Od istoricizma do modernizma

Zbirka stakla - Vorgić (Dve pasije – jedna izložba)

Narodni muzej, Zrenjanin │ Februar 2013.

2

Sadržaj: ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Predgovor 3 Staklo u Bečkereku-Petrovgradu-Zrenjaninu 5 Stakleni predmeti iz zbirke Vorgić 7 Pregled staklara 8 Oznake na staklu 14 Rečnik 15 Kataloški podaci 17 Post skriptum 40 -----------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------ Izdavač: Narodni muzej Zrenjanin

Glavni urednik: Vidak Vuković

Recenzent kataloga, autor predgovora i izložbe: Mileva Šijaković

Autor kataloga, koautor izložbe, fotografija, dizajn: Dejan Vorgić

Hvala: Ani Božić, Sigmaru Gajzelbergeru – uredniku časopisa Pressglass Korrespodenz, Dragijani Ilić - direktoru

muzeja u Paraćinu, Ireni Ivančić Lebar - kustosu muzeja u Hrastniku, Jasmini Trajkov - kustosu Zavičajnog muzeja u Jagodini, Pameli Vesendorf – vlasniku privatnog muzeja stakla Pressglas Pavillon u Hamburgu.

Tiraž: 100

CIP – Katalogizacija u publikaciji

Biblioteka Matice srpske, Novi Sad

ISBN 978–86–85961–47-2 COBISS.SR-ID 276548871

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3

Predgovor

Dejan Vorgić Od istoricizma do modernizma Zbirka stakla – Vorgić

Dejan Vorgić je svoju zbirku stakla predstavio kroz katalog-studiju koja sadrži ukupno sedam segmenata:

1/ Pod naslovom Staklo u Bečkereku–Petrovgradu–Zrenjaninu istaknuta su sva relevantna dokumenta i istorijski izvori vezani za prvu pojavu stakla u ovom gradu i pri tom se jasno podvlači činjenica da se staklo ovde nikada nije proizvodilo. Autor dalje navodi da je prisutnost stakla tokom najdužeg istorijskog perioda zavislila od razvoja delatnosti trgovaca i njihovih branši, u okviru društveno-ekonomskih okolnosti, koje su tek u XIX veku dosegle svoju pravu vrednost, a da je cela ova oblast optimalno definisana tek sa XX vekom. Vorgić zatim piše o predratnom i posleratnom periodu proizvodnje u jugoslovenskim okvirima, kada je domaća proizvodnja polako preuzela primat nad importnim staklom koje se tradicionalno dobavljalo iz Češke, Nemačke Italije. Značajno je da su u radu brižljivo popisana sva poznata imena trgovaca, vlasnika radnji u Bečkereku i imena trgovaca i proizvođača iz srednjoevropskih gradova iz kojih se roba distribuirala. U ovoj studiji se staklo tretira u najširem smislu, počev od upotrebnih predmeta za pokućstvo, do ambalažnog ili stakla kao građevinskog materijala. Njome se ukazuje i na raznovrsnost primene stakla, npr. u medicini, apotekarstvu, ugostiteljstvu, odeći, nakitu ili staklo koje se pojavljuje kao dekorativni element na predmetima izrađenim od druge vrste materijala.

2/ U delu teksta naslovljenom Stakleni predmeti iz zbirke Vorgić čitaoca upoznaje sa svojom zbirkom, koja delom proističe iz porodičnog nasleđa i biva iz dana u dan dopunjena novim brojem predmeta biranim po ličnom afinitetu.

Predmete iz svog poseda opisuje na sledeći način: „U muzeološkom smislu zbirka je kompleksnog tipa. Određeni predmeti pripadaju primenjenoj umetnosti i snažno govore o umetničkoj epohi u kojoj su nastali. Drugi pak pripadaju etnološkoj kategoriji i mogu se posmatrati dvojako. Iz jednog ugla predmeti su proizvodi vrsnih zanatlija (stakloduvača i presara) i mogu se gledati kroz prizmu starih zanata. Drugi etnološki ugao nam govori o upotrebnoj vrednosti stakla, ali i o popularnosti određenih predmeta u prošlosti. Zadnji segment ove zbirke pripada industrijskom i tehnološkom aspektu, kako po načinu proizvodnje staklenih predmeta, tako i po upotrebi staklenih predmeta u prošlosti same industrije.”

Među njima dominiraju predmeti od presovanog ili livenog i duvanog stakla. Navode se i sve ostale tehnike izrade koje su u zbirci prisutne, zatim se oni dele po stilu, po nameni staklenih predmeta i svaki sadrži sažeti opis dekoracije koja je na njemu primenjena.

3/ Vorgić se opredeljuje za katalošku tipologiju podataka koja striktno sadrži sledeće podatke: namena, oznake, dizajniran, proizvođen, staklara, broj dizajna (ili patern), serija, država, stil, tehnika, visina ili prečnik, komentar i inventarski broj. Unutar ovakve kataloške obrade pojedinačnih predmeta on dolazi do određenih otkrića, i dodatno ih grupiše po nameni: a) posude za piće b) posude za hranu c) staklo u rasveti d) ukrasno staklo e) ambalažno staklo.

4/ Tekst sadrži prilog – Kratki pregled staklara kojim nas upoznaje sa njihovim istorijatom rada i nastankom. Na taj način pruža informacije o nekim od najznačajnijih staklara iz različitih evropskih gradova sa kojima se u svom istraživanju susretao: August Valter & Sin, Brokvic, Jablonec staklo, Karl Stolcle & Sinovi, Rosice, Libohovice, Šrajber & Nefen, Davidson itd.

Vorgić se opširnije zadržava na dodatku pod nazivom Sjedinjene tvornice stakla Abel, iznoseći da nastaje po ideji braće Abel koji su želeli da ujedine sve istaknute staklare sa područja Jugoslavije (Hrastnika, Straže, Paraćina itd). Takođe, posebno mesto ima i dodatak o Srpskoj fabrici – Paraćin.

5/Peto poglavlje donosi pregled Oznaka na staklu vizuelno markiranih fotografijom, sa kraćim tumačenjima.

6/ Prilog u vidu rečnika izdvaja 9 važnih termina vezanih za staklo sa kojima se u svom radu susretao ili za koje smatra da poboljšavaju razumevanje materije koju obrađuje npr. aventurin staklo, Meri Gregori, uran staklo itd.

7/ Završava je Post skriptum-om sa ovim elementima: ilustracije, odabrana literatura i izvori sa interneta.

4

Apsolvent istorije umetnosti Dejan Vorgić je svojim tekstom čiji pun naslov glasi: Od istoricizma do modernizma - Zbirka stakla Vorgić u potpunosti zadovoljio sve visoke kriterijume ozbiljnog istraživačkog rada u okvirima struke. Sumarnim tekstom, sažetim i preciznim rečenicama autor polako stvara sliku razvoja staklarstva odnosno prisustva stakla u Zrenjaninu. Iako je akcenat na istorijskom razvoju stakla, dobija se uvid u društveno-ekonomske prilike kroz koje je grad prolazio. Vorgić je uspeo da izvuče do sada nepoznate detalje u vezi sa ovom materijom. Najviše novina je donelo istraživanje pojedinačnih predmeta iz njegove zbirke. On je dugo i istrajno tragao za svim detaljima vezanim za predmet i uglavnom je uspeo da definiše sve potrebne elemente. Radeći na taj način postigao je ključeve za identifikaciju i drugih srodnih staklenih predmeta koji se u ovoj sredini uporedo javljaju sa njegovim. Za svoje potrebe stvara mape staklarskog rečnika, markira i razrešava esnafske, majstorske, autorske i radioničke oznake, stavljajući ih sve na jedno mesto čime daje mogućnost identifikacije budućim istraživačima. Koristi svu našu poznatu i objavljenu stručnu literaturu, članke, periodiku, internet sajtove, prilaže obilje fotografija i dokumentarne građe.

Dejan Vorgić je istražujući predmete iz svoje zbirke uspeo da napravi kvalitetan pomak u dosadašnjim saznanjima o staklu u Zrenjaninu. Iz ovih razloga se rukovodilac Primenjeno-umetničke zbirke sa zadovoljstvom opredelio da rad i predmete iz njegove zbirke prezentuje stručnoj i široj javnosti putem izložbe u Narodnom muzeju. Narodni muzej Zrenjanin Mileva Šijaković, viši kustos

5

Staklo u Bečkereku-Petrovgradu-Zrenjaninu

Staklo se u istorijskim izvorima vezanim za Bečkerek (kasnije Petrovgrad, pa Zrenjanin) sreće relativno rano. U opisu gradnuličke crkve iz Temišvarskog protokola (1758) kazuje se da se nad grobom Svetog Rafaila nalazi kandilo od stakla. U pitanju je vrlo šturi i usamljeni podatak koji ne pruža previše informacija o rasprostranjenosti stakla u gradu. Međutim, ako se uzme u obzir podatak iz češke manufakture stakla u Haidi da su Srbi 1774. bili glavni trgovci staklom u Turskoj, onda nam sam pogled na ovaj period deluje drugačije.

Iako se Bečkerek u to vreme nije nalazio na glavnim trgovačkim putevima, koji su vodili u Tursku, nije bio ni daleko od njih. Drugi pravci pristizanja stakla u Banat tokom XVIII veka poznati su nam sa mape koju su sastavili mađarski istoriografi. Prema ovoj mapi staklo je dolazilo ponajviše iz gornje Ugarske, a nešto manje sa jugozapada Ugarske i usamljenih malih staklara iz Transilvanije.

U bližoj okolini Bečkereka staklo nikada nije proizvođeno i zato je njegova rasprostranjenost na ovim prostorima zavisila ponajviše od trgovačke branše koja ga je uvozila i prodavala, zatim od opštih istorijskih i kulturnih prilika, kao i blizine staklarskih centara. Jačanje trgovaca u gradu i veća raznovrsnost njihovog asortimana počela je tek početkom XIX veka. Pored trgovaca koji su ga uvozili, staklo je u Bečkerek pristizalo i putem imućnih ljudi, koji su ga kupovali na svojim putovanjima po većim kulturnim centrima Austrougarske (Beč, Budimpešta).

Staklo je tokom XIX veka polako ulazilo u upotrebu među Bečkerečanima, zamenjujući tradicionalno bakarno, keramičko i drveno posuđe. Ono je, kao i svuda, uvek prvo bilo dostupno višoj klasi, a kako je vreme sve više prolazilo dolazilo je i do običnih građana. Sredinom XIX veka u gradu je postojao i poseban staklarski esnaf, na čijem čelu se nalazio Karl Plehl, a koji je prevashodno obuhvatao zanatlije stakloresce, izrađivače ogledala i druge. Godine 1862. zabeležene su četiri trgovine i zanatske radnje čija je preokupacija bila staklo. Vlasnici ovih radnji bili su: Karl Plehl, Karl Kanjiža, Karl Sandter i Franc Silvaši. Oko sredine XIX veka zabeležena je i trgovina pokućstvenog stakla Adolf Fišera, aktivna u periodu 1858 - 1872, i komisiono skladište stakla koje je vodio Adolf Goldštajn u periodu 1852-1860. Prema zvaničnoj bečkoj statistici za period od 1. avgusta 1853. do 31. jula 1854. u Bečkerek je stiglo osam brodova napunjenih staklenom, keramičkom i robom sa peštanske tržnice.

Krajem XIX i početkom XX veka primena stakla u pokućstvu uzima sve šire razmere. Stakleni

predmeti se u tom periodu prodaju u trgovinama mešovite robe ili najčešće u radnjama koje su držale porcelansku i keramičku robu. Radnje iz tog vremena koje između ostalog prodaju i staklenu robu su trgovine Špire Karolja (1887-1902) i Fišera Filipa (1892-1903). Paralele radi, možemo napomenuti da je u ovom periodu u Pančevo pokućstveno staklo pristizalo iz konzorcijuma Šrajber & Nefen i Prve mađarske fabrike stakla.

U ovom vremenskom rasponu ističe se upotreba stakla pri izradi vitraža kao svojevrsnog ukrasa enterijerima građevina. Vitražima su ukrašavane javne građevine, kao što je zgrada Županije (danas Opštine) 1892. godine, sakralne građevine (katoličke i pravoslavne), ali i privatne vile više klase, kao što je Elekova vila 1911. Bilo na javnim ili privatnim građevinama vitraži su rađeni pod pokroviteljstvom plemića ili bogatije građanske klase i rad su umetnika koji nisu bili iz Bečkereka i okoline.

