yaşam boyu zorluk: dehb
TRANSCRIPT
www.yankiyazgan.com 1
Bence DEHB...
www.yankiyazgan.com 2
Yaşam boyu zorluk: DEHBYaşam boyu zorluk: DEHB
Dr Yankı YazganMarmara Üniversitesi Tıp Fakültesi
Yale Child Study Center
BDT-K, 2009
www.yankiyazgan.com 3
Prof Dr Esat Göktepe (1942-2009)
www.yankiyazgan.com 4
Kortikal ve prefrontal kalınlık/yaş ilişkisi
www.yankiyazgan.com 5
DEHB gelişimsel bir bozukluktur
• Çocuklukta başlayan• Semptomlarını hayatın değişik evrelerinde
döneme özgü biçimde gösteren,• Gelişim evresinin gereklerini yerine getirmekteki
zorluklarla işlevselliği bozarak kendini belli eden,• Yetişkinlik döneminde DES sx kadar
kompansasyon ve komplikasyonlar ile hissedilip/tanılanan
www.yankiyazgan.com 6
www.yankiyazgan.com 7
Beyin sapındaki ventral tegmental bölgeden mezokortikal alana ve DLPFKe projekte olan DA yolak
Dikkat, uyanıklık ve bilişsel işlevlerden sorumlu DA sistemi
www.yankiyazgan.com 8
Beyin sapındaki locus coerelustan PFK projekte olan NE yolakBeyin sapındaki locus coerelustan PFK projekte olan NE yolak
Dikkat, uyanıklık ve diğer bilişsel işlevlerden sorumlu NE sistemi
www.yankiyazgan.com 9
Dikkat “eksikliği”?
• Eksik olan nedir?• Dikkatin yeterli olmaması anlamında bir
eksiklik• Attention deficit == Dikkat açığı• Attention “insufficiency”= dikkat
yetmezliği• Talep >> kaynak === semptom
www.yankiyazgan.com 10
Başlıca semptomlar
• Dalgınlık: Dikkat kolayca dağılabilir (ve toparlanamaz); olması gereken yerde değildir
• Dağınıklık: Derli toplu iş yapabilmek zordur (planlama)
• Sürekli bir hareket ihtiyacı (hiperaktivite)• Bekleyememe, sabırsızlık (“şimdi n’olacak?”)• Gözükaralık, aklına eseni yapıverme, düşünmeden
hareket etme (dürtüsellik)
www.yankiyazgan.com 11
yetmezyetmez
• DEHB semptomlarının düzeltilmesi, iyileşme için yeterli olmayabilir.
• Semptom ve iş boz korelasyonları en fazla r=.50 (ort. .30) (Gordon 2006)
• Bir çok hastalıkta olduğu gibi...
www.yankiyazgan.com 12
Hayat nasıl etkilenir? Sıradan problemler... İşi zorlaştırır
• toplam eğitim süresi daha kısa, • okul başarısı daha düşük, • sınıf tekrarı daha fazla• mesleki yaşamlarında daha sık sorun • Eş ve iş değişiklikleri yüksek• Trafik ve diğer “küçük suç”larda fazlalık
(Manuzza ve Klein, 2000, Murphy ve Barkley, 1996, Weiss ve Hechtman,1991)
www.yankiyazgan.com 13
Risk faktörü olarak DEHB
• Bu tip bozukluklar varlıkları ile tek başına bir problemden ziyade problem doğuran özellikler olarak düşünülmeli.
• Hiperkolesterolemi gibi...• bazı dönemler semptomlar kısmen
yatışabilir (kollateral damar gelişimi gibi)
www.yankiyazgan.com 14
Erişkin dönemde DEHB devam ettiğinde Erişkin dönemde DEHB devam ettiğinde komorbiditelerkomorbiditeler
Eksen IEksen I
Komorbiditesiz % 23-40Komorbiditesiz % 23-40
Alkol/madde kullanımı ile: %27-46 Alkol/madde kullanımı ile: %27-46 (Morrison 1980,)(Morrison 1980,)
Duygudurum bozuklukları ile: %10-65 Duygudurum bozuklukları ile: %10-65 (Wender 1985, (Wender 1985,
Shekim 1990, Biederman 1994, Millstein 1997)Shekim 1990, Biederman 1994, Millstein 1997)
Anksiyete bozuklukları ile: %32-50 Anksiyete bozuklukları ile: %32-50 (Shekim 1990, Biederman (Shekim 1990, Biederman
1994, Murphy ve 1994, Murphy ve Barkley 1996, Millstein 1997)Barkley 1996, Millstein 1997)
www.yankiyazgan.com 15
www.yankiyazgan.com 16
II. Eksen
Self-defeating P.D.
