप समाजमा सताहबदऔदयहख शहतिसमपनन वहति अथाषत पतररलय महिला तथा बाहलकामाहथ अना, शोरण, हिियद, हिसा दतव षििाि गदद आएको छ । हिशयरतः महिला, बाहलका तथा हकशोिीिर सामाहजक, आहथषक, धाहमषक, शहकषक हिसाबलय अना, हिियद ि हिसामा पियका छन ।

सामाहजक, आहथषक, धाहमषक, सासकहतकजसता कािणलय गरिनय हिियद त छदछन सका अहतरिति सम सममा अपरताहशतरपमा पदा िनय आकहसमक परकोप, मिामािी जसता पराकहतक कािणलय समयत महिला, बाहलका तथा हकशोिीिर न उचच जोहखममा पनन गियका छन । घिहित तथा घिबाहिि जतासतक महिलािर सतिहकषत िन सहकिियका छनन । समाजलाई सिज िाताििण बनाउनय सबिनदा ठप लो असतर िनयक नीहत तथा कानतन िो । नीहत तथा कानतनमा परािधानन छन िनय जसतोसतक हिर िए पहन समबोधन गनष सहकनन । सलय िामा जहतपहन लङहगक समानता काम गनष तथा लङहगक हिसा अनत गनन/गिाउनय ऐनिर कााषनिनमा िियका छन सबमा सङकट उतपनन सममा जोहखममा पनष सकनय समपििरका बाियमा कत न विसथा िियको पाइनन । जसत घियलत हिसा (कसति ि सजा) ऐन, २०६६, छाउपडी परथा उनमपलन हनदनहशका, २०६४, बोकसीको आिोप (कसति तथा सजा) ऐन, २०७२, एकल महिला सतिकषा कोर सञचालन हनमािली, २०७०, का षसथलमा िनय ौनजन दतव षििाि (हनिािण) ऐन, २०७१ , आचिण २०७४, लङहगक हिसा हनिािण कोर (सञचालन) हनमािली , २०६७ , मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि (हननतण) ऐन, २०६४ तथा हनमािली २०६५ आहद ऐनिर कत नमा पहन सङकट, परकोप, मिामािी, आताहतत अिसथा, पराकहतक दहिक, मानिी सङकटको अिसथामा सामान अिसथामा समयत जोहखममा िियकािरलाई हिशयर विसथा गरिएको पाइदन । जसलय गदाष जोहखम अझ िानक बनन सकछ ।

सबलय बतझनय िारामा परष पादाष ठपलो िपकमप, ििी बतास आउदाको सममा, ठपलो आधीबयििीको सममा, बाढी पहििोको सममा, आगलागीको सममा, मिामािी िोग कोिोना िाइिसको सममा आम समतदा न िहित ि ताहिमाम िनछ । हिपत/जोहखम सबका लाहग िानक िनय िदा सञचालनमा िियका सब सयिािर ठपप िन सकछन । जसलय जयहखममा िनयिरको जीिन अतनत कहठन बनछ । सलय सङकटलाई सामना गनन हिहध ऐनम विसथा गरिनतपदषछ । कत न पहन ऐनको मतख हिशयरता िनयक घटन सकनय असामहक अिसथाको िाियमा समयत कय िी न कय िी विसथा िएको िनतपदषछ । ति स सबालमा िामा जहतपहन ऐनिर बनयका छन परा सब सङकट/

लङहगक हिसा अनतयसमबनधी काररमा परकोप/सङकट वयवसथापरका सवालिर

रोिनी दवी काककीउपसतिव- मतहला, बालबातलका िथा जयषठ नागररक मनतालय

;zQmLs/0f 103

जोहखमको विसथापनमा चतकय का छन । तपहन सङकट/परकोपको विसथापन गनष ऐन कानतन निएको िनय िोईन । जसत हनहतगत तथा िणनीहतगत ोजनािर हिपत जोहखम नपनीकिण िाहटरि नीहत,२०७५ , हिपत जोहखम नपनीकिण तथा विसथापन ऐन, २०७४, हिपत जोहखम नपनीकिण िाहटरि िणनीहतक का षोजना २०१८-२०३० िियका छन । तसत सिधाहनक विसथा ि चालत अिहधक ोजनामा हिपत जोहखमबाट सतिहकषत ि उतथानशील नयपाल बनाउनय ोजना िियको छ ।

२. पररिय हिपत/सङकट सोचद नसोहचएको अिसथा िो । ो अपरताहशत, अनौठो अनतमान न नगरिएको अिसथा िो । जसलय असिज

अिसथाको हसजषना गदषछ । ो आरमा डिलागदो, किाहललागदो ि िानक िनछ । जसका कािण सको असि तहतक हिधिसकािी ि धनजनको ठपलो कषहत पत¥ ाउनय परकािको िनछ । समाजमा सलाई परकहतको डिलागदोरपमा वाखा गरिनय गरिनछ । सको हिशयरता अतनत छोटो सम ििनय ति समाजमा पनन असि अतनत तासदी आजीिन पीडा, ददष ि नाजतक हसथहत बनाउनय खालको िनछ । जसत सङकटका सिरपिर िपकमप, ििी बतास, ठपलो आधीबयििी, बाढी पहििो, आगलागी, मिामािी िोग (कोिोना िाइिस) । ी जहत पहन रपिरको नामकिण गरिएको छ ी घटना घटयपहछ हदएका नामिर मात िन । ी बाियकका परकहतमा अनोन घटना घटन सकनय रपिर िामो आकलन बाहिि पदषछन । सलय िामो अहसतति परकहतक िातमा छ । सोिनदा रय िी िामी िात बाधयि बसौ िनय तसको परिणाम अतनत िाि िनछ । सलय परत यक वहति आरहित सङकटको विसथापक बननत पदषछ । सोिनदा माहथ बताएअनतसाि बनयको रपलाई वहतिहितको एकलो सामथ षबाट समिि ििनन । तसलय िाजलय िियक नीहतिरमा घटन सकनय सङकट/जोहखमको सामना गनन हनकास खतलाई हदनतपदषछ ।

३. रपालमा सङकट/ जोहखमको अवसथा परिचमा िहनसहको हक सङकट असामान, हनहचित निएको, अकलपनी, अपरताहशत किालीलागदो अिसथा िो । घटना

घहटनसकय समम सको परकहत, मापन, असि, आकाि परकाि आहदका बाियमा सपष पानष सहकनन । तापहन खोज, अनतसनधान ि सिनकषणका माधमबाट कय िी न कय िी अनतमान गिी तथाक िाहखएको िनय पकक छ । नयपाल हनिनति दोिोरिििनय परकोपको घटनाबाट उतपनन सङकटको उचच जोहखममा िियको मतलतक िो । िाको िप-धिातली सिरपका कािण िरननी बाढी पहििो, मिामािी, आगलागी, िप-कष, शीतलिि, हिमपात जसता हिपत जन अिसथालय ठपलो धनजनको नोकसानी िनय गियको छ । िप-कमपी हिसाबलय हिशवमाझ ११ औ सथानमा, जलउतपनन जोहखमका हिसाबलय तीसौ सथानमा ि जलिात परिितषनका हिसाबलय चौथो सथानमा िियको छ । िियक िरष औरत ५०० िनदा बढी हिपत का घटनािर िनय गियका छन ।

काठमाणडौ उपताका िप-कमपी ि मिामािीको हिसाबलय अतनत जोहखममा िियको छ । पराकहतक तथा गिपराकहतक घटनािरका कािण नयपालको िौहतक, आहथषक, सामाहजक हबकास ि उननहतमा बाधा पतगयको छ । सन २०१० मा हिशव बकलय गियको एक अधलय नयपाललाई परकोपको िबको रपमा हचतण गियको छ । नयपालमा सन १९७१ दयहख २०१० सममको तथाकलाई ियदाष िियक हिपद २ जनाको मतत िनय गियको पाईनछ । नयपालको सहिधानलय पराकहतक परकोपबाट िनय जोहखम नपनीकिण गनष पपिषसपचना, तािी, उदधाि, िाित एिम पतनसथापना गरिनय नीहत अिलमबन गरिद हिपत विसथापन का षलाई सथानी सिकािको एकल अहधकाि तथा सङघ, परदयश ि सथानी सिकािको साझा अहधकािका रपमा िाखयको छ । नीहतगत, कानतनी तथा ससथागत विसथा गरिएको छ । हिपत जोहखम नपनीकिण िाहटरि नीहत, २०७५ हिपत जोहखम नपनीकिण तथा विसथापन ऐन, २०७४ , हिपत जोहखम नपनीकिण िाहटरि िणनीहतक का षोजना, २०१८-२०३० लगातका नीहतगत तथा कानतनी विसथािर छन । हिदमान विसथािर ििय तापहन सङकट जोहखमको अिसथामा कानतन एकाहति ि घटनाका असििरलय माहनसको कनतहबजोग अकाषहति छताछत ललको िाताििण हसजषना िनय गियको छ ।

४. सङकट /परकोपमा उचि जोहखममा रिका वगनिर िामो सामाहजक सिचना असमान िियको छ । अथाषत िा धनी ि गरिबको वापक खाडल िियको छ । धनी िगषका माहनसलाई

सामान जीिनकालमा सङकटको अिसथा ििनन । कािण गास, बास ि कपासको लडाइबाट उनीिरको जीिन कौ गतणा माहथ िनछ । ति जो वहति गास, बास ि कपासका लाहग सध छटपटाई िियको िनछ ऊ सध जोहखम म बाहचिियको िनछ । समाजमा

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno104

अझपहन गरिबीको ियखामतहन िियको जनसङखा १८. ७ परहतशत िियको छ िनय बिआहमक गरिबीको सपचकाङक १८. ६ परहतशत िियको छ । अझ पहन ६ परहतशत जनसङखा हपउनय पानीको समसामा छन हन खाडलिरकाबीच जोहखममा पियका िगषिर स परकािका छन :

(क) महिला ; महिलामाहथ िनय असमान वििाि, सामाहजक, सासकहतक, धाहमषक िाहनकािक परथा तथा परचलनलय महिला, बाहलका ि हकशोिीिरलाई दोसो दजाषको रपमा हलनय गरिनछ । शहकषक, आहथषक ि िोजगािीका दहषकोणबाट महिलािर हिशयर पछाहड पियका छन । कहतप अिसथामा िाजलय हिशयर नीहत नहलदा िाजलय समयत महिलािरलाई पछाहड पाियको िदा उनीिरको जीिन जोहखममा पनन गियको छ । गरामीण परिियशका महिला तथा हकशोिीिर लामो दतिीमा खोला, खोलसा अनकणटाि ठाउमा घणटौ लगाएि खानयपानीका लाहग सङघरष गदाष अफन हछमयकती ि आरनतबाट हिसामा पनन गियका छन । गरामीण परिियशमा झणड ९ परहतशत जनसङखा हबजतली बतिीको पिचिनदा बाहिि िियका छन । एकानतमा आफना शरीमान ि सनतान िदयहशक िपहममा शरमका लाहग गएका सममा हिहिनन परकािका हिसामा पनन गियका छन ।

महिलािरको साकषिता दि ५७.७ परहतशत मात िियको छ । महिलािरको आहथषक अिसथा अतनत नाजतक िियको छ । कय िल २६ परहतशत महिलामा मात समपहतिमाहथको कय िी अहधकाि िियको छ । महिलािरको शरमशहति सििाहगता दि २६.३ परहतशत मात िियको छ । तसत बयिोजगािी दि १३.१ परहतशत िियको छ । अथाषत सता परकािका हिसा घटाउनय पीडकिर बढीमा पतररिर िियका छन । अझपहन समाजमा हिसामा पियका महिला, बाहलका तथा हकशोिीिरलाई उदधाि गिी पतनसथापना कय नदमा िाहखनछ । पराः हिसामा पियकािरको शािीरिक, मानहसक ि बौहदधक अिसथा अतनत कमजोि िनछ । आपिाहधक हरिाकलाप ि कठोि ातनाका कािण कहतप महिला तथा हकशोिीको मानहसक हिचलनमा पियकालय सोचनय शहति हास िएको िनछ । जसलय गदाष पारििारिक पतनहमषलन गिाउन कहठन िएकालय आजीिन पतनसथापना कय नदमा बसनतपरििियको छ । हनीिरको जीिन सध जोहखममा िियको िनछ । सङकट/आपहतिपत को अिसथामा सता िगषिर उचच जोहखममा पनष सकछन । सलय हनीिरलाई सङकटकालीन समसा हिशयर विसथा गरिनत पनन िनछ । ति िामा जहत पहन लङहगक हिसा अनत गनन कानतन कााषनिनमा िियका छन ती सबलय सङकट/जोहखमको अिसथालाई समबोधन गनष कत नपहन परािधान िाहखएको छन ।

(ख) बालबाहलका तथा हकशोरहकशोरी ; सहिधानलय बालबाहलकाको िकलाई मौहलकिकको रपमा विसथा गिी बाल बचाउ, बाल सिकषण बाल हबकास, बाल सििाहगता जसता हिरिरलाई हिशयर जोड हदएको छ । तापहन समाजमा सब बालबाहलकािरल गतणसतिी हशकषा, पोरणतति खाना, उहचत लालनपालन ि सतिहकषत िाताििण पाउन सहकिियका छनन । लङहगक हिसामा पियका परििािका बालबाहलकािर घि छोडयि सडकमा पतगयका छन । बालदतिाचािबाट कौ बालबाहलका तथा हकशोिीिर ौनशोरण, शरमशोरण ि हनकष काममा हजउन बाध छन । गरिबीका कािण कहतप आमा बाबतलय आफना बालबचचालाई समाजलय नदयखनय सथानमा रालनय, पालन ि सिकषण गनष नसकय कालय बालगि, बालसतधाि कय नदमा छोहडहदनय समयत गियको पाइनछ ।

बालहबबाि, बालशरम, अपििण, बालहिसा, ौनदतव षििाि तथा बलातकाि जसता घटनाको कािण उनीिर समाजमा जोहखममा िियका िनछन । सता बालबाहलका तथा हकशोिहकशोिीिरलाई उदधाि गिी िाजको सिकषणहित समाज ि आरनतदयहख टाढा िाहखएका िनछन । तसता बालबाहलका तथा हकशोिहकशोिी आपत हिपत तथा सङकटको सममा अझ जोहखममा पनष सकछन । ति समबहनधतका लाहग कााषनिनमा िियका जहत पहन ऐन हनमिर छन ती सबलय परकोपको अिसथामा कय कसिी जोहखममतति बनाउनय िननय जिार हदन पकक सामथ ष िाखदनन ।

(ग) अपाङगता भएका वयहकिर ; शािीरिक, मानहसक तथा बौहदधक अिसथा कमजोि िियका वहतििर अपाङगता िएका वहतििर िन । सब शािीरिक अिसथा कमजोि िियकािरको मानहसक तथा बौहदधक अिसथा कमजोि िनय िदन । बौहदधक अपाङगता िएका वहतिको मानहसक अिसथा अतनत कमजोि िनछ िनय शािीरिक अिसथा िामो िन

;zQmLs/0f 105

सकछ । अपाङगता िएका वहतिहित पहन महिला, बाहलका तथा हकशोिीिर समाजमा बढी जोहखममा िियका छन । ी वहतििरलाई सामान जीिनापन गनष अरको सिातको आिशकता पदषछ ।

स पहन िामो समाजमा आम महिलािर सामाहजक, आहथषक, सासकहतक ि धाहमषक दहषकोणलय पछाहड पारिएका छन, हिियद, अनामा पियका िनछन िनय सङकटको सममा सता अपाङगता िएका वहतििरलाई त अझ हिशयर खाल गनतषपनन िनछ । सङकटको सममा सबलाई सङकट पनन िदा अपाङगता िएका वहतििरको सिासथ, तथा खानपान, औरधोपचाि सयिालाई हनिनतिता हदन नसकदा उनीिरको शािीरिक तथा मानहसक अिसथा दनी बनद जानछ । अपाङगता िएका वहतििरको िक हित परिदधषन गनन ऐन हनम कत नमा सङकट/जोहखमको सममा कय कसतो विसथापन गरिनत पदषछ िननय परािधान निदा जोहखमको सममा उचच जोहखममा पनन गियका छन ।

(घ) जयषठ रगररक ; ज यषठ नागरिक पराः सहरि जीिनको उतििाधषको अिसथालाई बतझाउछ । ो अिसथामा उिािरलाई खान, बसन, सततन ि उठन अरको सिोग ि सिाताहिना समिि दयहखनन । ज यषठ नागरिकिरलाई सब दयशमा बोझको रपमा आफनत तथा परििािलय हलनय गियका छन । कहतपलय घिमा सािाि समिाि नगिी ज यषठ नागरिक आशरममा िाखयका छन । िामो दयशमा झणड २८ िजाििनदा बढी सङखामा ज यषठ नागरिकिर िियका छन । उति आशरसथलको सञचालन सिकाि तथा गिसिकािी सघससथा समयत हमलयि िइिियको छ । ज यषठ नागरिकिर सिििरका सडक, बाटो, गलली, मठ, महनदि, धमषशालाजसता सथानिरमा बयिारिसीरपमा ि कहतप मागयिसमयत खानतपियको िामीलय दयखयका छौ । सलय समाजमा सिकषण ि ज यषठ नागरिकिरको िक अहधकािको परतािपहत गनतष आजको आिशकता िो । ज यषठ नागरिक सिकषण ऐन तथा हनमािलीमा किी कत सङकट तथा जोहखमको अिसथामा हिशयर विसथा गरिएको छन । जसका कािण सङकटको सममा उनीिर उचच जोहखममा पियका िनछन ।

(ङ) अनयः लङहगक तथा ौहनक अलपसङखक, एकल महिला, मानि हिकास सपचकाङकमा पछाहड पियका समतदा, सीमानतकत समतदाका माहनसिर समाजमा आहथषक, सामाहजक, धाहमषक, सासकहतकजसता आामिरमा अतनत जोहखममा िियका छन । उनीिरको जीिनचाष नाजतक तथा कमजोि िनछ । असामान अिसथामा उनीिर झन जोहखममा पतगन सकनय समिािना दयहखनछ । ी सबको सिचछ, सरा ि माषहदत जीिन हजउन पाउनय सहिधानम मौहलक िकको िाजलय विसथा गनतष परथम दाहति िहनएको छ । ति हनीिर सामान जीिनमा समयत समान अहधकाि ि अन नागरिकसिि समाजमा सामाहजक मपल ि मानताको लडाइ लहडिियका छन । िनय असामान अिसथा सङकट/जोहखमको सममा कााषनिमा िियका जहत पहन ऐन हनमिरमा कत न हिशयर विसथा निएकालय उचच जोहखममा पनन उचच समिािना दयहखनछ ।

५. हवशष वयवसथा गररएका काररिरमा सङकट/जोहखम समबोधरको अवसथा नयपालको सहिधानलय परसतािनाम हिहिधतातति हिशयरतालाई आतमसात गिी हिहिधताबीचको एकता, सामाहजक सासकहतक

ऐकबदधता काम गदद िगधी, जाती, िाहरक, धाहमषक लङहगक हिियद अनत गदद आहथषक, सामाहजक ना ि समहदध िाहसल गदद समाियशी हिकास गनन सकलप िाखयको छ । माहथ उहललहखत जोहखममा पियकािरको िक ि अहधकाि सतहनहचित गनष मौहलक िकको विसथा गियको छ । दहप िाजको लामो समसममको कय नदीकत विसथा, उपलबध सोत ि साधनको असमानतपाहतक हितिण, समाजमा हिदमान िाहनकािक परथा एिम परचलन, अदपिदशधी िाजनीहतक नयतति, परशासहनक सनतको अपरिािकारिता, ना सयिा परणालीमा अपािदहशषता आहदका कािण नागरिकिरको जीिनसति समान निएकालय समाजमा धनी ि गरिबको गहििो ि रिाहकलो खाडल बनो । जसलाई पतनष नसकदा गरिब, असाि, मानि हिकास सपचकाङकमा पियका, सीमानतकत, पछाहड पारिएका िनी नामकिण गरिो । समाजमा ी िगषिरको जीिनसति अतनत नाजतक/जोहखममा िियको छ, िनय सहिधानम ी िगषलाई हिशयर सिकषणको विसथा गरिनतपनन िहनए तापहन िन नसहकिियको हिदमान अिसथालय सध जोहखमम जीिन हनिाषि गनष बाध छन । बयलाबखतमा अपरताहशत, अकलपनी पराकहतक तथा गिपराकहतक परकोप तथा मिामािीको अिसथालय उनीिरको जीिनसति अझ नाजतक ि उचच सङकटमा पनन समिािना दयहखनछ ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno106

५.१ हवशष सरकषणमा रिका काररिर

(क) घरल हिसा (कसर र सजाय) ऐर ; ो ऐनमा घियलत हिसा िनयको कय िो ? कसतो परकािको अपिाध िएमा घियलत हिसाको कसति गियको ठिछष ि सो अपिाध गियमा कय कसतो सजा तोहकएको छ ि उति अपिाधबाट पीहडतलाई कय कसतो कषहतपपहतषको विसथा गरिएको छ िननय समबनधमा परष विसथा िएको ति सङकट/जोहखमको सममा हिसाबाट पीहडतको उदधाि, िाित तथा जोहखम नपनीकिण गनन समबनधी कत न परािधान गरिएको छन ।