U blizini Bečkereka u prvim decenijama XX veka delovala je jedna rafinerija koja se bavila ukrašavanjem i oslikavanjem stakla. Radionica Uroša Čavića iz Kikinde ukrašavala je čaše, boce, bokale sa štampanim slikama koje su dodatno ručno dorađivane i slikane. Motivi su najčešće bili iz kultne srpske istorije ili religije. Pored staklenog posuđa kikindska radionica je radila i nakit za čiju izradu je takođe upotrebljavano staklo. Svoje proizvode je prodavala širom Banata i Vojvodine, a izvozila ih je i u Srbiju, Bosnu i Hercegovinu i Bugarsku.

Sl. 1. (levo) Izgled sifona za sodu iz 1874. godine (Novine Grossbecskereker Wochenblatt) Sl. 2. (desno) Bečkerečka kafana „Bela lađa krajinska“ iz vremena oko 1920. godine

1874. godine )

6

U periodu između dva svetska rata stanje u distribuciji pokućstvenog stakla drastično se promenilo. Broj radnji je u blažem porastu, kao i prodaja domaćeg (jugoslovenskog) stakla. Sredinom 30-ih godina XX veka znatno opada uvoz stranog stakla zbog velike svetske krize. Tako je na primer uvoz stakla iz Čehoslovačke 1935. godine opao za više od četiri puta u odnosu na 1930. U ovom periodu radnje u gradu koje drže staklenu robu su: Josif Beno (koji između ostalog prodaje i lustere, lampe, ogledala..), Franja Vegeman, Jovan Ivanica, Udova Karla Kopa, Laslo Rošival i dr. Jedna radnja se posebno isticala, kako svojom orijentacijom, tako i svojom ponudom. U pitanju je specijalizovana trgovina stakla Bogdana Drobca, osnovana 1920. godine. Ona je pored uobičajenih staklenih predmeta za pokućstvo nudila i ravno staklo za prozore, zastakljene ramove za slike i ogledala. Pošto su često trgovine onog vremena istovremeno pružale i zanatske usluge, potreba za većim brojem samostalnih zanatlija koje su obrađivale staklo nije bila velika. Godine 1938. zabeležen je jedan staklorezac, Ladislav Rošival, i jedan izrađivač ogledala, Bela Rošival, kojima je staklo očigledno bilo porodični posao.

Staklena ambalaža prvi put se pojavljuje u Bečkereku početkom 70-ih godina XIX veka. Usled

snažnog industrijskog razvoja grada krajem XIX veka, i želje da se proizvodi što bolje, ekonomičnije i ekskluzivnije upakuju, javlja se veća potreba za staklenom ambalažom. Od svih industrijskih preduzeća najveći korisnik staklene ambalaže bila je bečkerečka pivara (osnovana 1745), ali i neka druga preduzeća, kao što su Luksol (osnovan 1884, industrijalizovan 1920), Špiritana (osnovana 1899) i dr. Potrebu za staklenim flašama iskazala je ne samo industrija već i određene zanatlije, kao što su sodari i proizvođači alkoholnih pića. Svemu ovome treba dodati značajnu, i danas rasprostranjenu, sekundarnu upotrebu ovih predmeta u domaćinstvima. Za domaćinstva, koja su oduvek na ovim prostorima imala svoju ličnu malu proizvodnju pića (vino, rakija…), staklare su radile takozvane balone za smeštaj ovih tekućina. Oni su pravljeni u raznim zapreminama i najčešće su bili obloženi pletenim prućem kako bi se smanjila njihova tehnička oštećenja tj. naprsnuća.

Ambalažno, ali i pokućstveno staklo, svoju široku primenu našlo je i u oblasti ugostiteljstva i u nekim drugim granama kao što je apotekarstvo i medicina.

Staklo je imalo određeni uticaj i na narodno stvaralaštvo. Često je upotrebljavano kao dodatna aplikacija prilikom izrade pojedinih predmeta, kao što su kape zlatare, a koristila su se i staklena dugmad. Za domaću radinost staklo je moglo biti i inspiracija veziljama koje su na svoje radove prenosile forme i dekoracije određenih pokućstvenih predmeta.

Za vreme Drugog svetskog rata dolazi do opadanja proizvodnje stakla, ali i njegove distribucije.

Prozvodnja nakon rata je ubrzo nastavljena, ali je u gradu postojao određeni problem, jer je sama trgovina morala da se postavi prema novim socijalističkim principima. Po oslobođenju osnovan je Narodni magacin (popularna Na-ma), a nešto kasnije i trgovina Staklo u glavnoj ulici, koji su doprineli samoj distribuciji stakla, dok se ravno i drugo staklo moglo kupiti i u trgovinama Gvožđar. U posleratnom periodu Jugoslavija se oslanja ponajviše na domaću proizvodnju, a najveći uvoz zabeležen je iz Italije i Nemačke. Čehoslovačka, tradicionalno najsnažniji staklarski centar u Evropi, nije bila u prvom planu. Godine 1960. zabeleženo je da je staklo uvoženo iz Čehoslovačke bilo najviše industrijskog tipa, dok je pokućstveno činilo manje od jedan posto uvezenog stakla. Ovakvo stanje će se drastično promeniti u narednim decenijama.

Sl. 5. (levo) Vez inspirisan staklenim predmetima. Rad Mace Vorgić (1925-1945) Sl. 6. (desno) Ugostiteljsko staklo iz 1950-ih godina u Zrenjaninu

Sl. 3. (levo) Reklamna nalepnica trgovine Bogdana Drobca iz 1920-ih godina Sl. 4. (desno) Oglas pivare Dunđerski iz „Politika“ (6-9.01.1934)

7

Stakleni predmeti iz zbirke Vorgić

Zbirka staklenih predmeta Vorgić formirana je tokom proteklih nekoliko godina. Osnov zbirke potekao je iz porodičnog nasleđa, koji je obogaćen naknadnim otkupima i ređe poklonima.

Zbirka je oblikovana na osnovu ličnih afiniteta i mogućnosti kolekcionara. U njoj preovladava staklo presovano ili duvano u kalupu, ali i ono nastalo slobodnim

oblikovanjem-duvanjem. Određeni broj predmeta naknadno je oslikan, najčešće emajlnim bojama. Tehnika brušenja na predmetima nije prisutna u velikoj meri i najčešće je u sekundarnom značaju. Matiranje i satiniranje, u ulozi postizanja neprozirnosti stakla i izrade oznaka i natpisa, prisutno je na većem broju predmeta.

Stakleni predmeti nalaze se u širokom rasponu umetničkih stilova, koji često nisu bili tako jasno izraženi u proizvodnji stakla, od istoricizma, preko secesije, pa sve do art dekoa i pojave prvih modernističkih tendencija. Najbrojniji su predmeti čiji je art deko dizajn nastao 30-ih godina XX veka, jer su neke staklare proizvodnju ovih predmeta nastavile i nakon Drugog svetskog rata, sve do 70-ih godina, tako da je njihova nabavka i očuvanost bila realnija.

Od posebnog značaja su i kolorit i struktura predmeta, jer su određene boje i njihove nijanse postale zaštitni znakovi pojedinih staklara. Svakako ne treba zanemariti činjenicu da je, u vreme nastanka staklenih predmeta, uvek bilo skuplje ono u boji negoli bezbojno. U zbirci je najzastupljenije bezbojno staklo, ali su prisutne i rozalin , zelena, plava (u više nijansi), braon i dr. Od strukturalno interesantnih predmeta treba istaći one urađene od uran-stakla, mlečnog, aventurin, oblačnog i milefiori.

Predmeti od stakla su često kombinovani sa drugim materijalima da bi se dobio višestruki efekat. Prilikom izrade lampi bili su neophodni metalni delovi kako bi bila postignuta funkcionalnost, sa druge strane, metal prilikom izrade posuđa često je imao čisto estetski karakter. Staklo je kombinovano i sa drvetom, kako u proizvodnji nameštaja, tako i prilikom izrade balona za čuvanje tekućina.

Značajna podela staklenih predmeta iz zbirke Vorgić može se napraviti i ako se pogleda njegova namena. Sa jedne strane nalazi se ambalažno staklo korišćeno od strane fabrika i manufaktura, a sa druge pokućstveno. Staklo prvenstveno namenjeno za kuću može se dalje podeliti na ono korišćeno za čuvanje i serviranje jela i pića, na ukrasno (najčešće vaze) i ono korišćeno u rasveti.

Poreklo staklenih predmeta u zbirci je jedna od najznačajnijih stavki prilikom proučavanja stakla. Na njega su prevashodno uticali istorijski i kulturološki aspekti. U zbirci dominiraju predmeti iz Austrougarske i njenih naslednica (posebno Čehoslovačke), domaće staklo sa prostora Srbije i drugih delova nekadašnje Jugoslavije, ali postoje i primerci iz drugih tradicionalno jakih staklarskih centara u Nemačkoj, Engleskoj, Francuskoj i Italiji.

U muzeološkom smislu zbirka je kompleksnog tipa. Određeni predmeti pripadaju primenjenoj umetnosti i snažno govore o umetničkoj epohi u kojoj su nastali. Drugi pak pripadaju etnološkoj kategoriji i mogu se posmatrati dvojako. Iz jednog ugla predmeti su proizvodi vrsnih zanatlija (stakloduvača i presara) i mogu se gledati kroz prizmu starih zanata. Drugi etnološki ugao nam govori o upotrebnoj vrednosti stakla, ali i o popularnosti određenih predmeta u prošlosti. Zadnji segment ove zbirke pripada industrijskom i tehnološkom aspektu, kako po načinu proizvodnje staklenih predmeta, tako i po upotrebi staklenih predmeta u prošlosti same industrije.

8

Pregled staklara

- August Valter & Sin (August Walther & Söhne) Osnovana je 1865. godine u mestu Moricdorf kod Otendorf-Okrila u blizini Drezdena. Od 1888. fabrika

počinje sa proizvodnjom presovanog stakla uz pomoć američkih presa. Od 1920. staklara proizvodi uglavnom samo presovano staklo. Najpoznatija je po svom art deko dizajnu proizvoda i seriji stakla rađenoj u Oralitu. Godine 1932. Valter se spaja sa staklarom u Radebergu (Sachsenglas), koja se 1944. gasi. Posle Drugog svetskog rata kompanija je nacionalizovana, a od 1948. nosi naziv VEB Sachsenglas. Staklene predmete u duhu art dekoa, po kojima je postala poznata, proizvodila je sve do 60-ih godina XX veka kada su kalupi potpuno istrošeni. Kompanija je zatvorena početkom 90-ih posle ujedinjenja Nemačke, kada su mnoge staklare iz Istočne Nemačke zbog nekonkurentnosti na tržištu zatvorene. Današnji pravni naslednik staklare je Walther-glas.

- Bakara(t) (Baccarat) Osnovana je 1764. pod nazivom Staklara Svete Ane, a od 1822. godine nosi današnji naziv. Poznata je

po svom luksuznom staklu širom sveta, ali je sve do početka XIX veka proizvodila samo ravno staklo. Tokom XIX veka kompanija širi svoj asortiman i od 30-ih godina XIX veka postaje jedna od prvih kompanija u Evropi koja proizvodi presovano staklo. Poznata je i po tegovima za papir rađenim u tehnici Milefiori i Kameo sulfida, ali i po tome što je prva staklara koja je obeležavala svoje proizvode, počev od 1860. godine. Bakara staklara postoji i danas i u svom vlasništvu ima dva muzeja čija je preokupacija staklo.

- Borsko staklo – nacionalna korporacija (Borske sklo) Borsko staklo je kompanija nastala 1948. nacionalizacijom staklara sa područja Novog Bora. Godine

1953. inkorporira još dve češke kompanije (Borokristal i Umelecke sklo). Većina proizvoda ove kompanije su jednostavno, moderno oblikovani predmeti, koji su u jasnoj vezi sa istorijom češkog stakla. Staklari su koristili tradicionalne tehnike ručne obrade – brušenje, oslikavanje i graviranje. Za kompaniju su radili čuveni češki dizajneri: Karel Vunš, Pavel Hlava, Vratislav Šotola, František Kudelka, Adolf Matura i drugi. Godine 1974. kompanija posle restruktuiranja menja ime u Kristalex. Posle uspešne privatizacije 1997. postoji i danas.