Passive Agressive P.D
Cluster-C
Cluster-B
Cluster-A
13,3 4
36,7** 11
30,0* 9
56,6** 16
16,7* 5
% n
ADHD
6,7 2
3,3 1
10 3
6.7 2
3,23 1
% n
BiPoD
-
2,6 1
12,8 5
2,6 1
-
% n
NC
Yazgan, Biçer, Dedeoğlu(2006)
www.yankiyazgan.com 17
Kişilik özellikleri
• Karamsar, negatif bakış açısı: hayatı üzerinde kontrolu zayıf; “böyle gelmiş, böyle gider”;
• zaman zaman yersiz ve ihtiyatsız bir iyimserlik ile silkinmeler
• “Kendiyle meşgul”, başkalarının ihtiyaçlarını karşılamakta (görmekte) zorlanan. (Robin ve ark, 1997)
www.yankiyazgan.com 18
Kimler tedavi için başvuruyor?
• “DEHB miyim?” diyenler• “DEHB olduğu tedavi sırasında keşfedilenler
• Saf DEHB• Komorbid DEHB (birincil/ikincil)
• Öğrenciler• Çalışma hayatı içinde tıkanıklık yaşayanlar• Özel hayatlarında tıkanıklık yaşayanlar
www.yankiyazgan.com 19
3 n, 1 k
• Kim tedavi olacak ?• Neden tedavi olacak ?• Nasıl tedavi olacak ?• Ne zaman ve ne kadar tedavi olacak ?
www.yankiyazgan.com 20
Prevalanslar, sorunun cevabına göre
0% 14Kontrol
%3% 28DEHa
Sık sık (frequently)
Zaman zaman (often)
Tanı
www.yankiyazgan.com 21
Kimin fikrisorulursa
• Önceden hiperaktif olanların kaçta kaçı hâlâ hiperaktif ? (kontrolun 1.5 SD üstü, ya da 93 persantil üstü)
• Kendi fikrince % 24• Anababanın fikrince % 58
www.yankiyazgan.com 22
DEHa: klinik dışı ve geçmiş öykü
• Toplumsal örneklemdekilerin % 12si DEHa (Murphy ve ark, 2000) (Okul çağındaki Çocuklarda % 6-8)
• • Erişkin DEHa kliniği başvuranlarının:
– % 76sı kesin DEHa öyküsü– % 47si Anx/duygudurum komorb– % 40ı davranım bozukluğu (CD/ODD)
komorb» (Downey ve ark. 1997)
www.yankiyazgan.com 23
“Ben küçükken hiç çalışmazdım, okulun da en yaramazıydım...”
• Geçmişe dönük bildirilen semptomlar genellikle biraz abartılıyor. (Lewandowski ve ark. 2000)
• Üniversite öğrencilerinin % 32si bugün için 6 dan fazla semptom bildiriyor.
www.yankiyazgan.com 24
En tutulan semptomlar
• Boş zamanlarımda pek okumam (% 61.7)• Yerimde kımıldanır, elimle kolumla
hareketler yaparım (% 53.7)• Kafam kolayca dağılıverir (% 51.7)• Bir şeyi anlamam için defalarca okumam
gerekir (% 50.8)
www.yankiyazgan.com 25
Semptom kümelerini hatırlayın
• ANA
• Hiperaktivite• Dikkat dağınıklığı
• EK• “labilite”• Dağınıklık• Asabilik• Gözükaralık,
düşünmeden hareket etme
• “hassasiyet”, tepkililik
www.yankiyazgan.com 26
Dikkat eksikliği-hiperaktivitenin görülürlüğü yaşla azalır mı?
