XIII. DERSİM'DE BAZI GELENEKLER

VE İNANÇ MOTİFLERİ

Alevî edep erkânından, doğumdan ölüme kadar Dersim coğrafyasında yüzlerce inanç motifleri

ve ritüelleri vardır. Biz sadece Orta-Asya ve Anadolu sentezi olan bazı kültlerin üzerinde duracağız.

1) Abdal Musa Kültü:

Her yıl harman sonu, Abdal Musa kurbanı kesilerek cem yapılır. Birlik ve dirliği temsil eden

Abdal Musa tören ve şöleni, Alevî Örf Hukuku'nda çok önemli bir ritüeldir. Her birey ve musahip

kardeşler birlik kurbanına maddi durumlarına göre katkıda bulunurlar. Cemaatte herkes bunu doğal

karşılar. Kesilen kurbanlar ve yiyecekler toplu olarak yenir. Dargınlar ve küsülüler barıştırılır. Abdal

Musa'dan sonra cemaatin bütünlüğü sağlanarak çıkılmış olur.

Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda bulunan Abdal Musa'nın Alevî Töresi'nde de birliği sembolize

etmesi, onun kişiliğinde kutsiyet kazanmıştır. Dersim bölgesinde Abdal Musa'nın askerleri koruyucu

ve iyilik meleği ya da iyi cin ve peri biçiminde algılanmaktadır. Munzur Çem, bu konuda şunları

söylemektedir:

"Çocukluğumda, evimizde, evliyalar için olduğu gibi, Avdel Musa ve askerleri için de bazen kutsanmış ekmek (niyaz) pişirilir ve komşuya

dağıtılırdı. Anne ve babam, Avdel Musa ya da askerlerinin aç olduklarını, rüyalarında kendilerinden yiyecek istediklerini söylediklerini iyi

hatırlıyorum. Tabi bu sırf bizim aileye özgü bir durum değildi. Sonuçta, onları bu davranışa iten asıl neden korku olsa da, Avdel Musa ile

aralarında uzlaşmaya dayalı bir bağın kurulabildiği de gözüküyor.” *125+ Abdal Musa'nın kişiliğinde bütünleşen Alevî birlikteliği inanç

biçimine dönüşerek ilkeleşmiştir.

2) Dersim Pantheonu mu ? El-ele el Hakk'a ilkesi mi?

Alevî tasavvufunda evrendeki herşey Tanrı'nın bir görünümüdür. Bu nedenle de herşey

birbirine bağlıdır. Alevî Devriye Kuramı'na göre de herşey hareket halindedir. Hiç bir şey yok olmaz,

Tanrı'yla bütünleşir. Bu nedenle, Pantheon olarak gözüken ve Panteizm olarak algılanan inanç sistemi,

insanlığın bir mirası olan tüm kült ve kültürlerin Alevîlikde birleşmesidir. Aynı tür motifler

Müslümanlık’ta da vardır. Hıra Mağarası, Arafat Dağı, Zemzem suyu, şeytan taşlama, Hacer-ül Esvet

taşı, taaf ritüeli, kurban kesme vb...

Ertuğrul Danık, “Dersim Alevî-Kürt ve Zaza mitolojisi ve pantheonu üzerine” *126+ şöyle

demektedir:

"Dersim Pantheonu'nun baş tanrısı "Hızır"dır. Ak sakallı, yaşlı ve atlı olarak tanımlanan Hızır,

dara (zora) düşenlerin ve çaresizlerin en büyük yardımcısıdır... Zaman zaman Hızır ile karşılaştığını ya

da düşünde gördüğünü söyleyenlerin anlatımına göre, Hızır için zaman ve mekan kavramı yoktur.

Dilediği an dilediği yerde olabilir. Hep ak sakallı bir ihtiyardır ama, yüzyıllardır zora düşenlerin

yardımına koşmaktadır. Buna rağmen, o hep güçlü, atak ve hızlıdır. Pantheonun diğer tanrılarını

Kureyş (Seyyid Mahmud Hayrani), Bamasor (Baba Mansur), Düzgün Baba (Şah Haydar), Sultan Hıdır

(Üryan Hıdır), Munzur Baba, Ağuçan, Şıh.Delili Berhecan, Sarı Saltuk (Sarı İsmail), Seyyid Koca

Süleyman, Seyyid Gabani, Şıh Hüsamettin Aseli ve Derviş Cemal olarak sıralayabiliriz... Dersim

Pentheonunda her ne kadar sadece tanrıları görüyorsak da, Tanrıça olarak Ana Fatma'yı bu

genellemenin dışında tutmaktayız.." diyen Danık, sonuç olarak da "Tek Tanrı yerine çok tanrı inancını"

ikâme ederek bunu da tasavvufta ve tarikatlarda “Vahdet-i Vücud” anlayışına bağlamaktadır.

Ertuğrul Danık şu hususu algılayamamaktadır. Hakk-Muhammed-Ali yolu olan Alevîlik-

Bektaşîlik-Kızılbaşlık tasavvufunda dört merhale vardır. Bunlar: Vahdet-i Şuhûd, Vahdet-i Kusûd,

Vahdet-i Vücud ve Vahdet-i Mevcûd’tur. Bu merhaleler bireyin olgunlama aşamalarının evrelerini ve

içsel ruhani dönüşümlerini göstermektedir. Ölmeden önce ölmek yanı Hakk ile hak olmaktır en son

aşama...

Birey bu aşamaya el ve nasip aldığı Rehber-Pir-Mürşid eğitiminden ve öğretiminden geçerek

gelir. Son aşamayla birlikte de “Kamil Toplum” tasavvur edilir, yani bu bir ütopyadır.

Tüm bunları yapacak olan örgüt ise “Dedelik Kurumu”dur. Dede Ocakları da “elele el Hakk

ilkesi”yle birbirine yatay ve dikey bir şekilde örgün, özyönetimli, geçimli, özgün tarzda bağlantılıdır.

Bu, Dede Ocakları’nın kurumlaşma biçiminin ana kaynağı, “Kur’an”, Hz. Muhammed ve Ali’nin ve de

Oniki İmamların, Alevî müştehidlerinin uygulamalarıdır.

Danık ve bazı yazarların belirttiği gibi bu inanç, Panteizm (kamutanrıcılığı) ve Dede Ocakları da

Pentheon değildir. Alevîlik, inanç, kültür ve yaşama biçimiyle üç boyutlu bir öğretidir. Alevîliğin üç

öğesini de birlikte telakki etmemiz gerekir. Alevîliğin “Hakk’tan halka inme” şeklinde formüle

edilmiştir.

3. Hızır Kültü ve Pohut Tatlısı

Zor durumlarda ve felaketlerde yardımcılık vasfı dolayısıyla Hızır’ın Kızılbaş ve Bektaşî

inançlarında da büyük bir yeri vardır... Hz. Ali ile Hızır özdeşleştirilmiştir... Erzincan havalisinde Kızılbaş

Zazalar da sabah güneşinin ilk ışıklarının aksettiği taş ve kayaların, “Ya Hızır !” diye duâlarla tâzim

olunduğu gözlenmiştir... Hz. Ali şehid edildiği zaman güneşe dönüşüp göklere yükselmiştir...