(ख) बोकसीको आरोप समबनधी (कसर तथा सजाय) ऐर ; ो ऐनको नामबाट बतहझनछ हक बोकसीको आिोप कसलाई लगाउनत िदन ो अमानिी ि माहनसमा गरिनय अपमानजनक वििाि िो । जतन कानतनदािा िहजषत छ । कसलय कसमाहथ स परकािको लाञछना लगाएमा उसलाई दणडको विसथा तोहकएको छ िनय पीहडतलाई कषहतपपहतषको विसथा गरिएको छ । ति समाजमा उति आिोप लागयका वहतिको कत न मपल ि मानता निदा उनीिरको जीिन जोहखममा पनन गियको छ । जिा महिला तसमा पहन ज यषठ नागरिक, एकल महिला, असिा, गरिब, दतःखी महिलािरलाई बोकसीको आिोप खयपनत पियको छ । सङकटम सामान जीिन गतजानष परििियको माहनसलाई परकोप/सङकटको अिसथामा झन उचच जोहखममा पनष सकनय दयहखनछन । हिशयर विसथा गरिएको स ऐनमा सङकट /जोहखमको अिसथा आएमा कय गनष सहकनछ िननय हिरमा कय िी परसटाइएको छन ।

(ग) कायनसथलमा िर यौरजनय िवयनिार (हरवारण) ऐर, २०७१ ; ो ऐनमा पहन सामान सिचछ, माषहदत ि ििहित िाताििणमा काम गनष पाउनत नागरिकिरको अहधकाि िो िहनएको छ । कााषलमा कत न कमषचािी िा सयिागरािी माहथ कत न परकािको अनहतक काम ौनजन का ष िा दतव षििाि गनष निनय, कसलय गियमा कानतनी कािबािीको िागीदाि िनतपनन विसथा गियको छ । ति काबतबाहििको अिसथा,सङकट/जोहखमको अिसथामा अहनिा षरपमा सयिापरिाि गनतषपनन सङगठनका कमषचािी तथा सयिागरािीका िकमा सङकटको सममा कसिी महिलामती, बालबाहलकामती, अपाङगमती हमतता काम गनन ि का षसथललाई सिचछ माषहदत ि मतीपपणष वििाि गनन समबनधी कत न विसथा गियको छन । अपठािो अिसथामा आपिाहधक मनहसथहत ि सामान मनहसथहत समयत हिचलनमा आउन सकनय िदा हिशयर धान हदनत जरिी िनछ ।

(घ) मारव बिहबखर तथा ओसारपसार (हरयनतरण) ऐर, २०६४ ; हिशयर गिी मानि बयचहबखन ि ओसािपसाि िनयको कय िो ? सो गियमा कानतनलय कय कहत सजा तोकय को छ ि मानि बयचहबखन तथा ओसािपसािबाट पीहडत तथा परिाहितलाई कषहतपपहतषको समयत विसथा गियको छ । तसत स ऐनमा पीहडत तथा परिाहितिरको ततकाल िाित, उदधाि, तथा सामाहजक पतनहमषलन गिाउनका लाहग उदधाि कोरको समयत विसथा गरिएको छ । ति सङकटको सममा उदधािलगात अन कत न पहन ततकाल जोहखम नपनीकिण गनन आधाि दयहखदन ।

(ङ) लङहगक हिसा हरवारण कोष (सञिालर) हरयमावली, २०६७ ; ो हनमािली जतनसतक परकािका लङहगक हिसा, घियलत हिसा, ौनजन हिसा, जबिजसती किणी, एहसडजन जलनशील पदाथषबाट िाहन पत¥ ाएबापत पीहडत तथा परिाहितिरलाई उदधाि, िाित/ कषहतपपहतष तथा पतनसथापना गनन का षका लाहग ो कोरको विसथा गरिएको िो । स कोरमा लङहगक हिसाबाट पीहडतिरलाई सिासथसमबनधी उपचाि, कानतनी उपचाि, कषमता अहििहदध ताहलम, मनोसामाहजक पिामशष सयिा, सामान हिउ पतजी, सामाहजक पतनहमषलनसमम गिाउनय काम गदषछ । ी सब का षिर सामान समका लाहग अतनत िामो छ । ति सङकट, आपहतिपत, जोहखमको सममा ो कोर हनहटरि दयहखनछ ।

(ि) एकल महिला सरकषा कोष (सञिालर) हरयमावली, ो ऐन एकल महिलािरका लाहग हिशयर िक ि अहधकािको सथापनाका लाहग कााषनिनमा लाइएको िो । सलय एकल महिलाको परििारा गियको छ । तसत आहथषक तथा सामाहजक दहषकोणलय पछाहड पियका एकल महिलाको िकमा हिहिनन छत ट ि सतहिधाको विसथा गियको िए तापहन सङकट/जोहखमको सममा एकल महिलािरको िकमा कय गनष सहकनछ िननय हिरमा मौन छ ।

;zQmLs/0f 107

६. जोहखम पहििार वगनलाई जोहखम नयरीकरण/वयवसथापरलामो समसमम िाजको कय नदीकत िाज विसथा, सोत ि साधनको हितिणमा असमानता, नीहत , ोजना तथा

का षरिमलय िासतहिक जीिनमा जोहखममा िियका नागरिकमतखी सयिा हितिण निनत जसता धयि जोहखममती ोजना ि का षरिम लागत नगनाषलय समाजमा सामान जनजीिनमा जोहखमपपणष जीिन वतीत गननिरको सङखा धयि िियको छ । सत चाहि ो िो हक जतनसतक िगषका महिलािरको अिसथा पराः जोहखममा न िियको छ । सको मतख कािण िो आम महिलािर घिासी तथा ियिचािमपलक का षमा बढी सम शरम गदषछन ति हिना पारिशरहमकमा । सामाहजक सिचना, आहथषक, सामाहजक, शहकषक, धाहमषक, सासकहतक, िाजनीहतक ि सिासथका दहषकोणलय महिलािर धयि पछाहड पारिएका छन । जसलाई सिकषण, सिहलत, छत ट ि सतहिधा हदन उहललहखत ऐन हनम तथा कोर ि मापदणडिरसमयतमा आकहसमकरपमा आउनय पराकहतक तथा गिपराकहतक परकोप, सङकट/ जोहखममा उदधाि ,िाित तथा आिातको समबोधन निदा जोहखम उचच जोहखम बनन गएको छ । जसको समबोधन गनष हनमन उपािर अिलमबन गरिनत पदषछ ;

१. अलपकालीर उपायिर ;

• पराकहतक तथा गिपराकहतक जसतो परकािको सङकट आए पहन ततकाल उदधाि तथा िाितका का षरिमिर वापकरपमा सञचालनमा लाउनय ।

• सपचना तथा सञचाि जगतलय आम जनमानसमा उति मिामािीको िोकथामका उपा, लकषण, तथा समपकष गरिनय सथान तथा मनोसामाहजक पिामशष सयिा हनिनतिरपमा परिाि गरिििनय ।

• अतािशक सामगरीिरको हनिाषधरपमा उपलबध गिाउनय ।

• समसममा नागरिकिरलाई हिशवसथ ि शानत बनाउन िाजको परमतखलय जनताका नाममा आतमबल ि मनोबल उचच बनाउनय परकािको समबोधन गनन ।

• सामाहजक ना ि सामाहजक सतिकषाका हिरिर उठान गरिििनय ।

• सङकटको परकहतअनतरप अगरिागमा खहटनय कमषचािीिरको मनोबल उचच िाखनय ।

• सामाहजक सञजालबाट सत तथ समाचाििर परचाि-परसाि गनन ।

• आम नागरिकिरलाई वसत बनाउनय ियततलय सामाहजक कलाणमपलक का षमा लगाउनय ।

• सामाहजक दाहति हनिाषिमा सबलाई परयरित गनन, एकआपसमा सिोग, समथषन, सिका ष ि समनिको िाताििण बनाउनय ।

२. मधयकालीर तररकािर ;

• जोहखम नपनीकिण गनन पपिषसपचना, पपिषतािी, उदधाि, िाित एि पतनसथापना गनन परहिहध, हिहध ि तौितरिकािरको हिकास गिी चतसत दतरसत विसथापन तािी गनन ।

• माहथ उललयख गरिएका सब हिशयर विसथापनमा िियका कानतन, कोर तथा मापदणडिरमा सङकट विसथापनका हिहध तथा परािधानिर िाहखनतपनन ।

• जनतालाई सयिा परिािमा िियका जहत पहन सिकािी, गिसिकािी, सघससथा, नागरिक समाज सबलाई सङकटको विसथापनका लाहग हिशर सतकष ता ि सािधानी अपनाएि सङकटमा िियकािरको उदधाि, िाित ि पतनसथापना का षमा वापक परिचालन गिाउनय ।

• जोहखमको आकलन गिी उचच, मधम ि हनमन जोहखममा पियकािरको लगत ताि पानन ।

• सङगहठत तथा असङगहठत कषयतमा काम गनन, िदयहशक िोजगािीबाट रकन का, सीप िातमा िएकािरको समयत लगत सङकलन गनन ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno108

• उदधाि तथा िाितको हितिणसग उतपादन ि कषमता िहदधका लाहग ोजनािर हितिण गदद जानय ।

• हबसताि सङकटबाट बाहिि लाई आहथषक रिाहनत हिताउनय हिसाबलय कहरमा आमपल परिितषन गिाउन सब बाझो जगगा जहमनमा खयती गनष लगतबाट असङगहठत कषयतमा िियका मजदतिलाई समम हबउ, मल, कहरमा परोग िनय िातय मयहसन औजाििरको हितिण गिी खयती गिाउन िािी छत ट ि सिहलत हदएि आकहरषत गिाउनय ोजना कााषनिनमा लाउनय ।

३. िीघनकालीर तररकािर ;

• सङकटको परिािकािी वसथापन गनष सामान जीिनमा सङकटोनमतख नागरिकिरको जीिन समदध बनाइनतपदषछ ।

• ५१ परहतशतिनदा माहथ ििनतिएका आधा आकाश ढाकनतिनय महिलािरको पहसना ि शरमको मपल काम गिी आहथषक गणनामा आबदध गिाउनय ।

• तीन तिका सिकािलय सङकट /जोहखमलय पाियको परिाि सकािातमक ि नकािातमकका बाियमा लयखाजोखा गनन ि सोिीबमोहजम नकािातमामक परिाि पियका कषयतिरमा आहथषक िहदध िाहसल िनय उदम ि उदमशीलता परिदधषन गिाउनय नीहत तथा काषरिमिर सञचालनमा लाउनय ।

• िाताििण ि परकहतसग सनततहलत समबनध काम गनष िाताििणमती हिकास, पपिाषधाििरको हनमाषण, िाताििण अनतकप लन कषमता अहििहदध समबनधमा आम नागरिकमा हशकषा, सचयतना िहदध गनन ।

• एकतीकत हिकासका लाहग जनतािरलाई अझ हिशयर गिी महिलािरलाई सथानीतिसमम लिगतमा सञचाहलत महिला हिकास का षरिममा हिडनय, समदध कहर का षरिममा जोडनय, परधानमनती सििोजगाि का षरिममा जोडनय, िाटरिपहत महिला उतथान का षकमा जोडयि आहथषक सशतितीकिणमा जोड हदनय ।

• सब महिला उदमी; िाहसल िनछ समहदध िननय मानताकासाथ तीन तिका सिकािलय दयशमा उननहत ि समदध लाउनय कषयतिरलाई पहिचान गिी उतपादनशील बनाउनय ।

• कोहिड १९ को सङकटबाट पाि पाउन िदयहशक िोजगािीबाट रहकष एकािरको लगतका आधािमा कषमता ि सीपको अहधकतम परोग गिी सिदयशम िोजगािी उपलबध गिाउनय ।

• सङकटको सममा जागत िएको सामाहजक सदाि, िाटरिपरयम, सामाहजक उतििदाहति, लोककलाणकािी िािनालाई सिी सदतपोग गिी सथाहति परदान गनष हिहिनन ोजना तथा रपानतिणकािी का षरिमिर कााषनिनमा लाउनय ।

अनतयमा हिपत जोहखमबाट सतिहकषत ि उतथानशील िाटरिको मानता पपिा गनष सहिधानलय पराकहतक तथा गिपराकहतक परकोपबाट िनय

जोहखम नपनीकिणका लाहग पपिषसपचना, तािी, उदधाि, िाित तथा पतनसथापना गनन नीहतलाई हिशयररपमा कााषनिनमा लाउनत पदषछ । सामान जीिनमा जोहखम पहिचान िएका नागरिकिरलाई उचच पराथहमकतामा िाखी जोहखम िनबाट जोगाउनत पदषछ । सामान जीिनमा परत यक वहति आरमा मानहसकरपमा जोहखम विसथापकको रपमा ििनत पदषछ ।

बिसिोकाि हिरसग सिोकाि िाखनय एि हिशयर विसथा गनष बनयका जहत पहन ऐन, हनम, मापदणड, कोरलगात अन विसथािर छन सबमा तीन तिका सिकािलय जोहखम नपनीकिण तथा विसथापनलाई मपलपरिािीकिण गिी आनतरिकतीकिण गनतष पदषछ । सतकष ता, सािधानी, उचच मनोबल ी सब वहति हिशयरमा हनिषि माहननछ । काबतबाहििको परिहसथहतमा माहथ हनहदषष गरिएका अलपकालीन, मधकालीन ि दीघषकालीन विसथािर कााषनिनमा लाउनत पदषछ । सङकटको सममा सिकाि ि नगरिक एक ठाउमा उहिएि सको सामना गनतषपदषछ । सङकट/जोहखम जहिलय सतक आउन सकछ िननय मनसामा सिकाि ि जनता तसको विसथापनका हिहधिर ताि पािी सामना गनन कषमतामा ििनतपदषछ । सङकटलय जोहखम हनमताउनय िनदा पहन सङकटको विसथापन गनष नसकती जोहखम िनय कत िामा सतकष ििनत पदषछ ।

;zQmLs/0f 109

सनिभन सामगी१. नयपालको सहिधान, २०७२,

२. पनधौ ोजनाको आधािपत (आ. ि. २०७६/०७७ दयहख २०८०/०८१)

३. िाटरि सयिक दपषण, नयपाल हनजामती कमषचािी सङगठन ,२०७१,

४. लङहगक हिसा हनिािण कोर (सञचालन) हनमािली, २०६७,

५. घियलत हिसा (कसति ि सजा) ऐन, २०६७,

६. बोकसीको आिोप (कसति तथा सजा) ऐन, २०७१,

७. का षसथलमा िनय ौनजन दतव षििाि (हनिािण) ऐन,२०७१,

८. बालबाहलका समबनधी ऐन, २०७५,

९. ज यषठ नागरिक समबनधी ऐन, २०७५ । lll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno110

िवाई उदधारको कामः भोगाइ र हसकाइ

हटरन............. हटरन............... हटरन..............

पसको पहिलो िपता, खलतीबाट मोबाइल हझकर बोलर पहर मर र िात िब कठयाहगएका हथए ।

तसत ११ बजयको िदो िो, पछाहडका अङक चाििटा सात हथए । जसबाट सिज अनतमान गनष सहकनथो कत न परमतख हजलला अहधकािीको िो । अगाहडको अङक ियदाष लागदथो ो नयपालको पहचिमको कत न हजललाको िो । मनमा कय कय कत िा खयहलिालय, िामो िनदा पहन निामो धयि । लामो सास तानद, सािस गियि रोन उठाए ९८५८३१७७७७ निनद िमलाका परमतख हजलला अहधकािीलय रोन गनतष िएको िियछ । उिालय एक सासमा बयलीहिसताि लगाउनत िो । िमलाको सदिमतकामदयहख चाि हदन हिडयि मात पतहगनय अतानत दतगषम चङखयली गाउपाहलका िडा न.४ कती २२ िरधीा नीिा शािीलाई चौहबस घणटादयहख लगाताि परसि बाथा लागयको, सथानी सिासथ ससथामा उपचाि िन नसकती आमा ि बचचा दतबको जान जोहखममा ।

परथम महिला िाटरिपहतको परिकलपनाअनतसाि नयपाल सिकाि, महिला बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताललय िाटरिपहत महिला उतथान का षरिम सञचालनमा लाो । जहत उतसािका साथ ििाई उदधाि का षहबहध ताि गिी सञचालनमा लाइो । घटना न िएपहछ अहलकहत डि, अपठािो ि उकत समतकत सका साथ उदधािका लाहग परिािकािी समनिमा जतटौ । रलतः नयपाली सयनाको ियहलकोपटि परिचालन गिी ततकाल नीिा शािीको उदधाि गिी सतखनतहसथत कषयती असपतामा पत¥ ाइो ि सरल शलहचहकतसाबाट बचचाको जनम िई आमा ि निजात हशशतको जीिन बचाई िाटरिपहत महिला उतथान का षरिमअनतषगतको दतगषम कषयतका जान जोहखममा पियका गिषिती तथा सततकय िी महिलािरको ििाई उदधाि काषरिम सतरआत गरिो ।

नयपाल िौगोहलक हिहिधतालय जहत सतनदि ि अलौहकक छ, तहत न जनजीहिकाका हिसािलय जहटल ि दतःखदाी छ । तसलय सिकािका हिहिनन परासका बाबजतद कहतप हजलला ि गाउिरमा न मोटि बाटो पतगयको छ न त मोटिबाटो पतगयका सब ठाउमा आकहसमक सततकय िी सयिा हदनसकनय सिचना, तथा मानि ि िौहतक सोतसाधन न उपलबध छ । हिशव सिासथ सङगठनको परहतियदनअनतसाि स जना गिषिती महिलािरमध य ५ जनालाई शलहचहकतसा गनतषपनन, १० जनालाई ताहलम परापत सिासथकमधीको सिोग आिशक पनन दयहखनछ । ति िामा कौ आमािर िौगोहलक हिकटता, गरिबी ि समम सिासथ ससथामा लजानय हिरमा हनणष िन नसकदा जान गइिियको तीतो सत िामीसग छदछ । एउटा आमा गतमनत िनयको तस परििाि िा सदसका लाहग ससाि न गतमाउनत िो ।

सीहमत सोतसाधनका बाबजतद हिशतदध पहित उददयशलय ो का षरिम सञचालनमा लाइएको छ । चौबीस घणटा ि ३६५ हदन समनि ि सिजीकिण गनतषपनन स का षमा न त कनरिोल रम, न त कमषचािीलाई कत न सिकािी मोिाइल ि मोबाइल नमबि न छ । हनजी मोबाइल क परोगबाट उदधाि का षको समनि गरिदआएको छ । ८७ जना महिलाको उदधाि गरनजयल कौ पटक कााषल समपहछ िा सािषजहनक हबदाका हदन सािषजहनक ाताातका साधन परोग गियि घितरष लागयता पहन पहछललो ७७७७ नमबिको रोन (परमतख हजलला अहधकािी) बाट घनटी बजनय हबहतिक िताििता ओलधी कााषल रकन ि उदधािका लाहग समनिमा जतटनय गियको छौ । तसगिी ििाई उदधािमा खहटनय टोली जोहखममा पियका आमा ि बचचाको जान बचाउन सकय कोमा उदधािपचिात िहसलो मतिािका साथ सनतोरको सास रय दद आतमसनततहष हलनय गियका छौ ।

अञज ढङगानापमख मतहला तवकास अतिकि - मतहला, बालबातलका िथा जयषठ नागररक मनतालय

;zQmLs/0f 111

नयपालको सहिधानको धािा ३८ को उपधािा २ मा परत यक महिलालाई सतिहकषत मातति ि परजनन सिासथसमबनधी िकको विसथा गियको छ । तसगिी सन २०३० समममा हिशववापी मात मततदिलाई िियक १००,००० (एक लाख) जीहित जनममा ७० िनदा तल झानन हदगो हिकास लक िियको छ । िाल पहन नयपालमा परहतिजाि जीहित जनममा हशशत मततदि ३२, निजात हशशत मततदि ३९ (परहतिजाि जीहित जनममा) िियको छ ।

सक सयिोरय िोमा महिलाको उतथान ि सशतितीकिण गिी िाहटरि हिकासमा मपलपरिािीकिण गनषका लाहग उनीिरको आहथषक उननहत, परगहत, परहतषठा ि सममान परिदधषन का षरिमिर त गियको छ । नयपाल सिकािको आहथषक िरष २०७३/७४ को नीहत तथा का षरिममा महिलािरको िक, अहधकाि सतहनहचित गदद िाटरि हनमाषणको परत यक तिमा समान सििाहगताको विसथा गियको छ । आहथषक िरष २०७३/०७४ को बजयट ितिवमा महिला उतथान शीरषकमा लङहगक हिियदको अनत, सीप तथा उदमशीलता हिकासलगातका महिला सशतितीकिणका का षलाई अहघ बढाउन िाटरिपहत महिला उतथान काषरिम सञचालनमा लाइएको िो ।

आहथषक िरष २०७५/०७६ बतदा न. ५९ िाटरिपहत महिला उतथान का षरिमलाई हिसताि गिी हिपनन ि हपछहडएका सब महिलालाई सीप तथा उदमशीलता हिकास मारष त काम ि िोजगािीका अिसिमा पिच पत¥ ाई सिआजषनमारष त आतमहनिषि बनाउनय । बालहििाि, दाइजो परथा, हतलक, दयउकती, बोकसी, छाउपडीलगात सब परकािका कत िीहत अनधहिशवास ि महिला हिसाको हिरदधमा चयतना अहििहदध गरिनय । गरामीण तथा दतगषम कषयतका जोहखममा पियका गिषिती तथा सततकय िी महिलािरको आपतकालीन उदधाि गनष एि एमबतलयनसको परबनध हमलाईनयछ ।

स नीहत तथा का षरिम ि बजयट का षनिका लाहग दतगषम कषयतमा जान जोहखममा पियका गिषिती तथा सततकय िी महिलाका लाहग सततकय िी िनय अिसथामा सिासथ समसा हसजषना िई जान जोहखममा िियका महिलालाई ििाई उदधाि गिी तोहकएको असपतालमा पत¥ ाई गतणसतिी सिासथसयिा परदान गनन परोजनका लाहग दतगषम कषयतमा जान जोहखममा पियका गिषिती तथा सततकय िी महिलाका लाहग ििाई उदधाि का षहिहध २०७५, हनमाषण गिी २०७५ । ६ । २९ मा सिीकत िई कााषनिनमा लाइएको छ ।