- Brokvic (Brockwitz) Fabrika stakla osnovana je 1903. godine u mestu Brokvic kod Drezdena. Posle 1915. godine Brokvic

preuzima staklaru Ploc, a sasvim izvesno i staklaru Sornevic. Oko 1915. staklara počinje sa proizvodnjom karnevalskog stakla. Tokom 30-ih godina XX veka proizvodi širok raspon presovanog stakla u stilu art dekoa, a i određene serije u tzv. oblačnom staklu. Godine 1929. staklara je imala finansijske probleme koji su rešeni uz pomoć američkih investitora. Kompanija je izvozila svoje proizvode u Englesku, Australiju i Južnu Ameriku, ponajviše u Argentinu. Posle Drugog svetskog rata staklara je nacionalizovana i njena dalja sudbina nije do kraja razrešena. Zna se da su Sovjeti odneli iz fabrike određene mašine i na taj način onesposobili dalje funkcionisanje fabrike.

- Džordž Davidson (George Davidson & Co) Kompanija je osnovana 1867. godine u Gejtshedu u Engleskoj sa ciljem da proizvodi cilindre za lampe.

Svojim inovativnim pristupom u proizvodnji i organizaciji staklara je postizala neverovatne rezultate. Godine 1887. sa 350 zaposlenih izrađivala je između 200 i 250 tona stakla mesečno. Poznata je ponajviše po svom presovanom staklu u kombinaciji opal i prozirnog stakla, kao i po verovatno prvim primercima oblačnog stakla iz 1923. godine. U periodu od 1877. godine do 1939. staklara je imala 71 zaštićeni registrovani dizajn. Jedan od kurioziteta staklare bio je i taj što je sin osnivača i zvanični vlasnik staklare u periodu od 1891. do 1937. godine sam dizajnirao oko 90% proizvodne linije. Godine 1966. kupila ju je kompanija Abrahams koja se primarno nije bavila proizvodnjom stakla. Godine 1987. staklara je zatvorena.

9

- Edvard Bolton (Orford Lane Glass Works) Staklara Orford Lejn osnovana je još krajem XVIII veka. Od 1855. godine u vlasništvo fabrike uključena

je porodica Bolton, kada počinje i proizvodnja presovanog stakla. Godine 1885. zabeleženo je da staklara ima četiri peći, što je tada bila zavidna veličina. Za vreme svog trajanja staklara je registrovala petnaestak dizajna za presovano staklo, a svoj izvoz orijentisala je ka britanskim kolonijama Australiji i Novom Zelandu. Od 1901. godine preduzeće više nije registrovano za proizvodnju stakla, pa se pretpostavlja da je u godinama nakon toga prodavala staklene predmete koji su se nalazili u magacinima.

- Jablonec staklo (Jablonecglass, Jablonecké sklo) Konzorcijum staklara Jablonec nastao je u periodu od 1945. do 1948. godine kada je Čehoslovačka

izvršila novu organizaciju nacionalizovanih staklara. Kriterijumi su najčešće bili blizina određenih fabrika i njihova orijentacija ka posebnim vrstama stakla. U konzorcijum Jablonec ušle su nekadašnje staklare i rafinerije Jozefa Ridela, Hajnriha Hofmana, Johana Umana i drugih. Proizvodnja je bila orijentisana ka sitnom staklu – flakonima za piće i parfeme, setovima za začine, pepeljarama, tacnicama, dugmadima i perlama. Predmeti od presovanog stakla proizvođeni su iz starih kalupa nasleđenih iz vremena pre Drugog svetskog rata, a tek od kraja 50-ih godina XX veka počinje dizajniranje novih predmeta od strane čeških dizajnera. Raspadom Čehoslovačke nestalo je konzorcijuma, a njegov naslednik je kompanija Desna.

- Jozef Invald (Josef Inwald) Sedište konzorcijuma osnovanog od strane Josefa Invalda (1837-1906) nalazilo se u Beču, a fabrike

najvećim delom u Češkoj (Schützendorf – od 1874, Zlichow – od 1878, Podebrady – od 1893, Rudolfshutte - od 1906). Kompanija je postala poznata po svom presovanom i slobodno oblikovanom staklu, ali i primercima poznatim u nauci kao karnevalsko i opalescentno staklo. Za ovaj konzorcijum staklara od 1914. godine radio je dizajner Rudolf Šroter, koji se smatra pretečom modernog funkcionalizma u proizvodnji stakla. Kompanija je izvozila širom Evrope, a njeni proizvodi bili su izuzetno popularni u Engleskoj i Francuskoj, ali i na Bliskom istoku. Posle Drugog svetskog rata je nacionalizovana i pod njeno okrilje ulaze staklare Palme-Konig, Koštani i Slanina. Kompanija je 1958. godine raspuštena, ali su staklare Koštani i Rudolfova hut (koja se 1965. priključuje kozorcijumu Sklo Union) preživele.

- Karl Stolcle & Sinovi (Carl Stölzle’s Sohne) Prva staklara kompanije Stolcle osnovana je u Barnbahu (Austrija) 1805. godine. Ova staklara je 1848.

godine ujedinjena sa dve staklare Karla Stolcla osnovane 1835. godine u regionu Valdfirtel. Iste godine konzorcijum Stolcle dobio je privilegije od strane cara i tako je ostalo sve do raspada Austrougarske. Godine 1867. kompanija poseduje sedam staklara, a 1908. čak 12 (u južnoj Austriji - Alt Nagelberg, Neu Nagelberg, Aalfang, Erdweis, Eugenia, Sofienwald; u Češkoj – Chlumetz, Georgenthal (Jirikovo Udoli), Haida, Hermannshütte, Josefsthal, Suchenthal). Svoj asortiman proizvoda kompanija je prodavala širom Evrope, ali i na Bliskom istoku, Americi, Brazilu i Australiji. Nakon I svetskog rata kompanija ulazi u određene probleme i broj staklara se smanjuje na 8, a nakon 1945. konzorcijum se raspada nacionalizacijom staklara od strane Čehoslovačke države. U Austriji se zatim stvara nova kompanija pod nazivom Stolcle-Oberglas, koja i danas uspešno posluje.

Hermanova hut (Hermannshutte) 1907. godine kompanija Stolcle otvara staklaru Hermanova hut koja od 1910. godine proizvodi

uglavnom presovano staklo. Plan je bio da se zameni stara staklara u Georgentalu koja je još pre 1880. proizvodila presovano staklo. Nakon Drugog svetskog rata staklara funkcioniše samostalno, a od 1965. u okviru konzorcijuma Sklo Union. Godine 1992. ova staklara se vraća u staro okrilje i postaje deo konzorcijuma Stolcle-Oberglas, ali svoju proizvodnju usredsređuje na ambalažno staklo.

- Libohovice (Libochovice) Staklara Libohovice osnovana je 1912. godine od strane Josefa Feigla i Ladislava Moraveka. U početku

je staklara bila fokusirana na proizvodnju ambalažnog stakla i u manjoj meri dekorativnog. Od 20-ih godina XX veka Libohovice se sa velikim uspehom okreće ka presovanom staklu za domaćinstvo, koje se najviše izvozi u Englesku, Francusku i Ameriku. Nakon Drugog svetskog rata kompanija je nacionalizovana, a od 1965. godine postaje deo konzorcijuma Sklo Union, koji je okupljao sve češke staklare koje su bile orijentisane ka proizvodnji presovanog stakla. Posle privatizacije staklara nije uspela da izdrži pritisak konkurencije pa je zatvorena 2006. godine.

10

- MekKi braća (Mckee Brothers) Porodica MekKi je počev od 30-ih godina XIX veka osnovala nekoliko manjih staklara na području

Pitsburga u Pensilvaniji (USA). Sredinom XIX veka dolazi do sjedinjavanja kapitala, a 1888. fabrika se seli u Džanet, zbog dobrih zaliha uglja na tom prostoru. U početku fabrika proizvodi boce, tegle, ravno staklo, a kasnije se asortiman širi i na pokućstveno staklo. Nakon Drugog svetskog rata kompanija ulazi u probleme, pa je 1951. prodata staklari Tačer, a 1961. staklari Džanet, koja u nju unosi sopstveni proizvodni program. Konačni kraj staklare desio se 1983. godine kada je nestalo i kompanije Džanet.

- Rosice (Rosice) Staklara Rosice osnovana je 1920. godine u mestu Brno, ali je već naredne prestala sa radom. Sa novim

kapitalom ponovo je otvorena 1928, ali je radila kratko, samo do 1931. Godine 1934. kupuje je Bedrih Vrtal i ponovo pokreće proizvodnju, ali ovog puta sa uspehom. Posle Drugog svetskog rata je nacionalizovana, a 1965. godine postaje deo konzorcijuma Sklo Union. U posleratnom periodu za fabriku rade vodeći češki dizajneri: Rudolf Šroter, Jiri Brabec, Rudolf Jurnikl, František Vizner i drugi. Posle neuspele privatizacije od strane kompanije Kristaleks, fabrika prestaje sa radom 1996. godine.

- S. Rajh (S. Reich & Co) Kompanija je osnovana 1813. godine od strane Samuela Rajha. Oko 1900. godine konzorcijum ima u

svom vlasništvu desetak staklara, najvećim delom u Moravskoj. Najznačajnije staklare bile su Krasna (osn. 1855) i Voitsverg (osn. 1876). Početkom XX veka konzorcijum je poznat po svom ecovanom, dvoslojnom i slobodno oblikovanom staklu, ali i manjim serijama oblačnog stakla iz vremena oko 1930. Staklo je izvoženo u Englesku, gde je firma registrovala preko 100 svojih dizajna, u Francusku, Rusiju itd. Usled Velike ekonomske krize kompanija je bankrotirala 1934. godine. Uz pomoć Slovačke kreditne banke stvorena je nova kompanija od preživelih staklara pod nazivom ČMS (Češko-moravske staklare), a porodica Rajh ostala je na rukovodećim mestima sve do Drugog svetskog rata, kada staklare preuzimaju Nemci.

- Šrajber & Nefen (Schreiber & Neffen) Kompaniju Š&N osnovao je 1857. godine Jozef Šrajber kada je otvorio staklaru u Gros Ulersdorfu

(Reitendorf). Godine 1889. konzorcijum, sa sedištem u Beču, posedovao je staklare u Slovačkoj (Reitendorf, Zay-Ugrocz, Heinrich-hutte, Jaronowitz, Max-hutte), Češkoj (Josefsthal), Pruskoj (Furstenberg-Oder) i Ruskoj Poljskoj (Zabkowice). Godine 1892. Š&N otvara čuvenu staklaru Lednicke Rovne. U isto vreme poseduje velika stovarišta i predstavništva širom Evrope. Staklo izvozi i u prekomorske zemlje (Englesku, Ameriku i Australiju). Staklare su imale širok raspon proizvoda, a presovano staklo počelo je da se proizvodi još 1883. godine u Rajtendorfu. Kompanija je bila značajno uzdrmana I svetskim ratom, a svoj konačni kraj doživela je pred Drugi svetski rat. Slovačke staklare u Rajtendorfu i Lednickim Rovnama, iako nacionalizovane, posle rata nastavile su proizvodnju.

Zabkovice (Zabkowice, Zombkowice) Staklaru Zabkovice osnovala je kompanija Š&N 1883/1884. u tada Ruskoj Poljskoj (danas deo Poljske)

kako bi se lakše probila na rusko tržište. Fabrika je negde oko 1900. godine promenila vlasničku strukturu, pa se više nije nalazila u okviru konzorcijuma osnivača. Od 1901. godine počinje da proizvodi presovano staklo. Poznata je po svom visoko kvalitetnom brušenom i presovanom staklu, proizvodnji stakla u crnoj boji i karnevalskom staklu. Nakon Drugog svetskog rata je nacionalizovana.

11

- Sjedinjene tvornice stakla – Abel Nakon Prvog svetskog rata stvorena je prva Jugoslavija.