Tunceli’de... Hızır ulûhiyet kavramıyla özdeşleştirilmiştir... Altay şaman toplulukları da şaman duâsı ile

Hızır’dan yardım istedikleri görülmüştür. *127+ Prof. Dr. Ocak’tan kısaca verdiğimiz bu alıntılar,

Alevîler ve Türkler için Hızır’ın önemini belirtmektedir.

Alevîler de genel olarak üç gün oruç tutulur. Son günü Perşembe gününe gelmek kaydıyla Şubat

ayının ikinci haftası tutulur. Bazı yörelerde ise şubat’ın ikinci haftası perşembe günü (cuma akşamı)

sahura kalkılarak ertesi hafta perşembe (Cuma akşamı) iftar ile 7 gün tutularak, Hızır Cemi yapılır.

Tüm yörelerde Miladi Takvime göre, 13-14-15 Şubat günleri tutulur ki bu durum geneli

yansıtmaktadır. Diğerleri istisnai bir gelenektir.

Bal ve Koç uşağı aşiretlerinden 90 yaşı civarındaki Gazal, Sultan ve Rezal Ana'lardan Hızır

orucunda sonuncu günü iftar yemeğinde yenen yemek cinslerini sorduk, onlar da şunları söylediler:

Zengin olanlar bir gün önceden kurban keserek özel yemekler hazırlarlar ve tüm komşuları

çağırırlar. Eğer dede gelirse cem de yaparlar. Gene1 olarak son günü, Babuko, Bıcık, bulgur pilavı

yapılır. İçecek olarak da Şıra ya da yazın yoğurttan yapılarak katılaştırılmış süzme yoğurdun

yuvarlatılarak güneşte kurutulmuşundan ve "Kurut" denilen nesneden ayran yapılarak ikram edilir.

Tatlı olarak da: Buğday saç'ta kavrularak soğutulduktan sonra "Distar" denilen taştan el değirmeninde

un haline getirilir, sıcak suda hamur haline gelen ve "Kavut" denilen sade helva bir küçük tepsiye

konarak ortası derinleştirilir, ortasına da şerbet ya da süzme bal konur, üzerine de eritilmiş sade

tereyağı dökülerek kaşıkla yenir.

Onar köyünde ise normal yemeklerin dışında "poğmut" denilen el değirmeninde çekilmiş kuru

dut unundan ve 12 çeşit yiyecek ilave edilerek hazırlanmış bir nevi helva türü, Hızır Orucu son iftar

yemeğinde ikram edilir.

75 yaşındaki Mecbure Can'dan Türkiye ortalamasına uygun, Hızır Orucu'na mahsus "Pohut

Tatlısı”nın içine konan malzemelerin ve yapılış usulünü öğrendik. En az oniki çeşit olmak kaydıyla bu

malzemelerden denkleri konabilmektedir.

Malzemeler: Yarma Buğday (gendime), iri bulgur, mısır, nohut, mercimek, kuru fasulye, arpa,

bakla ayrı ayrı tavada kavrularak taş el değirmeninde un haline gelinceye dek çekilir ve elekten elenir.

Çerezlerden: fındık, fıstık, ceviz, badem, acı badem belli oranlarda az kırılmış vaziyette un

haline getirilmiş hububat hakca katılır.

Tatlı tür çerezlerden, kuru üzüm, incir, kuru dut, kayısı, elma ve armut kurusu vs. değirmende

ezildikten sonra hazırlanmış ve ılık suda hamur haline getirilmiş harca katılır. Hepsi birden sade

tereyağında hafif ateşte kavrulur. Bu kavurma esnasında içine azar azar yedirerek pekmez veya şeker

şırası ilave edilerek, helva kıvamına gelmesi sağlanır. Daha sonra bir tepsiye konarak yayvanlaştırılır.

Orucun son gününden bir gün önce hazırlanan "Pohut Tatlısı" tepsiyle Ambar veya kilere götürülerek

tepsiyle buğday veya un çuvallarının ya da peteğinin üstüne konur. Eğer tepsinin üzerinde bir işaret

var ise muhakkak “Hızır Uğramış” ve elini değdirmiş”tir ve “bereket ve bolluğa” kavuşulacaktır.

Hızır orucunun son günü genç kızlar ise su içmeden yatarlar ki, suyu rüyalarında nereden

içtiklerini ve kısmetlerinin nerede olduğu, Hızır'’n yardımışla anlaşılsın...

4. Muharrem Orucu:

Türkiye genelinde inançlı tüm Alevîlerin tuttuğu bir oruçtur. Yörelere göre farklılıklar arz

etmektedir. Bazı yerlerde Muharrem ayının 1-l0 arası on gün oruç tutularak sonunda Aşûrâ pişirilerek

dağıtılmaktadır. Bazı yörelerde iki gün de yas orucu ilave edilmekte, çok az yöyörede de üç gün daha

ilave edilerek 15 güne kadar çıkarılmaktadır.

Hz.Muhammed'in Muharrem Orucu tutuğunu kaynaklardan bilmekteyiz. *128+

Hz.Muhamed’den sonra bu geleneği Hz. Ali yanlıları devam ettirerek günümüze değin getirmişlerdir.

Kur’an’ın Fecr Suresi'nin 1'den 5'inci ayete kadar şöyle emredilmektedir:

"Fecre ahdolsun, ON geceye, çifte ve ket’e, Akıp-gittiği zaman geceye, Bunlardan, akıl sahibi

olan içinbir yemin var, değil mi?”

Türkiye’de mevcut Dede Ocakları’nın tümünün Rehber, Pir ve Mürşid’leri muharrem Orucu’nu

andığımız surenin ayetlerine dayandırmaktadırlar. Onun üzerinde okuduğum Kur’an çevirisi yapan

Sünni din alimleri ve kendisini “sivil, demokrat” olarak niteleyen Ali Bulaç dahil,, Fecr Suresi 2. Ayeti’ni

“Zilhicce ayının ilk on gecesi” olarak dip not olarak belirtmekteler *129+, ya da Ayet içinde

parantezleyerek vermektedirler.

M. 622 yılından bugüne değin Hz. Ali soyluları ve On iki İimam yandaşları ile Alevî toplumu,

Kur’an’ın bu ayetini böyle algılamış ve uygulamışlardır. Ortodoks İslâmi kesimler (Sünni ve Şii) bu

duruma ya parantez açarak ya da dip notla doğruymuş gibi göstermeye çalışmışlardır. Alevîlerin

vergileriyle maaşlarını alan Diyanet yetkilileri ise Kur’an tahrifatlarını görmemezlikten gelerek,

seslerini çıkarmayarak, Alevî toplumunu yok saymışlardır.

5. Nevruz Bayramı

Çeşitli anma günlerinin örtüştüğü 21 Mart, Nevruz Bayramı olarak Sümerler’den beri kutlana

gelmektedir. Yılbaşı olarak da kabul edilen bu gün Orta Asya’dan Balkanlara değin

kutlanmaktadır.*130]

Nevruz Bayramı Dersim bölgesinde Dede Ocaklarının kurucularının türbesini ziyaretle başlayıp,

dağlarda ve su başlarında kutlanmaktadır. Emiganlı kabilesi, Nuh peygamberin gemisinin

dokunduğuna inandıkları Bağır Dağı’nda nevruz Bayramı’nı kutlayarak, Cemler yürütürler, semahlar

dönerler ve şölenler verirler bugün için gün boyu... Şavalanlı Aşireti mensupları Esence (Keşiş)

dağındaki Aygır Gölü çevresine çıkarak yeni günü kutlamaktadırlar. Bahtiyar aşireti, Dalören köyünün

güneyindeki “Sultan Seyyid”in türbesinin bulunduğu ziyaret tepenin yamaçlarında bayramı

kutlamaktadırlar. Şeyh Hasan köylülerinin Hıdırlık Tepesinde nevruzu kutladıkları bilinmektedir. Onar

köyünde ise dağ yerine bahçelerde kutlamalar yapılırdı. Örnekleri çoğaltabiliriz. Nevruz Bayramı’na

ilişkin “Alevîlerin Sesi” dergisinde detaylı anlattığımız için burada geniş olarak ele almayacağız.