• Bir görüş:• Her 5 yıllık yaş diliminde prevalans
yaklaşık % 50 azalır (exponential decay)• 40 yaş civarında tam tanı konabilecek kişi
oranı % .05 (ortalamanın 3.3 SD üzerinde)» (Hill&Schoener, 1996; 1998)
www.yankiyazgan.com 27
Kime sorduğunuza göre sonuç değişebilir?
• Normal kontrollar kendi dikkat ve Ha belirtileri hk daha “yüksek” değerler veriyor.
• ADHD erişkinler kendileri hk daha düşük skorlar veriyorlar (fazla iyimser olabiliyorlar).
• ADHDlilerin anababaları çocuklarından daha yüksek skor veriyorlar.
www.yankiyazgan.com 28
Klinik Sınır nereden geçer ?
Eşik değerler yaş gruplarına göre değişebilirÇocuklukta dikkat eksikliği ve hiperaktivite-
impulsivite semptom gruplarından 6şar semptom beklenmekte.
Kontrolların yaklaşık 1.5 SD üstündeki semptom sayıları klinik eşiği teşkil edebilir.
Geçmişe yönelik sorgulamada ise, benzer bir strateji uygulanabilir.
www.yankiyazgan.com 29
Çocukluktan hatırlanan eşik semptom sayısı
(ortalamanın 1.5 standart sapma üstü)
14.17.27.517-29
11.56.06.030-49
4.93.72.850+
ToplamHiperaktivite/impulsivite
Dikkat dağınıklığı
Yaş grubu
www.yankiyazgan.com 30
Klinik eşik semptom sayısı (ortalamanın 1.5 standart sapma üstü)
12663-17
8.65.1417-29
6.74.23.330-49
4.22.81.950+
ToplamHiperaktivite/impulsivite
Dikkat dağınıklığı
Yaş grubu
www.yankiyazgan.com 31
Bağımlılık ile ilişki nerede?
• Bağımlılık ile ilişkili olan hangisi?– Geniş anlamıyla “hiperaktivite” mi?
Komorbiditeleri ile birlikte?– Dar anlamdaki dikkat eksikliği/HA bozukluğu
mu?– Komorbid durumlar (Davranım bzk; ODD)
DEHB bir sendrom olarak ayrı mı, aynı mı?
www.yankiyazgan.com 32
Milwaukee çalışması (fischer/barkley 2003)
• DEHB’li, ergenlikte madde kullanmışsa, antisosyal/davranım bozukluğu boyutundan bağımsız olarak, gençlik ve yetişkinlikte madde kullanımına devam etme riskini yüksek düzeyde taşır.
• Çocukluk DEHBsi ağırlaştıkça, madde kullanım riski artmaktadır (Babinski 1999; Kaplow 2002).
• Madde ve ilişkili antisosyal (çalışmadavranışlar çocukluk ve sonrasındaki DEHB ağırlığı ile ilişkilidir (DB’dan bağımsız olarak)
www.yankiyazgan.com 33
Stimülan kullanımı ve madde
• 147 DEHB çocuk; 13 yıl izlem; ergenlik ve gençlik döneminde iki temas noktası.
• Stim kullanımı ve kullanım süresi ile tanı alabilecek bir madde kullanımı ilişkisi yok.
• Kokain kullanımı riski, stimulan kullanmış olanlarda, Davranım Bozukluğu ağır olduğu ölçüde artıyor.
• Pediatrics 2003;111:97–109
www.yankiyazgan.com 34
Riskte azalma
• Meta analiz; 6 izlem çalışması (2si ergenlik; 4ü gençlik); 674 ilaçlı/360 ilaçsız; en az 4 yıl izlem.
• Risk. İlaç tedavisi alanlarda Riskte 1.9 azalma (ergenlikte daha belirgin,OR=5.8; gençlikte daha az OR=1.4; tedavi gerektiren durumun sürmesi etkili olabilir)
• Çocukluktaki uyarıcı ilaç tedavisi madde ve alkol kötüye kullanım/bağımlılık riskini azaltmaktadır.