ििाई उदधाि का षलाई सतचार गनष सिषपरथम नयपालका सडक सञजालको सिज पिच नपतगयका दतगषम हिमाली तथा पिाडी ३४ हजललािरलाई पपणष तथा आहशकरपमा का षरिम सञचालनको हजललाको रपमा छनौट गरिो । जसअनतषगत का षहिहध लागत िएका हजललामा दाचतषला, बतडी, डोटी, अछाम, जाजिकोट, दलयख, मतगत, काहलकोट, जतमला, िमला, डोलपा, मागदी, तापलयजतङ, िसतिा, सङखतिासिा, िोजपति, पाचथि, तयहथतम, खोटाङ, ओखलढतङगा, सोलतखतमबत, दोलखा, मनाङ, मतसताङ, िोलपा, सलान, रकत मपपिष ि रकत मपहचिम िियका छन ।

स गिी का षरिम आहशक रपमा लागत िएका हजललामा जमतनी नगिपाहलका, हसनधतपालचोक -पाचपोखिी थामपालथाप, ियलमबत, जतगल, धाहदङको रहि भाली, आरघाट, अहजिकोट, धाचन, चतमनतबी, बागलतङ -ढोिपाटन नगिपाहलका, गलकोट नगिपाहलका, बहडघाट, नगिपाहलका, हनहसखोला गाउपाहलका, बोियङ गाउपाहलका, तािाखोला गाउपाहलका, काठयखोला, गाउपाहलका, तमानखोला गाउपाहलकाका समयत हिमाली ि हिकट पिाडी कषयतमा िियका छन ।

एकाहति सिषपरथम ६ पतस, २०७५ मा का षहिहध पारित िएको तीन महिनापचिात िमलाकती हनिा शािीलाई उदधाि गिी सतरिात िएको स का षरिमबाट िालसमम ८७ जना (परदयश सामाहजक हिकास मनतालसग समनिसमयत गिी) दतगषम कषयतका जान जोहखममा पियका गिषिती तथा सततकय िी महिलाको उदधाि िई आमा ि निजात हशशतको जान बचाउन सहकएको छ िनय अककोहति दतगषम ियगका जान जोहखममा पियका महिलािरलाई कहठन घडीमा िाज साथमा छ िननय आशा ििोसामा िहदध िएको छ । उदधाि गरिएकामध य कय िी परहतहनहधमपलक महिलाको सङ हकषपत हिििण तपहसलअनतसाि परसततत गरिएको छ

१. मोती पररयार सलान हजलला िनगाड कत हबणडय गाउपाहलका िडा न ८ हनिासी मोती परिाि अहनतम महिनाको गिष िियको अिसथामा

हििमा घास काटन गएकती हथइन तिी लडयि बयिोस िएकती मोतीलाई हछमयकतीलय बोकय ि घिमा त लाए ति लडयको चोटलय मोतीको गिषको हशशतको मतत िन पतगो ि उनयलय मत हशशतलाई घिमा न जनमाइन । हशशतको जनमपचिात बयिोस िएकती मोतीको जान जोहखममा पियको सपचना सलान हजललाका परमतख हजलला अहधकािीमारष त परापत िो । सपचना परापत िनासाथ सतखनतमा िियको नयपाली सयनाको

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno112

ियहलकोपटिमारष त हनजलाई उदधाि गिी मधपहचिमाञचल कषयती असपताल सतखनत पत¥ ाइो । तस हदन साझ परिसकय को िनालय ियहलकोपटि काठमाडौ रकष न सकय को हथएन । िोहलपलट हबिान नयपाली सयनाको ििाइ उदधाि हनदनशनाल हड.एम.ओ.अहरसबाट रोन आो । मोहतको उपचाि सतखनतमा िन नसकनय ि हनजलाई थप उपचािको लाहग सतहिधासमपनन असपताल काठमाडौ लजानत पनन िो । मोतीलाई सयनाक ियहलकोपटिबाट काठमाडौ लाइो । काठमाडौ हिमानसथलबाट एमबतलयनसमा गिषिती तथा निजात हशशतको समपपणष उपचाि हनःशतलक िनय पिोपकाि परशतहत गि थापाथलीमा पत ाइएकती मोतीको परसपहत गिमा आइ.हस.त ककषको अिािमा उपचाि िन सकय न । मोती हशकषण असपताल रिरि िइन । हशकषण असपताल परशासनलय मोतीको िनाष हलन मानयन ि ियदाष १५/१६ िरषकती झ दयहखनय मोतीलाई हशकषण असपतालमा िनाष गिाउन बाल ियलपलाइन १०९८ को सिोग हलनत पियको तीतो थाषथ िियको छ । िाटरिपहत महिला उतथान समनि इकाइका सटार साथीिर सिम गएि असपताल िनाष गरिएकती मोती करिि १६ हदन असपतालमा उपचाि गिी सिसथ िएि सलान घि रहकष इन ।

२. मलरा मललउदधािको रिममा हमहत २०७६ जयठ २ गतय रकत म हजलला पठा उतििगगा

गाउपाहलका िडा न ८ हनिासी मयलना मलललाई ४ हदनदयहख परसि वथा लागी बचचाको धडकन समयत बनद िन थालयको िनी माननी सासद कमला िोकादािा सपचना परापत िो । अतनत हढलो गिी सपचना परापत िएको कािण हनजलाई उदधाि गिी नयपाली सयनाको ियहलकोपटिमारष त नयपालगञज लजानय रिममा घोिािी दाङग पतगदा नपतगद ियहलकोपटिमा न मयलनालय मत हशशतलाई जनम हदइन िनय बयिोस मयलनाको नयपालगञज असपतालमा उपचािपचिात सिसथ बहनन ।

३. रहवता राई (हव.क.)तसत हमहत २०७६ । ३ । ३१ खोटाङ हजलला िलयशी ततिाचतङग नगिपाहलका िडा न.२ बसनय िरष २२ कती िहिता िाई (हि.क.)

लाई २ हदनदयहख परसि वथा लागयको सथानी सिासथ ससथामा जचाउन लजादा बचचा पयटमा छडकय अिसथामा िियको ि अतहधक ितिसािसमयत िएको िदा सथानी सिासथ ससथामा उपचाि िन नसहक हनजको जान जोहखममा पनन दयहखएको िनी सोिी पराथहमक सिासथ चौकती सिासथकमधी ि परमतख हजलला अहधकािीबाट परापत सपचनाअनतसाि हनजलाई ततकाल उपचािको लाहग सतहिधासमपनन असपतालमा लजान अनतिोध िई आएको । परसि पीडालय छटपटाई िियकती िहिता िाइ (हि.क.) ियहलकोपटिबाट काठमाडौ जादा कहत पसा लागनय िो ऋणलय घिखयत न िनय िो हक िनी हचहनतत बहनन ि "बर म हि मदषछत ियहलकोपटिमा त म जाहदन” िनयि अडडी हलइन । हनजको अिसथा झन झन जोहखमपपणष बनद गएको छ िनी सिासथकमधीलय िामीलाई ताकय ता गनतषिो । सिासथकमधीबाट समपकष नमबि हलएि िामीलय हनजका पहत हदल बिादति हि.क.लाई समपकष गाष । उनी काम हिशयरलय काठमाडौ आएका िियछन । काठमाडौबाट घि रकष नय रिममा सोिी िपता आएको हिरण िराषलय पहििो गई हि.हप िाजमागष अिरदध िई खतककोटको उकालो चढद गियका िियछन ।

हनज हदल बिादति हि.क.लाई हन शतलक ििाई उदधाि सयिा ि उनको जहटल सिासथ अिसथाको बाियमा िाटरिपहत महिला उतथान समनि इकाइका कमषचािी साथीिरलय समझाएपहछ मात उपचािको लाहग काठमाडौ आउन िहिता िाई (हि.क.) िाजी िइन । ततकाल नयपाली सयनाको ियहलकोपटिबाट उदधाि गिी पिोपकाि परसपहत गि काठमाडौ पत¥ ाइो । हनजको शलहचहकतसामारष त उपचाि गिी सिसथ हशशत जनम हदइन ि सिसथ हशशत साथ घि रकष न सरल िइन ।

४. िवकला राईतसत सोलतखतमबत हजलला मिाकत लतङग गाउपाहलका िडा न ३ हनिासी दयिकला िाई पाच महिनाको बचचा गिषमा िियको

अिसथामा हबिामी िई उपचािको रिममा हजलला सदिमतकामको असपतालमा िनाष िइन । हनजको शिीिमा अतहधक ितिअलपता (ियमोगलोहबन ३.४) िई जानसमयत जोहखममा िियको िनी परमतख हजलला अहधकािीमारष त सपचना परापत गिी हनजलाई नयपाली सयनाको ियहलकोपटिमारष त उदधाि गिी पिोपकाि परसपहत गिमा उपचाि िई सिासथ लाि िएको छ । ी परहतहनहधमपलक घटानािरलय िामो दयशको दतगषम कषयतको जनजीहिकालाई उजागि गदषछ ।

;zQmLs/0f 113

कर स. हजलला उमर जममा

२० िनदा कम २१ दयहख ३५ ३६ दयहख माहथ

१ िमला १ १,१,१,१,१ १,१ ८

३ डोलपा १,१,१ १,१,१,१,१ १ ८

४ काहलकोट १,१ १,१ ४

५ जाजिकोट १,१,१ १,१,१ ६

६ मतगत १,१,१,१,१ १ ६

७ अछाम १, १

८ बाजतिा १,१,१,१,१ ५

९ सलान १, १, २

१० रकत मपपिष १,१,१ ३

११ मागदी १ १ २ समनिमा

१२ मनाङ १ १

१३ गोिखा १,१,१,१ १, ५

१४ धाहदङ १,१,१,१,१,१,१,१ ८

१५ दोलखा १,१ २

१६ सोलतखतमबत १,१, १, ३

१७ खोटाङ १, १,१ ३

१८ पाचथि १, १

१९ िोजपति १, १

२० दाचतषला १, १

२१ बझाङग १,१,१,१ ४

२२ तयहथतप १ १

२३ िसतिा १, १

२४ हसनधतपालचोक १ १ २

२५ बतडी १ १

कत ल १५ ५४ ११

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno114

उदधाि का षका लाहग सपचनाको पिच सिषसतलि बनाउन महिला िालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनतालको ियिसाइडमा का षहिहध िाहखएको छ । जो सतक सचयत नयपाली नागरिकको सपचनाको आधािमा समबहनधत हजललाको परमतख हजलला अहधकािीसग समनि गिी सपचनालाई थप पतहष गियि नयपाली सयनाको ियहलकोपटिबाट जान जोहखममा पियका गिषिती तथा सततकय िी महिलािरको उदधाि गरिनय गियको छ ।

हिहिनन माधमबाट परापत सपचनाको आधािमा माहथ उहललहखत उमयि समपिका महिलाको उदधािपचिात िकम िततिानीको लाहग आिशक पनन नागरिकता २० । २२ िरष उमयि उललयख गरिएका धयिजसो महिलािरको नयपाली नागरिकता निनय िनालय िामीलय सिजीकिणका लाहग जनमदताष को परमाणपतलाई पहन मानता हदनय गियका छौ । २० िरष उमयि बताइएका हकशोिी ियदाष १५ । १६ िरषका कहलला दयहखनछन । सबाट समाजमा अझ पहन बालहििाि कहत िािि छ िननय अनतमान गनष सहकनछ । एकाहति हछटो हििाि आमा बननको लाहग जोहखमपपणष पकक छ िनय अककोहति हकशोिीको हशकषा दीकषा आजषन गिी िहतिहिकास गनतषपनन सममा हििाि बनधनमा बाहधदा हकशोिीको समपपणष वहतिति हिकास तथा सतितीकिणमा बाधा पतगनय गियको छ ।

परत यक वहतिको जीिन सिम का लाहग शतपरहतशत िो । बाचन पाउनय वहतिको नसहगषक अहधकाि समयत िो । ति पहन नयपालका हिकट गाउिरमा गिषिती तथा सततकय िी सममा हसजषना िनय सिासथ समसालाई गमिीितापपिषक नहलदा कौ महिलािरको अकालम मतत िनय गियको छ । गिषिती महिलालय अहनिा षरपमा चाि पटक तथा थप समसा िएमा बढी समयत सिासथ जाच गिाउनत पनन परािधानको पपणषरपमा पालना गनन, छोिा ि छोिीकोबीचमा िियको लङहगक हिियद अनत गनन, सनतान किलय िोइन िििलय जनमाउनय, गिषिती तथा सततकय िी अिसथामा परशसत पोरणतति खाना खानय, जोहखमपपणष गिषपतन गनष हनरतसाहित गनन, गिषिती तथा सततकय िी अिसथामा सासत शरीमानलय माा सनयि ि सािाि गनन, जोहखमपपणष काम नगनन, बचचा जनमनय हमहत नहजक आएपचिात सिासथ ससथामा जानय गनाषलय समयत मात मततदि ि हशशत मततदि कम गनष सहकनछ ।

ििाई उदधाि का षलाई परिािकािी बनाउन थतपर चतनौतीिर िियका छन । अलपकालीनरपमा दतगषम हिमाली तथा पिाडी हजललाका हिकट गाउबसतीमा ियहलपाड निदा हबिामी महिलालाई घनटौ डोकोमा बोकय ि ियहलकोपटि िोकन सहकनय सथानसमम पति ाउन पियको छ । तसगिी का षहिहधमा नपियका हजललाका महिला दहनक जाल मजदतिीका हनहमत दतगषम हजललामा गएकाबखत गिषिती तथा सततकय िीको जान जोहखममा पियको अिसथामा हनजलाई उदधाि गनषका साथ पराकहतक परकोप, बाढीपहििालय सडक सञजाल हबहगरएको अिसथामा तसता कषयतका महिलालाई उदधाि गनष रिाहकलो दािा बनाउनत उपतति दयहखनछ । उदधािका हनहमत कनरिोलरमको विसथा, छत ट मोबाइल तथा सञचािको विसथा, परापत जनशहतिको विसथा ि सिोकाििाला हनकागत समनिको विसथािन पदषछ । िनय हदघषकालीनरपमा गतणसतिी सडक पिचको हिसताि, सथानीतिमा िौहतक सिचना, तथा दकष जनशहतिको विसथापन िनत आिशक छ ।

हछटो उदधाि का ष गनष माननी महिला िालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनती, शरदय सहचि तथा सिसहचि जपका साथ मनताल परििािको समनि, सिोग ि परयिणा उललयखनी िियको छ । म लगात इकाइका साथीिरलय पिोपकाि पतणको िािनाबाट उतपरयरित िइ िातहदन निनी सपचना परापत िनय हबहतिक उदधािमा जतटनय गियका छौ । सका बाबजतत पहन कय िी घटना अहपर िनमा सममा सपचना परापत निनय, का षहिहधगत सीमा, खिाि मौसम, िौगोहलक हिकटतालगातका कािणिर हजममयिाि िियका छन । उदधािक रिममा तथा उदधाि िन नसकती जान गतमाएका महिलापरहत हशि हनििाएि शरदधानजली अपषण गदषछौ ।

सोतः नयपालको सहिधान, पनधौ ोजनाको आधािपत, हदगो हिकास लक, िाटरिपहत महिला उतथान का षरिम बतलयहटन । lll

;zQmLs/0f 115

(क) समावशीकरण

१. हवषय परवश समाियशीकिण (Inclusion) को अिधािणा िाजको अिधािणासग आएको िो । अगरयजी िाराको Inclusion िा social

Inclusion िननय शबदको नयपालीमा समाियशीकिण, सममीलन तथा सामाहजक समाियशीकिण िननय िनछ । समाियशीकिण िाजनीहतक हिजानको हिर िनदा पहन बढी सामाहजक अधनको हिर िो । िाजका सब कषयत, िगष, हलङग ि समतदाका नागरिकलय िाज सञचालनका हिहिनन कषयतमा समानरपलय सििागी िन सकनय अिसथाको हसजषना गनन हिर िासतिमा समाियशीकिणको आधाििपत पकष िो । िाजनीहतक, आहथषक, सामाहजक, धाहमषक, परशासहनक ि जाती दहषकोणलय हिनन समाजका परत यक जनतालय िाज सञचालनका सब कषयतमा समानतपाहतक सििाहगताको अिसि पाउनत पछष िननय मानताका साथ समाियशीकिणको अिधािणा आएको िो । समाियशीकिणको पाषिाचीको रपमा समाियशी लोकतनतलाई समयत हलनय गरिनछ । लोकतनतमा िाजका िियक ति ि तपकाका नागरिकलाई समान मिति ि िहसत परदान गरिनछ । महिला, बालबाहलका, ज यषठ नागरिक, अपाङगता िएका वहति, समाजमा पछाहड पियका ि पारिएका िगष, हलङग ि जातजाहत सबको उहतिक मिति ििनछ ।

समाियशीकिणलाई कहतपलय आिकषणको विसथा (Quata system or Reservation), सकािातमक हिियद (Positive Discrimination), सकािातमक का ष (Positive action), छनौटपपणष नीहत (Preference Policy) जसता शबदािलीसमयत परोग गियको पाइनछ । ति ी सब का षिर समाियशीकिणलाई वििािमा उतानन परहरिा (means) मात िन । िाजको सािषजहनक मामलािरमा सब समतदाको समान सििाहगता सतहनहचित गनन, सबलाई समानतपाहतक परहतहनहधतिदािा नीहत हनमाषण ि कााषनिनतिमा समान अिसि परदान गनन, आहथषक सामाहजकरपमा पछाहड पियका ि पारिएका िगष तथा िहञचतीकिणमा िियका समपिलाई शासन परहरिाको मपलधािमा लाउनय अचतक उपा न िासतिमा समाियशीकिण िो । सलाई Equal access to power or equal sharing of benefit पहन िहननछ । समाियशीकिणको अिधािणालाई सिषपरथम अगाहड सानन सामाहजक अहिनता Takis Potopoulous लाई हलइनछ । उनलय परजातनत/लोकतनतसग जोडयि समाियशीकिण शबदको परोग गदद सििाहगतामपलक विसथामा जोड हदएका छन ।

२. समावशीकरणका मलभत हवषयवसत/कषतर तथा सवरपिरसमाियशीकिणलय समयटनय ि परिाि पानष सकनयसममका समपपणष हिरिसततलाई सका हिरिसतत, कषयत तथा सिरप

माननतपदषछ । जनतालय उठाएका आबाज तथा सहिधानलय समयटयका हिरिसततसमयतका आधािमा समाियशीकिणको दयिाबमोहजमका हिरिसतत/कषयत तथा सिरपिर िियका छन :-

• राजरीहतक समावशीकरण - िाजनीहतकरपलय सब जातजाहत, िगष, हलङग, िपगोलको समानतपाहतक परहतहनहधति िनय ।

• सामाहजक तथा सासकहतक समावशीकरण - हिियद, कत िीहत जसता अमानिी ससकहतको अनत िनय ।

• धाहमनक तथा भाहषक समावशीकरण - हिहिनन धमषिरबीचको धाहमषक सहिटणतता, धमषहनिपयकषता काम िनय ।

• जातीय समावशीकरण - जाती ियदिािको अनत ि समान अिसि उपलबध िनय ।

समावशीकरण र रपालको सङघीय हरजामती सवा ऐरल समबोधर गरनपरन मखयमखय सबालिर

रकमागत अायालिाखा अतिकि- मतहला,बालबातलका िथा जयषठ नागररक मनतालय

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno116

• लङहगक समावशीकरण - हलङगका आधािमा ियदिािमतति उपा अिलमबन गरिनय, जसत: महिला ि पतररबीच समान वििाि ।

• भौगोहलक समावशीकरण - सनततहलत हिकास िनय ।

• परशासहरक समावशीकरण - आिकषण, सकािातमक हिियद, हिशयर सिकषणको विसथा िनय ।

३. समावशीकरणका उपायिर समाियशीकिणलाई वाििारिक, िसततपिक बनाउन हनमन २ िटा उपागम िियका छन:-

• सशकतीकरणको उपागम (Empowerment Approach) : समा सकािातमक हिियदको उपा अिलमबन गरिनछ । हपछहडएका िगषको कषमता अहििहदध, सबलीकिण, सशतितीकिण, मपलपरिािीकिणलाई हिशयर धान हदइनतपछष ।

• िसतकषपको उपागम (Interventionist Approach) : समा आिकषणलाई हिशयर धान हदइनछ । हपछहडएका िगषलाई हनहचित कोटा (Quata) हनधाषिण गरिनछ ि िाहटरि मपलधािमा लाउनय परास िनछ ।

४. समावशीकरणका मलभत हसदधानतिर समाियशीकिणका दयिाबमोहजमका हसदधानतिरलाई सका सदधाहनतक आधाि माहननछ:-

• समान आदि ि चासोको हसदधानत (Principle of equal concern and respect)

• समानताको हसदधानत (Principle of Equality)

• ियदिाििहितको हसदधानत (Principle of Non-Discrimination)

• सामपहिक पहिचानको हसदधानत (Principle of Collective Identity)

• सािषजहनक जीिनमा सििाहगताको हसदधानत (Principle of Participation in Public Life)

• समाियशीकिणको हसदधानत (Principle of Inclusion)

• समानतपाहतक परहतहनहधतिको हसदधानत (Principle of Proportional Representation)

५. रपालमा समावशीकरणको समबनधमा रिका मौजिा सवधाहरक, काररी तथा अनय वयवसथािर क. सवधाहरक, वयवसथा

• नयपालको सहिधान,२०७२ को परसतािनामा सामाहजक ना सतहनहचित गनष समानतपाहतक समाियशी ि सििाहगतामपलक हसदधानतका आधािमा समतामपलक समाजको हनमाषण गनन विसथा िाहखएको,