Hayatı kırda, bayırda, doğayla başbaşa geçen, hayvan sürüleriyle ordan oraya göçen

Türkmenler, Nevruzu da kendi anlayışlarına uygun olarak yeşil vadilerde, suların şırıl şırıl aktığı

yamaçlarda kutlamışlardır. Türkmen tasavvufu da yaşama biçimine göre şekillenmiştir.

“Dağlar ile taşlar ile

Çağırayım Mevlâm seni

Seherler de kuşlar ile

Çağırayım Mevlâm seni..”

Diyen Yunus Emre, Heterodoks İslâm Türk anlayışının doğaya yansımasından ve Tanrı'yla

yeknesak olmasından başka bir şey değildir.

"Munzur Dağı iyil iyil kar ile

Ayrı düştüm o sevgili yâr ile.."

diyen Onar köylü bir delikanlı aşkını Munzur ile özdeşleştirerek türküleştirmiştir.

Bu durum, Türkmen töresinin, inançta, aşkta, sevgide, sevdada, aşta, doğaya dönük bir

ifadesidir. Nevruz bayramı’nın en önemli yemeği “Çiğdem Pilavı”dır.

6. Koç Katımı

Alevîlerde önemli günlerden birisi de, 23-24 eylül güneşin Terazi Burcuna girdiği gündür.

Güneşin Koç burcuna girdiği 21-22 Mart, Nevruz’da olduğu gibi bugünde Alevîlerce şölenlerle kutlanır

ve Koçlar sürülerin içine katılır, yani çiftleşme mesiminin başladığı gündür.

Koçlar ve tekeler sürüye katılmadan önce özel olarak süslenir. Koçların boynozlarına elmalar

takılır, yünleri kırmızı ve yeşile yakın renklerle toprak boyası ile boyanır. Boyunlarına renkli boncuklar

takılır. Sürü sahibi Koçu ağıla, gütürmeden önce, doğacak kuzuların cinsine göre, koçun sırtına erkek

vaya kız çocuğunu bindirerek gütürür ve koyunların içine salar.

Koca Leşker Ocağı'nın bulunduğu Bağaştaş köyünden, Üryan Hızır Ocağı'nın bulunduğu Zeve

(Dorutay) köyüne, Cimin köyünden Şeyh Hasan köyüne kadar uzanan bölgede, koç katımında aynı

adetleri görmek mümkündür.

Bugüne özgü yemeklerde, Balör yapılır, bıçıklar ve çörekler hazırlanır. "Külçük" denilen

tereyağlı sade, peynirli, kıymalı ve sebzeli olarak ayrı ayrı yapılan bıçıklar üstüne de elle kaz ayağı şekli

yapılır. Kaz ayağının yiyenlere ve hayvanlara uğur getireceğine inanılır. Bazı yerlerde beş parmakla

yapılır ki bu da "Pençe-i Ali-Aba"yı ifade etmektedir.

Kuzular ve gıdikler doğduktan sonra, sürüler sağılmaya başlandığında da, koç katımında olduğu

gibi bereket artsın diye yine yemekler hazırlanır, gülbanklar okunur. Çocuklara, leblebi, şeker, kuru

üzüm, kuru dut gibi çerezlerin karışımından oluşan yiyecekler dağıtılır. Çobanlara da özel hediyeler

verilir.

Dersim coğrafyasında olan bu gelenekleri Orta-Asya'daki Türk boylarında da görmekteyiz.

XIV. ŞEYH HASAN'A İLİŞKİN VE ONAR KÖYÜ'NDEKİ

ZİYARET VE ADAK

YERLERİ İLE İNANÇ MOTİFLERİ

Şeyh Hasanlı Oymaklarının Türkistan'dan gelen Bayat Boyu'ndan olduklarını bilmekteyiz.

İnceleme bölgemizde, Türk dili ağızlarını araştıran Prof. Dr. Tuncer Gülensoy ve Doç. Dr. Ahmet

Buram, Şeyh Hasanlı obalarından ve Alevî köylerine ilişkin şu hususları belirlemişlerdir:

“2. Ağız Bölgesi" olan, "Bu bölge de Baskil ilçe sınırları içindedir. Fırat nehrine sahil olan bir kaç

köyden müteşekkil bu bölge, Keban ilçe sınırlarında bulunan 4. ağız bölgesi ile hemen hemen aynı

özelliklere sahiptir. Tabanbükü, Kaleköy, Kumlutarla, Höyük köyleri bu bölgeyi oluşturur. Bu bölgenin

eski bir Türk yerleşmesi olduğu, yapılan kazı ve araştırmalarda ortaya çıkarılan eserlerden

anaşılmaktadır...”

"4. Ağız Bölgesi: Bu bölge, Keban ilçe sınırları içinde, Keban ile Ağın arasındaki bölgede bulunan

Denizli, Bayındır ve Nimri köylerinden oluşur. Bu bölge ile 2. Ağız bölgesi arasında büyük bir benzerlik

vardır. Dolayısıyla iki bölgede yaşayan halkın aynı tarihlerde gelip buralara yerleşmiş olmaları ve hatta

aynı boya mensup olmaları kuvvetle muhtemeldir..." *131]

2. nci ve 4.üncü Ağız bölgesindeki köylerle Onar köyü ve çevresindeki Alevî köyleri akrabalık

ilişkileri içinde olup, Oğuz Boylarındandır. Arapkir'in sünnileşen bazı Türkmen köyleriyle de aynı

boydan olup, Türkçe'nin aynı ağzıyla konuşmaktadırlar. Bu bölgedeki köylerin çoğunluğu Şeyh Hasan

Ocağı talipleridir. Gelenek ve görenekleri de aynıdır.

Şeyh Hasanlı Onar köylüleri Orta-Asya'daki eski inanç, gelenek ve törenlerini İslâmi şemsiye

altında Anadolu'ya taşımışlardır. Türkler, ölmüş atalarının, doğanın ve oluşumlarının, göğün ve gökte

meydana gelen değişimlerin, birer ruh ve gizli güçlerin kendini, göstermesi işareti olarak inanıyorlardı.

Gök gürlemesini Hz. Ali'nin narası, şimşeki Düldül'ün nal kıvılcımları, yıldırımı kapçısı olarak,

Kızılbaşlarca algılanmakta... Doğadaki birçok olayı Alevîler, Hz. Ali'nin kerameti ya da gazabı olarak

nitelendirmektedirler. Güneşin doğuş ve batış zamanında aynı yöne dönerek ellerini göğe kaldırıp,

Hızır ve Ali'nin adının geçtiği bir gülbank okurlar. Bu ritüel Türklerin Gök-Tanrı'ya tapınma biçiminin ve

Güneş Kültünün Dersim Bölgesinde halen devam ettiğini güstermektedir.