Staklarska industrija u eri pre ujedinjenja Južnih Slovena imala je već dugu tradiciju. Tokom XIX veka na području Srbije, Hrvatske i Slovenije postojalo je više staklara (Jagodina, Zvečevo, Hrastnik...). Zaslugu za stvaranje ujedinjenih staklara na području Jugoslavije između dva svetska rata dugujemo braći Abel, austrijancima sa jugoslovenskim pasošima. Oni su prvobitno bili vlasnici samo staklare u Hrastniku (Sl), a ubrzo su otkupili i onu u Rogatecu (Sl). Nakon preuzimanja i staklara u Daruvaru (Hr) i Zagorju na Savi napravili su 1921. godine konzorcijum poznat pod nazivom Ujedinjene tvornice stakla, sa sedištem u Zagrebu. Naredna ulaganja kapitala bila su usmerena ka gradnji i osnivanju tvornice u Rogaškoj Slatini (Sl) 1927. godine, koja je zamenila onu zastarelu u Zagorju, a iste godine braća Abel preuzimaju i poslednju tvornicu na prostoru Jugoslavije koja nije bila u njihovom vlasništvu, staklaru u Paraćinu (Sr). Na ovo ukrupnjavanje jugoslovenskog staklarskog kapitala blagonaklono je gledano od strane vlasti, jer je na taj način smanjen upliv stranog kapitala, a stakleni proizvodi su na lakši način

konkurisali snažnim staklarskim centrima u Češkoj, Austriji i Nemačkoj. Planove konzorcijuma STS privremeno je poremetio industrijalac Petar Teslić iz Siska, koji je za svoje potrebe otvorio malu staklaru za ambalažu. Međutim, on nije uspeo da izdrži konkurenciju Sjedinjenih tvornica stakla, pa je ova staklara ubrzo potpala pod vlasništvo konzorcijuma. Godine 1938. mašine iz ove staklare su prebačene u Paraćin. Da bi konzorcijum ojačao postojeće staklare, zatvorio je pred Drugi svetski rat i onu u Daruvaru.

Stakleni predmeti proizvođeni na prostoru Jugoslavije između dva svetska rata, i nakon 1945. godine, nisu u dovoljnoj meri proučeni. Do danas su publikovani katalozi Ujedinjenih tvornica stakla za 1933/1934. i za 1936. godinu, koji se odnose na staklare u Hrastniku, Rogatecu, Rogaškoj Slatini i Daruvaru. Ako, pak, pogledamo predmete publikovane u katalozima videćemo jednu opštu tendenciju ugledanja na dizajn iz čeških, nemačkih, austrijskih i poljskih staklara (Rajh, Rindskopf, Brokvic, Valter, Stolcle...). Određeni predmeti su kopirani, ili su kupovani kalupi, koji su u nekim slučajevima izmenjeni u pojedinostima. Međutim, bilo je i onih posve originalnih rešenja. U okviru konzorcijuma STS najznačajnija staklara bila je Hrastnik, koja je mogla da odgovori na svaki zahtev kupca. Druge staklare su uglavnom bile specijalizovane za određene grane u proizvodnji. Tako je staklara u Rogatecu bila

zadužena za ambalažno staklo, ona u Rogaškoj za ručno pravljeno luksuzno staklo i kristal, daruvarska za ravno staklo, dok je paraćinska imala poseban status. Konzorcijum je izvoz svojih proizvoda usmeravao ka Orijentu.

Sl. 7. Stranica iz kataloga STS za godinu 1936.

12

- Srpska fabrika stakla – Paraćin Srpska fabrika stakla u Paraćinu osnovana

je 1907. godine od strane beogradskih trgovaca, a uz pomoć staklara i doradnih mašina iz starije jagodinske staklare. Za vreme I svetskog rata je opustošena, a proizvodnja je obnovljena početkom 20-ih godina XX veka. Za potrebe fabrike podignuta je električna centrala, a do Drugog svetskog rata i nekoliko kupolnih peći. Nakon prelaska u vlasništvo Sjedinjenih tvornica stakla fabrika se suočavala sa brojnim problemima, pa je često od strane konzorcijuma korišćena kao eksperimentalna fabrika. Međutim, što je vreme duže prolazilo njeno snaženje je raslo. Funkcionisanje staklare bilo je delimično nezavisno u odnosu na ostatak konzorcijuma, pa je zbog toga postojala i posebna centrala u Beogradu. Za vreme Drugog svetskog rata staklara radi smanjenim kapacitetom. Posle kraćeg gašenja peći 1945. obnavlja se proizvodnja, i već 1946. dostiže ona iz 1939. godine. Ubrzo dolazi i do potpune

industrijalizacije u proizvodnji i 1950. se uspostavlja prvi pogon za automatsku izradu ambalaže (flaša i tegli).

Prvi proizvodi koji su izašli iz Srpske fabrike stakla bili su bokali, čaše, cilindri za lampe i fenjere i dr. Vremenom je asortiman proizvoda proširivan, posebno posle obnove fabrike 1921. godine. Od presovanog stakla proizvode se čaše, tanjiri, vaze, svećnjaci itd. U okviru fabrike rade posebna odeljenja za ukrašavanje stakla u vidu brušenja ili oslikavanja. Godine 1925. u fabrici su zabeležene i četiri mašine za proizvodnju ambalažnih flaša. Ako pogledamo predmete proizvedene u Paraćinu, a publikovane u ovom katalogu, videćemo jasan uticaj na njihov dizajn od strane konzorcijuma Šrajber & Nefen. Posle 1927. godine počeli su da pristižu uticaji iz STS, to jest Slovenije. Ovo istraživanje dovelo je i do zaključka da su prilikom kolorisanja predmeta u Paraćinu staklari koristili okside urana, što je svakako uticaj koji su doneli sa sobom radnici sa prostora Austrougarske. Koliko je meni poznato, do sada nisu publikovani stari katalozi proizvoda iz SFS. U vlasništvu muzeja u Paraćinu nalazi se nekoliko ovih predratnih kataloga, koji će nadamo se ugledati svetlost dana.

inu iz 1935. godine)

Sl. 8. Dopisnica SFS iz Paraćina iz 1935. godine

Sl. 9. Izgled SFS iz Paraćina oko 1930. (stara razglednica)

13

Sl. 10. Tabla 33. iz kataloga Srpske fabrike stakla za 1955. godinu.

14

Oznake na staklu

- Šlifovana oznaka litraže (kataloški broj 5)

- Šlifovana oznaka litraže (kataloški broj 6)

- Oznaka Sjedinjenih tvornica stakla (kataloški broj 31)

- Oznaka Srpske fabrike stakla u Paraćinu (kataloški broj 43)

- Oznaka konzorcijuma Invald – počela da se koristi oko I svetskog rata (kat. broj 57)

- Ispod oznake državne zajednice FNRJ (1945-1963) stoji broj 28 smešten između dve zvezde (kataloški broj 17)

- Oznaka tadašnje državne zajednice Federativne Narodne Republike Jugoslavije (kat. br. 14)

- Česta oznaka na čehoslovačkom staklu proizvođenom između dva svetska rata. Ova oznaka je sa primerka staklare Hermanova hut (kataloški broj 33)

- Oznaka registrovanog dizajna (Rd) u Engleskoj (kataloški broj 23)

- Natpis na krmi čamca (kataloški broj 44)

- Natpis Depose označava dizajn registrovan na području Francuske ili Belgije (kat. broj 54)

- Natpis sa flaše koju je koristila pivara Dunđerski iz Bečkereka (kataloški broj 56)

15

Rečnik

Aventurin staklo – Tvorci aventurin stakla su još sredinom XVII veka bili članovi venecijanske porodice Mioti. Svoju tehniku u proizvodnji oni su ljubomorno čuvali dugi niz godina. Staklo nastaje ubacivanjem bakarnih i drugih oksida u strukturu stakla kako bi se dobili svetlucavi efekti. Tokom druge polovine XIX veka počeli su eksperimenti i u drugim državama (Francuska, Austrougarska) da bi se proizvelo staklo poznato samo staklarima iz Murana. Tokom 80-ih godina XIX veka ovakvo staklo je počelo da se proizvodi u nekoliko bohemijskih staklara (Harah-ov, Ridel, Šrajber & Nefen), a oko 1900. počinje da se primenjuje i u drugim staklarama koje su radile slobodno oblikovano staklo u stilu secesije.

Karnevalsko staklo (eng. Carnival) – tehnika ukrašavanja stakla. Preko stakla koje je još u toplom stanju stavljaju se metalik soli, koje se ponovnim zagrevanjem rastope. Boja stakla tada dobija široki spektar sjajnih, metalik i iriziranih boja. Prvi put karnevalsko staklo proizvedeno je 1908. godine od strane američke staklare Fenton, a veliku popularnost postiže tokom 20-ih godina XX veka. U Evropi su najveći proizvođači ovog stakla bili Brokvic, Invald, Rindskopf, Soverbi i dr. Bilo je pokušaja proizvodnje iriziranog stakla i u Jugoslaviji. U katalogu STS za 1934. godinu pojavljuje se jedna irizirana jednostavna vaza u obliku kugle. Naziv karnevalsko staklo je počeo da se koristi još od 50-ih godina XX veka. Kataloški broj staklare (dizajn, patern) – U domaćoj literaturi ovaj termin nije do sada korišćen. On označava kataloški broj predmeta pod kojim je vođen u određenoj staklari. Nakon izrade dizajna od strane umetnika ili dizajnera predmet je dobijao jedinstveni broj, koji je u određenoj meri imao za cilj da zaštiti proizvod, a sa druge strane olakšavao je način trgovine staklom. Ovi brojevi vidljivi su u najstarijim sačuvanim katalozima proizvoda staklara iz XVIII veka. Ponekad su određeni predmeti imali dvostruke brojeve, od kojih bi jedan označao oblik predmeta, a drugi dekoraciju.

Meri Gregori (eng. Mary Gregory) – tehnika u ukrašavanju stakla. Naziv je dobila po američkoj dekoraterki stakla čija je aktivnost vezana za kraj XIX veka. U suštini, u pitanju je varijanta kamejskog stakla zasnovanog na kontrastu nanešenog belog emajla na tamniju boju stakla. Svoje korene ima u Bohemiji gde je počelo da se proizvodi još krajem 70-ih godina XIX veka, a najviše su ga proizvodile rafinerije stakla Karla Hoša i Juliusa Mulhausa iz Haide. Kasnije se ova tehnika odomaćuje kod bavarskih staklara, a moguće i u fabrici Nacka Jankovića u Jagodini (1882-1907). Veliku popularnost postigla je u Americi, gde je proizvodnja ovog tipa zabeležena i tokom dobrog dela XX veka.

Milefiori (it. millefiori – hiljadu cvetova) –termin koji se koristi za označavanje tehnike proizvodnje stakla i prvi put uveden je sredinom XIX veka. Tehnika je bila poznata još u antičko doba, ali je zamrla potpuno u XVIII veku, da bi tokom XIX ponovo bila oživljena. Ova tehnika je bliska mozaiku iz kog je i proizašla. Milefiori staklo nastaje spajanjem raznobojnih segmenata (poznatih i kao murine), proizašlih iz sečenih šipki, u jedinstven oblik. Italijanski staklari sa ostrva Murana bili su i ostali najveći proizvođači ove vrste stakla.

Mlečno (ili opalno) staklo – naziv je korišćen za neprozirno belo ili obojeno staklo. Prvi put proizvedeno je u Veneciji u XVI veku. Naziv mlečno staklo je novijeg datuma, dok su staklari XIX veka koristili naziv opal. Poznato je i pod nazivom koštano staklo, jer su se pri izradi dodavale mlevene kosti. Od druge polovine XVIII veka, kada ga je proizvodila češka staklara Harah, mlečno staklo dobija na popularnosti, jer je naizgled podsećalo na porcelan. Od tada ga proizvode brojne staklare. Na prostoru Jugoslavije zabeležena je proizvodnja opala početkom 30-ih godina XX veka u staklari Hrastnik u Sloveniji, a ubrzo nakon Drugog svetskog rata i u Srpskoj fabrici stakla u Paraćinu.

Oblačno staklo (eng. Cloud glass) – posebna tehnika u proizvodnji stakla. Struktura stakla nastala je tako što se osnovnoj svetlijoj boji dodavala još jedna tamnija koja se u presi mešala, ali ne u potpunosti. Na ovaj način je dobijana jedinstvena i neponovljiva struktura. Prvi put proizvedena je u britanskoj staklari Davidson 1923. godine. Do Drugog svetskog rata tehnika se proširila na još svega nekoliko staklara u Nemačkoj i Češkoj (Valter, Brokvic, Rajh, Džobling i Soverbi). Uskovitlana struktura stakla navela je Britance da ovaj tip stakla zovu oblak (cloud), dok je u Nemačkoj od strane staklare Valter korišćen naziv Oralit.