• धािा-४ मा िाजको परििाराअनतगषत समाियशी शबदको उललयख िएको,

• धािा-१८ मा समानताको िकअनतगषत सकािातमक हिियदको कत िा सिीकाि गरिएको,

• धािा-४२ मा सामाहजक नाको िकलाई मौहलक िकको रपमा िाहखएको,

• धािा-४३ मा सामहजक सतिकषाको िकलाई मौहलक िकको रपमा िाहखएको,

• धािा-७४ लय नयपालको शासकती सिरप बिलिादमा आधारित सङघी लोकताहनतक गणतनतातमक ससदी शासनपरणाली िएको िननय उललयख गरिएको,

• धािा-१४२(३) मा िाजनहतक दलका हिहिनन का षकारिणी सहमहतिरमा महिला, दहलतलगात उपयहकषत ि उतपीहडत कषयतलाई समाियशी बनाउनय विसथा गरिएको,

• िाहटरि मानि अहधकाि आोग, िाहटरि महिला आोग, िाहटरि दहलत आोग, समाियशी आोग जसता हिहिनन सिधाहनक, आोगिरको विसथा िएको,

• हिहिनन सिधाहनक, हनतहतििरमा समाियशी हसदधानतलाई सिीकाि गरिनय विसथा िाहखएको ि

;zQmLs/0f 117

• िाटरिपहत, उपिाटरिपहत, सिामतख, उपसिामतख (परदयशसतिमा समयत) चनमा समाियशी हसदधानतलाई अिलमबन गनन विसथा िाहखएको ।

(ख) आवहधक योजरा

• चालत पनधौ ोजनामा अनतिसमबहनधत हिर कषयतअनतगषत समाियशीकिणलाई छत ट शीरषक हदई समाियशीकिणका समबनधमा ५ िरन सोच, लक, उददयश समाियश गिी हतनको पराहपतका लाहग िणनीहत ि का षनीहतिरको सपष विसथा िएको छ ।

• आहथनक, सामाहजक तथा राजरहतक अवसरबाट वहञिहतमा परका र पाररएका लहकषत वगनका लाहग मलकमा उपलबध साधर-सोत तथा सहवधामा समारपाहतक समावशी पििको सहरहचितता गरन परमख उदशय िाहसल गिी ५ िरषको अिहधमा िाजका तीन तिका सिकाििरको हनणष परहरिामा नागरिक सििाहगता सतहनहचित िएको िनय, उपलबध साधन-सोतिरमा समतदाको पिच बढयको िनय, िाजनीहतक, परशासहनक ि शहकषक कषयतमा सकािातमक हिियद ि आिकषणको माधमबाट अथषपपणष सििाहगता िएको िनय ि आहदिासी, जनजाहत, मधयशी, मतहसलम समतदा, हपछडा िगषको िारा तथा ससकहतको सिकषण एि समिदधषन िएको िनय जसता अपयहकषत उपलहबधिर िाहखएको छ । सको साथसाथ "समदध रपाल, सखी रपाली" लाई साकाि पानष समनरत, सवाधीर र समाजवािउनमख अथनतनतरसहितको समार अवसर परापत, सवसथ, हशहकषत, मयानहित र उचि जीवरसतर भएका सखी रागररक बसोवास गरन मलकको परकषयपण गरिएको छ । जसमा समहदधतरन ४ वटा र सखतरन ६ वटा सिकिर काम गरिएको छ । ी सब परािधानिर समाियशीकिणकको िासतहिक परोगलय मात समिि िनछ ।

(ग) अनय काररी वयवसथा

हनजामती सयिा ऐन,२०४९ ि हनमािली, २०५०

• कत ल पदपपहतषको ४५ परहतशत आिकषणलाई छत टाई सलाई शपरहतशत मानी महिला ३३%,आहदिासी जनजाहत २७%, मधयशी २२%, दहलत ९%, अपाङगता िएका वहति ५%, ि हपछहडएको कषयतलाई ४% छत टााइएको ।

• हिहिनन हकहसमका हबदाको विसथा, सरिा, पदसथापना, काज, ताहलम, अहिमतखीकिण तथा अन अिसिलाई समाियशी हसदधानतबमोहजम विहसथत गनष खोहजएको ।

• महिला, अपाङगता िएका वहति तथा अन लहकषत िगषलाई हिशयर परबनध गरिएको ।

• हनजामती सयिा ऐनमा गरिएको आिकषणसमबनधी विसथालाई अहिलय नयपाल परििी, नयपाली सयना, सािषजहनक ससथानिरलगात हनजी कषयत तथा अन सािषजहनक सयिापरिािसग सिोकाि िाखनय कषयतलय समयत अनतसिण गनष सतर गियका छन । सबमोहजम आ-आफनो कानतनी विसथालाई सशोधन तथा परिमाजषन गनन गरिएको ।

• सथानी सिकाि सञचालन ऐन-२०७४ ।

• समाियशीकिणको समबनधमा थतपर विसथालाई अिलमबन गियको ।

• परदयशसतिका कानतनिरलय समाियशीकिणलाई आतमसात गिी हिहिनन नीहतगत ि सिचनागत विसथा गदद आएको ।

• हनिाषचनसमबनधी कानतनी परबनधमा दल दताषदयहख उमयदिाि चनसममका विसथामा समाियहशताको हसदधानतलाई अिलमबन गनन गियको ।

(घ) सरिरागत तथा ससथागत वयवसथा

समाियशीकिण Cross cutting को हिर िएकालय सब सङगठन/सिचनािरलय सका आधाििपत मपल, मानता ि अिधािणालाई अिलमबन गनतषपनन न िनछ । समाियशीकिणका समबनधमा दयिाका सिचना तथा ससथािरको ोगदान ि िपहमका मितिपपणष दयहखनछ ।

• महिला, बालबाहलका तथा जयषठ नागरिक मनताल;

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno118

• सङघी माहमला तथा सामान परशासन मनताल;

• िाहटरि महिला आोग;

• िाहटरि मानिअहधकाि आोग;

• दहलत आोग;

• िारा आोग;

• परदयश सामाहजक हिकास मनतालिर ि

• सब सथानीतििर ।

• सङघी, परादयहशक तथा सथानीतिका अन समबहनधत सिोकाििाला हनका/कााषलिर ।

१.५ समावशीकरणसमबनधी किी समसया तथा िरौतीिर

मतलतकको बिलतातति सामाहजक सिरपलाई पतजीको रपमा सथाहपत गिी िाहटरि हिकासमा मितिम लाि उठाउन ि समाियशीकिणलाई, परमतख माधमको रपमा अङगीकाि गनष दयिाका समसा ि चतनौतीिर दयहखनय गियका छन:-

• सामाहजक सोच, मनहसथहत तथा वहतिको माइनड सयटमा परिितषन िन नसकय को;

• हिहिनन लहकषत समतदा ि िगषका बीच सामाहजक कषयतमा ठपलो अनति ििनय गियको;

• िाजको सोतसाधन, अिसि ि लािमा तसता िगष, समतदा एि कषयतको नाोहचत पिच पतगन नसकय को;

• िाजनीहतक ि परशासहनक सिचनामा अहधकतम परहतहनहधति िन नसकय को;

• गरिबी, अहशकषा ि पछौटयपन परशसत िियको;

• सनततहलत हिकास वाििारिक बनन नसकय को;

• समाियशी किणको नाममा Elite capture काम िियको;

• सब परशासहनक, िाजनहतक तथा सामाहजक सासकहतक कषयतमा समाियशीता ि समनालाई सनततहलत बनाउन नसहकएको;

• िहञचहतमा पियका ि पारिएका समतदा ि कषयतको िगधीकत तथाक अदािहधक िन नसकय को;

• समाियशीकिणको नाममा हदनिजसो भरषाचाि तथा अहनहमतता बढद जानत;

• सामाहजक अनधहिशवास, कत िीहत ि पिमपिागतरपलय चलद आएका परचलन तथा परणालीिरलाई वाििारिक ि आधतहनक बनाउन नसहकएको;

• सङख, परदयश ि सथानीतििरमा सथाहपत तीन तिका सिकाििरको सिचनामा लहकषत िगष समतदा, हलङग, जातजाहतिरको अपयहकषत परहतहनहधति गिाउन नसहकएको ।

अत: समगरमा समाियशीकिणको लाि िासतहिक लहकषत िगषलय पाउनतपछष । िाज सञचालनको िियक कषयतमा सबको पहिचान, सबल सििाहगता ि परहतहनहधति, पिच तथा नारा नोकसानमा समान िहसतको अनतिपहत गनष सकनतपछष । सब जात, िगष, हलङग, कषयतमा Access Control सतहनहचित गनन उतिम परहरिा समाियशीकिण िऐकालय सको अभासमा कहिल पहन समाियशीकिण ततहट (Inclusive error) िनतिदन । समाियशीकिणको िासतहिक परोगलय मात समदध रपाल, सखी रपालीको परिकलपना साकाि िनछ ।

ख. रपालको सङघीय हरजामती सवा ऐरल समबोधर गरनपरन मितवपणन सबालिर

१) हवषय परवश नयपालकाय सहिधानबमोहजम नयपाल एक सङघी लोकताहनतक गणतनतातमक मतलतक िो । सहिधानबमोहजम अहिलय सङघ,

परदयश ि सथानीति गिी तीन तिका सिकाििर सञचालनमा छन । िाजनीहतकरपलय िाजको पतनससिचना समपनन िई सकय को अिसथामा परशासहनक पतनससिचनालाई सबल ि अथषपपणष ढङगलय टतङगाउन सहकएको छन । सङघी ऐनबमोहजम िनाष िएका

;zQmLs/0f 119

हनजामती कमषचािीिरलाई सङघी हनजामती सयिा ऐनहिना कमषचािी समाोजन ऐन, २०७५ बमोहजम सङघ परदयश ि सथानीतिमा समाोजन गरिएको अिसथा छ । नयपालको सहिधानको धािा ३०१, ३०२ बमोहजम समाोजन तथा विसथापन गरिएको िो । समाोजनपचिात पहन हनजामती कमषचािीिर आफनो िहतिपथ, सयिा, शतष तथा िहिटको हिरमा िाल कत हििोको काग जसत बननत पियको तीतो थाथष छ । िासतिमा िाजनीहतक पतनससिचना िद गदाष परसाशहनक कषयतको समयत पतनससिचना पहन उिी गहतलय िनत पननमा तसो गरिएन । समाोजनपपिष कमषचािीितिका लाहग सहिधानको रपमा माहननय सङघी हनजामती सयिा ऐन, परदयश हनजामती सयिा ऐन तथा सथानी सयिा ऐनिरहिनान समाोजन परहरिा समपनन िएकालय िाजनीहतक दौडमा सािषजहनक सयिाको हमो माहननय हनजामती सयिा हननाउिो, लहजजत ि परहतसपधधी बनन नसकय को दयखन, सतनन ि अनतिपहत िन थाहलएको छ । कमषचािीिरलय िोहलको आफनो िहिट कय िनय, ऐनिर कसता आउनय, आधाििपत मपलमानता ििनय िन िा कटौती िनय िन िननयमा सोचनत पदाष िा िोहसाि िइििनत पदाष पकका पहन मनोबल ि आफनो कामपरहतको उतपरयिणामा कय िी हास आउनत सिािाहिक िन सकछ । सहिधान घोरणा िई कााषनिनमा आएको ५ िरष पतगन लागदासमयत गणतनत मतलतक नयपालको सािषजहनक सयिाको हमो िा सथाी सिकाि माहननय हनजामती सयिालाई िाकनय सङघी हनजामती सयिा ऐन आउन नसकनत पकका पहन िामो िोइन । एकपटक सिमहत तथा सिीकाि गरिसकय का अनतििसततिरमा समयत नाना सबालिर तथा हिरिर समाियश गदद जानय, थप जहटल ि शकासपद बनाउद जानय, हनहित सिाथषहसदध िनय परािधानिर घतसाउन उदधत दयहखनय गलत परिपाटी स ऐनलय िोहगिियकोलय पराथहमकतामा नपियको िो हक िननय आकलन गनष सहकनछ ।

२. सङघीय हरजामती सवा ऐरल समटर परन सबालिरहनजामती सयिा ि सङघी हनजामती सयिा ऐनको अनतसिण सािषजहनक सयिाका अर कषयतिरलय सिज गनन िएकालय सको

सकािातमक िा नकािातमक परिाि मतलतकलय हलएको दीघषकालीन सोच, उददयश ि लकमा पनन िनछ । ी समपपणष हिरिसतत तथा समसािरलाई समबोधन गनन गिी परसताहित सङघी हनजामती सयिा ऐनलय दयिाका सबालिरलाई समबोधन गनतषपनन दयहखनछ:-

• समाियशी हसदधानतलाई वाििारिक, िसततपिक ि िासतहिक बनाउन िालको आिकषण परणालीलाई पतनःपरििाहरत गनतषपदषछ । हिहिनन िगष, जातजाहत, हलङग, कषयतिनदा माहथ उठयि तसहितको लहकषत समतदा, वहति ि हपछहडएको िगषलाई परतकष समबोधन गनतषपदषछ ।

• सङघ, परदयश ि सथानीतिमा पहिलाको परणालीबमोहजम समाोजन िएका कमषचािीिरलाई सयिा, शतष, बढतिा, पदोननहत ि अिकाशसममका सतहिधालाई परििाहरत ि विहसथत गिी िालको अनोलता िटाउनत पदषछ ।

• सथानीति, परदयश सिकाि ि सङघमा समाोजन िएका कमषचािीिरको चरिती परणालीबाट आ-आफना ति ि सिकािहित सरिा तथा काजको विसथालाई अनतमानोग ि विहसथत बनाउन सपष कानतनी विसथा गनतषपदषछ ।

• सङघी हनजामती सयिा, परदयश हनजामती सयिा ि सथानी सयिाबीचको अनतिसमबनधलाई विहसथत बनाउनय हिर िाहखनत पदषछ । जसमा हनहचित परहतशत छत टाई अनतिसयिा परहतसपधाषबाट परदयश ि सथानीतिमा का षित कमषचािीिरलाई सङघमा जान/आउन पाउनय कानतनी विसथा गरिनत पदषछ ।

• सथानीतिका परमतख परशासकती अहधकत, लयखा परमतख, परदयश मनतालिरका सहचि तथा परदयश परमतख सहचििर सङघी सिकािबाट खटाउनय ि ी अहधकािीिरको सरिा गदाष तथा काज खटाउदा समबहनधत ति ि सिकाििरको सिमहतमा मात गरिनय हिर समाियश िनतपदषछ ।

• सङघी मनतालिरको सहचिमा बढतिा िा पदोननहत िन परदयशसतिका मनतालिरमा कमतीमा एक िरष (२३३ रजत िाहजि) काम गियका ज यषठ सिसहचि िनतपनन ि मतखसहचिमा हनतहति िा पदोननहत िन परदयशसतिको परमतख सहचिको हजममयबािीमा ििी कहमतमा १ िरष काम गियका ज यषठ सहचििर मध यबाट हनजको कषमता, का षसमपादनसति, नयतति तथा हजममयबािी ििन गनष सकनय सीप ि शलीलाई आधाि बनाइनय हिर िाहखनत पदषछ ।

• कमषचािीको उमयिको िद ६० िरष गिाउनय, पयनसन परणालीलाई विहसथत गनष ि िाजलाई आहथषक िािबाट जोगाउन ना िनाष िनय कमषचािीिरलाई ोगदानमा आधारित पयनसन परणाली अहनिा ष लागत गनन हिर सपष िनतपनन । िालको विसथामा समयत कय िी सशोधन गिी अहनिा ष अिकाश िनयबाियक अन सिहचछक अिकाशको िकमा अहनिा ष

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno120

अिकाश िनय उमयि पतगयपहछ मात पयनसन उपलबध गिाउनय विसथा िाखनत पदषछ । जसतो ५२ िरष उमयि पतगयको कत न कमषचािी हिशयर अिसथा िा कडा िोग लाहग काम गनष नसकनय अिसथाबाियक अन अिसथामा सिकािको सिीकहतहिना सियचछालय अिकाश हलई सयिाबाट अलग िनछ िनय उसलाई ६० िरष पतगयपहछ मात पयनसन हदनय । ति पदोननहत िा बढतिा िई कसको अहनिा ष अिकाशको उमयिअगाि अिकाश िनतपनन अिसथामा ो परािधान आकहरषत निनय हिरलाई लागत गनतषपदषछ ।

• हिहिनन सयिा तथा समपिलाई हिहशषीकत गदद सहचि पदमा िालको कलसटि परणालीलाई न थाित िाखनत पदषछ । परशासन, लयखा, िाजसि समपिलाई समयत पििाटरि, ना, कानतन ि मिालयखाको जसत हिहशषीकत गिी िा.प. परथम शरयणीमा बढतिा िदासमयत ो परािधानलाई िाखनत पदषछ । लयखा, िाजसि, परशासन समपिमा का षित िाजपताङ हकत हदती शरयणीका उपसहचििर सिसहचि िा िाजपताङ हकत परथम शरयणीमा बढतिा िा पदोननहत िदासमयत ो हिहशषीकतको परािधान िनतपदषछ । सबाट का षसमपादनसति िामो िनय ि आरप लय िाहसल गियको अनतििको उहचत परोग िन गई परशासन समपिका वहति मिालयखा हननतक िनतपनन तथा हशकषा सयिाका कमषचािी गि सहचि िा परमतख हजलला अहधकािी िनतपनन अिसथा आउदन । सबाट पकका पहन सयिापरिाि थप गतणसति ि परिािकािी िनछ ।

• हनजामती सयिालाई पराहजक, सितनत, सकषम, पकषपातिहित, सिाथषिहित ि िाजनीहतकिणबाट िोकन उचच परशासक तथा हनजामती कमषचािीिरलाई अिकाशपहछ कत न पहन सािषजहनकपदका कषयतमा कहमतमा दतई िरषसमम हनतहति मनोनन तथा खटाउन नपाउनय विसथा िाखनतपदषछ । हकनिनय अिकाशपहछ आरप लाई विसथापन गनष आफनो नहतकता, वािसाहक मपल ि मानतालाई कहिलय कािी दाउमा िाखयि नीहतगत अहनहमतता गनन तथा िाजनीहतक दाउपयज हिहतनय समिािना ििनय िदा सलाई कानतनसममत ढङगलय विहसथत गनतषपछष ।

• आिकषणको विसथालाई िियक ५/५ िरषमा पतनिािलोकन गरिनतपदषछ । आिकषण हलनय वहतिलाई सयिािि एकपटकको लाहग मात िनतपदषछ ।

• पदपपहतष गदाष िाजपताङ हकत परथम शरयणीमा अनतरिक परहतोहगतातमक परणालीलाई िाखी खतलाको विसथा िटाउनत पदषछ । िाजपताङ हकत हदती शरयणी समम खतला ि आनतरिक परहतोहगतातमक परणालीलाई थाित िाहखनत पदषछ । खतलाको लाहग पाठरिम ि पिीकषा पदधहत आपरको िनदा रिक िनतपदषछ सबाट बाहििबाट सयिा परियश गननलाई सिजता िनछ । िाजपताङ हकत तती शरयणीको पदपपहतष गदाष कहमतमा १० परहतशत आनतरिक परहतोहगतातमक परणालीबाट छनौट िनय विसथा िाखनतपदषछ । समाोजन िई परदयश ि सथानीतिमा काम गरििियका कमषचािीिरबाट मात परहतसपधाष िनय गिी कहमतमा १० परहतशत अनतिसयिाको पदपपहतषका लाहग छत टाउनत पदषछ ।

• हनजामती कमषचािीिरका िात सङगठन तथा आहधकारिक रियड तहनन ि हनका गहतहिहधिरलाई विहसथत, परिािकािी ि हसजषनातमक बनाउनय हिरलाई सपष उललयख गनतषपदषछ ।

• परदयश हनजामती सयिा ऐन ि सथानी सयिा ऐनलाई सङघी हनजामती सयिा ऐनलय कहमतमा सरिा, बढतिा, पदोननहत, रियड तहनन विसथापन, किाि विसथापन, हनतहतिपरहरिा, कमषचािीिरको सयिा, शतष, अिकाश ि सयिापरिािका हिरमा सपष मागषदशषन गरिनतपदषछ ।

• परदयश लोकसयिा आोगमा सङघी लोकसयिा आोगको सदसलाई पदयन सदस िा परहतहनहध सदस अहनिा ष गरिनतपदषछ । सबाट सथानीति ि परदयशसतिका पदपपहतषमा एकरपता िन गई परदयश लोकसयिा आोगलाई थप वािसाहक, सिचछ ि ििोसाको कय नदको रपमा हिकास गनष सहकनछ ।

• परदयश लोकसयिा आोग समबनधी ऐन, हनजामती सयिा ऐन तथा सथानी सयिा ऐनिर सङघी हनजामती सयिा ऐन ि लोकसयिा आोग ऐनसग नबाहझनय गिी तजतषमा गरिनतपदषछ ।

• सयिापरिािलाई सबल, सकषम, गतणसतिी, परिािकािी तथा नागरिकमती बनाउन सब ति ि शरयणीका कमषचािीिरलय अहनिा षरपमा का षसमपादन किाि गनतषपनन विसथा िाहखनतपदषछ । का षसमपादन कािाि, का षसमपादन मपलाङकनबाट परापत अङकलाई कमषचािीिरको बढतिा, पदोननहत तथा सरिामा समयत आधाि बनाइनत पदषछ ।

;zQmLs/0f 121

• कमषचािीिरका लाहग नहतक दाहति ि पालना गनतषपनन आचिणका हिर थप गनतषपदषछ । दणडसजा ि पतिसकाि परणालीलाई िसततपिक ि िासतहिक बनाउनय कानतनी परबनध िाहखनतपदषछ ।

• कमषचािीका लाहग मौहदक तथा गिमौहदक सयिा सतहिधािरलाई विहसथत गिी उचच मनोबल ि कामपरहत उतपरयरित िनय िाताििणको अनतिपहत हमलनय परािधान िाहखनतपदषछ ।