Antik Anadolu uygarlıklarında benzeri inanç motifleri ve kültleri, Türklerin eski inançlarıyla bir

sentez oluşturarak, Heterodoks İslâm haline dönüşmüştür.

Hâmit Zübeyr Koşay’ın "Keban Projesi Pulur Kazısı 1968-1970" araştırma ve bulguları sonuçları

bugünkü geleneklerin kökenlerini doğrulamaktadır. Bereket Tansıçası tapınağı, kutsal sunaklar ve

Ocak kültü, Ateşe tazim vb. Alevî inanç tarihini de çok daha eskilere götürmektedir. Koşay'ın bulguları

yöre tarihine ve inancına ışık tutmaktadır *132+.

Anadolu'nun Ana Tanrıça'sı Kybele (Cybele-Sibel) ile Alevîlerin Fatma Ana'sı ülkemizde

külütürel olarak örtüşmüştür.

I. ŞEYH HASAN ONER'İN TÜRBESİ

VE ATALAR KÜLTÜ

Onar köyünün kurucularının bulunduğu ve otuz civarında şahidenin olduğu mezarlıkta, Şeyh

Hasan ve eşi Ana Hatun'un da türbesi vardır. l4. yüzyılda koruma altına alınan ve duvarlarla çevrilen

mezarlık kutsanarak, atalarına saygı için takdis edilmiş ve anıları yaşatılmıştır. Bu gelenek Göktürk,

Oğuz ve daha eski Türk inançlarından gelmektedir.

Orta-Asya Türkleri'nin inancını dört temel noktada toplayabiliriz. Gök-Tanrı kültü, Atalar kültü,

Tabiat Kültleri ve IX. yüzyıldan itibaren bu kültlere eklemlenen Şamanizm inancı, tüm bu inançlar

öylesine birbirine girmiş ki, ayırmak imkansız hale gelmiştir.

Atalar Kültü, ölmüş büyüklere tâzim, atalara saygı, "baba hukuku"nun inanç sahasındaki

belirtisi olarak görülmektedir. *133]

Hemen hemen bütün Kuzey ve Orta-Asya kavimlerinde bulunduğu görülen ve Ata-erkil aile

yapısının bir sonucu olarak yorumlanan atalar kültü, tarihi nisbeten iyi bilinen en eski Türk

topluluklarından Hunlar zamanında tespit edilmektedir. Hunlarda yılda bir kere umumi bir merasim

düzenlenerek ataların ruhlarına kurban kesiliyordu. *134]

Atalara ait hatıraların kutlu sayılması, Türk mezarlarına yapılan tecavüzlerin ağır şekilde

cezalandırılmasından da anlaşılıyor. Attilla'nın I. Balkan Savaşı'nın bir gerekçesi de Hun Hükümdar

ailesi kabirlerinin Bizans'ın Margos Piskoposu tarafından açılarak soyulması idi... Soyulma nedeni, Eski

Türklerde ölülerin silahları, kıymetli eşyası, bazan tam teçhizatlı atları, kadınların mücevherleri ile

birlikte gömülmesi idi. Böylece öteki dünya da rahat yaşamlarının sağlandığı düşünülüyordu. Türkler

ölenin yeri belli olsun diye Kurgan inşa ederler, mezarlarının üstüne tümsek yaparlar veya geniş

daireler şeklinde taş yığarlar ve hatta taş heykeller (Balbal`lar) dikerlerdi. *135]

Göktürk Yazıtları'ndan anlaşılıyor ki, "Türk Halk inancına göre, insanın ruhu, öldükten sonra kuş

yahut böcek şekline giriyormuş. Ölen hakkında "uçtu" deniyor. Bilindiği gibi Batı Türkleri'nde, hatta

İslâmiyeti kabülden sonra, "öldü" yerine "Şukar boldu" yani "Şahin oldu" deyimi kullanılıyordu.

"Yakut'ların inancına göre, ölüm halinde "Kut" (can) bedeni terk ederek, kuş şeklini alır ve Kâinatı

kaplayan Dünya Ağacı'nın dalları üzerine konar. Yakut'larda ruh, hayvan şekline de girmektedir.

Moğol Şamanın kuş şekline girmesini sağlayacak kanatları vardır. Orhun Yazıtları'nda ve

Kaşgarlı Mahmut'un Divânı'nda görüldüğü üzre, eski Türkçe'de, "Cennet"in "Uçmak-Uçmağ" kelimesi

ile açıklanması da bu bakımdan mâna taşır. Bu kelimeyi bazı Alevî Şairlerinin nefeslerinde de buluruz.

Bektaşîler ölen insanın canının hayvan şekline girebileceğine inanırlar. Bu tarikate göre ölüm,

"Göçmek" bir diyardan, başak bir diyara taşınmak, "Kalıbı dinlendirmek"tir. Tasavvuftaki DEVRİYE

görüşünün, bu eski Türk inancının tesiri altında kaldığı tahmin edilebilir. *136]

Şeyh Hasan Ocağı’na bağlı köylerden, hatta Sünni Türkmen köylerinden de Şeyh Hasan'ın

türbesine adaklar getirilir, koçlar kurban edilir, etli pilavlar pişirilerek yufkalarla yenirdi. Ayranlar ve

şerbetler içilir, tatlı olarak da helva dağıtılır ya da grmıtık veya tatlı tarhanadan yapılmış sade

tereyağla kavrulmuş ve üzeri bademle süslenmiş bir nevi "cezire"ye benzer tatlı tepsilerde ikram

edilirdi. "Tüccar Hüseyin Dayı"nın "kömbe"yi 1950'li yıllarda tek tek itina ile verişini ve lezzetini bugün

dahi anımsıyorum.

Abdal Musa Kurbanı da Şeyh Hasan'ın türbesinin yanında pişirilip yenirdi. Bir keresinde Düzgün

Dede, kurbanlık koçun pişmiş kürek kemiğideki etleri yedikten sonra, kemiğin üstündeki çizgilere

bakarak adağı adayanın geleceğinin nasıl olacağını anlatmış idi.

Huşu içinde Türbenin etrafı dualarla yedi kez dönülerek taaf edilir ve dilekler tutulur, adaklar

adanırdı. Gebe kadınlar çocuklarının hayırlı olması için niyaz ederlerdi. Şahide her dönüşte öpülerek

takdis edilirdi.

Şeyh Hasan'ın Türbesi'ne gösterilen bu saygı, Türkmen geleneğindeki Atalar Kültü töresinin bir

gereğiydi...

2. SAKIZ BABA VE AĞAÇ KÜLTÜ

Alevîler ardıça itibar ederler, Vilâyetnâme'de Hacı Bektaş'ın nasıl bu ağacın dibine sığınıp ondan

büyümesini ve yapraklarıyla onu örtmesini istediğini anlatır. Hırka Dağı'nda Ardıç ağacının sakladığı

Hâce Bektaş Veli burda 40 gün çile çıkarır. Sultan Şucâuddin Veli bir Çam ağacının altında zikreder. Hz.

Muhammed, Rıdvan ağacının altında ikrâr verdirmiştir. Daha sonra bu ağacın dalları, Alevî Dede

Ocaklarınca kutsal kabul edilerek "Tarık sopası" olarak kullanılmıştır. Şeyh Hasan da bugün "Sakız

Baba" denen sakız ağacının altında zikrettiğinden ve bu ağacın yanına gömüldüğünden, bu ağaç kutsal

kabul edilmektedir.