Pediatrics 2003;111:179 –185
www.yankiyazgan.com 35
MTA çalışması: Büyüme oranları
GrowthMeasure
BehavioralTreatment(N= )112
CommunityComparison
(N= )112
CombinedTreatment(N= )113
MedicationManagement
(N= )112F p
MeanWeightGain
(kg/yr)
4.3 ± 3.4 3.2 ± 2.9 2.8 ± 2.9 1.9 ± 3.1 10.6 0.0001a
MeanHeightGain
(cm/yr)
6.3 ± 1.9 5.7 ± 1.4 4.9 ± 1.6 4.8 ± 1.4 21.5 0.0001b
a = Duncan’s Test for Weight: BEH > CC, COMB > MedMgt.b = Duncan’s Test for Height: BEH > CC > COMB, MedMgt.
www.yankiyazgan.com 36
Erişkin dönemde DEHB devam ettiğinde Erişkin dönemde DEHB devam ettiğinde komorbiditelerkomorbiditeler
Eksen IEksen I
Komorbiditesiz % 23-40Komorbiditesiz % 23-40
Alkol/madde kullanımı ile: %27-46 Alkol/madde kullanımı ile: %27-46 (Morrison 1980,)(Morrison 1980,)
Duygudurum bozuklukları ile: %10-65 Duygudurum bozuklukları ile: %10-65 (Wender 1985, (Wender 1985,
Shekim 1990, Biederman 1994, Millstein 1997)Shekim 1990, Biederman 1994, Millstein 1997)
Anksiyete bozuklukları ile: %32-50 Anksiyete bozuklukları ile: %32-50 (Shekim 1990, Biederman (Shekim 1990, Biederman
1994, Murphy ve 1994, Murphy ve Barkley 1996, Millstein 1997)Barkley 1996, Millstein 1997)
www.yankiyazgan.com 37
DEHB komorbiditeler
16,7 Madde Kullanım Boz.
23,3 Alkol Kullanım Boz.
46,7
Major Depresyon (geçirilmiş)
6,7
Somatoform Boz.
3,3
Yaygın Anksiyete B.
3,3
Panik Bozukluk
23,3
Özgül Fobi
26,7
Sosyal Fobi
23,3OKB
%Komorb.Komorb.
www.yankiyazgan.com 38
Axis I Comorbidity frequency
0
10
20
30
40
50
60
70
80
none single 2+
ADHD
BiPoD
Control
*P<0,01
****
www.yankiyazgan.com 39
Beck DI average scores
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
ADHD BiPoD NC
*
*p<0,05 ADHD vs BiPoD and NC
www.yankiyazgan.com 40
SCL-90-R general psychopathology
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
ADHD BiPoD NC
**
*p<0,01 ADHD vs BiPoD vs NC
www.yankiyazgan.com 41
SCL-90-R subscales
0 0,5 1 1,5 2
somatization
OC
Interpers sens.
depression
anx.
hostility
phob anx
paranoid th
psychoticism NC
BiPoD
ADHD
www.yankiyazgan.com 42
Erişkin dönemde DEHB devam ettiğinde Erişkin dönemde DEHB devam ettiğinde komorbiditelerkomorbiditeler
Eksen IIEksen II
Antisosyal kişilik bozukluğu ile: %12-27 (Barkley 2000)
Sınır kişilik bozukluğu ile: %14 (Barkley 2000)
Histriyonik kişilik bozukluğu ile: %11 (Barkley 2000)
Kaçıngan kişilik bozukluğu ile: %11 (Barkley 2000)
www.yankiyazgan.com 43
Axis II comorbidity by cluster
2,6 13,3 136,7** 11
Passive Agressive P.D
-6,7 213,3 4Self-defeating P.D.
12,8 510 330,0* 9Cluster-C
2,6 16.7 256,6** 16
Cluster-B
-3,23 116,7* 5Cluster-A
% n% n% n
NCBiPoDADHD
* p<0,05 ADHD vs BiPoD and control** p<0,01 ADHD vs BiPoD and control
www.yankiyazgan.com 44
II. Eksen
Self-defeating P.D.
Passive Agressive P.D
Cluster-C
Cluster-B
Cluster-A
13,3 4
36,7** 11
30,0* 9
56,6** 16
16,7* 5
% n
ADHD
6,7 2
3,3 1
10 3
6.7 2
3,23 1
% n
BiPoD
-
2,6 1
12,8 5
2,6 1
-
% n
NC
Yazgan, Biçer, Dedeoğlu(2006)