16

Presovano staklo – U pitanju je tehnika u proizvodnji pri kojoj se staklo u tečnom stanju pod pritiskom utiskuje u pre toga pripremljeni kalup (model). Prvi put je ova tehnika počela da se primenjuje oko 1825. godine u Americi. Tokom 30-ih godina XIX veka ova tehnika počinje da se primenjuje u Austrougarskoj, Francuskoj i Švedskoj. Ovakav tehnički pristup olakšao je i ubrzao proizvodnju stakla, a dekor proizvedenih predmeta je lakše dobijao plastične oblike. Međutim, proizvodnja kalupa ili njegova kupovina bile su izuzetno skupa investicija za svaku staklaru. Primera radi, u Engleskoj je jedan kalup oko 1930. koštao neverovatnih 3.000 funti, a češka kompanija Hajnriha Hofmana je 1929. godine kupila kalup za 25.000 kruna.

Uran staklo – Dodavanje oksida urana u staklo radi dobijanja zelene boje primenjivano je još u Starom Rimu. Nakon otkrivanja urana kao elementa počela je njegova zvanična upotreba u proizvodnji stakla. Prvi veliki proizvođač ovakvog stakla bio je još 30-ih godina XIX veka staklar Jozef Ridel iz Bohemije. Za vreme Drugog svetskog rata, i nakon njega u vremenu Hladnog rata, proizvodnja ovakvog stakla potpuno zamire, jer se uran preusmerava u proizvodnju električne energije i atomskog oružja. Opseg boja koji se dobijao pomoću urana bio je od žute prema zelenoj. Danas se ovakvo staklo može otkriti osetljivim Gajgerovim brojačima ili jednostavnim stavljanjem predmeta pod UV svetlo pomoću kojeg staklo isijava fluorescentnu boju.

Sl. 11. Presovanje stakla (1849)

17

Kataloški podaci

18

Posude za piće

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1. Bokal (Austrougarska/Srbija ?), 1880-1900. Namena > Za serviranje mleka, vina i sl. Oznake > Nema Dizajniran > Pošto je u pitanju produkt većeg broja staklara teško je tačnije odgovoriti na ovo pitanje. Proizvođen > Najverovatnije do I svetskog rata. U katalozima staklara se retko nalazi nakon ovog perioda. Staklara > Nepoznato. Ovakav tip bokala je najverovatnije proizvođen i u staklari Nacka Jankovića u Jagodini, gde se u knjigama računa (1889-1897) spominje kao bokal čvorugan. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Austrougarska / Srbija ? Stil > Istoricizam Tehnika > Duvano staklo Visina > 12 cm Komentar > / Inv. broj > S-0018 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 2. Krigla (Austrougarska), 1880-1890. Namena > Za serviranje piva i sl. Oznake > Nema Dizajnirana > 1880-1890. Proizvođena > Do oko 1910. Staklara > Motiv krigle je nastao oko 1880. u staklarama i rafinerijama u okolini Haide (Hoš, Mulhaus itd), a kasnije se proširio i van Bohemije. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Austrougarska (Haida ?) Stil > Istoricizam Tehnika > Duvano staklo u kalupu, oslikano emajlnim bojama Visina > 10,5 cm (bez poklopca i metalnog zatvarača) Komentar > Ovaj tip kamejskog stakla poznat je pod nazivom Meri Gregori (videti rečnik), koji je dobio po američkoj dekoraterki stakla. Inv. broj > S-0049 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 3. Čaša sa drškom (MekKi), oko 1897. Namena > Suvenir ? Oznake > Nema Dizajnirana > Oko 1897. Proizvođena > Zasigurno do 1913. godine, a sasvim moguće i do kraja 20-ih godina Staklara > MekKi Br. dizajna (patern) > 139 Serija > Heart band (niz srca) Država > Pensilvanija (Amerika) Stil > Istoricizam Tehnika > Presovano staklo je presvučeno crvenom lazurom. Visina > 7,3 Komentar > Ovaj tip čaše je imao u Americi snažan suvenirski i komemorativni karakter. Crvena lazura je bila pogodna podloga za oslikavanje ili ugrebavanje prigodnih natpisa. Inv. broj > S-0034 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

19

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4. Čaša na stopi (Austrougarska ?), oko 1900. Namena > Za liker i sl. Oznake > Pri vrhu čaše je šlifovanjem zabeležena zapremina – 1/32 l. Dizajnirana > Oko 1900. Proizvođena > Do oko 1930. Staklara > Čaša je uobičajenog oblika, pa samim tim i produkt većeg broja staklara što otežava sigurniju atribuciju. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Austrougarska ? Stil > Istoricizam Tehnika > Presovano staklo Visina > 9,2 cm Komentar > / Inv. broj > S-0048 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 5. Boca (Invald ?), oko 1900. Namena > Za držanje i serviranje vode i vina Oznake > Na grlu flaše je zabeležena zapremina - 1 l. Dizajnirana > Oko 1900. Proizvođena > Do druge polovine 20-ih godina Staklara > Invald ? (Kompanije Stolcle i S. Rajh imale su vrlo slične dizajne, pa je teško proceniti da li je Invald dizajnirao baš ovu) Br. dizajna (patern) > 5(xxx) Serija > / Država > Austrougarska Stil > Istoricizam Tehnika > Duvano staklo u kalupu, ručno dorađeno i brušeno Visina > 25 cm Komentar > / Inv. broj > S-0035 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

6. Čaša na stopi (Austrougarska/Srbija ?), 1900-1920. Namena > Verovatno deo servisa za vino Oznake > Nema Dizajnirana > U periodu 1900-1920. Proizvođena > Nepoznato Staklara > Nepoznato Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Austrougarska ili Srbija ? Stil > Secesija Tehnika > Slobodno duvano-oblikovano staklo, oslikano emajlnim bojama i pozlatom Visina > 12,4 cm Komentar > Na čaši postoji određeni nesklad između oblika i bojenog ukrasa, što upućuje da je možda izlivena na jednom mestu, a ukrašena na drugom. Moguće je i da je rad manje staklare koja je oponašala one veće. Postoji i određena sličnost sa radovima jagodinskih staklara. Inv. broj > S-0013 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

20

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7. Čaša (Austrougarska), 1910-1920. Namena > Suvenir , memorija Oznake > Ispod crteža sa predstavom grada je oznaka - Undenken von Sculer(tfest?); na dnu čaše - Industria Vlator (?) Deta. Dizajnirana > 1910-1920. Proizvođena > / Staklara > Oslikana je u lokalnoj radionici. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Austrougarska Stil > / Tehnika > Duvano staklo u kalupu. Veduta grada Dete (danas Rumunija)izvedena je na jednobojnoj (verovatno emajlnoj) podlozi preko koje je prenesen crtež, koji je naknadno kolorisan. Sličnu tehniku primenjivala je radionica Uroša Čavića iz Kikinde. Visina > 10 cm Komentar > Na osnovu natpisa možemo reći da je čaša rad manje lokalne radionice. Umesto reči Andenken, uobičajene za ovaj tip memorijalne čaše, napisano je Undenken, što upućuje da majstor nije dovoljno poznavao nemački jezik, pa možemo reći da čaša ne dolazi sa nemačkog govornog područja i Bohemije. Ovu radionicu treba tražiti na nekadašnjem prostoru Austrougarske: Mađarskoj, Rumuniji, ili Vojvodini. Inv. broj > S-0056 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 8. Banjska čaša (SFS Paraćin), 1920-1930. Namena > Suvenir , memorija Oznake > Na crtežu banje izdvaja se natpis - Бања Ковиљача – ново купатило Kраља Петра I. Dizajnirana > 1920-1930. Proizvođena > Do Drugog svetskog rata Staklara > SFS Paraćin. Da je upravo SFS uradila čašu ima nekoliko pokazatelja. Prvo - u katalogu staklare za 1930. godinu nalazi se ovaj oblik čaše. Drugo - u predratnom osvajanju proizvodnog programa staklare navodi se da su proizvođene banjske čaše, što svakako nije bilo samo puka proizvodnja džepnih čaša, nego je tu bio uključen i slikani program. Svemu ovome treba dodati i ćirilične natpise. Br. dizajna (patern) > / Serija > Banjske čaše? Država > Jugoslavija Stil > / Tehnika > Duvano, oslikano i pozlaćeno staklo Visina > 9,3 cm Komentar > Preciznije datovanje urađeno je analizom prikazanog pejzaža i njegovim upoređivanjem sa starim fotografijama i razglednicama Banje Koviljače. Inv. broj > S-0021 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 9. Čaša sa drškom (SFS Paraćin), 1920-1930. Namena > Za kuvanu rakiju? Oznake > Na dnu se nalazi oznaka SFS iz Paraćina. Dizajnirana > 1920-1930. Proizvođena > Proizvođene su zasigurno do 50-ih godina XX veka. Staklara > Srpska fabrika stakla, Paraćin Br. dizajna (patern) > 421 Serija > Proizvođene su u četiri veličine. Država > Jugoslavija Stil > Pozna secesija Tehnika > Presovano staklo Visina > 7 cm Komentar > Sličan ili identičan dizajn nalazimo u katalozima firme Šrajber & Nefen za period 1915-1930. Inv. broj > S-0027 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

21

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10. Flaša (Čehoslovačka ?), oko 1930. Namena > Za serviranje tečnosti Oznake > Nema Dizajnirana > Oko 1930. Proizvođena > / Staklara > / Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Čehoslovačka (Haida) ? Stil > Art deko sa primesama secesije Tehnika > Duvano staklo u kalupu, matirano, pozlaćeno i oslikano emajlnim bojama Visina > 19,5 cm Komentar > Ovakav motiv oslikanog lišća na flaši koristila je rafinerija Johana Ortela iz Haide, ali ovaj podatak nije dovoljan za pravilnu atribuciju. Za radionice sa područja Haide karakteristični su i veliki mesnati cvetovi, koji su aplicirani na staklu i nakon Drugog svetskog rata. Inv. broj > S-0044 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 11. Kafanska flaša (SFS Paraćin), oko 1930. Namena > Višenamenska Oznake > Nema Dizajnirana > Oko 1930. Proizvođena > Sigurno do 50-ih godina XX veka Staklara > SFS Paraćin Br. dizajna (patern) > 28 Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Art deko Tehnika > Slobodno duvano-oblikovano uran staklo Visina > 18 cm Komentar > Dizajn je najverovatnije rađen po ugledu na flašu konzorcijuma Šrajber & Nefen. Bocu češto srećemo u privatnim kolekcijama u Srbiji, kao i u Etnografskom muzeju u Beogradu, Zavičajnom muzeju u Jagodini i dr. Inv. broj > S-0002 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 12. Čašica (STS Abel), pre 1933. Namena > Za kratka pića Oznake > Na dnu čaše je oznaka kataloškog broja (1824) i oznaka za zapreminu (0) od 0,02 l. Dizajnirana > Pre 1933. (verovatno tokom 20-ih godina) Proizvođena > Verovatno do Drugog svetskog rata Staklara > Sjedinjene tvornice stakla (STS) Abel, staklara Hrastnik Br. dizajna (patern) > 1824 (0) Serija > / Država > Jugoslavija Stil > / Tehnika > Presovano staklo Visina > 4,9 cm Komentar > Ovakav tip čaše postaje posebno popularan nakon Drugog svetskog rata kada nastupa period funkcionalizma. Inv. broj > S-0024 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