• बढतिाका लाहग सब कमषचािीिरको सयिाकालीन ताहलम अहनिा ष गनन ति तसबापत कत न अङक निाखनय साथ िौगोहलक कषयतमा काम गियबापत उपलबध गिाउनय अङक थाित िाखनय । सब परदयश ि ७५३ िट सथानीतिलाई िौगोहलक िगधीकिण गनतषपनन हिर समाियश गनन ।

• अत: समगरमा सङघी हनजामती सयिा ऐन समगर सािषजहनक सयिापरिािको मयरदणड िएकालय ो ऐनमा माहथ उहललहखत हिर, सबालिरलाई समयटन सकनतपदषछ । सङघी हनजामती सयिा समगर सािषजहनक कषयतका अन सयिािरलाई समयत मागषदशषनको रपमा अनतसिण गनन गिी लाइनतपदषछ । नतनतम सयिा, शतष, सयिापरिाि, नागरिकहितका हिरमा अर सयिालय समयत हनजामती सयिालाई आधाि बनाउन सकनय कषमता सङघी हनजामती सयिा ऐनलय हदन सकनतपछष । कत नपहन मतलतकको सिकाि तिाको परशासनिनदा िामो िन सकदन (No government is better than its administration system) िननय हसदधानतलाई आतमसात गदद हनजामती सयिालाई कत न पहन दाउपयजको िहताि बनाउन िदन ि सथाी सिकािको रपमा हचहतत ो सयिालाई अझ सबल सकषम, वािसाहक, परहतसपधधी वाििारिक ि तथमा आधारित बनाउन सब सिोकाििाला पकष चनाखो िनतपदषछ । िाजनीहत ि परसाशनबीच असल समबनध सथाहपत गनष, समाियशीकिण, सशतितीकिणका परहरिािर विहसथत गनष तथा मतलतकलय हलएको दीघषकालीन सोच, लकष तथा उददयशिर िाहसल गनष अब आउनय सङघी हनजामती सयिा ऐन साहचचक कोशयढतङगा साहबत िनतपदषछ । तसका लाहग माहथ उहललहखत सबालिर सङघी हनजामती सयिा ऐनमा समयटनत अहनिा ष दयहखनछ ।

सनिभन सामगीिर • नयपालको सहिधान ।

• पनधौ ोजना ।

• हनजामती सयिा ऐन,२०४९ ि हनमािली, २०५० ।

• सथानी सिकाि सञचालन ऐन,२०७४ ।

• सङघी हनजामती सयिा ऐनको परसताहित मसौदा ।

• लोकसयिा आोगका हिहिनन परहतियदनिर ।

• हिहिनन माहसक,सापताहिक पत पहतकािर ।

lll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno122

सङघीयतामा महिला

हवकास कायनकरम

साराशमतलतकमा सङघीता कााषनिनसग हिगतमा सञचालन गरिएका महिला हिकास का षरिमलय हनिनतिता पाउन सकय को

छन । छटौ पञचिरधी ोजना (२०३७-२०४२) दयहख शाखाको सथापना गियि सतर िएको ो का षरिम सिचनागतरपमा महिला हिकास कााषलिर महिला तथा बालबाहलका कााषलमा परिितषन िद महिला तथा बालबाहलका हििाग ि महिला बालबाहलका तथा समाजकलाण मनताल -िाल महिला बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताल समम खडा िए । तथाहप सङघीसिचनामा परियश गियसग महिला तथा बालबाहलका कााषलिर खाियजीमा पियका छन िनय हििाग ि मनताल काम िियका छन । हजललासतिमा महिला, बालबाहलका, ज यषठ नागरिक ि अपाङगताको कषयतमा हिहिनन का षिर गदद आएका महिला तथा बालबाहलका कााषलिर असताएि पतनः पहिलयक अिसथामा अथाषत शाखा मिाशाखामा परिणत िएको अिसथा छ । महिला हिकास का षरिम सञचालन गनष बनाइएका हजलला एि गरामीणसतिका अहधकाश सिचनािरसमयत हनहशरि िइसकय का छन । तीन दशकिनदा लामो समदयहख परिमाहजषतरपमा हनिनति अहघ बहढिियको महिला हिकास का षरिम िाल सथानी सिकाि सञचालन ऐन, २०७४ अनतरप सथानीतिको हजममामा सियको छ । आफन गहतमा अगाहड बढद गियको ो काषरिम अहधकाश सथानीतििरमा ओझयलमा पियको छ ।

महिला हवकास कायनकरम हकर र कसरी समाज हिकासको लाहग महिला ि पतरर दतबको सिअहसततिको जरित पदषछ । छोिा ि छोिी तथा महिला ि पतररबीच गरिएका

अथिा गरिनय हिियदजन वििािको कािण न पतरर समान महिलािर सशति बनन सकय नन । अिसििरबाट िहञचत िएक कािण िियक कषयतमा महिलािरको सििाहगता नपन िियको छ । बालािसथामा छोिा समान छोिीिर शहकषक अिसिबाट िहञचत िए, िकाषउनय शली ि पालन पोरणमा हिियहदत बनन पतगय, सामाहजक ससकाििरमा दोसो दजाषको रपमा वाखा गनन परचलनलय हनिनतिता पाइन िहयो, महिलासग जोहडएका हिहिनन कत परथािर काम ििय, पराकहतक हजममयिािी त महिलाको नाममा छदछ । सता हिहिध कािणिरलय गदाष महिलािर आहथषक, सामाहजक, शहकषक, िाजनीहतकलगात िियक कषयतमा पछाहड पियका छन ।

सिी पछाहड पियका महिलािरलाइष सामपहिकतीकिण गदद बचत गनन बानीको हिकास गिाउनय, लगानी परिचालनका माधमबाट एकातरष उनीिरको कषमता अहििहदध गिाउनय ि अककोतरष विसा गनष सघाउ पत¥ ाउनय साथ आिशक पियका बखत ऋण हलन सकनय अिसथा हसजषना गनष गरामीणसतिमा महिला सिकािीको सथापना गनन का षको थालनी िो । सामान लयखपढ गनषसमम पहन नसकनय महिलािर सिकािीको अधकष िएि ससथा सञचालन गनष सहरि िन थालय । कय िी पढयलयखयका ति हनिनतिता हदन नपाएका महिलािरलय पहन सहचि कोराधकष पदमा िियि का ष हजममयिािी समिालन सकनय िए । घििरिपरि मात ििनय महिलािर सिकािीको माधमबाट बाहिि आउन थालय । िाजनीहतकरपमा पहन सहरि िई हनिाषचनमा िाग हलए ि कोिी नयतति तिमा समयत बसयि काम गरििियका छन ।

महिला सिकािीिरमारष त आहथषक हरिाकलापिर मात सञचालन नगिी सामाहजक हिियद, लङहगक हिसा एिम कत परथाका हिरदध सामाहजक अहिानिर सञचालन गनष थाहलो । हिसापीहडत एि परिाहित महिलािरका लाहग अलपकालीन आशरसथलको रपमा हजलला सयिा कय नद ि सामतदाहक सयिा कय नदिर सञचालनमा आए । लङहगक हिसा हनिािणको लाहग महिला ससथािरको

शवषकमारी लाशमछानपमख मतहला तवकास अतिकि, हटाडा उपमहानगरपातलका

;zQmLs/0f 123

एकतीकत हिकास का षरिम लागत िई हनगिानी समपििर गठन िए । बालहििािहिरदधमा, जतिा तास साथ जाड िकसी हननतणमा, हकशोिीिरको चौतरधी हिकास लगातका का षिरमा महिला सिकािीिर सहरि िई लागय । सिकािी सदसबीच कहठन परिहसथहतमा पियकािरलाइष सिोग गनन परिपाटीको हसजषना िन थालो । सिी महिला हिकास सिकािीको माधमलय आहथषक साथ सामाहजक पतजीको बढोतििीमा सघाउ पत¥ ाो ।

हिदालहिमतख हकशोिीिरलाइष सामपिीकत गिी हकशोिी समपि गठन गदद समपि समपि हमलाएि हकशोिी ितििर गठन िन थालय । जीिनोपोगी सीपमारष त कसलाइष पतनः हिदाल रकाषउनय, वािसाहक सीपमारष त कसलाइष आतमहनिषि बनाउनय तथा हकशोिीिरमा जागिण रलाउद जोहखम नपनीकिण गनन का षिर सञचालन िए । सिकािी ससथासग हकशोिी सपचना तथा पिामशष कय नदिर सथापना गरिए । परजनन सिासथका हिरमा महिला सदस एि हकशोिी सदसिरका लाहग परहशकषण का षरिमिर सञचालन गरिो ।

सिी महिलािरको आहथषक, सामाहजक, परजनन सिासथलगातका कषयतमा सतधाि िइष एकातरष अहिानकताषिर न सशति िनय ि अककोतरष सामाहजकरपमा न जागिणको रलािट िनय िएको िदा महिला हिकास का षरिम अतनत आिशक दयहखनछ । स का षरिमलय परिततिशाली महिलािरको िनदा आहथषक, सामाहजक ि शहकषकरपमा िहञचत महिलािरलाइष पराथहमकतामा िाखयि का ष सञचालन गनन िएको िदा सलय महिलािरबीचमा पहन समानतामा जोड हदनछ । का षरिम मागन नसकनयिर, पिचहििीन ि आिाजहििीन महिलािर न स का षरिमका हिससयदाि िनछन ।

सङघीय सरिरामा महिला हवकास कायनकरमहि.स. २०७५ साल साउन १ गतय सब हजललामा िियका महिला तथा बालबाहलका कााषलिरको अहसतति लोप िो । ी

कााषलसग हजललासतिमा िियका थतपर कााषलिर पहन खाियज िनय िनयि खाियजीमा पनन कााषलिरको सपची सािषजहनक गरिो । उति सपचीमा पियका अहधकाश कााषलिर नाम परिितषन िएि पहन अहसततिमा ििय । ति महिला तथा बालबाहलका कााषलको मितिलाइष कम आकलन गरिो । महिला बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताललय पहन कााषलको आिशकताको मिसतस गनष नसकय ि िो िा मनताल ि हििागलय न हसङगो मतलतकमा िियका हपछहडएका महिलािरको हिकासमा िपहमका खयलन सकनय अनतमान गरिएको िो बतझन सहकएन । जिा न मासयि रखलाइष िकाषउन खोहजएको अनतिपहत स कषयतमा लागयका महिला अहधकािकमधीिरको मात निई हजललासतिका सयिा परदाकको समयत िियको छ ।

मतलतक सङघीतामा रपानतिण िएसग खाियज िई सथानीतिमा गाहिनय िहनएका थतपर कााषलिर हिहिनन तिबाट पिल िई परििहतषत नाम ि दिबनदी सिचनामा काम छन । सात परदयशमा सामाहजक हिकास मनतालअनतगषत िियका सामाहजक हिकास मिाशाखाको हजममयिािीमा महिला हिकास का षरिम पहन पदषछन । ति अन कषयतमा काम गनष हिहिनन हनदनशनालिर सथापना िदा पहन महिलाको कषयतमा का ष गनन परदयशसतिमा समयत सिचना हनमाषण िन सकय का छनन । परदयशसतिमा महिलाको कषयतमा मात काम गनन एक मात मिाशाखा तसमा पहन अहधकतम पाच जना कमषचािी िियका छन । परदयशििमा अन कत न सिचना निदा मातितका हजललािरमा समनि ि सिका ष गनष कहठनाइ िएको छ ।

सङघमा मनताल ि हििाग िनत, परदयशमा हसङगो मिाशाखा मात ििनत ि सथानीति सबमा समानरपका महिलाको कषयतमा का ष गनन शाखा मिाशाखा निनतलय महिला हिकास का षरिमपरहतको सियदनशीलता कहत िियको छ परष िनछ । धयिजसो सथानीतिमा महिला हिकास समपिका कमषचािीिर समाोजन िएि गएक छनन । कत नमा कय िी कमषचािी समाोजन िएि गए तापहन समाोजन सतधाि गदद सतगम ि पाक पनन अकको तिमा पतगयका छन । किी कमषचािी न छनन, किी दिबनदी सखाअनतसाि कमषचािी अपाषपत छन त किी बढी छन अथाषत कमषचािीको असमान हितिण िएको दयहखनछ । दहप कत न तिमा समाोहजत कमषचािीिरलाइष महिला हिकाससग समबहनधत हरिाकलापिरमा सलगन नगिाइकन अन हजममयिािीिर तोहकएका छन । हिरयशगिी महिला हिकाससग समबहनधत हरिाकलापिरको कााषनिन तिमा परतकष जोहडनय सथानीतिका परमतख एि पदाहधकािीिर न ो हिरमा कम चासो दयखाउदछन । कय िी थोि सथानीतििरमा बाियक अहधकाश तििरमा िासतहिक लहकषत महिलािरको लाहग िनदा पहन बोलन सकनय पिचिालािरको लाहग न बजयट हिहनोजन िइिियको दयहखनछ ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno124

कय िी सथानीतििरमा मिाशाखा िा शाखािर सथापना गियि काम गनन परिपाटीको हिकास िए तापहन अतनत नपन बजयट हसहलङग तोकनय गरिनछ । तोहकएको बजयट ि सोअनतगषतका का षरिमिर पहन माग गनष सकनय, पिच पत¥ ाउन सकनय, पदाहधकािीका हनकटका वहति िा ससथािरको लाहग तोकादयशका ििमा सञचालन गनतषपनन परिियशको हसजषना िनौ िा बाधता िएको पाइनछ । कय िी तििरमा सथानी कमषचािीिरलय समाोहजत कमषचािीलय काम गनष सकदनन िननय परमाहणत गिाउनक लाहग अतनत झनझहटलो ि लमबयतान परहरिातरष उनमतख गिाइिियका िनछन । सिी कमषचािीलय आर काम गदाष परगहत नपन िनय िएकालय समझौतामारष त सघससथािरबाट का षरिमिर सञचालन गनतषपनन ि उनीिरलय काम गदाष उददयश एकातरष काम अककोतरष िनय गियको अिसथा अहिलय छ ।

िौहतक हिकासलाइष मात हिकास माननय परिहति मौलाएको स अिसथामा सामाहजक हिकासलाइष हिकास िो िननय बतझाइको अिाि छ । जतातत बाटोघाटो, पतलपतलयसा, िौहतक सिचना एि पपिाषधाि हनमाषणमा मोटो िकम हिहनोजन गनन परचलन िियको पाइनछ । सबलय दयखन सकनय ि िौहतकरपमा दयखाउन सहकनय कामलाई मात काम िननय गरिनछ । सचयतनामपलक का षरिम एि पछाहड पियका िा पारिएका िगषको उतथान गनन काम िनतपनन मानता कम दयहखनछ । सको सटा नयतति ति बढी परचाि परसाि िनय, परहतरलिनदा पहन लोकहपरता कमाउन सहकनय, आगामी चतनाििरमा िोट तानन सघाउ पत¥ ाउनय, का षकताषलाइष खतसी पानष सकनय एि वहतिगत लाि हमलनय ोजना छनौटतरष उनमतख िएको पाइनछ । सतो अिसथामा लगानी न गनष नसकदा महिला हिकासको कषयतमा कसतो परहतरलको आशा गनतष ।

सवधाहरक उदशय र महिला सशकतीकरणनयपालको सहिधानलय महिलालाइष िाजका सब हनकामा समानतपाहतक समाबयशी हसदधानतका आधािमा सििागी िनय िक

परदान गियको छ । िाजनीहतक कषयत अथाषत हनणाषक तिमा महिलाको सििाहगतालाइष अहििहदध गनष ससदा परहतहनहधति गनन परत यक िाजनीहतक दलबाट हनिाषहचत कत ल सदस सङखाको कहमतमा एक हतिाइ सदस महिला िनतपनन विसथा िियको छ । हजममयिाि पदमा महिलाको सथानलाइष पहन सतहनहचित िनय गिी उललयख गरिएको छ । सङघ परदयश ि सथानी गिी तीन तिमा समानतपाहतक समाियशी हसदधानतका आधािमा हनिाषचन िइष करिब ३८ परहतशत महिलालय हनणाषक हजममयिािी पाएका छन ।

'उचालयको कत कत िलय मग माददन' िनयझ महिलाको कषमता हिकास निदा कहतप सथानमा पदी परहतहबमब महिलाको िए तापहन उनीिरका शरीमानिरलय शरीमतीको पदी हजममयिािी हनिाषि गददआएको िामीलय दयखयका छौ । नाममातको समानतपाहतक सििाहगता िनत िामो लाहग पकक पहन िामो िोइन । सििाहगता मात पहन ठपलो िोइन जिा सहरिता ििदन । ति सको लाहग जतनसतक सिकािलय हकन निोस महिलालाइष कषमतािान बनाउन दपिदहष िाखद ोजना हनमाषण गनतषपदषछ । िोइन िनय ३३ परहतशत त कय ५० परहतशत न सििागी गिाउदा पहन परहतरल िामो आउन नसकला । सब महिलािर कषमतावार छरर भनर खोहजएको पकक िोइर, तर परष जहतिक समार अवसर परापत गरनबाट वहञित भएका महिलािरलाइन सकरातमक हवभिको आधारमा सशक बराउर जररी छ भनरमा ररक मत रिोला । परहतशत हनधाषिण, आिकषण अथिा हसटको सतहनहचितता िदमा महिलािर सबल ि सकषम िनछन िननय सोचको हिकास िनत िामो िोइन । रलको आशा गनषलाइष त बोटहबरिाको िामो गोडमयल पहन गनतषपदषछ । हनणाषक तिमा िामो तरिकालय हजममयिािी हनिाषि गनष सकनय बनाउनलाइष उनीिरमा लगानीको आिशकता पदषछ । छोिा ि छोिीलाइष पारििारिक िाताििण, शहकषक अिसि एि समान वििािको जरित पदषछ । छोिा ि छोिीलाइष समानरपलय सामाहजकतीकिण परहरिामा िकाषउन नसकदासमम महिलािरमा कषमता अहििहदध गिाउनय हिशयर का षरिमिर सञचालन गनदपनन िनछ । सको लाहग सङघ, परदयश ि सथानीतिका सिकाि सियदनशील िनत जरिी िनछ ।

समपहति तथा पारििारिक माहमलामा दमपती समान िक िनय सिधाहनक विसथा छ । विसथा िदमा मात महिलालय समानरपमा हिससयदािीको अनतिपत गनष सकदनन । ििाहिक समबनध, जनमदताषलगातका हिरमा कानतनी हशकषाको अिािलय समसा पियपहछ मात समाधान खोजन हिडनय गदषछन महिलािर । तसलय सिधाहनक परािधानअनतरप महिलाको िकको उपोग गनष पाउनय अिसथाको हसजषना गनतषपदषछ । सका लाहग कानतनी सचयतनाको जरित पदषछ ।

िामो समाजमा महिलाको हितहिरदध िनय अहधकाश कत परथािर सचयतनाको अिािमा िएका िनछन ति ती कत परथािर िटाउन माहनसको चयतनासति उकासनतपनन िनछ । सका लाहग सचयतनामपलक जागिण लाउनय का षरिमिर सञचालन गनतषपनन

;zQmLs/0f 125

िनछ । ति िौहतकिादी मानहसकता िािी िदा सामाहजक कषयतमा अपयकषाकत लगानी िन सकय को छन । सहिधानको धािा ३८ महिलाको िकअनतगषत महिलाहिरदध धाहमषक, सामाहजक, सासकहतक पिमपिा, परचलन िा अन कत न आधािमा शािीरिक, मानहसक, ौनजन, मनोिजाहनक िा अन कत न हकहसमको हिसाजन का ष िा शोरण गरिनय छन, तसतो का ष कानतनबमोहजम कषहतपपहतष पाउनय िक िनयछ िनी उललयख गरिएको छ । हिसाजन हरिाकलाप िोकनको लाहग उपचािातमक का ष मात पाषपत िदन । सका लाहग हनिोधातमक एि परिदधषनातमकरपमा का षरिमिर सञचालन गनतषपनन िनछ ।

सथारीय सरकार सञिालर ऐर, २०७४सथानी सिकाि सञचालन ऐन, २०७४ को दरा १२ िडा सहमहतको काम, कतषव ि अहधकाि अनतगषत ग= हिकास का षको

(३०) मा उललयख िएअनतसाि िडाहित आहथषक तथा सामाहजक रपमा पहछ पियका महिला, बालबाहलका, दहलत, अपाङगता िएका वहति, ज यषठ नागरिक, अलपसखक, सीमानतकत समतदाको अहिलयख िाखी सामाहजक ि आहथषक उतथान समबनधी काम गनन साथ (३२) मा बालहििाि, बिहििाि, लङहगक हिसा, छत िाछत त, दियज तथा दाइजो, िहला परथा, छाउपडी, कमलिी परथा, बालशरम, मानि बयचहबखन जसता कत िीहत ि अनधहिशवासको अनत गनन गिाउनय िनी उललयख गरिएको छ ।

सिी ऐनमा विसथा गरिएका हिरिर वििािमा उतानष स कषयतपरहतको सियदनशीलता आिशक िनछ । हिगतमा महिलाको हिकास अथाषत महिलाको कषमता अहििहदध गनष बजयटको हनहचित परहतशत छत टाउनपनन परािधान िियको हथो ति ो सङघी विसथामा बाधातमकरपमा निियको िदा महिला हिकासको कषयत ओझयलमा पियको मिसतस िएको छ । अपयकषा ि परिणाम अतहधक िामो िनतपछष िननय चािनय ति लगानी ि पराथहमकतामा नपनन कािण अपयहकषत सतधाि िन सहकिियको दयहखदन ।

समायोजरमा हवभि र समायोहजत महिला हवकास समिका कमनिारीको अवसथासमाोजन परहरिामा कमषचािीलाइष सििागी गिाउदा हनहचित दिबनदी सङखा हनधाषिण गिी तत तत दिबनदीमा समाोजनका