Türklerin kutsal saydıkları ağaçlar arasında, Kayın ağacından başka ağaçlar da vardır. Bunlardan

biri olan ardıç (artış, arça) ağacıdır. Manas Destanı'nda kısır kadınlara çocuk veren "ardıçlı mezar'dan

bahsedilmektedir. Kahramanlardan biri "Ardıçlı Mezar Hazret"in tanrısından peyda olur... Oğuz. bir

gün avlanırken ormanda bir ağacın kovuğunda karısını bulur... Uygurların ilk dedeleri de, bir ağacın

budaklarından dünyaya gelmişlerdir... Türkmen adetlerinden..ölünün mezarı başında ateş yakmak,

eskiden kalma bir adettir. Türkmenler genç ölmüş bir adamı gömdükten sonra onun atını süslerler ve

ölünün üstünden çıkarılan elbiseyi bir ağaca giydirirler, köyün kadınları donatılmış bu at ve giydirilmiş

ağacın karşısına geçerek ağıtlar okur ve ağlarlar..

Araştırma yaptığımız bölgede de genç ölmüş erkek veya kızın elbiseleri çeşitli eşyaları büyükçe bir odanın ortasına konur. Eşyaların

etrafında halka yapan kadınlar sıra ile ağıt okuyarak ağlarlar. Ölenin yakını kadınlar ise saçlarını yolarlar ya da göğüs ve dizlerine vurarak

hem ağlarlar hem de ağıt yakarlar. Bu yörelere göre 3 ila 7 gün devam eder, 40 gün yas çıkarılır. Birinci ve 40. gün "Toprak" ve "dâr"

kurbanı kesilir, "Dâr Cemi" düzenlenir.

Ölünün ruhunun ağaçta teccessüt ettiği inancı burada açıkça belli oluyor... Kırgızlarda,

şamanizm devrinden kalma mukaddes ağaçlar, ataların ve büyük şamanların mezarları İslâmlaştırılmış

ve evliya türbeleri olmuştur.

Kırgız-Kazak'ların adetlerinden... kadınlar kısır olurlarsa sahrada tek başına biten bir ağacın, bir

kuyu (pınar) veya su yanında koyun kesip gecelerler.. Oğuz Türkleri'nin bir pınar yanındaki kayaya ve

üzerindeki izlere secde ederler.. Onar köyünde de Gügeyik semtinin Güney denilen yerde Hz. Ali'nin

atı Düldül'ün yarı atlarken nalının izi bir kayaya gömülmüş ve öylecene kalmış. Kayadaki nal şeklindeki

bu iz kutsal kabul edilerek, kapanın etrafı taşlarla duvar yapılar koruma altına alınmış olup kayaya

niyaz edilmektedir.

Cennetin ortasındaki Hayat Ağacı ve Bilgi Ağacı, yılan ve ejderha tarafından korunmaktadır.

Ölümsüzlük kolay elde edilemez, bu, erişilmez bir mahalde (yerin öbür ucunda, okyanusun dibinde,

karanlıklar diyarında, çok yüksek bir dağın zirvesinde ya da merkez'de) bulunan Hayat Ağacı ya da

Hayat Çeşmesi'nde toplanmıştır: Binbir meşakkatla yanına ulaşılırsa da muhafız canavarlarla boy

ölçüşecektir. Bu mücadele bir "Sırra vakıf olma" manasını taşır, ölümsüzlüğü elde etme hakkına sahip

olabilmek için insanoğlunun kendini "ispat" etmesi "kahraman" olması gerekir... *137]

Pertek'in Sağmandersim (Ardıç) köyündeki dağda bulunan asırlık ağaçlar kutsanarak "Bayram

Dede" türbesine dönüştürülmüştür. Nevruz ve Hıdırellez kutlamaları, sürülerin yaylaya çıkma

törenleri gibi birçok dini ve örfü merasimler bu ziyarette yapılmaktadır.

Ağaç, yaşam ve ölümü simgelemektedir: Yer altındaki kökleriyle ölümü, yer üstündeki gövde,

dal ve yapraklarıyla da yaşamı tasvir etmektedir. Ağaç Kültü, uzak doğu Budizm'den Anadolu Antik

inançlarına değin tüm uygarlıkların ortak inancı ve kültürü haline gelmiştir.

Musevi, Hırıstiyan ve İslâm mezarlıklarında kaide ve mezartaşları (şahideler)'nda kartal, leylek,

arslan ve yılan gibi hayvan resimleriyle süslenmiş, çeşitli ağaç şekilleriyle bezenmiş "Hayat Ağacı"

motifleri görmekteyiz. Tunceli bölgesinde sıkça mezarlarda raslanılan Koç ve Koyun mezartaşları

tarihin derinliklerinden gelen bir inancın günümüzdeki motifleridir. Hititlerdeki Arslan heykellerin

yansımasını Anıt-Kabir’de, Yalvaç'ta bulunan Antik Tapınaklardaki ay kabartma motiflerini ve hece-

taşlarındaki yıldız ile birlikte Türk Bayrağı'nda görmekteyiz.

Bektaşî mezartaşlarında ünlü filozof Aristo'nun başlığındaki dilimler gibi, Kızılbaş keçe külahlı on

iki dilimli taçlar vardır. Zeytinburnu Eryek Baba Tekkesi mezarlığındaki şahideler ve motifleri Alevîliğin

birer sanaat eserleridir. Karaca Ahmet ve Eyüp mezarlıklarındaki mezartaşları, Hurma ve palmet

motifleriyle süslenmiş, barış güvercinleri vardır. Türk mezartaşları Hitit ve Mısır kabartmalarıyla

sfenksleri andırmaktadır.

Araştırdığımız bölge bakımından, Urartu'lar önemli bir yer işgal eder. Bu nedenle bu uygarlığın

da Ağaç kültü ve bugüne yansımasına bakmak gerekir. Urartu'lar zaman kapsamı bakımından MÖ.

XIII. yüzyılın ilk çeyreğinden, M.Ö. VI. yüzyılın başına kadar tarih sahnesinde görülmüştür. Van Gölü

çevresi merkez olmak üzere, Karasu havzasından Transkafkasya'ya, Malatya bölgesinden Urmiye

Gölü'ne kadar uzanan bir uygarlığın temsilciliğini yapmıştır. *138]

Hayat Ağacı ile ilgili inancın ve bunun sanat yaratmalarına konu olarak işlenmesinin ilk

örneklerine, M.Ö.3. Bin yılından beri Aşağı Mezopotamya'da rastlarız. İki Teke arasındaki Çalı motifi

sahnesi, Sümerler’in "yaşam" ve "ölüm" arasındaki sürekli dolaşım, yeraltı dünyası ile olan inançların

ve hayat ağacının en eski şekli "DUMUZİ"yi simgeleyen büyük Ana Tanrıça'nın hayatı yayan "aşıklar

çifti"nin ölüp, ilkbaharda yeniden dirilmesini sembolize etmektedir. Bu inanç geleneğiyle ilgili olarak,

devimsel yaşamın simgesi hayat ağacı motiflerinin çeşitli ve zengin şekillerine, Urartu'lardan önce

Assurlar'da rastlamaktayız. *139]