22

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 13. Čašica (Jugoslavija/Čehoslovačka ?), 1930-1940. Namena > Deo servisa za kratka pića Oznake > Nema Dizajnirana > 1930-1940. Proizvođena > / Staklara > / Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija / Čehoslovačka ? Stil > Art deko Tehnika > Duvano staklo u kalupu Visina > 4,8 cm Komentar > Poreklo oblika čaše nalazi se u Čehoslovačkoj. Početkom XX veka rafinerija i staklara Karla Hoša nudila je ovakav dizajn u servisu Mikado. Tokom art dekoa i druge zemlje se ugledaju na češke staklare, pa tako oblik blizak ovome srećemo u Francuskoj, Bugarskoj itd. Inv. broj > S-0057 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 14. Kafanska flaša (SFS Paraćin), pre 1940. Namena > Za serviranje najčešće alkoholnih pića Oznake > Na dnu je znak SFS Paraćin, dok je na grlu oznaka države FNRJ i litraža (1l). Dizajnirana > Pre 1940. Proizvođena > Ovaj primerak je proizveden između 1945-1963, međutim boca se proizvodi najverovatnije još od 30-ih godina, pa sve do danas. U pitanju je verovatno najduže proizvođen proizvod na ovim prostorima. Staklara > SFS Paraćin Br. dizajna (patern ) > 30 Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Post-istoricizam Tehnika > Presovano staklo (U drugoj polovini XX veka proizvođene su i kompletno mašinskim putem) Visina > 27 cm Komentar > Zbog svoje velike popularnosti boca je proizvođena u više veličina. Manje veličine su korišćene za kratka pića i imale su posebne nazive (čokanj, fićok), dok su veće korišćene za vino (olba). Inv. broj > S-0016 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 15. Dečja čaša (SFS Paraćin), pre 1941. Namena > Za piće Oznake > Nema Dizajnirana > Pre 1941. Proizvođena > Zasigurno do 50-ih godina XX veka Staklara > Srpska fabrika stakla - Paraćin Br. dizajna (patern) > 411 Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Pozna secesija Tehnika > Presovano staklo (Čaša je bila posrebrena, ali je boja tokom vremena otpala, pa je ostala u tragovima) Visina > 7,5 cm Komentar > Predstava devojčice sa lutkom i kolicima bila je izmenljiva u kalupu. Poznate su minimum 4 različite korišćene predstave. Inv. broj > S-0055 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

23

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 16. Boca (SFS Paraćin), pre 1941. Namena > Za serviranje likera i rakije Oznake > Na dnu boce je oznaka SFS Paraćin i broj 2, koji označava veličinu, što znači da je sam oblik flaše proizvođen u više veličina. Dizajnirana > Pre 1941. Proizvođena > Nema sigurnih podataka da je proizvođena nakon Drugog svetskog rata. Staklara > Srpska fabrika stakla u Paraćinu Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija Stil > / Tehnika > Presovano staklo, pozlaćeno i naknadno oslikano u lokalnim radionicama (jer slikani ukras prekriva ukrasni medaljon od ispupčenog stakla). Visina > 16 cm Komentar > / Inv. broj > S-0046 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 17. Krigla (Jugoslavija), pre 1941. Namena > Za pivo, limunadu i slično Oznake > Pri ivici krigle označena je njena zapremina (3 dcl) i oznaka države (FNRJ). Dizajnirana > Pre 1941. (Na osnovu stilskih odrednica i oznake možemo videti da su kalup i dizajn nastali pre Drugog svetskog rata) Proizvođena > Ovaj primerak je izliven u periodu 1945-1963. Staklara > Nepoznato. Na oznaci (FNRJ) nalazi se mali broj 28. Ovaj broj je sigurno bio neka vrsta simbola za staklaru, jer se on može sresti i na nekim predmetima proizvedenim između dva svetska rata, ali u kombinaciji sa grbom kraljevine. Tu vrstu oznake nisu koristile najznačajnije fabrike tog vremena (Hrastnik i Paraćin), pa je moguće da je reč o staklari u Zaječaru (koja je radila nekoliko godina u periodu pre Drugog svetskog rata) ili staklari u Rogaškoj Slatini, koja je osnovana 1927. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Secesija - art deko Tehnika > Presovano staklo Visina > 10,3 cm Komentar > / Inv. broj > S-0039 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

24

Posude za hranu ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 18. Doza na stopi (Bakara), 1870-1880. Namena > Za šećer Oznake > Nema Dizajnirana > 1870-1880. Proizvođena > Do oko 1900. Staklara > Bakara Br. dizajna (patern) > 4505A Serija > / Država > Francuska Stil > Istoricizam sa primesama bidermajera Tehnika > Presovano staklo Visina > 10,5 cm Komentar > Dozi nedostaju originalni poklopac i tanjirić sa kojima je bila u kompletu. Sličan ili identičan dizajn imala je u istom periodu i firma S. Rajh iz Austrougarske, ali još uvek nema dovoljno dokaza za pravilniju atribuciju ovoj staklari. Inv. broj > S-0043 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 19. Tacna na stopi (Šrajber & Nefen), 1889. Namena > Za dezert (kolači, torte) Oznake > Sa gornje strane tacne je oznaka firme Šrajber & Nefen (SN). Dizajnirana > 1889. (ili koju godinu ranije) Proizvođena > Do oko 1925. Staklara > Šrajber & Nefen Br. dizajna (patern) > 1544 Serija > Garnitura za dezert Država > Austrougarska Stil > Istoricizam Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 25 cm (tacna) Komentar > / Inv. broj > S-0061 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 20. Tanjirić (Austrougarska ?), 1885-1910. Namena > Za dezert Oznake > Nema Dizajniran > U periodu 1885-1910. Proizvođen > Najverovatnije do Drugog svetskog rata Staklara > Nepoznato. Ovakav ili sličan dizajn proizvodile su brojne staklare širom Evrope. Prvobitno je dizajniran u kompanijama Soverbi (Engleska) i Majsental (Francuska), a kasnije su se na njih ugledale i austrougarske staklare (Rajh, Invald, Stolcle, Penhasverke i dr). Br. dizajna (patern) > / Serija > Različite staklare su imale za ovu seriju dizajna različite nazive, pa se u nauci ustalio jedan koji postaje sinonim za sve - Rebra sa dijamantima. Država > Austrougarska ? Stil > Istoricizam Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 17 cm Komentar > / Inv. broj > S-0020 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

25

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 21. Činijica sa pregradom (Stolcle), pre 1920. Namena > Za dezert. Na našim prostorima često koršćena i prilikom serviranja slatkog za prljave i čiste kašičice. Oznake > Nema Dizajnirana > Pre 1920. Proizvođena > Moguće da je u određenim serijama proizvođena i nakon Drugog svetskog rata. Staklara > Konzorcijum Stolcle Br. dizajna (patern) > 18029 Serija > Prema katalogu konzorcijuma Stolcle iz 1925. serija se zove Garnitura sa presovanim brilijantom. Država > Čehoslovačka Stil > Istoricizam Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 14 x 12 cm Komentar > / Inv. broj > S-0052 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 22. Tanjir (Dž. Davidson), 1891. Namena > Za dezert Oznake > Sa gornje strane tanjira je oznaka Rd 176566. Dizajniran > 1891. Proizvođen > Do Prvog svetskog rata Staklara > Džordž Davidson Br. dizajna (patern) > 1891. Dizajn serije proizvoda registrovan je u Engleskoj pod brojem 176566. Serija > Među kolekcionarima serija je poznata kao Lejdi Čipendejl, a način proizvodnje sa opalnom ivicom je od strane proizvođača nosio poseban naziv - Primrose (Jagorčevina). Država > Velika Britanija Stil > Istoricizam Tehnika > Presovano, opalno-prozirno, uran staklo Prečnik > 16,2 cm Komentar > Ova serija je često, najverovatnije greškom, dovođena u vezu sa staklarom Nacka Jankovića u Jagodini. Tanjir identičnog dizajna, ali veći u prečniku, nalazi se u zbirci Muzeja grada Beograda, ali i u mnogim zbirkama širom sveta. Inv. broj > S-0040 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 23. Ovalan tanjir (Dž. Davidson), 1893. Namena > Za posluživanje hrane Oznake > Na gornjoj strani tanjira je registracioni broj dizajna - Rd 217752. Dizajniran > 1893. Proizvođen > Verovatno do 20-ih godina XX veka Staklara > Džordž Davidson Br. dizajna (patern) > 1893. U Engleskoj je dizajn registrovan i zaštićen pod brojem Rd 217752. Serija > Serija je poznata među kolekcionarima kao Princ Vilijam, a način proizvodnje sa opalnom ivicom je od strane proizvođača nosio poseban naziv Blue Pearlline - plava biserna ivica. Država > Velika Britanija Stil > Istoricizam Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 23,3 x 18,5 cm Komentar > / Inv. broj > S-0012 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

26

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 24. Doza (Šrajber & Nefen), pre 1915. Namena > Za držanje i serviranje šećera Oznake > Nema (Vide se ostaci nalepnice) Dizajnirana > Pre 1915. Proizvođena > Moguće je da je u određenim serijama proizvođena i nakon Drugog svetskog rata. Staklara > Konzorcijum Šrajber & Nefen je dizajnirao dozu, ali su kalupi kasnije (pre 1920) prodati i staklari Zabkovice, sa kojom je konzorcijum održavao bliske veze. Pošto su obe staklare proizvodile opalno staklo i kako nema oznaka proizvođača teško je reći koja od ove dve staklare je proizvela ovu dozu. Br. dizajna (patern) > 6470 Serija > Doza je proizvođena u više dimenzija. Država > Austrougarska Stil > / Tehnika > Presovano opalno staklo Visina > 8,5 cm Komentar > / Inv. broj > S-0037 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 25. Činija (Dž. Davidson ?), 1908. Namena > Za serviranje dezerta, salata i slično Oznake > Nema Dizajnirana > 1908. Proizvođena > U staklari Davidson sa određenim varijacijama u dizajnu proizvođena do 70-ih godina. Staklara > Dž. Davidson ? Br. dizajna (patern) > 269 ? (Staklara Davidson registrovala je dizajn 1908. godine u Engleskoj pod brojem 533040) Serija > U staklari Davidson serija je nosila naziv Blackberry Prunt (Aplicirana kupina). Država > Velika Britanija ? Stil > Secesija Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 18 cm Komentar > U filmu Stari majstori (dostupnom na sajtu SFS u Paraćinu), u kome je prikazana izložba stakla iz Paraćina između dva svetska rata, vidi se činija identičnog dizajna. Za sada nema drugih potvrda da je ovakav dizajn i proizvođen u SFS. Inv. broj: S-0033 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 26. Doza / kutija (Zabkovice), 1911. Namena > Doza za šećer Oznake > Nema Dizajnirana > 1911. Proizvođena > Zasigurno i tokom 30-ih godina XX veka Staklara > Zabkovice Br. dizajna (patern) > 2251 Serija > / Država > Ruska Poljska (danas Poljska) Stil > Istoricizam - secesija Tehnika > Presovano staklo Visina > 7,3 cm Komentar > U jednom cenovniku staklare za 1928. godinu navode se ove kutije, ali u drugim dimenzijama. Ne treba isključiti mogućnost da je dizajn prodat nekoj drugoj staklari sa područja Rusije, gde se ovakve kutije često sreću na aukcijama. Inv. broj > S-0019 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

27

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 27. Tacna (Šrajber & Nefen), 1930. Namena > Za serviranje hrane Oznake > Nema Dizajnirana > 1930. (ili moguće godinu-dve ranije) Proizvođena > Za sad nema podataka da je proizvođena nakon Drugog svetskog rata. Staklara > Konzorcijum Šrajber & Nefen Br. dizajna (patern) > 11513 Serija > / Država > Čehoslovačka Stil > Art deko Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 40 x 16 cm Komentar > Od 1934. godine kompanija je uz tacnu nudila i 4 manje činije, koje su se uklapale u tacnu, i činile su komplet koji se zvao Garnitura za kabare. Inv. broj > S-0009 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 28. Činija na stopi (Jugoslavija ?), pre 1935. Namena > Za dekoraciju stola, serviranje voća i kolača itd. Oznake > Nema Dizajnirana > Pre 1935. (Činija je bliska crtežu iz kataloga SFS za 1930. godinu, ali još uvek nema dovoljno podataka za pravilniju atribuciju) Proizvođena > / Staklara > / Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija ? Stil > Istoricizam sa primesama stilova sa početka XX veka Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 21,3 cm (činija) Komentar > Dizajn je rađen po ugledu na činiju sa stopom firme S. Rajh proizvođene u periodu između 1873-1930. Dizajn gornjeg dela činije je delimično kopiran sa stranog uzora i prenesen na stopu, koja je na Rajh primerku potpuno drugačije rešena. Inv. broj > S-0041 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 29. Tacna (STS Abel – SFS Paraćin), 1936. Namena > Za serviranje hrane Oznake > Nema Dizajnirana > 1936. Proizvođena > Proizvodnja je nastavljena i nakon Drugog svetskog rata u SFS Paraćinu. Staklara > Sjedinjene tvornice stakla (STS) Abel Br. dizajna (patern) > 2048 Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Secesija - art deko Tehnika > Presovano i brušeno staklo Prečnik > 24 x 17,2 cm Komentar > Tacna se nalazi u katalogu STS za 1936. godinu, a rađena je po uzoru na tacnu konzorcijuma Invald iz serije Pikadili (1924-1929), ili je možda kupljen originalni kalup. Inv. broj > S-0031 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