लाहग आियदन िनष लगाइो, दिबनदी निएको सथानमा कमषचािीलय छनौट गनन कत िा िियन । दिबनदीमा नअटाउनय राहजलमा पियका कमषचािीलाइष समाोजन ऐन, २०७५ को दरा ७(३) बमोहजम हमलदो सयिा समपिमा समाोजन गरिो । ति गतनासो सतनतिाइको नाममा दिबनदी न निएका सथानमा एकपटक दिबनदीमा समाोजन िएका कमषचािीलाइष पतन: समाोजन गनन काम िो । सलय ज यषठताको त ठाड अिमपलन ग¥ ो न । एकातरष समान पिीकषा परणालीबाट आउनयिर रिकरिक सयिा समपिमा ििनय अिसथाको हसजषना िनय अककोतरष दिबनदी निएको ठाउमा गतनासोमारष त पाक पारिदा िइिियका दिबनदी खाली िन गए ।

सङघ ि परदयशमा समाोजन िनय कमषचािीिरलय सयिा समपिसग समबहनधत हजममयिािी न पाएका िोलान ति सथानीतिमा समाोजन िनय कमषचािीिर कोिी सामाहजक हिकास मिाशाखा परमतख िई समझौतामा मात कलम चलाउनय हजममयिािीमा, कोिी अकद सयिाको मिाशाखा परमतखको मातितमा, कसलाइष समाोजन िएि गएक कािण छत ट नाममातको एउट शाखा एउट मिाशाखाको हजममयिािी परदान गरिएको छ । अझ कहतप कमषचािीिरलय सयिा समपििनदा रिक हजममयिािी पाएका छन । समान परणाली ि शतषका आधािमा सयिा परियश गियका कमषचािीिर हिशयर गिी सथानीतिमा हिनन हिियहदत का ष िाताििणको मिसतस गनष बाध िइिियका छन । असमान सयिा सतहिधा, असमान सङगठन सिचना, असमान वििािको सामना गनतषपनन बाधताको हसजषना िइिियको छ ।

हजललामा कााषल परमतखको हजममयिािी समिालयका परमतख महिला हिकास अहधकत अहिलय सथानीतिमा मिाशाखा परमतखसमम िन पाउनय गिी हकटानी गनष नसहकएको अिसथा छ । मिाशाखा परमतखको रपमा का षितलाइष ाताातको साधन त कत ि छोडौ माषदाअनतरप का षककष समयत परदान गनष हिचहकचािट िएको पाइनछ । हशकषाको कषयतमा जसत सङघबाट महिला तथा बालबाहलकाको कषयतमा सथानीतिलाइष अनतदान परापत निनय िएपहछ महिला हिकास समपिका कमषचािी कय का लाहग िननय बतझाइ सथानीतिका परमतख एि परहतहनहधिर साथ कय िी परमतख परशासकती अहधकतिरमा समयत िियको छ । कय िी सथानीतिमा कमषचािी समाोजन सथानीतिको आिशकता िनदा पहन सङघको बाधता बनयको अनतिपत िो ।

हरटकषनहिकासको मपलपरिािमा आउन नसकय का महिलािरलाइष समतामपलक ढङगलय समाहित गनष महिला हिकास का षरिम

अपरििा ष िनछ । कय िी सशति महिलािरलाइष ियियि समपपणष महिलािरको अिसथालाइष सामानीकिण गनष हमलदन । सथान हिशयरका

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno126

आिशकताका आधािमा सता का षरिमिर सञचालन गरिनतपनन िनछ । पछाहड पियका महिलािरको सशतितीकिण गनष सङघ, परदयश ि सथानीसतिका ोजनािरमा पराथहमकताका साथ समबोधन गनतषपनन िनछ ।

महिलािर आहथषक, शहकषक एि सामाहजक कषयतमा सशति नबनदासमम समतामपलक ढङगलय का षरिम सञचालन गनष अहनिा षरपमा हिगतमा जसतो हनहचित बजयट छत टाउनत पनन विसथाको लाहग पिल िनतपदषछ । सथानीतििरमा का षबोझका आधािमा सङगठनातमक सिचनामा एकरपता िनय विसथा हमलाउनतपनन दयहखनछ । परदयशमा एउटा मिाशाखालय मात स कषयतमा पाषपतता निनय िएको िदा हजललाहितका सथानीतििरबीच ि परदयशसग समनि एि सिका ष गनन हजललागतरपमा सिचनाको आिशकता िियको छ ।

सङघ परदयश ि सथानीतिको बजयट लङहगक उतििदाी िो ा िएन हनहमत लयखाजोखा गनन ि समबहनधत तिलाइष परहतियदनसहित जानकािी गिाउनय परिपाटीको सतरआत िनतपदषछ । सको हजममयिािी महिला बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताललय हलएमा परिािकािी िन सकछ । हिकास िनयको पपिाषधािमा िएको परगहत मात िो िननय बतझाइ निाखी िियक तिबाट सामाहजक कषयतमा पराथहमकताका साथ लगानी गनष आिशक दयहखनछ ।

सनिभनसिीनयपालको सहिधान, नयपाल सिकाि, कानपन हकताब विसथा सहमहत ।

सथानी सिकाि सञचालन ऐन, २०७४, नयपाल सिकाि, कानपन हकताब विसथा सहमहत ।

समाोजन ऐन, २०७५, नयपाल सिकाि, कानपन हकताब विसथा सहमहत ।

समाोजनका हिियहदत परहरिा, गोिखापत दहनक, हिटणतकत मािी लाहमछानय, २०७६ । ०४ । १९

lll

;zQmLs/0f 127

बाल अहधकार र बालनयायसमबनधी राहटरिय तथा अनतरानहटरिय वयवसथा तथा रपालमा यसको अवसथा

पषठभहमःनयपालमा बाल अहधकािको सिकषण ि बालना परिदधषन गनन सनदिषमा िएका कानतनी विसथािर ियनन िो िनय हि.स. २०१० मा

जािी िएको मतलतकती ऐन तथा हि.स. २०२० मा जािी िएको ना मतलतकती ऐन ि नयपाल अहधिाजको सहिधान, २०४७ मा बालबाहलकाको हित ि सिकषणका कय िी हिर समाियश िएको पाइनछ । दहप बालना नयपालका लाहग एक निीनतम अिधािणा िो । नयपाललय सतति िाटरिसङघी बाल अहधकािसमबनधी मिासनहनध (Convention on the Rights the of Child, CRC), १९८९ लाई १४ सयपटयमबि १९९० मा अनतमोदन गियपचिात उति मिासहनधमारष त हसहजषत दाहतिलाई वििािमा लागत गनष बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०४८ ि बालबाहलकासमबनधी हनमािली, २०५१ जािी गिी कााषनिनमा लाएको पाइनछ । सगिी बालनासमबनधी का षहिहधगत जहटलतालाई समबोधन गनष बालना (का षहिहध) हनमािली, २०६३ जािी गिी कााषनिमा लाइएको हथो । बालना परिदधषन गनन सनदिषमा बालबाहलका समबनधी ऐन, २०४८ मा विसथा िएअनतरप कानतनको हििादमा पियका बालबाहलकाको बाल अहधकािको सिकषण तथा बालबाहलकाको आचिणगत सतधािका लाहग नयपाल सिकािलय बाल सतधािगििर सञचालनमा लाएको छ । नयपाल सिकािलय हि.स. २०५७ सालमा ितिपतिको सानोहठमीमा पहिलो बाल सतधािगि सञचालनमा लाएकोमा िाल नयपालिि ८ िटा बाल सतधािगििर सञचालनमा िियका छन । दहप बालना परणालीलाई सतदढ गनष बालनासमबनधी हिशववापी मानता परापत अनतिाषहटरि कानतन ि अन समबदध मापदणडिरको अनतसिण गदद सोिीअनतरप िामा ससथागत सिचनािरको सतधाि तथा कषमता अहििहदध गनतष अपरििा ष छ ।

बालबाहलकासमबनधी अनतरानहटरिय तथा राहटरिय काररी वयवसथािरः१. अनतरानहटरिय वयवसथाः

बालबाहलकाको सिकोतिम हित, ियदिाििहितता, बालबाहलकाको सिकषण तथा हिकासजसता हसदधानतिरमा आधारित बालबाहलकासग समबहनधत सतति िाटरिसघको मिासहनध, इचछाधीन आलयखिर, अनतिाषहटरि घोरणा ि साकष सतिी घोरणािर गिी १६ िटािनदा बढी अनतिाषहटरि सहनधिर नयपाललय अनतमोदन गिी कााषनिन गरििियको छ । बालबाहलकाका समबनधमा िएका सता अनतिाषहटरि परहतबदधतािर ४ िटा कषयतिर बाल बचाउ (Child Survival), बाल सिकषण (Child Protection), बाल हिकास (Child Development) ि बाल सििाहगता (Child Participation) मा कय हनदत छन ।

क. बाल अहधकारसमबनधी मिासहनध (CRC), १९८९:

बालबाहलकाको सिकषण, हिकास एि कलाणसमबनधी सामाहजक एि कानतनी हसदधानतिरको एकतीकत दसताियजका रपमा सतति िाटरिसघलय सन १९८९ मा बाल अहधकािसमबनधी मिासहनध पारित ग¥ ो । नयपाल सिकािलय उति मिासहनधलाई १४ सयपटयमिि, १९९० अथाषत २०४७ साल िदौ २९ गतय अनतमोदन गिी बालबाहलकाको सममान तथा बाल अहधकाि परिदधषनमा ऐकबदधता जनाएको हथो । सतति िाटरिसघको बाल अहधकािसमबनधी मिासहनध, १९८९ अनतगषत तीनिटा इचछाधीन आलयखिर िियका छन:

पश यामा उपाधािाखा अतिकि - मतहला, बालबातलका िथा जयषठ नागररक मनतालय

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno128

१) सशसतर सङघरषमा बालबाहलकाको सलगनतासमबनधी इचछाधीन आलयख, २०००

२) बालबाहलकाको बयचहबखन, ौनशोरण ि अशील हचतणसमबनधी इचछाधीन आलयख, २०००

३) बाल अहधकाि िननको उजतिीबािय सञचाि का षहिहधसमबनधी इचछाधीन आलयख, २०११

उहललहखत इचछाधीन आलयखिरमध य नयपाललय सशसतर सङघरषमा बालबाहलकाको सलगनतासमबनधी इचछाधीन आलयख, २००० ि बालबाहलकाको बयचहबखन, ौनशोरण ि अशील हचतणसमबनधी इचछाधीन आलयख, २००० लाई अनतमोदन गरिसकय को छ िनय बाल अहधकाि िननको उजतिीबािय सञचाि का षहिहधसमबनधी इचछाधीन आलयख, २०११ लाई अनतमोदन गनष बाकती छ ।

ख. बिराहटरिय सङगहठत अपराधहवरदधको सयक राटरिसङघीय मिासहनधको परक आलख (पालममो परोटोकल)

नयपाललय बििाहटरि सङगहठत अपिाधहिरदधको सतति िाटरिसङघी मिासहनधको पपिक आलयख (पालयमको परोटोकल) २०७६ रागतनमा अनतमोदन गियको छ । मानि बयचहबखन (हिशयर गिी महिला तथा बालबाहलका) समबनधी मतददा अनतिाषहटरि अदालतमा चलनय तथा हिदयशमा बयहचएका िा बयहचन लागयका महिला तथा बालबाहलकाको सिकषणमा समबहनधत मतलतकको दाहति िनयलगातका परािधानिर स पपिक आलयखमा िाहखएका छन ।

ग. बालबाहलका समबनधी कषतरीय काररी वयवसथाः

दहकषण एहसाली मतलतकिरको कषयती सङगठनका रपमा िियको साकष सङगठनदधािा बालबाहलकासमबनधी हिरमा हिहिनन कानतनी विसथा/परहतबदधतािर गरिएका छन । जसमध य बालबाहलकाका हिरमा परतकषरपमा सिोकाि िाखनय परहतबदधतािर; दयिवापािका लाहग महिला तथा बालबाहलकाको हजउ मासनय बयचनय काम िोकथाम गनन ि सोहिरदध सङघरष गनन समबनधमा विसथा िएको साकष मिासहनध, २००० तथा दहकषण एहसामा बालकलाण परिदधषनका लाहग कषयती विसथासमबनधी साकष मिासहनध, २००० बालबाहलकासमबनधी कषयती कानतनी विसथाका रपमा िियका छन ।

२. राहटरिय काररी वयवसथाः

क. रपालको सहवधारः

नयपालको सहिधानलय बालबाहलकाको हिरलाई मौहलक िकका रपमा विसथा गिी बालबाहलकाको सिकषण हिकास ि सििाहगताको हिरलाई परतािपहत गियको छ । सहिधानको धारा ३९ मा बालबाहलकाको िकको विसथा गिी दयिाएबमोहजमका िकको विसथा गियको छः

परत यक बालबाहलकालाई आफनो पहिचानसहित नामकिण ि जनमदताषको िक;

परत यक बालबाहलकालाई परििाि तथा िाजबाट हशकषा, सिासथ, पालनपोरण, उहचत सािाि, खयलकत द, मनोिञजन तथा सिाषङगीण वहतिति हिकासको िक;

परत यक बालबाहलकालाई बालहिकास तथा बाल सििाहगताको िक;

परत यक बालबाहलकालाई बालना अनतकप ल नाको िक ि

असिा अनाथ अपाङगता िएका दनदपीहडत हिसथाहपत एि जोहखममा िियका बालबाहलकालाई िाजबाट हिशयर सिकषण ि सतहिधा पाउनय िक ।

साथ कत न पहन बालबाहलकालाई खानी तथा अन जोहखमपपणष काममा लगाउन नपाइनय, बालहििाि गिकानतनी ओसािपसाि ि अपििण गनष तथा बनधक िाखन नपाइनय, सयना, परििी िा सशसतर समपिमा िनाष िा परोग गनष नपाइनय, सासकहतक िा धाहमषक परचलनका नाउमा कत न पहन माधम िा परकािलय दतव षििाि उपयकषा गनष नपाइनय, शािीरिक, मानहसक, ौनजन िा कत न परकािको शोरण गनष िा अनतहचत परोग गनष नपाइनय, घि, हिदाल िा अन जतनसतक सथान ि अिसथामा शािीरिक, मानहसक िा अन कत न हकहसमको ातना हदन नपाइनय विसथा सहिधानमा गरिएको छ । सका अहतरिति सहिधानमा उहललहखत मौहलक िकिरमध य हशकषाको िक, सिासथ तथा पोरणको िक, सामाहजक सतिकषाको िकलगातका अन ११ िटा मौहलक िकिरमा परतकष िा पिोकषरपमा बालबाहलकाको हिकास ि सिकषणसग समबहनधत हिरिर समाियश गरिएका छन ।

;zQmLs/0f 129

ख. बालबाहलकासमबनधी ऐर, २०७५:

बालबाहलकाको अहधकािको सममान, सिकषण, परिदधषन ि परिपपहतष गिी बालबाहलकाको सिकोतिम हित काम गनष नयपाल सिकािलय बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ हमहत २०७५ । ०६ । ०२ मा जािी गिी लागत गियको छ । उति ऐनलय बालबाहलकाको बाचन पाउनय अहधकाि, नाम, िाहटरिता ि पहिचानको अहधकाि, ियदिािहिरदधको अहधकाि, बाबत आमासग बसनय ि ियटघाट गनन अहधकाि, सिकषणको अहधकाि, सििाहगताको अहधकाि, अहिवहति सितनतता ि सपचनाको अहधकाि, ससथा खोलनय ि शाहनतपपिषक ियला िनय अहधकाि, गोपहनताको अहधकाि, अपाङगता िएका बालबाहलकाको हिशयर अहधकाि, पोरण तथा सिासथको अहधकाि, खयलकत द मनोिञजन तथा सासकहतक अहधकाि ि हशकषाको अहधकाि गिी जममा १३ िटा अहधकािको विसथा गियको छ । सगिी सो ऐनलय बालबाहलकापरहत परििाि तथा सिकषक, िाज ि सञचाि कषयतको दाहतिको विसथा गिी समबहनधतलाई बालबाहलकापरहत हजममयिाि तथा सियदनशील बनाउन परोतसाहित गियको छ । बालना परिदधषन गनन सनदिषमा बालबाहलकासमबनधी ऐनमा गरिएका साििपत विसथािर कााषनिका लाहग बालबाहलकासमबनधी हनमािली, २०५१ तथा बालना समपादन (का षहिहध) हनमािली, २०७६ कााषनिनमा िियको छन ।

ग. बालनयाय समपािर (कायनहवहध) हरयमावली, २०७६:

बालना समपादन (का षहिहध) हनमािली, २०७६ मा बालबाहलकालय गियको कसतिजन का षको उजतिी, अनतसनधान तथा अहिोजनसमबनधी हिहिनन विसथािर गियको छ । सगिी बालना समपादन गनष बाल अदालतको अदालत कषयत, मतददाको सतनतिाइ परहरिा तथा पतनसथापकती नासमबनधी विसथालगात बालना समपादनका हसलहसलामा अिलमबन गनतषपनन हिहधिरका समबनधमा हिहिनन विसथािर स हनमािलीमा गरिएको छ ।

रपालमा बालनयाय समपािर

बालअहधकािसमबनधी अनतिाषहटरि मिासहनध, १९८९ तथा सका इचछाधीन आलयखिर, नयपाललय गियका अन अनतिाषहटरि तथा कषयती परहतबदधताअनतरप नयपालको बालना समपादन परणाली सञचाहलत छ । बालना समपादनका सनदिषमा बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ को परिचछयद ४ मा हिहिनन विसथािर गरिएका छन । जसअनतसाि बालना समपादनको हसलहसलामा दयिाएका कत िािरमा हिचाि गनतषपनन िनछ ।

बालबाहलकालाई असि पनन कत न हनणष गनतषअहघ हनजको धािणा बतझनतपनन,

बालबाहलकाको हित ि सिाथष जोहडएका हिरमा हनणष गनतषअहघ हनजको बाबत, आमा, परििािका अन सदस िा सिकषकलाई आफनो िनाइ िाखनय अिसि हदनतपनन,

बालबाहलकाको उमयि, बौहदधक हिकासको सति, आसथा ि सासकहतक मपलमानताअनतरपको बोली, िचन ि वििाि गनन ि

बालबाहलकासग सिाद गदाष हनजलय चाियको िारामा गनन ि आिशकताअनतसाि दोिारयको सिोग हलनय ।

सका साथ बालना समपादनका रिममा बालबाहलकालाई हननतणमा हलदा अपनाउनतपनन हिहध तथा तरिका, कसतिजन का षको आिोपमा हननतणमा हलइएका बालबाहलकालाई अनतसनधान अिहधिि हनगिानी ककषमा िाखनतपनन, कसतिजन का षको आिोप लागयका बालबाहलकाको हदशानति, बालबाहलकालय गियको कसतिजन का षको सतर कािबािी, सतनतिाइ ि हकनािा बाल अदालत िा बाल इजलासबाट गनतषपनन, बाल इजलासमा समाजसयिी, बाल हिशयरज िा बाल मनोहिज ििनय तथा बनद इजलासको विसथालगाएतका विसथािर बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ मा गरिएको छ । उति ऐनको विसथाअनतसाि बालना समपादनका लाहग सिकोचच अदालतलय बालना समपादन (काषहिहध) हनमािली, २०७६ जािी गिी उति हनमािली कााषनिनमा िियको छ ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno130

बालनयाय परवदधनर र बाल अहधकार सरकषणका सनिभनमा बाल सधार गिःबालहबजाइको िोकथाम समाजमा िनय अपिाध िोकथामको अतािशक पकष िो । कानतनसममत तरिकाबाट कानतनको

हििादमा पियका बालबाहलकालाई सामाहजक तथा जीिनोपोगी का षमा सििागी गिाएि तथा समाज ि मानिी जीिनका सनदिषमा सकािातमक अहिमतखीकिणका माधमबाट बालबाहलकाको आचिणमा सतधाि गिी उनीिरमा गिअपिाधमपलक दहषिाि हिकास गनष सहकनछ । सोिी उददयशबमोहजम साहबकको बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०४८ को दरा ४२ (िाल बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ को दरा ४३) को विसथाअनतसाि नयपाल सिकािको हमहत २०५७/९/२४ को हनणष ानतसाि महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताललय नपनतम सतहिधाहििीन बालबाहलकाका लाहग शहकषक का षरिम (तसयप) नयपालको विसथापनमा हि. स. २०५७ सालमा पहिलो बाल सतधािगिको रपमा ितिपतिको सानोहठमीमा बाल सतधािगि सञचालन गियको हथो । िाल मोिङ, पसाष, मकिानपति, ितिपति, कासकती, रपनदयिी, बाकय ि डोटी हजललामा गिी जममा ८ िटा बाल सतधािगििर सञचालनमा िियका छन ।

उति बाल सतधािगििरमा जममा ९४४ जना बालबाहलका िियकोमा अनतिाषहटरिरपमा मिामािीको रपमा दयखा पियको कोहिड–१९ को जोहखम नयपालमा समयत बढद गएपहछ सिकोचच अदालत, मिानााहधितिाको कााषल, कािागाि विसथापन हििाग, बालना सहमहत ि महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनतालको समनिमा २३३ जना बालबाहलकालाई आफनो अहििािकको हजममा लगाइएको ि िाल उति गििरमा ७११ बालबाहलका िियका छन ।

बालबाहलकालय बाल सतधािगिमा आिास तथा खाना, आधाििपत सिासथोपचाि, मनोसामाहजक पिामशष, आिशक कानतनी सिाता, हशकषा तथा कषमता हिकासका लाहग ताहलमलगाएतका सतहिधािर परापत गदषछन । सका साथ बाल सतधािगिमा बालबाहलकाको आचिण सतधािका लाहग धान तथा ोग-अभास, बालबाहलकाको हसजषनशीलता अहििहदधका लाहग हसजषनातमक तथा िचनातमक का षिर, खयलकत द, वााम तथा मनोिञजनका हरिाकलापिर सञचालन गरिनछ ।