Assurlar'ın M.Ö. 2. bin yıllarında ölmezliğe olan inanç geleneği, hayat ağacı motiflerini öncelikle

monoteik şekilde, bir tanrı bileşimiyle ilgili olarak Assur'un ulusal tanrısı sembolü haline getirmiştir ki,

bu yalnızca yeraltı dünyasının güçleriyle olan savaşta var oluşuna düzenini ve yazgısını belirlemekte

kalmayıp, aynı zamanda ÖLÜM ve DOĞUŞ'un sonsuz dolaşımını da oluşturmaktadır. Assur Kral

teriminin özündeki "Hayat Ağacı - Tanrı - Assur" sembolü, Assur Tanrısı’nın yerine geçen Kralın çok

anlamlı simgesi haline gelmiştir. Assur saray duvarları, kabul salonları, kral sembol ve mühürleri

gizemli bir anlamı olan hayat ağacı motifleriyle bezenmiştir. Bu sahneler tipik Assur kabartmaları

üzerinde, hayat ağacına kült yapan Tanrılar arasında yer alan Kral tarafından temsil edilirken

gösterilmiştir. *140]

Şeyh Hasan da Sakız Ağacı (Sakız Baba)'nın dipinde oturup, sırtını gövdesine dayayıp da zikir

ederken, tıpkı Assur Kralı gibi bu dünyayı ve öteki alemi temsil eden bir uhrevi kimliğe haizdi, ağaçla

bütünleşerek...

Urartu sanatında yaygın olarak karşılaştığımız hayat ağacı motif ve sahneleri, Assur-Urartu

kültür etkileşiminin bir sonucudur. Oldukça değişik biçim güsteren ve ayrımlı anlamı olduğu sanılan

hayat ağacı motiflerin Urartu sanatında sevilerek benimsenmesi, bezeme öğesi ve belirgin olarak da

pekiştirilmiş koruyucu amacının yanı sıra, özellikle dinsel anlamının da yadsınmayacak ölçüde fazla

olduğunu açığa vurmaktadır. Bu nedenle Urartu hayat ağacı motifinin, SÜMER, BABİL, HURRİ ve

ASSUR'un Hayat Ağacı inancı ile eşdeğerde bir içerik taşıdığı anlaşılmaktadır. *141]

Hayat Ağacı ve Ağaç inancı, Sümerler'den beri Anadolu halklarınca geleneksel inanç haline

dünüştürülerek yaşatılmıştır. Ağacın ölümsüzlük sembolü olması ve aynı zamanda DEVİNİMSEL

yaşamı tariflemesi, Alevîlik inancındaki, HULÛL, TENASUH ve DON DEĞİŞTİRME kültüyle

özdeşleşmektedir. Her şeyin hareket halinde olması döngüsel yaşamın birinci şartıdır. Şeyh Hasan'ın

türbesinin başındaki 7-8 asırlık Sakız (baba) ağacının bugüne dek kutsanması onun geleneksel Hayat

Ağacını simgelemesindendir. Alevî menkıbelerinde görülen, kuru ağaç dalının, yanan odunun, sopa

veya asanın yeşertilmesi inancı da, Ağaç kültünün bir gereğidir. Ulu bir ağaçtan kesilen bir sopanın

kutsanması ya da ulu bir Şeyh'in, dedenin asasının yüzlerce yıldır saklanıp kutsanması, Türklerde ve

İslâm öncesi Anadolu kavimlerinde ağaç motifinin gelenekselleşmiş devamıdır.

Ağaç Kültü sadece inancın bir gereği olarak gelenekselleşmemiş, sürüleri, atları, diğer

hayvanları besleyen nesneler oldukları için de korunmuş göçer topluluklarca, bir nevi çevre kültürü

geliştirilmiştir.

SAKIZ BABA, gövdesi 6 metreyi bulan, l5 metreyi aşkın boyu ve dallarıyla 700 yılık en az ömürlü

ulu bir ağaçtır. Şeyh Hasan Türbesi ile bütünleşmiş, diğer onlarca türbelerin başında bulunan meşe

palamutları ile uyum içinde, onları koruyan ve babalık eden bir eda ile dal-budak salmış içlerine, kol-

kanat germiş. Onar köyü kurucu dedeleri ağaçlarla hayat bulmuş, elele vermişler dallarıyla...

Altlarından geçip türbeye ulaşıncaya kadar fısıltıları duyulur, omuzlara yaprakları değer Hüü! diye. Biri

dua mırıldanır gibidir yel estikçe, huşu içinde kendini Ayn-i Cem’de hissedersin, duvazlar dökülür

dilinden nefesin kesilircesine, tatlı bir manevi haz duyarsın ince yolaktan giderken Şeyh Hasan

türbesine doğru, böyle hissederdik, böyle yetiştirilmiştik çocukluğumuz boyunca... Dilek dileyerek

palamutları toplar yerdik, şifa versin, uğrulardan bizi koruması için ya da İstanbul'a gönderirdik bol

kazançlar sağlamaları için ağabeylerimize... Kısır kadınlar, sakız ağacının meyvalarını ya da meşenin

tatlı palamutlarını yerlerdi çocuklarının olması için ve Sakız Baba'ya yakarırlardı, adaklar sunarlardı...

Sakız Baba'nın dibinde kurbanlar kesilir, lokmalar dağıtılırdı. Dilekler tutularak, allı-morlu-çividi

yeşilli iplikler, bezler bağlanır budaklarına, dallarına... Cuma akşamları mumlar yakılır, Şeyh Hasan'ın

türbesinin başındaki çerağ taş oyuğuna, Aşk ola !.. Dilekler kabul ola !...

Sakız Baba'nın dibinden alınan toprak, küçük bir torba keseye konarak evin el değmeyecek bir

köşesine asılır, uğur getirileceğine inanılır, kötülüklere karşı korur, hastaların yastığının altına konur

şifa bulması için, inanç ve itikat hep kutsal ağaçta toplanır, Şeyh Hasan adına...

Sakız Baba'nın koca gövdesinden yongaları koparılıp ıhlamur, tarçın, nane, dut pekmezi ile

kaynatılarak şifa için hastalara içirilir. Hasta hayvanlara yapraklarından yedirilir, toprağı suda

özenerek içirilir. Velhasıl Sakız Baba'ın her şeyi derde devadır...

Ağaç Kültü, İslâm öncesi Türk topluluklarından günümüze değin gelen bir örftür. Dört

mevsimde değişerek ve dönüşerek meyvalar ve tohumlar veren ağaç, devinim halinde insanın bir

ömrünü simgelemektedir. Bu durumundan Ağaç, Alevîlikteki "Devriye Kuramı" ile özdeşleşerek

doğada hayat bulma biçimidir. Yeniden doğuşu, dairesel döngüyle Hakk ile hak olmayı ağaç simgeler.

Yaşam ve sonsuzluğun Hakk'ta erimenin bir sembolüdür ağaç. Doğurganlık, yaşam ve ölüm, yeniden

üreme ağaçta somut olarak görüldüğünden, Alevîlikteki "Tanrı-Evren-İnsan" birlikteliği "Hayat Ağa-

cı"nda motife olmuştur. Sakız Baba da yaşayan Şeyh Hasan görünümüdür.