28

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 30. Tanjir (Brokvic), 1936. Namena > Deo servisa za kompot Oznake > Nema Dizajniran > 1936. Proizvođen > Do kraja Drugog svetskog rata Staklara > Brokvic Br. dizajna (patern) > 70214a Serija > Wien (Beč) Država > Saksonija (Nemačka) Stil > Art deko Tehnika > Presovano i matirano dim staklo Prečnik > 14 cm Komentar > / Inv. broj > S-0036 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 31. Doza (STS Abel), 1936. Namena > Za šećer Oznake > Na dnu je oznaka konzorcijuma STS Abel. Dizajnirana > 1936. Proizvođena > Zasigurno do kraja Drugog svetskog rata Staklara > Sjedinjene tvornice stakla - Abel Br. dizajna (patern) > 1996 Serija > Bez naziva, mada se može usvojiti kolokvijalan naziv Talas. Država > Jugoslavija Stil > Art deko Tehnika > Presovano staklo Visina > 8,4 cm Komentar > Doza je originalno imala tacnicu, koja je nažalost oštećena, i poklopac. Inv. broj > S-0051 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 32. Činijica (SFS Paraćin), pre 1939. Namena > Deo servisa za kompot i sl. Oznake > Nema Dizajnirana > Pre 1939. Proizvođena > Proizvođena i tokom 50-ih godina. Staklara > Srpska fabrika stakla, Paraćin Br. dizajna (patern) > 714 Serija > Posebna serija je postojala, jer u ovom dizajnu postoje sačuvani primerci raznih tacni (sa stopom i bez) i dr. Država > Jugoslavija Stil > Art deko Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 12,2 cm Komentar > / Inv. broj > S-0050 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

29

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 33. Činijica na stopi (Hermanova hut), pre 1948. Namena > Višenamenska Oznake > Na stopi je natpis – Czechoslovakia. Dizajnirana > Pre 1948. (najverovatnije tokom 30-ih) Proizvođena > Zasigurno do kraja 50-ih godina Staklara > Hermanova hut (Stolcle - Sklo Union) Br. dizajna (patern) > 19278 Serija > / Država > Čehoslovačka Stil > Art deko Tehnika > Presovano i matirano staklo Visina > 7,5 cm Komentar > Sličan dizajn proizvodila je i engleska staklara Soverbi. Inv. broj > S-0005 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 34. Činija sa tacnom (Hrastnik), pre 1950. Namena> Za serviranje hrane Oznake > Nema Dizajnirana > Moguće pre Drugog svetskog rata, dok je još funkcionisao konzorcijum STS Abel. Proizvođena > 1950-ih Staklara > Hrastnik Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Art deko Tehnika > Presovano staklo i pozlaćeno Prečnik > 22,3 cm (činija), 27,5 cm (tacna) Komentar > / Inv. broj > S-0014 (a,b) ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 35. Doza sa poklopcem (Hermanova hut), pre 1958. Namena > Za puter, šećer i sl. Oznake > Na dnu je utisnuta oznaka – Czechoslovakia. Dizajnirana > Pre 1958. Proizvođena > Za sad je jedino poznat podatak da je proizvođena 1958. godine. Staklara > Hermanova hut (Stolcle – Sklo Union) Br. dizajna (patern) > 19649 Serija > / Država > Čehoslovačka Stil > Art deko Tehnika > Presovano i matirano staklo Prečnik > 15 cm (bez krilaca) Komentar > / Inv. broj > S-0023 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

30

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 36. Deo seta za začine (Jablonec staklo), pre 1947/1956. Namena > - Posudica - Služila za serviranje senfa. Uz nju je išla i mala staklena kutlača. - Tacnica - Mogla je da nosi set za začine ili posude za sirće i ulje. Oznake > Nema Dizajnirane > - Posudica - Pre 1956. - Tacnica - Pre 1947. (najverovatnije predratni dizajn) Proizvođene > - Posudica - Moguće da je ostala u proizvodnji sve do početka devedesetih kada se javlja u časopisu Glasrevue, ali je verovatno izgubljena tehnologija proizvodnje čepa, pa je posudica reklamirana kao držač za čačkalice. - Tacnica: / Staklare > Jablonec staklo/staklare Br. dizajna (patern) > - Posudica - / - Tacnica - 4802 Serija > / Država > Čehoslovačka Stil > Art deko Tehnika > - Posudica - Presovano i brušeno kristalno staklo - Tacnica - Presovano kristalno staklo Prečnik > - Posudica - 3,1 cm - Tacnica - 17,5 x 7,5 cm Komentar > / Inv. broj > - Posudica - S-0028 - Tacnica - S-0029 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 37. Doza sa poklopcem (Borske sklo), 1962/1963. Namena > Za slatkiše, začine i sl. Oznake > Nema (samo ostaci nalepnice) Dizajnirana > 1962/1963. (Dizajniranje je započeto 1962, ali je cela serija proizvoda završena 1963). Dizajner je Maks Kanegiser. Proizvođena > Zasigurno do 1968, a verovatno i nešto posle tog vremena. U proteklih dvadeset godina javlja se ponovno oživljavanje proizvodnje od strane firme Kristaleks, ali su proizvedeni primerci dosta lošijeg kvaliteta. Staklara > Borske sklo Br. dizajna (patern) > 11163/? Serija > Nemo Država > Čehoslovačka Stil > Moderna Tehnika > Kristalno staklo duvano u kalupu i oslikano transparentnim bojama Visina > 25 cm Komentar > / Inv. broj > S-0006 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

31

Staklo u rasveti ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 38. Lampa (Austrougarska), 1880-1895. Namena > Stona lampa za rasvetu Oznake > Na regulatoru fitilja - R. Ditmar / Wien (čuveni bečki proizvođač lampi) Dizajnirana > 1880-1895. Proizvođena > / Staklare > Nepoznato. Zna se da su oko 1880. tehnikom aventurin stakla ovladale staklare Harahov, Ridel i Šrajber & Nefen. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Austrougarska (Bohemija ili Moravska) Stil > Istoricizam Tehnika > Duvano aventurin-opal staklo Visina > 32 cm Komentar > / Inv. broj > S-0030 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 39. Svećnjak (Valter), oko 1900. Namena > Držač za sveću Oznake > Nema Dizajniran > Oko 1900. Proizvođen > Do 1936. u ovoj dimenziji, ali u manjoj sve do Drugog svetskog rata Staklara > A. Valter & sin Br. dizajna (patern) > Broj se tokom vremena menjao: 316 (1904); 2105 (1925-1928); 42753 (1931-1936). Serija > Perle (U ovom dizajnu proizvođen je servis za piće - bokal sa čašama) Država > Nemačka Stil > Istoricizam - secesija Tehnika > Presovano staklo Visina > 23 cm Komentar > / Inv. broj > S-0011 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 40. Lampa (STS Abel), pre 1933. Namena > Zidna lampa Oznake > Na dnu bazena utisnut je broj: 2337 8. Dizajnirana > Pre 1933. Proizvođena > Najverovatnije do kraja 50-ih godina Staklara > Sjedinjene tvornice stakla (Abel), staklara Hrastnik? Br. dizajna (patern) > 2337, veličina 8" Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Secesija - art deko Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 9,5 cm (dno) Komentar > / Inv. broj > S-0008 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

32

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 41. Svećnjak (Libohovice), 1937. Namena > Za držanje sveća i rasvetu Oznake > Sa unutrašnje strane stope – Tchecoslovaquie Dizajniran > 1937. godine od strane Davida Trauma iz njujorške kompanije Dric-Traum. Proizvođen > Moguće sve do 70-ih godina XX veka Staklara > Libohovice Br. dizajna (patern) > 1224 Serija > / Država > Čehoslovačka Stil > Art deko Tehnika > Presovano i matirano kristalno staklo Visina > 18,5 cm Komentar > Na osnovu ovog dizajna u staklari Libohovice razvili su još nekoliko sličnih primeraka. Inv. broj > S-0022 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 42. Lampa (Jugoslavija ?), pre 1941. Namena > Zidna lampa Oznake > Nema Dizajnirana > Pre 1941. Proizvođena > Najverovatnije do 60-ih godina Staklara > / Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija ? Stil > Secesija - art deko Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 9,5 cm (dno) Komentar > Dizajn bazena lampe potpuno odgovara kataloškom broju 40, ali postoje određene razlike u obradi. S obzirom da nema oznaka na predmetu, a da je sam oblik lampe karakterističan za brojne staklare, teško ju je pravilno atribuisati. Inv. broj > S-0053 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 43. Svećnjak (SFS Paraćin), pre 1941. Namena > Za držanje sveća Oznake > Na stopi je oznaka SFS Paraćin. Dizajniran > Pre 1941. Proizvođen > Tokom dobrog dela druge polovine XX veka Staklara > Srpska fabrika stakla u Paraćinu Br. dizajna (patern) > 832 Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Neo-bidermajer Tehnika > Presovano staklo Visina > 21 cm Komentar > Forma vuče poreklo još od bidermajer svećnjaka iz 40-ih godina XIX veka, ali je dekor pročišćen od viška elemenata. Svećnjak je najsličniji onima proizvođenim u kompaniji Šrajber & Nefen (pre 1915) i STS Abel (pre 1933). Inv. broj > S-0038 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

33

Ukrasno i drugo staklo ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 44. Komemorativni čamac (Bolton), 1885. Namena > Za dekoraciju stola Oznake > Na krmenom delu i dnu čamca su natpisi - Grace Darling i brojevi registracionih dizajna. Dizajniran > 1885. Proizvođen > Najverovatnije do 1901. godine Staklara > Edvard Bolton, Orford Lejn Br. dizajna (patern) > Dizajn je u Engleskoj registrovan i zaštićen pod brojevima Rd 39414 i Rd 23527. Serija > / Država > Velika Britanija Stil > Istoricizam Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 27,5 x 8,5 cm Komentar > Brod je posvećen engleskoj heroini Grejs Darling (1812-1942), koja je sa nasukanog broda spasla 13 mornara. Sačuvani primerci nalaze se još u Viktorija i Albert muzeju u Londonu, Muzeju stakla u Korningu i dr. Inv. broj > S-0003 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 45. Vaza (Frateli Tozo ?), 1900-1920. Namena > Za držanje cveća Oznake > Nema Dizajnirana > U periodu 1900-1920. Proizvođena > Do Drugog svetskog rata Staklara > Pripisuje se staklari Frateli Tozo. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Italija (Murano) Stil > Secesija Tehnika > Duvano staklo millefiori (videti rečnik) i matirano Visina > 11,6 cm Komentar > / Inv. broj > S-0054 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 46. Teg za papir (J. Ridel ?), 1912. Namena > Jubilarni pritiskač za papir Oznake > Nema oznake staklare, samo godine - 1862-1912. Dizajniran > 1912. Proizvođen > Verovatno samo tokom 1912. godine Staklara > Pripisuje se staklari Jozefa Ridela. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Austrougarska Stil > Secesija Tehnika > Presovano, brušeno, polirano i matirano staklo Prečnik > 9 cm Komentar > Na tegu su prikazani portreti Miroslava Tirša (1832-1884), filozofa i umetničkog kritičara, i Jidriha Fugnera (1822-1865), trgovca i sportskog radnika. Njih dvojica su osnivači Sokola, a teg je urađen povodom pedeset godina od osnivanja ovog društva. Inv. broj: S-0007 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

34

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 47. Vaza (Brokvic), 1921. Namena > Suvenir, za držanje cveća itd. Oznake > Na oslikanom medaljonu je natpis - Andenken an Haan / Kaiserstrasse. Dizajnirana > Pre 1910. godine, ali je medaljon za oslikavanje dodat kasnije (1921). Proizvođena > Najverovatnije do 1929. Staklara > Brokvic (Oslikani medaljon je kasnije urađen u lokalnim radionicama) Br. dizajna (patern) > 15120 Serija > Imperat Država > Nemačka Stil > Secesija Tehnika > Presovano i oslikano staklo Visina > 20 cm Komentar > Kuriozitet vaze je u tome što je na oslikanom medaljonu prikazan spomenik poginulim Nemcima u ratovima tokom XIX veka, koji danas više ne postoji. Inv. broj > S-0004 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 48. Vaza (S. Rajh), pre 1930. Namena > Nije bila namenjena samo za cveće već i za serviranje, pranje grožđa. Oznake > Nema Dizajnirana > Pre 1930. (najverovatnije oko 1925) Proizvođena > Do 1934. (Nakon ovog perioda je nema u dostupnim katalozima firme, što je najverovatnije posledica bankrota, koji je uslovio i promenu u proizvodnom programu) Staklara > S. Rajh Br. dizajna (patern) > 4628 Serija > / Država > Čehoslovačka Stil > Secesija - art deko Tehnika > Presovano staklo Visina > 17 cm Komentar > / Inv. broj > S-0045 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 49. Vaza (Valter), 1933. Namena > Za držanje cveća Oznake > Nema Dizajnirana > 1933. Proizvođena > Čini se da nije proizvođena dugi niz godina jer se nalazi samo još u katalogu staklare za 1934. godinu. Staklara > A. Valter & sin Br. dizajna (patern) > 42905 Serija > Atlas Država > Nemačka Stil > Art deko Tehnika > Presovano staklo Visina > 17 cm Komentar > / Inv. broj > S-0015 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