बालबाहलकाको आिरण सधारमा बाल सधारगिको भहमकाः कसतिजन का षको आिोप लागयका िा कानतनको हििादमा पियका बालबाहलकाको आचिणमा सतधाि लाई उनीिरलाई

िहिटमा ोग ि सकषम नागरिक बनाउनका लाहग बाल सतधािगिको मितिपपणष िपहमका ििनछ । बालबाहलकाको आचिणगत सतधािका लाहग हनहमत ोग-अभास, धान तथा पराणााम, नहतक हशकषा तथा जीिनोपोगी सीपको माधमबाट बाल सतधािगिमा िियका बालबाहलकालाई आफनो िहिटपरहत सजग ि सचयत बनाउन सहकनछ । बाल सतधािगिमा िियका बालबाहलकाका लाहग औपचारिक हशकषाको विसथाको साथसाथ हिहिनन हसजषनातमक तथा िचनातमक हरिाकलापिर, खयलकत द ि मनोिञजनका हरिाकलापिर सञचालन गियमा बालबाहलकालय आफनो हसजषनशीलता तथा कषमता अहििहदध गिी समाजका अन बालबाहलकासिि ोग ि सकषम िन सकदछन । नयपालमा सञचाहलत कय िी बाल सतधािगिमा सता का षरिमिर सञचालन गरिएको िए तापहन िौहतक सिचना तथा आिशक जनशहतिको अिािका कािण सब बाल सतधािगिमा बालबाहलकाको सिाषङगीण हिकासका लाहग अतािशक पनन उहललहखत हरिाकलापिर सञचालन गनष नसहकएको अिसथा हिदमान छ । तसथष बाल सतधािगिको परिािकािी विसथापनका लाहग बाल सतधािगिको सिचनातमक सतधाि, आिशक मातामा जनशहति विसथापन, जनशहतिको कषमता हिकास तथा बाल सतधािगिको सञचालन तथा विसथापन परणालीमा सतधािको टडकािो आिशकता िियको छ ।

बालसधार गिको िीघनकालीर वयवसथापर तथा सधारका लाहग सझाविरःबालसतधाि गि सञचालन गदाष एकातरष बाल अहधकािको सिकषण तथा बालबाहलकाको सिकोतिम हितलाई मिति हदनतपनन

तथा अककोतरष सतिकषा सियदनशीलतालाई समयत धान हदनतपनन िएकालय सो का ष चतनौतीपपणष छ । सको परिािकािी विसथापनका लाहग महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताल, गि मनताल, हशकषा, हिजान तथा परहिहध मनताल, कािागाि विसथापन हििाग, समबहनधत बाल सतधािगिलगातका हनकािरबीच परिािकािी समनि तथा सिोग आिशक पदषछ । बालबाहलकाको आचिणमा सतधाि तथा कषमता हिकासका अिसि परदान गिी बालबाहलकालाई समाजमा ोग नागरिक बनाउनय सथानका रपमा बाल सतधािगिलाई हिकहसत गनषका लाहग बाल सतधािगिको विसथापनमा तपहसलबमोहजम सतधाि गनतषपनन दयहखनछः

;zQmLs/0f 131

1. बाल सतधािगि सञचालनका लाहग िाल महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताल, हशकषा, हिजान तथा परहिहध मनताल, कािागाि विसथापन हििाग तथा हजलला परशासन कााषल लगातका बिहनकाको सलगनता दयहखएको िदा सिोकाििाला हनकािरबीच परिािकािी समनि तथा सञचाि ि सब हनकािरको सामपहिक उतििदाहति अहििहदध गनन ।

2. बाल सतधािगिलाई आिशक समपपणष पपिाषधाि (हिदाल, खयलकत द मदान लगातका) हनमाषण गनष सहकनय गिी जगगाको विसथापन तथा सिचना बनाउनय ।

3. बाल सतधािगि विसथापनमा सिजताका लाहग लामो समका लाहग सतधािगिमा िाखनय रसला िइसकय का बालबाहलकाको सिकषणका लाहग छत ट एउटा सतधािगि हनमाषण गनन तथा रसला िनासाथ तसता बालबाहलकािरलाई उति बाल सतधािगिमा सथानानतिण गनन विसथा हमलाउनय ।

4. हशकषा, हिजान तथा परहिहध मनतालसगको समनिमा पपणषकालीन सथाी हशकषकको विसथा गिी बाल सतधािगि परिसिहित हिदाल सञचालन गनन ि हनहमत पठनपाठन गिाउनय । बाल सतधािगिहित हिदाल सञचालन गनन विसथा निएसममका लाहग सतधािगि नहजकको अन सामतदाहक हिदालमा पढन पाउनय तथा बालबाहलकािरलय सिज ढङगलय पिीकषा हदन पाउनय विसथा गनन ।

5. बाल सतधािगिको दिबनदीमा सिासथकमधीको दिबनदी थप गिी बालबाहलकािरको हनहमत सिासथ पिीकषणको विसथा हमलाउनय ।

6. बाल सतधािगिमा िियका बालबाहलकािरको सिासथ हबमा गनन । सका लाहग आकहसमक कोरको विसथा गनष सहकनय ।

7. तिा तथा खयलकत द मनतालको समनिमा बालबाहलकाको हसजषनातमक कषमता अहििहदध तथा खयलकत दका लाहग पिल गनन ।

8. हिहिनन साझयदाि ससथािरसगको समनिमा बाल सतधािगिहित बाल अहधकाि, बालना, बालबाहलकािरको आचिण सतधािसमबनधी ताहलमिर सञचालन गनन ।

9. बाल सतधािगिहित हनहमत ोग-अभास तथा सकािातमक सोच हिकाससमबनधी का षरिम सञचालन गनन ।

10. बालबाहलकाको पारििारिक तथा सामाहजक पतनहमषलनमा समसा दयहखएको तथा बालबालहलकािर सामाहजक िहिटकिणमा पनन अिसथा दयखा पियकालय परििािका सदसिर तथा समतदासतिमा पिामशष ि सचयतनाका का षरिमिर सञचालन गनतषपनन ।

11. िहिटमा बालबाहलकाको सिज जीिनापनका लाहग बालबाहलकालाई उमयि समपिका आधािमा vocational training, जीिनोपोगी सीप तथा आआजषनका का षरिमिर सञचालन गनतषपनन ।

12. बालबाहलका सलगन मतददाको रसला १२० हदनहित गरिसकनतपनन कानतनी परािधान िए तापहन तसको कााषनिन हरतलो िएकालय बाल सतधािगिमा बालबाहलकाको चाप बढन गई विसथापनमा असिजता िएकालय कानतनी विसथा कााषनिनलाई परिािकािी बनाउनत पनन ।

13. पारििारिक पतनहमषलन गियपचिात बालबाहलकाको सीप तथा कषमताका आधािमा सिकािी सयिा तथा अन सयिािर तथा िोजगािीका अिसििरमा हिशयर सिकषण िा पराथहमकताको नीहत अिलमबन गनन ।

14. बाल सतधािगिमा िियका कमषचािीिरको सपष हजममयिािी तोकती उनीिरलाई आफनो का ष तथा िपहमकापरहत पपणष हजममयिाि बनाउनय ।

15. समसममा बाल सतधािगिमा का षित कमषचािी तथा पदाहधकािीिरका लाहग कषमता हिकासका का षरिमिर सञचालन गनन ।

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno132

16. बाल सतधािगिको सिकषणमा िियका ि पारििारिक पतनहमषलन गरिएका बालबाहलकािरको अिसथाको बाियमा िहिटमा समयत tracking गनष सकनय गिी database system ताि गनन ।

17. बालबाहलकासमबनधी ऐनमा विसथा गरिएको परोियशन अहधकािीको िपहमकालाई परिािकािी गिाई बालबाहलकाको सलगन मतददाको परकहतका आधािमा मतददाको हदशानतिण गनन विसथालाई परिािकािीरपमा कााषनिन गनन ।

18. बाल सतधािगिबाट बालबाहलकालाई परििाि िा समतदामा पतनसथाषपना गनतषपपिष सबल तथा परिािकािी सामाहजकतीकिण परहरिा अिलमबन गनन ।

बालहबजाइसमबनधी घटना नपनीकिणका लाहग बालबाहलकालाई नहतक तथा आचिणगत हशकषा परदान गनन, सामाहजक जोहखममा पियका िा िियका, हिशयर ियिचाि ि सिकषणको आिशकता िएका बालबाहलकाको वहतिगत हिकासलाई सिोग गनष आहथषक तथा शहकषकलगातका अिसििर परदान गनन, अहििािकलय आफना बालबाहलकाका सामाहजक मपलमानतासग मयल नखानय बानीबयिोिा ि आचिणको हनहमत हनगिानी गिी तसको सतधािका लाहग समम परतन गनन ि आिशकतानतसाि मनोसामाहजक हिमशष गनन जसता का षिर गनतषपदषछ । सलय गदाष बालबाहलको महसतटकमा सकािातमक परिाि पिी उनीिरलाई नहतक चरितिान बनाउन सघाउ पत¥ ाउदछ ।

हरटकषनःकानतनको हििादमा पियका िा बालहबजाइमा पियका बालबाहलकािरको आचिणमा सतधाि गिी िहिटमा ोग नागरिक

बनाउनका लाहग उनीिरको सिकषण तथा हिकासमा उहचत धान पत¥ ाउनत िाजको दाहति िो । कहललो उमयिमा न कानतनको हििादमा पियका िा बालहबजाइको आिोप लागयका कािण तसता बालबाहलकािर बढी सियदनशील िनय िएकालय उनीिरलय हिशयर वििािको अपयकषा गदषछन । उनीिरलाई अन बालबाहलकािनदा बढी माा, ममता, सनयि ि परोतसािनको आिशकता पदषछ । सका लाहग बालबाहलकासग परतकष समपकष मा िियि काम गनन वहति तथा कमषचािीिर बाल अहधकाि तथा बालनाका हिरमा जानकाि िनतपनन ि बालबाहलकािरको सियदनशीलतालाई बतझन सकनय िनतपदषछ । ितषमानमा बालनाका कषयतमा का षित नााधीश, कानतन कााषनिन गनन हनका िा अहधकािी, कानतन विसाी, बाल मनोहिज, सामाहजक का षकताष, बाल सतधािगिका विसथापक, अनतसनधान अहधकािी तथा बालबाहलकालाई आिशक सयिा परदान गनन सयिा परदाक तथा बालबाहलकासग सिोकाि िाखनय अन हनकािर बालनासमबननधी हिरमा जानकाि िियको पाइनछ । दहप कानतनको हििादमा पियका बालबाहलकाको आचिणमा सतधाि गिी उनीिरलाई िहिटमा मतलतकको समहदधको सिािकका रपमा हिकास गनषका लाहग परिािकािी बालना परणालीको अभास, सोिीअनतरपको ससथा ि सिचनाको हिकास गनतष अपरििा ष िएको छ ।

सनिभन सामागीः1. नयपालको सहिधान ।

2. बालबाहलकासमबनधी ऐन, २०७५ ।

3. बालबाहलकासमबनधी हनमािली, २०५१ ।

4. बालना समपादन (काषहिहध) हनमािली, २०७६ ।

5. नयपालमा बालबाहलकाको हसथहत परहतियदन, २०७६ । lll

;zQmLs/0f 133

DIMENSIONS OF GENDER STATISTICS

AbstractGender statistics are the basis for analysis to assess differences in the situations of women and men

and how their conditions are changing or not. Gender Statistics raise consciousness and provide the impetus for public debate and change. Gender statistics are also required for research to support the development and testing of explanations and theories to understand better how gender operates in a society. Gender Statistics is very importance is further realized in social sector in general and gender and development in particular. Gender statistics have a crucial role in gender mainstreaming in development and poverty reduction policies. Policies and measures tend to perpetuate and exacerbate inequalities when not adequately tailored to existing gender differentials. One of the first steps in the gender mainstreaming strategy of a policy is the assessment of how and why gender differences and inequalities are relevant. At this stage, gender statistics can provide information on the responsibilities, activities, interests and priorities of women and men and how their experience of problems may differ; on how women and men respond to social, economic and policy changes; and on the role of gender-differentiated access to economic resources and decision-making in the process of change. Furthermore, gender statistics can promote understanding of the causes of gender inequality in access to all types of resources. This aspect is very important, because policies tend to be more effective when targeting the causes of gender inequality and the structures and practices that perpetuate inequalities, not merely the outcome of gender inequality in an unjust and unsustainable development process.

Sex and GenderSex refers to a person’s biological status: Male and Female and Gender refers to the attitudes,

feelings, and behaviors that a given culture associates with a person’s biological sex.

Gender StatisticsGender statistics are defined as statistics that adequately reflect differences and inequalities in the

situation of women and men in all areas of life (United Nations, 2006). Gender statistics should not be equated with women’s statistics. The understanding of gender statistics, their uses and their users has changed over time (Hedman, Perucci and Sundström, 1996; Corner, 2003). Gender statistics are the basis for constructing gender indicators, a useful tool in monitoring progress towards gender equality goals. Gender statistics provide an evidence base for developing and monitoring policies and programs oriented towards increased investments in human capital and the labor force. Gender statistics can show whether women and men have equal access to education, health or economic resources and orient policies towards improving opportunities for the disadvantaged sex and a more effective use of both female and male human

Bhabishor GhimireStatistics Officer - Ministry of Women, Children & Senior Citizenship

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno134

resources. In summary, gender statistics are defined by the sum of the following characteristics: data are collected and presented by sex as a primary and overall classification, data reflect gender issues and data are based on concepts and definitions that adequately reflect the diversity of women and men and capture all aspects of their lives. Gender statistics are statistics that incorporate a combination of the following:

• Sex-disaggregated data; • Data that reflect gender issues and inequalities; • Data that highlight the realities and diversity of the lives of women and men; • Data collected using methods and concepts that account for the gender biases present in

traditional classification and collection methods. 1

Present Status on Gender Statistics in NepalThe transition to the new Federal structure and political gender quotas that were set in the Constitution,

represent a new era for representation of women in politics and in public spheres of Nepalese society. Women, following the 2017/18 Local level elections now hold 40.79% of political positions in the country, which is unprecedented in Nepal’s political history in the global context. Some of the key statistics related to gender equality and women’s empowerment in Nepal indicate that women’s ownership on property is 26%, women-headed households are 25.7%, representation of women in country’s civil service is 23.72%, women literacy is 57.4%, and women’s labor participation rate is 54% (Empowerment, 2076). Similarly, the Gender Gap Index is 0.476, female Human Development Index is 0.556 and women representation in federal parliament is 33.5%. The percentage of Gender Responsive Budget was 38.19 in FY 2018/19 (MoF, 2019). Though there have been some positive changes in the situation of gender equality in the country, however still in many aspects women and girls are faced with different forms of inequalities. The rate of gender-based violence among women is 26% and 37% of Nepalese girls are married before the age of 18, which are among main constraints for gender equality in Nepal.

Sources of Gender StatisticsThe Gender Statistics dataset is a comprehensive source for the latest sex-disaggregated data and

gender statistics covering demography, education, health, access to economic opportunities, public life and decision-making, and agency. Gender statistics are not collected separately but are arrived at by studying the male-female break up given by different data sources such as Population Census, large-scale sample surveys and Administrative Statistics. Of course, there are certain areas, which are exclusively related to women such as crime against women, domestic violence, maternal health, etc. Gender Statistics are produced by a large number of Ministries. Ministry of Health and Population, Ministry of Women, Children and Senior Citizen, Ministry of Land Management, Cooperatives and Poverty Alleviation, Ministry of Education, Science and Technology, Ministry of Labour, Employment and Social Security, Central Bureau of Statistics.

Gender IndicesThe HDI, GEM, GDI and GSI are very important indicators for making policy and planning purposes.

Gender Development Index (GDI): The GDI is defined as a "distribution-sensitive measure that accounts for the human development impact of existing gender gaps in the three components of the HDI. The Gender Related Development Index (GDI) is an index designed to Measures of gender equality or (in)equality. Gender Empowerment Measure (GEM): It combines inequalities in three areas: political

1 unstats.un.org

;zQmLs/0f 135

participation and decision making, economic participation and decision making, and power over economic resources. The first area is the relative number of parliamentary seats held. The second area is measured by legislators, senior officials, and managers, professional and technical positions. The third area is measured by the estimated earned income (at purchasing power parity US$).Gender Inequality Index (GII): It is Composite measure reflecting inequality in achievements between women and men in three dimensions. These are Reproductive health, Empowerment and Labor market participation.Gender Status Index (GSI): The GSI is based on three components: social power, economic power and political power. Each of the three main components has the same weight in the calculation of the GSI.2

The following table 1 shows that the major gender related indicator of last five years of Nepal. Nepal has improved in the GDI, GII, and HDI in 2018 than 2014.The higher GII values indicate higher levels of inequalities.

Table No 1: Gender Indices (2014-2018)

INDEX 2014 2015 2016 2017 2018

Gender Development Index 0.889 0.892 0.894 0.895 0.909

Gender Inequality Index 0.506 0.499 0.494 0.488 0.476

Human Development index, Female 0.53 0.536 0.54 0.545 0.556

Human Development index, Male 0.597 0.601 0.604 0.609 0.612

Sources: Human Development Report, 2019SDGs and Gender Indicators

Sustainable Development Goal 5, ‘Achieve gender equality and empower all women and girls’, contains a series of targets and respective indicators on gender-based violence and harmful practices, unpaid domestic and care work, women’s participation in decision making amongst others. The target related to goal five are as follows.

Target 5.1: end all forms of discrimination against all women and girls everywhere.Target 5.2: eliminate all forms of violence against all women and girls in the public and private

spheres, including trafficking and sexual and other types of exploitation.Target 5.4: recognize and value unpaid care and domestic work through the provision of public

services, infrastructure and social protection policies and the promotion of shared responsibility within the household and the family as nationally appropriate.

Target 5.C: adopt and strengthen sound policies and enforceable legislation for the promotion of gender equality and the empowerment of all women and girls at all levels.3

2 BRIDGE's Gender and Indicators Cutting Edge Pack, 20073 Nepal’s Sustainable Development Goals Status and Roadmap: 2016-2030, Nepal

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno136

Gender Indicators and Nepal's Status The Minimum Set of Gender Indicators was agreed by the United Nations Statistical Commission

in its 44th Session in 2013 (E/CN.3/2013/33).4 The major gender related indicators on economic activities,

education, health, participation and so on and their respective values are as given below Table No 2.Table No 2: Gender Indicators and Nepal's Status

S. N IndicatorSex

Male Female

1 Labour Force Participation Rate (15 years and above) 53.8 26.3

2 Current Unemployment Rate (15 years and above) 10.3 13.1

3 Informal employment by sex 81.1 90.5

4 Domestic workers, in percentage 20.8 17.6

5 Government/International organization 10.7 8.5

6 Distribution of unemployment by sex 56.3 43.7

7 Distribution of migrants (all ages) by sex 23.4 47.4

8 Average hours worked per week 44 36

9 Employment-to-population ratio 48.3 22.9

10 Proportion of individuals using the Internet, by sex 47.1 23.1

11 Literacy Rate 5 Years and Above, by sex, (%) 80 62

12 Survival Rate to Grade 5 87.1 87.9

13 Under-five mortality rate, by sex 36 41

14 Life expectancy at birth, by sex 66.7 69.8

15 Women’s share of government ministerial positions Na 16.6

16 Proportion of seats held by women in a national parliament 33.5

17 Proportion of seats held by women in a provincial government 34.4

18 Proportion of seats held by women in a local government 40.9

19 Percentage of female police officers (civil) 95.55 4.45

20 Percentage of female judges 96.56 3.4

Sources: United Nations Statistics Division, 2019. Sustainable Development Goals 2016-2030, Report, 2015, NPC. Nepal Demographic and Health Survey, 2016, MoHP, Nepal. Women in Nepal, Statistical highlight, 2018, CBS. Empowerment, 2076, MoWCSC, Nepal.

4 The minimum set of gender indicators was agreed upon by the Commission as a guide for the national production and inter-national compilation of gender statistics (Commission decision 44/109). The latest country level data for the minimum set of gender indicators are available online at: http://genderstats.un.org.

;zQmLs/0f 137

In Nepal, the trend of Gender statistics of some data are as follows. Gender Responsive Budget was 11.03% in fiscal Year 2063/64 and 38.15% is fiscal Year 2076/77. The Participation of Women in Parliament was 29.4% in 2015 and is 33% in2019.also Women in Provincial and Local Assemblies was 5.90% in 20055and is 34% (Province); 41% (local) in 2017. The participation of Women in Civil Service was 11.09% in 2007 and is 23.72% in 2019. The Maternal mortality rate in 100,000 births was 850 deaths in 1990 and is 225 in 20206.Issue and challenge of Gender StatisticThe major issue and challenges of gender statistics are as follows.

• Sex-disaggregation of statistics on all topics• Collate and compile existing data relating to gender issues in a systematic manner.• A systemic review of official statistics and data collection• Limited capacity for utilizing already existing gender related data, producing relevant gender

statistics that in turn can be used to develop indicators on gender equality. • Limited capacity for utilizing available gender knowledge/data/statistics for policy development.• Lack of understanding of gender issues, the lack of user-producer interaction and lack of political

will.• Lack of sufficient data related to gender statistics.• Limited human resources with expertise and capacity for gender equality data analysis,

interpretation and presentation for the purpose of policy influence.• There are multiple institutions involved in dealing with gender Statistics and use.• The new federal structure of governance entails building up new institutional arrangements and

responsibilities for data generation, use and sharing of relevant gender statistics.• Lack of Harmonization in Data collection and Management.• Fragmented data collection, analysis and dissemination of gender related data at different level.• Lack of regular data generation mechanism.• Planning and monitoring wing of the ministry do not have Management Information System

with gender disaggregated data.• Gender Based Violence Data for Example, the sources could be local judicial committees,

police, courts, national women commission, national human rights commission, children and women Ministry, Multiple Indicator Cluster Survey, media, and so on.