3. BÜYÜK OCAK VE MABET KÜLTÜ

Orta-Asya Gök tapınakları ile Hititlerin Hattuşa'daki "E. DINGIRLI" (Tanrının Evi) Tapınakları’nın

benzeridir, "Büyük Ocak Meydanevi" ve onlar kadar kutsal, onlarda olan dini ayinler, törenler,

şölenler, ölü kültü ritüelleri bu meydanda da yapılır. Asya-Anadolu sentezidir, Büyük Ocak inancıyla,

mimari özellikleriyle, tapınma biçimleriyle, ama İslâmi kabuk içinde.

Şeyh Hasan'ın 1224 yılında yaptırdığı Büyük Ocak Cemevi, sekiz yüz yıla yakın zaman sürecinde,

görgü cemi, cuma cemi, tevhid ve zikr için ikrar ve musahiplik cemleri, Dâr ve Abdal Musa törenleri,

adak kurbanları gibi çok amaçlı hizmetler vermektedir...

Rehabilitasyon Merkezi gibi çeşitli hastalara şifa dağıtırdı Büyük Ocak: Hasta olan insanlar sıtk

ile gelip, bir kaç gün yattıktan ve kurbanını kestikten sonra iyileşerek giderler idi.

Eskilerin anlattıklarına göre:

1826 yılında Yeniçeri Ocağı kaldırıp, Alevî-Bektaşî tekkeleri kapatıldığında, Onar köyündeki

"Büyük Ocak Tekkesi" de nasibini alır. Tekkenin kapatılmasına Arapkir'den gelen zabtiyeler ve

ûlemadan şahıslar, Cemevi'nde bulunan el yazma kitapları, cönkleri, divanları, belgeleri dergâhın

önünde ateşe verirler. Daha sonra Büyük Ocak'ın kapısı ile Şeyh Hasan'ın türbesinin bulunduğu

mazarlığın kapısını zincirleyerek köcek ile kitlerler. Kilitleme işlemi bittikten sonra, zaptiyeler daha bir

kaç adım atmadan zincirler kopar, köcek açılır. Türbede ve Tekkede ayrı ayrı ceryan eden bu olaydan

korkuya kapılan Zaptiyeler ve din hocası korkup, ürkerek tekbir ve selavat getirerek zincir vurmadan

kaçarcasına giderler. Arapkir de anlatılan bu durumdan dolayı bir daha yetkililerce Türbe ve Tekke'ye

dokunulmaz...

Büyük Ocak Tekkesi'nin tekkeşini Ocak Alime Ana, meydan evinin tam orta yerinde düpdüz kısa

meşe odunlarından ateş yakar. Ateşin dumanı odunların yandığı noktanın üstündeki tavanda bulunan

taş pencereden "tüğünük"den dışarı çıkar. Yanan ateş meydan evini ısıtır. Ocak Alime, önce dualarla

başka ocaklardan getirdiği bir eğiş (faraş) kor ateşle odunları tutuşturur. Haşırge (maşa) ile

karıştırarak tüm odunların nar gibi olmasını sağlar. Bütün odunlar yanmış, kor haline gelmiş ateşin

önünde "Alime Ana" durarak gülbank'a başlar:

"Allah'ın !... Onar Dede'nin yüzü suyu hürmetine, yaktığımız ateşin hakkı için, Cem-i Cemaate

katılan sofu ve bacıları zor durumda bırakma. Bütün çoluğumuza-çocuğumuza kısmetler ihsan eyle iyi

günlerde. Malımızı, davarımızı kurtlardan kuşlardan koru. Uğruların ağzı dili kitlensin. Zor günümüzde

Hızır-Ali yete-yerişe..." diyerek duasını bitirir. Sonra, ateşin üstüne biraz "çırağban yağı”ndan, bir

çimcik tuz ve üzerlik otu atarak tütsüler. "Kirvem" de olan Ocak Alime Ana, bu atalarımızdan gelen bir

gelenektir, diyordu. Bu yapılan "Ateş duası" Orta-Asya Türk şamanının ya da Zerdüşt rahibenin

avsunlama töreninden başka birşey değildi.

Yine, Ocak Alime Ana, Musahip kurbanı tığlayanların ya da adak kurbanı kesenlerin, kuyruk

yağından bu yanan kor ateşin içine maşrapa ile parça parça damlatarak, alevlerin şekline göre kurban

sahiplerinin geleceğinden haberler verir idi. Adaklarda ise, kadınların kız ya da oğlan doğuracağını

muştulardı.

Gittiğim, Abdülvahap Gazi Türbesi'nden kadınlar oyuktan el yordamı ile kemik çıkararak, alarak

Türbedara göstererek çocuklarının cinsini belirlemektedirler.

Büyük Ocak Tekkesi'nde yanan kor ateş kaldırılmadan ya da sönmeden önce, Hızır Dede,

çocuklara semah etmeyi, dönmeyi öğretirdi. Hızır Dede, sazı hızlı çalarak, köye özgü sözcüklerle

doğaçlama ve otantik nefese söylerdi:

(...)

Agırdan kaptım güreği

Dılkı dolaştı direği

Atam gök anam toprak

La İlahe İllallah

Ali Mürşit güzel Şah

Eyvallah Şah Eyvailah

(...)

Bu deyişteki, "Atam gök, Anam Toprak" dizesi Sümerler’de ve Türkler'de Göktanrı, Yertanrı ya

da Erkek, Gök, Ana, yer tanrılarını çağrıştırmaktadır. "Agırdan" ise, Zerdüştlerin "ateşgah"larının

adıdır. Kanımızca bu deyişteki gelenek Antik-Anadolu kültürlerinin devamıdır. "Ay Alidir, Gün

Muhammed" dizelerinin Alevî nefeslerinde geçmesi köken olarak, Sümer ve Mısır güneş tanrılarını

çağrıştırır niteliktedir.

Prof. Dr. Firuzan Kınal, Malatya bölgesi için şunları söylemektedir:

Malatya Abidesi üzerinde kanatlı bir Güneş Kursu taşıyan GÜNEŞ İLAHİ ile sivri tanrı şapkasının

tepesinde HİLAL bulunan Kanatlı Ay Tanrısı tasvirinin bu devirde hala Güneş ve Ay Tanrıları'na ibadete

devam edildiği anlaşılmaktadır. Bu husus din tarihi yönünden önemli bulunmuştur. Malatya

kabartmaları üzerinde, toprağın, bereketin Anası kabul edilen bu tanrıçanın adının KUBALA olarak

geçtiği görülmektedir. Kubala'nın bu devirde de Fırtına Tanrısı'nın zevcesi olduğu, böylece tasvirlerde

AYVA ve NAR sembolleri ile belirlendiği dikkati çekmektedir...

Malatya Aslantepe kazılarındaki bulgular, Hitit uygarlığı ve yörenin tarihine ışık tutmaktadır.