35

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 50. Vaza (Valter), 1936. Namena > Za držanje cveća Oznake > Nema Dizajnirana > Oblik vaze je dizajniran 1935, ali je u ovoj strukturi stakla proizvođena samo 1936. Proizvođena > 1936. Staklara > A. Valter & sin Br. dizajna (patern) > 46950 Serija > Primus Država > Nemačka Stil > Art deko Tehnika > Presovano Oralit (videti rečnik), uran staklo Visina > 16 cm Komentar > / Inv. broj > S-0025 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 51. Držač (Rudolfova hut), pre 1952. Namena > Za cigarete i šibice (deo trodelnog seta za pušenje) Oznake > Nema Dizajniran > Pre 1952. Moguće da ga je dizajnirao Rudolf Šroter. Proizvođen > Zasigurno do kraja 70-ih godina Staklara > Rudolfova hut (do kraja Drugog svetskog rata u okviru konzorcijuma Invald) Br. dizajna (patern) > 11588 Serija > Trodelni set - Daisy (Tratinčica) bio je u okviru serije Barolac. Država > Čehoslovačka Stil > Art deko Tehnika > Presovano i matirano kristalno staklo Visina > 6 cm Komentar > / Inv. broj > S-0001 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 52. Vaza Objektiv (Rosice), 1955. Namena > Za držanje cveća Oznake > Nema Dizajnirana > 1955. (od strane tada senior dizajnera Rudolfa Šrotera) Proizvođena > Zasigurno do 70-ih godina, a najverovatnije (zbog svoje popularnosti) i do kraja proizvodnje u staklari Rosice (1996) Staklara > Rosice (Sklo Union) Br. dizajna (patern) > 914 Serija > Vaza je proizvođena u dve dimenzije. Država > Čehoslovačka Stil > Moderna (funkcionalizam) Tehnika > Presovano staklo Visina > 15 cm Komentar > Naziv dizajna Lens (objektiv) potiče iz same inspiracije dizajnera. Inv. broj: S-0032 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

36

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 53. Pepeljara (SFS Paraćin), pre 1955. Namena > Držač pepela i cigarete Oznake > Nema Dizajnirana > Pre 1955. Proizvođena > Pepeljara je kupljena oko 1960, što nas navodi na misao da je proizvodnja trajala tokom 60-ih godina. Staklara > Srpska fabrika stakla - Paraćin Br. dizajna (patern) > 2039 Serija > / Država > Jugoslavija Stil > Art deko Tehnika > Presovano staklo Prečnik > 12 cm Komentar > / Inv. broj > S-0060 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

37

Ambalažno staklo

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 54. Flaša (Austrougarska ?), 1880-1900. Namena > Ambalažna za kratka pića Oznake > Na telu je u vidu ispupčenog stakla urađen grb Ugarske ispod koga je natpis - 1861, Königstadtler Ujvidek. Na dnu je oznaka Depose kojom je označavan proizvod zaštićen u Francuskoj i Belgiji. Dizajnirana > 1880-1900. Proizvođena > Svakako ne posle Prvog svetskog rata Staklara > Nepoznato Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Austrougarska ? Stil > Istoricizam Tehnika > Duvano staklo u kalupu Visina > 24 cm Komentar > Firma Kenigštetler (osnovana 1861) iz Novog Sada bavila se proizvodnjom sirćeta, likera, ruma, konjaka, šljivovice i dr. Za svoje proizvode nagrađena je na desetak izložbi širom sveta, od kojih je možda najvažnija Svetska izložba u Filadelfiji 1876. godine. Inv. broj > S-0026 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 55. Flaša (Jugoslavija ?), 1920-1930. Namena > Za flaširanje piva Oznake > Pri dnu flaše je od ispupčenog stakla natpis - 0,38 l - Pivara Dunđerski – Vel. Bečkerek. Dizajnirana > 1920-1930. Proizvođena > Verovatno do 1935. Staklara > U vreme prve Jugoslavije najveći snabdevači ambalažnog stakla bile su staklare u Straži i Paraćinu, ali je bilo i nekoliko manjih staklara, kao i primera uvoza flaša iz Čehoslovačke. Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija ? Stil > / Tehnika > Presovano staklo (Na dnu flaše je kružni prsten nastao korišćenjem mašine zvane press-and-blow (presovano pa duvano), karakteristične za period 1910-1940) Visina > 26 cm Komentar > / Inv. broj > S-0047 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 56. Flaša (STS Abel), oko 1930. Namena > Za flaširanje piva Oznake > Na telu flaše je natpis - 0,38 l - Pivara Dunđerski – Vel. Bečkerek. Dizajnirana > Verovatno oko 1930. Proizvođena > Do 1935. Proizvođena je i posle 1935, ali je došlo do promene naziva grada, pa samim tim i promene logoa na flaši. Staklara > Sjedinjene tvornice stakla (STS) Abel; staklara Straža (Rogatec)? Br. dizajna (patern) > R/37 Serija > / Država > Jugoslavija Stil > / Tehnika > Presovano staklo Visina > 25 cm Komentar > / Inv. broj > S-0017 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

38

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 57. Sifon (Invald), pre 1935. Namena > Za punjenje i serviranje soda vode Oznake > Na dnu flaše od ispupčenog stakla je logotip firme Invald i natpis - Čechosifon, dok je na telu flaše matiran natpis - Fabrika soda vode – Vardar, Veliki Bečkerek. Dizajniran > Pre 1935. (moguće još 20-ih godina) Proizvođen > / Staklara > Invald (U okviru konzorcijuma sifone su radile staklare Podebrad i Pozorce) Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Čehoslovačka Stil > Secesija - art deko Tehnika > Staklo duvano u kalupu, naknadno matirani natpisi Visina > 24 cm (bez metalnog zatvarača) Komentar > / Inv. broj > S-0042 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 58. Sifon (SFS Paraćin), pre 1941. Namena > Za soda vodu Oznake > Na dnu je oznaka SFS, unutar koje je broj 39, dok su na flaši signature petrovgradskih sodara. Dizajniran > Pre 1941. Proizvođen > Ovaj primerak je proizveden u periodu između 1935-1941, a proizvodnja je nastavljena i posle Drugog svetskog rata. Staklara > Srpska fabrika stakla - Paraćin Br. dizajna (patern) > 138 Serija > / Država > Jugoslavija Stil > / Tehnika > Staklo duvano u kalupu Visina > 24 cm (bez metalnog zatvarača) Komentar > Broj koji se javlja u oznaci fabrike je verovatno raniji fabrički broj dizajna, ili možda predstavlja godinu proizvodnje. Inv. broj > S-0010 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 59. Balon (Jugoslavija ?), pre 1941. Namena > Za držanje većih količina alkoholnih i drugih pića Oznake > Nepoznato Dizajniran > Pre 1941. Proizvođen > Zasigurno do 60-ih godina Staklara > Nepoznato Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija Stil > / Tehnika > Staklo duvano u kalupu Visina > ~34 cm Komentar > Pleteno pruće oko samog balona sprečava sigurniju atribuciju. Inv. broj > S-0058 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

39

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

60. Botiljon? (Jugoslavija ?), pre 1941. Namena > Za držanje većih količina alkoholnih i drugih pića Oznake > Nepoznato Dizajniran > Pre 1941. Proizvođen > Zasigurno do 60-ih godina Staklara > Nepoznato Br. dizajna (patern) > / Serija > / Država > Jugoslavija ? Stil > / Tehnika > Staklo duvano u kalupu Visina > 35 cm Komentar > Pleteno pruće oko samog balona sprečava sigurniju atribuciju. Prema katalozima STS ovakav tip flaše zvao se Botiljon i cena mu je bila skuplja za 10% od običnih balona. Inv. broj > S-0059 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

40

Post skriptum

Ilustracije: Slika 1. Oglas iz novina – Zbirka Vorgić Slika 2. Fotografija u vlasništvu Gorana Nikolića Slika 3. Nalepnica pronađena na starom zastakljenom ramu – Zbirka Vorgić Slika 4. Digitalno izdanje lista politika u periodu 1904-1941. može se naći na linku Narodne biblioteke Srbije: http://scc.digital.nb.rs/ Slika 5. Ručni rad – Zbirka Vorgić Slika 6. Stara fotografija – Zbirka Vorgić Slika 7. Publikovanje slike omogućili Diter Nojman iz Berlina (vlasnik kataloga) i Pamela Vesendorf iz Hamburga (vlasnik sajta http://www.glas-musterbuch.de/) Slika 8. Dopisnica – Zbirka Vorgić Slika 9. Razglednica – Zbirka Vorgić Slika 10. Tabla 33 iz kataloga SFS, Paraćin - Zbirka Vorgić Slika 11. Slika publikovana u knjizi Curiosities of glass making od Epsli Pelata Odabrana literatura:

- Apsley Pellatt, Curiosities of glass making, London 1849. - Grosses Adressbuch des handels, fabrik, gewerbstandes von Ungarn, Siebenburgen, Banat..., Nurnberg 1862. - P. Božović - V. Capenkov, Imenik i vodič po gradu (Petrovgrad), Petrovgrad 1936. - Aleksandar M. Stanojlović, Petrovgrad (Veliki Bečkerek), Petrovgrad 1938. - Grad Zrenjanin – priručnik za 1954/55 g, Zrenjanin 1954. - Jan Gilik, Tschechoslowakische glas und der jugoslawisch markt, Glasrevue 9, Prag 1972. - Dragoljub Čolić, Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata, Zbornik 4, Jevrejski istorijski muzej, Beograd 1979. - Jelica Đurić, Staklo u Srbiji XIX veka, Beograd 1984/1985. - Veres László, Üvegművességűnk a XVI-XIX. században, Miskolc 2006. - Marcus Newhal, Sklo Union Art Before Industry: 20th Century Czech Pressed Glass, 2008. - V. Majstorović - V. Karavida - B. Kojičić, Poznati arhitekti i njihove građevine u Velikom Bečkereku krajem XIX i

početkom XX veka, Zrenjanin 2009. - Jay W. Hawkins, Glasshouses And Glass Manufacturers of the Pittsburgh Region: 1795.1910, Bloomington 2009. - Ljiljana Lazić, Izgled građanskih enterijera u Novom Sadu krajem XIX i početkom XX veka, Zbornik MPU 6, Beograd

2010. - Mita Kostić, Kulturnoistorijska raskrsnica Srba u XVIII veku. Odabrane studije, Zagreb 2010.

Izvori sa interneta: http://collections.vam.ac.uk/ (Kolekcija Viktorija i Albert muzeja u Londonu) http://www.20thcenturyglass.com/ (Internet enciklopedija i trgovina stakla XX veka) http://www.cloudglass.com/ (Internet reference o oblačnom staklu) http://www.cmog.org/ (Korning – muzej stakla; sa institutom i bogatom digitalnom bibliotekom) http://www.cs-sklo.cz/ (Internet reference o čehoslovačkom staklu) http://www.glas-musterbuch.de/ (Mustre evropskog stakla) http://www.glassmessages.com/ (Forum o staklu) http://www.great-glass.co.uk/glass%20notes/glass.htm (Internet beleške o britanskom staklu) http://www.pressglas-korrespondenz.de/ (Digitalni časopis o presovanom staklu) http://www.pressglas-pavillon.de/ (Privatni muzej presovanog stakla u Hamburgu sa preko 10000 staklenih predmeta) http://www.serbian-glass.com/ (Srpska fabrika stakla - Paraćin) http://www.steklarna-hrastnik.si/ (Staklara Hrastnik u Sloveniji)