Usefulness area of Gender StatisticsThe useful area of Gender statistics is broad. It is used in each and every sector like as social, economic, demography, planning etc. some useful area of gender statistics are as follows.

• Similar to other statistics, gender statistics have to respond to the needs of policymakers, advocates, researchers, the media and the public.

• Gender statistics can be used to promote understanding of the actual situation of women and men.

• Gender statistics raise consciousness and provide the impetus for public debate and change.5 Dr. Chandra et el_JICA 20076 Global Gender Gap Report 2020, World Economic Forum

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno138

• Gender statistics support the development and testing of explanations and theories to understand better how gender operates in a society7.

• The production of gender statistics has the role of informing the public and the media, raising consciousness, encouraging public debate and promoting change in society.

• It supports to Identification of gender issues in society.• It helps to Identification of gaps and formulation of new questions.• It helps to improve national statistical systems.• Gender statistics provide researchers and analysts with the quantitative evidence necessary to

assess gender gaps in all areas of life, to understand the interlinkages between cultural, social and economic factors that are at the basis of gender inequality and their dynamic over time and to evaluate the implications of unequal access of women and men to social and economic opportunities.

• Gender statistics are used in monitoring progress towards gender equality and the full and equal enjoyment of all human rights and fundamental rights by women and girls.

• Gender statistics provide an evidence base for developing and monitoring policies and programs oriented towards increased investments in human capital and the labour force.

• Gender statistics have a crucial role in gender mainstreaming in development and poverty reduction policies.

• Gender statistics have an important role in developing and monitoring policies on the reduction of violence against women.

• Gender statistics are needed to monitor and evaluate the effectiveness and efficiency of policy developments.

• Gender statistics are needed to provide an evidence base for research and policy development.• Shed light on priority gender issues and gender gaps • Set targets and benchmarks• Monitoring the SDGs goal 5 and its target of achievement.

Conclusion To realize the potential impact of gender statistics in the design, delivery, and monitoring of government services as well as development programs, further efforts are needed to increase the quality, dissemination and use of gender statistics and sex-disaggregated data. Areas where more data collection and analysis are needed include gender-based violence, the male-female gap in assets ownership, and measuring women’s unpaid work. In the case of cross-border migration, improved sex disaggregated data collection requires the sharing of data between origin, destination countries and sub-national regions. Gender statistics are also needed to monitor and evaluate the effectiveness and efficiency of policy developments. Gender statistics are a valuable tool for gender advocates, policymakers, and others working on gender related issues. They provide an impartial and comparable basis for evaluating progress towards the internationally agreed goals to improve the situation of women so coherent and reliable gender statistics are crucial for measuring and monitoring the realities of women’s and men’s lives across the region. At the national, Province and Local levels, all ministries should take responsibility for the collection, monitoring and analysis of sex-disaggregated data, especially but not limited to matters that are of particular concern to women.

7 Developing Gender Statistics: A Practical Tool, Module 2

;zQmLs/0f 139

References • Developing Gender Statistics: A Practical Tool, (2012), Module 2, World Bank• Empowerment, (2076), MoWCSC, Nepal• Global Gender Gap Report (2020), World Economic Forum• Guidance Note, (2014), Gender Statistics, UNDP.• Hedman, Birgitta, Francesca Perucci and Pehr Sundström (1996). Engendering Statistics: A Tool for

Change. Stockholm: Statistics Sweden.• Human Development Report, (2019), UNDP• Nepal Demographic and Health Survey, (2016), MoHP, Nepal• Nepal’s Sustainable Development Goals Status and Roadmap: 2016-2030, (2017), NPC, Nepal• The United • United Nations Economic and Social Council (2012), Gender Statistics: Report of the Secretary-

General, E/CN.3/2013/10, pp. 12-14. • Nations Minimum Set of Gender Indicators, (2019), United Nations Statistics Division. • Women in Nepal, Statistical highlight, (2018), CBS, Nepal

lll

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno140

महिला सशकतीकरणमा सथारीयतिको भहमका

१. हवषय परवशमहिलािरलाई िाजनीहतक, आहथषक एिम सामाहजकरपमा सकषम, सबल ि आतमहनिषि बनाई लङहगक समानता काम

गनन मतख आधाि न महिला सशतितीकिण िो । सशतितीकिण मपलपरिािीकिणको सिकोपरि माधम पहन िो । हपतसतिा ि कय नदीकत िाज सिचनालय हसजषना गियको महिलाको िाजनीहतक, आहथषक एिम सामाहजक अिसथा हिगतका ततलनामा सतधािोनमतख ििय पहन सनतोरजनक अिसथा अझ पहन हसजषना िन नसकय को दयहखनछ । नयपालको सहिधान ि हिहिनन कानतनिरलय महिलािरको िक ि अहधकािको सतहनहचितता गरिसकय को िए तापहन परथा, पिमपिा, परचलन, ससकाि आहद अनयक बिानामा महिलािरको नसहगषक अहधकािसमयत िनन िनय गियको तीतो थाथष िामोसामत िियको छ । सतो ितषमान परिपरयकमा नयपाली महिलािरको सशतितीकिणको हिर पहन टडकािो दयहखनछ ।

नयपालको सनदिषमा ियदाष अहिलय कय नदीसतिमा महिला तथा सामाहजक सहमहत, महिला, बालबाहलका तथा ज यषठ नागरिक मनताल, महिला तथा बालबाहलका हििाग, महिला आोग जसता सिचनािर ि परदयशसतिमा सामाहजक हिकास मनताललय महिलाको िकहित सिकषण ि सशतितीकिणका लाहग आिशक नीहत तथा कानतनको तजतषमा ि का षरिमिर ताि गदद आएका छन । हतनलाई कााषनिन गनतषका साथ आिशक अन नीहत, हनम, कानतन ि का षरिमिर ताि गिी ितइतिका महिलािरको िाजनीहतक, आहथषक एिम सामाहजकलगातका हिहिध अहधकािको उचच सममान एिम सिकषणको िाताििण हसजषना गिी आम महिलाको जीिनसति उकासनय दाहति सथानीतिमा िियको छ । अझ परसटरपमा िननतपदाष मतलतकमा सङघीता लागत िइसकय को ितषमान अिसथामा महिला सशतितीकिणको मतख हजममयिािी सथानीतिको न िियको दयहखनछ ।

२. रपाली महिलाको वतनमार हसथहतमहिलाहिरदध िनय सब परकािका ियदिाि उनमपलन गननसमबनधी मिासहनध, १९७९ को अनतमोदन गरिसकय को नयपाललय सिसाबदी

हिकास लक ि हदगो हिकास लकमा लङहगक समानता िाहसल गनन अनतिाषहटरि परहतबदधतालाई आतमसात गदद सोिीअनतरप आफना सोच, लक, िणनीहत ि का षनीहतिर त गदद अहघ बढयको छ । नयपालको सहिधानलय मौहलक िकमा न महिलाको िकको विसथासहित अन िकअहधकािको सपष उललयख गियको छ । सका अहतरिति महिलाहिरदध िनय सब परकािका ियदिाि उनमपलन गनन मिासहनध कााषनिन िाहटरि का षोजना, २०६०; लङहगक समानता तथा महिला सशतितीकिण िाहटरि का षोजना, २०६१; मानि बयचहबखन तथा ओसािपसाि (हननतण) ऐन, २०६४; घियलत हिसा (कसति ि सजा) ऐन, २०६६ तथा हनमािली, २०६७; सतति िाटरि सङघ, सतिकषा परिरद बाट पारित परसताि नमबि १३२५ ि १८२० को कााषनिन िाहटरि का षोजना, २०६७; बोकसी आिोप (कसति ि सजा) ऐन, २०७२; मतलतकती दयिानी (सहिता) ऐन, २०७४; मतलतकती अपिाध (सहिता) ऐन, २०७४; मतलतकती रौजदािी का षहिहध (सहिता) ऐन, २०७४ ि िाहटरि लङहगक समानता नीहत, २०७६ जसता कानतनिर ताि िई कााषनिनमा समयत िियको अिसथा छ । तसगिी हिपनन ि िहञचहतमा पियका महिलािरको आहथषक तथा सामाहजक उतथानका लाहग िाटरिपहत महिला उतथान का षरिम दयशवापीरपमा लागत िएको छ ।

उशमयाला ढकालमतहला तवकास अतिकि, महालकमी नगरपातलका

;zQmLs/0f 141

२०६८ सालको जनगणनाअनतसाि नयपालको कत ल जनसङखाको ५१.५ परहतशत महिला िियका छन । सअनतसाि लङहगक अनतपात परहत १०० महिलामा पतररको सङखा ९४.१६ िियको छ । सिी जनसाङहखक हिसाबलय महिलाको उपहसथहत बढी िियको िामो दयशमा िाल सङघी ससद मा महिला सििाहगता ३३.५ परहतशत, परहतहनहध सिामा ३२.७ परहतशत, िाहटरि सिामा ३७.२ परहतशत, परदयशसिामा ३४.४ परहतशत ि सथानीतिमा ४०.९६ परहतशत महिला सििाहगता िियको छ ।

पनधौ ोजनामा उललयख िएअनतसाि लङहगक सशतितीकिण सपचकाङक ०.५६८ ि लङहगक हिकास सपचकाङक ०.८९७ िियको छ । महिलाको साकषितादि ५७.७ परहतशत, समपहतिमा सिाहमति पतगयको महिलाको परहतशत २६ ि महिलाको शरमशहति सििाहगता दि २६.३ परहतशत िियको छ । तसगिी ितषमान अिसथामा हनजामती सयिामा महिलाको उपहसथहत २४.४ परहतशत पतगयको छ िनय हशकषण पयसातरष ियदाष शहकषक सत २०७६ मा सामतदाहक हिदालका हशकषकिरमध य महिलाको अनतपात ३२.७ परहतशत ि ससथागत हिदालतरष ४६.७ परहतशत छ । कत ल हशकषकमा महिलाको हिससा ३९.० परहतशत छ ।

३. महिला सशकतीकरणमा िहखएका मखय समसयािरितषमान सनदिषमा ियदाष महिलाको िक ि अहधकािलाई सहिधानलय न सतहनहचित गरिसकय को ि महिला हितका लाहग कहतप

कानतनिर पहन बनयि कााषनिन िइसकय को ि िइिियको अिसथा छ । सामाहजक मपल, मानता, सोच ि वििािमा रिमशः सकािातमक परिितषन पहन आएको छ दहप कहतप समसािर बाकती न छन । महिला सशतितीकिणमा दयहखएका तसता समसािरलाई हनमनानतसाि परसततत गरिनछः

महिलामाहथ िनय वििािगत हिियद, अहशकषा, िाहनकािक अभास;

महिलाहििोधी परथा, पिमपिा, परचलन, हपतसतिातमक सोच;

महिलालहकषत काषरिमबाट लहकषत िगषका महिलािर लािाहनित िनय अिसथा सतहनहचित निनत;

महिलािरको परिितषन िन नचािनय/थाहसथहतिादी परिहति;

महिलालाई दोसो दजाषको नागरिक ठाननय ि िाज सनतमा महिलाको उपहसथहतलाई सिज सिीकाि गनष नचािनय पतरर मानहसकता;

महिलाको शरमको उहचत मपलाङन नगरिनत;

महिलाको पारििारिक िपहमका बढी िनत;

नीहत हनमाषण तिमा महिलाको पिच ि सििाहगता नपन िनत ि

सामाहजक माहमलािर तथा हिकास, हनमाषण परहरिामा महिलाको सलगनता कमजोि िनत आहद ।

४. महिला सशकतीकरणमा सथारीयतिको भहमका२०७२ सालको नयपालको सहिधानमा विसथा िएअनतसाि मतलतक सङघ, परदयश ि सथानीति गिी तीन तिमा िगधीकत

िइसकय को ितषमान अिसथामा का षसञचालनसतिमा अगरिागमा सथानीति ििनय िएकालय महिला सशतितीकिणका सनदिषमा पहन सथानीतिको अिम िपहमका ििनय कत िा सितः सपष छ । उति सनदिषमा सथानीतिको िपहमकालाई हनमनबमोहजम परसततत गरिनछः

साििपतरपमा लङहगक समानता काम गदद लङहगक उतििदाी शासन विसथालाई ससथागत गनषका लाहग सहिधान ि कानतनपरदति िक, अहधकािलाई सिकषण ि कााषनिन गनन दाहति िियक सथानीतिलय पपिा गनतषपछष ।

सथानीतिलय सङघ ि परदयशसग समनि गदद महिला िगषको हित िनय खालका नीहत, ोजना तथा का षरिमिर अगाहड साियि सिीरपमा हतनको कााषनिन गनतषपछष जसलय महिलाका नाममा खचष गनन मात निई िासतहिकरपमा सशतितीकिणका लाहग मिति िाखन सकोस ।

सथानीतिबाट हनमाषण गरिनय समपपणष कानतनिर (ऐन, हनम, काषहिहध, हनदनहशका आहद) लङहगकमती बनाइनत पछष ।

महिलाहिरदध िनय सब परकािका ियदिाि, हिसा ि शोरण ि पपिाषगरिी वििािको अनत गिी महिलाको सममाहनत

dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno142

जीिनापनको िाताििण सतहनहचित गनष लङहगक उतििदाी शासन विसथालाई ससथागत गनषका लाहग सथानीतिलय अिम िपहमका खयलनतपछष ।

िाजनीहतमा सििागी िनय महिला ि पतररको समान अहधकािलाई बतझयि िाजनीहतक सििाहगतामा महिलालाई परोतसाहित गनतषका साथ िाजनीहतक िाताििण हिियदमतति ि हिसािहित बनाउनय सतहनहचितता गरिनतपछष ।

सथानीतिका सब हिरगत कषयतका नीहत हनमाषण गदाष महिला सििाहगता िहदध गदद का षरिम कााषनिन, अनतगमन, मपलाङकन गिी तसबाट परापत लाि ि परहतरलमा समयत महिलाको पिच ि सििाहगता सतहनहचित गिाउन सकनतपछष ।

नयतति कषमता हिकासका लाहग सोिीबमोहजमको हशकषा ि ताहलममा जोड हदनतपछष साथ महिलािरलाई नयततिकािी ि हनणाषक िपहमकामा समयत सामयल गिाउनत पछष ।

लङहगक उतििदाी बजयट परणालीलाई ससथागत गदद बजयटमा बढोतििीसमयत गरिनतपछष ।

पारिशरहमकमा हिियद ि िोजगािीको अिसिमा कमी िदा महिलािर आहथषकरपमा आतमहनिषि िन सकय का छनन । तसलय महिलाको शरमको उहचत मपलाङकन गिी समान पारिशरहमकको परतािपहत गिाउन सकनतपछष साथ महिलालय गनन घियलत शरमलाई आमा गणना गनन िाताििणको हसजषना गरिनतपछष ।

महिलाको शरम ि सीपलाई हिकास का षमा उपोग गदद हिकासमा महिला सििाहगता बढाउनत पछष ।

सामाहजक हिकास कोर अनतगषत छत टाइनय िकमबाट महिलाको आहथषक एिम सामाहजक सशतितीकिणका लाहग हनहचित िकम छत टाउनत पछष । सबाट महिला हिकास का षरिमिर पहन सञचालन गनष सहकनछ ।

आहथषक सशतितीकिणका लाहग महिलािरको उदमशीलता हिकासमा जोड हदनतपछष । तसका लाहग उदमशीलता हिकास कोर सञचालन गिी तसबाट महिलािरका लाहग विसा सञचालनका लाहग आिशक पतजी, परहिहध, सीप, सपचना, उदमशीलता ताहलम, आिशक कचचा पदाथष उपलबध गिाउनय ि बजािको उपलबधताका लाहग सिजीकिण गरिहदनय काम सथानीतिलय गनष सकनतपछष ।

लघत तथा मझौला उदमतरष महिलािरलाई परोतसाहित गदद तसका लाहग महिला उदमशील कजाष सिहलत दिमा उपलबध गिाउनय साथ हनहचित समसमम आकिमा छत टको विसथा हमलाउनत पछष ।

महिला सिकािी ससथालाई उतपादनमपलक विसा ि सििोजगाि हसजषनामा कय हनदत गिाउनय मतख हजममयिाि हनकाका रपमा सथानीतिको िपहमका ििनछ ।

महिला िगषका लाहग गतणसतिी, पराहिहधक, सीपमपलक ि आआजषनमपलक हशकषामा जोड हदद तसका लाहग छातिहतिको विसथा समयत हमलाउनत पछष ।

महिलािरका लाहग कानतनी सचयतना का षरिमिर सञचालन गरिनतका साथ हनःशतलक कानतनी सिाता उपलबध गिाउन सकनतपछष ।

आहदिासी/जनजाहत महिलािर, एकल महिला तथा आहथषक एिम सामाहजकरपलय हिपनन महिलािरका लाहग रिक खालका का षरिममारष त समबोधन गनन दाहति सथानीतिलय पपिा गनष सकनतपछष ।

सकािातमक सामाहजकतीकिणमा जोड हदद सामाहजक जागिण ि सचयतनामपलक का षरिमिर त गिी महिलाहििोधी सोच, ससकाि, अनधहिशवास ि पिमपिागत धािणा परिितषन गनन मतख हजममयिािी सथानीतिलय हलनतपछष ।

बाहलका, हकशोिी ि महिलाका मौहलक िक, अहधकाि ि हित सिकषण एिम उतथानका लाहग आिशक नीहत तथा का षरिम हनमाषण गनन ि हतनको कााषनिनका लाहग आिशक बजयट हिहनोजन गनन ि िाताििण हमलाउनय समपपणष का षमा सथानीतिलय अगरणी िपहमका हनिाषि गनष सकनतपछष ।

सामाहजक कत ससकािको अनतका लाहग सामाहजक अगतिा, समाजसयिी, धाहमषक गतरिरलगात समाजलय माननय वहतििरलाई उपोग गनन का षमा सथानीति अगरसि ििनतपछष ।

;zQmLs/0f 143

महिलाको िासतहिक हसथहत, अहधकािको पराहपतको अिसथाको अनतगमनमा पराथहमकता िनतपछष साथ सथानीतिका िियक िडािरमा गरिनय का षरिमको परिािकारिता जाचका लाहग सशतितीकिण मापन सपचकको परोग गरिनतपछष ।

५. हरटकषनमहिला सशतितीकिण' शबद सतनदा जहत सिल लागछ, िासतिमा सशतितीकिण गनन का ष तहत न जहटल छ । सहदौदयहख हपतसतिा

काम िियका मतलतकमा त झन महिलाको सशतितीकिण गनतष सहजलो कत िा िद िोइन हकनिनय हपतसतिातमक समाजमा एकाहति पतररिर महिलामाहथ िकम काम िाखन चािनछन िनय अकाषहति लामो समदयहख पतररको शासनबाट सञचाहलत कहतप महिलािरसमयत परिितषन नचािनय, नहसिकानन तथा चाियि पहन पतररसग हिदोि गनन आट गनष नसकय ि थाहसथहतम िमाउनय हकहसमका िनछन । सतो हिरम अिसथामा महिला सशतितीकिण एक जहटल हिर बनन जानछ । सतो अिसथालाई अनत गनष महिला सिलय पहन पतररको हपछलगगत बनयि हिडनय सोचलाई तागयि आरप मा आतमहिशवास ि हनणष हलन सकनय कषमताको हिकास गदद िाजनीहतक, आहथषक, सामाहजक गहतहिहधमा पतरर जहतिक आफनो दरिलो उपहसथहत जनाउन सकनतपछष । महिला सशतितीकिण िनयको महिलाको समगर पकषको सशतितीकिणसग जोहडनय हिर िएकालय िाजनीहतक, आहथषक, सामाहजक, कानतनीलगात सब पकषको सनततहलतरपमा सशतितीकिण िनतपछष । नयपालमा पहन महिलाको सशतितीकिणका लाहग सिधाहनक, कानतनी एिम का षरिमगत विसथािर िएका दयहखनछन । दहप िाज सनतलगातका अन कषयतमा पतररको ततलनामा महिला सििाहगता अतनत नपन िियकालय महिला सशतितीकिणका लाहग अझ धयि परास गनतषपनन आिशकता दयहखनछ ।

महिलालाई िाजनीहतक, आहथषक एिम सामाहजक कषयतमा पतररक बिाबिी अिसि, पिच ि सममान परापत िनय िाताििण हमलाउनत ि महिलाको जान, सीप, शरम, कषमता ि ोगताको अहधकतम उपोग िनय िाताििण हसजषना गदद उनीिरलाई िाजका िियक हनका ि हिकास परहरिाका िियक चिणमा सििागी गिाउद तसबाट परापत लाि ि परहतरलमा समयत महिलाको पिच ि सििाहगता सतहनहचित गदद सामाहजक समानता काम गनन हदशामा सथानीतिलय पराथहमकता ि अगरसिता दयखाउनतपनन आजको आिशकता बनयको छ ।

सनिभन सामगीिरनयपालको सहिधान,२०७२ नयपाल सिकाि, कानतन, ना तथा ससदी माहमला मनताल, हसिदिबाि काठमाडौ ।

मतलतकती दयिानी (सहिता) ऐन, २०७४, मतलतकती अपिाध (सहिता) ऐन २०७४, मतलतकती रौजदािी का षहिहध (सहिता) ऐन २०७४, नयपाल सिकाि, कानतन, ना तथा ससदी माहमला मनताल, हसिदिबाि, काठमाडौ ।

पनधौ ोजना २०७६-०८१, िाहटरि ोजना आोग, हसिदिबाि काठमाडौ ।

आहथषक सिनकषण, २०७६/०७७, नयपाल सिकाि, अथष मनताल, हसिदिबाि काठमाडौ ।

https:// www.mowcsc.gov.np

https://www.election.gov.np

https://atlascorps.org.15ways we can empower women globally.

https://www.iknowpolitics.org.lll