Büyük Hitit İmparatorluğu çöktükten sonra, Geç Hitit Şehir Devletleri, Malatya Kralı, Hitit Hiyegrolif

yazısını kullanmıştır. Bu yazı Doğu Anadolu'daki Urartu Kralları tarafından da kullanılmıştır. Bu bölge

M.Ö. 612 yılına kadar Asur egemenliğinde kalır, bilahere sıra ile İskit ve Kimmer akınlarına uğrar, Med

ve Persler'in egemeliğine geçer. İskender ve Kapadokya Krallıkları'ndan sonra, Adıyaman/Samsat'ta

bulunan Selokidler egemenliğine girer. Bu bölge uzun süre Pontus Krallığı'na bağlı kalır. Romalılar

(M.Ö.3O-M.S.395) döneminde... Bölgede iki müstahkem Kale bulunduğunu, bunlardan birinin Tomisa

diğerinin Dastarcum (Arapkir) olduğudur. Bizanslılar (M.S.395-659) döneminde Malatya ve çevresi

264 yıl egemenliğinde kalır. Malatya'nın su gereksinmesini karşılayan Dermesih Çayı su kanalları,

Bizanslılar zamanında yapılır. Deyr-i Mesih İsa Kilisesi'ne geldiği söylenen Hz. İsa, Gündüzbey

köyündeki Eski Kanal'ın asasının izi olduğuna inanılır. *142]

İslâmiyet araştırma bölgemize Muaviye döneminde girer. Bazı kaynaklar Muaviye'nin

Malatya'ya geldiğini yazmaktadırlar *143+. Malatya bu tarihlerde ilk kez Müslüman kenti olur. Fırat

Havzasında ve sınır bölgesinde, ticaret yollarının kesiştiği güzergahta bulunan Malatya (bugünükü

Batalgazi İlçesi, eski Malatya), aynı zamanda onlarca inanç ve kültürün birlikte yaşadığı iç içe geçtiği

bir coğrafyadır. Bizans katliamından kaçan Heterodoks Hıristiyan Paulikien halkı da 833 yıllarında

bölgede egemen olan, Malatya Valisi'ne sığınırlar. Bu halk, Malatya-Arguvan-Divriği-Arapkir`den

Tunceli Peri Çayı'na kadar uzanan geniş bir coğrafyaya yayılırlar. Yine bu dönemde Heterodoks İslâm

(Alevî)'lığın ilk ocağı olan Seyyid Batal Gazi Ocağı ortaya çıkar. Alevîliğin ilk temeli Malatya'da atılır.

"Alevî, Kızılbaş, Yezidi, Bektaşî inançları ise genellikle eski çağ Anadolu inançlarının

özümlenmesi sonucu yeni bir yapı, yeni bir biçim kazanmıştır *144+ diyen, İsmet Zeki Eyüpoğlu, Mabet

Kültü'nünde tarihsel arka planına işaret etmektedir. Sünnilerin "Cami Allah'ın evidir" söylemi, Antik

kültürlerin bir anlayışıdır. Aynı şekilde Alevîlerdeki Ocak kültü anlayışı ve Kurban ritüelleri, Hititlerin

Tanrı Evleri mabetlerine değin kökeni giden bir gelenektir.

Kur'an-ı Kerim'in Hac Süresi 34. Ayeti gereği Alevîler yıllık kurbanlarını kesip, "Görgü Cemi"

sonucu "Dâr" hukuku ile sorgulanıp gerekli yaptırımlarla işlemler yapılmaktadır. Bu ritüel bir nevi Hac

farizesinin yerine getirilmesidir. Yıllık Taliplerin denetimi, özeleştirisi, otokontrolü, toplumsal hukuk

kurallarının yaşama geçirilmesidir. Bu da Alevîlerin Mabedi olan Ocaklar ve Cemevlerinde olur. Her

Ocak merkezi bir "Rıza Kenti"dir. Ocaklardan hareketle "Olgun Toplum"a doğru evrilerek gidilir.

4. KABADİREK VE ARŞ-I ALA KÜLTÜ

Karadirek, Büyük Ocak Tekkesi'nin tam ortasında bulunan öze1 bir ağaç direktir. Karadirek,

Sırat-ı Müstakimi temsil eder. Gökten yeryüzüne inen "Allah'ın İpi"ni simgelemektedir. Ayn-i Cem

yapılan meydan evinin ortasındaki "karadirek" aynı zamanda "Hakk ile hak olmayı", O'nunla kelâm

(söz) etmeyi sembolize eder ki, bu da, "Sidretü`l-Münteha"dır.

"Sidretü'l-Münteha": Sınır başını sembolize eden Arapistan Kirazı. Yaratılmışların bilgilerin

tükendiği, ötesine geçemediği son sınır. Meleklerin de, başkalarının da geçemediği Arşın sağında bir

ağaç. Cennet'in uçları. Ondan ötesi gayb olan. *145]

Karadirek, kiraz ağacının gövdesidir. Karadirek'in menıbesi şöyledir: Şeyh Hasan, Büyük Ocak

Tekkesi'nin taş duvarlarını ürer. Çatının kapatılması için ve orta direklerini dikmek için "Ulu Ağaç"

arar. Çevreyi gezip dolaşır bulamaz. Günlerden bir gün yolu, Arapkir'in Uğuzlu mahallesine düşer. Ulu

bir Kiraz Ağacı görür. Tam aradığı bir ağaçtır. Büyük Ocak'ın damındaki salmaları, hezenleri,

mertekleri, arıstakları, damı tutacak olan direkleri, destek ve payandaları, aynı zamanda koca

gövdesiyle doğru yolu gösterecek yapısıyla tekkesine uygun bir ağaçtır. Tekkenin damı tek bir

"KÖK"ten "Arş-ı âlâ"daki KİRAZ gibi kaplayacaktı...

Oğuzlu Mahalesindeki bahçe olan Kiraz'ın sahibi, Gülbacı adında dul bir kadınmış. Babasız iki

çocuğunu, bu ulu Kiraz'ın meyvasıyla besleyip büyütürmüş. Evinin geçim yükümlülüğü bu ağaçın

üstündeymiş. Onun için Ulu Kiraz'a Gülbacı gözünün içi gibi bakar, suyunu gübresini zamanında verir,

sonra da bahar ile birlikte bütün ağaçlardan önce meyvasını verir, kirazları sepet sepet satarak gül gibi

geçinirmiş...

Şeyh Hasan, kirazın etrafında dönmüş, dallarını tek tek saymış, ölçmüş biçmiş, hesabını kitabını

yapmış, "bu ağaç tekkenin üstünü örter" demiş. Varmış Gülbacı'ın kapısına dayanmış: "Gülbacı, bu

kirazı bana ver, bir tekke inşaa ediyorum, karşılığı olarak ne istiyorsan sana vereyim !"

Gülbacı, karşısındakinin pek tekin birisi olmadığını anlamış. Ağlamaklı olmuş, "Derviş Baba !.. Bu

kiraz benim, çocuklarımın rızkıdır, nasıl veririm onu sana? Var gît başka yerde ara ağacını !.."

Şeyh Hasan, "inatta bir muratta bir" demiş içinden. İsteğinden vazgeçmemiş.. "Madem öyle

Gülbacı, U1u Kiraz, seni dilerse sende kalsın, beni dilerse peşimden gelsin !.." demiş.

Şeyh Hasan'ın gücüne kudretine akıl sır erer mi? Erenler gözden yitivermiş. Gülbacı da evine

girmiş.

Kiraz mevsiminin son zamanlarıymış: Gülbacı, sabahleyin sepetini almış evden çıkmış kiraz

toplayıp çarşıya satmaya götürmek için, bahçeye vardığında ne görsün, Kiraz Ağacı köküyle göçeğiyle

ortalıktan yitmiş yok olmuş, yerinde yeller esiyor, gövdesinin oturduğu yerde göl oluşmuş. Gülbacı

ağlamış, sızlanmış, dizlerine vurmuş döğünmüş ama boşuna !... Birden gayıptan davudi ruhani bir ses

gelmiş: "Ağlama Gülbacı !..Kiraz beni istedi bana geldi. Ama üzülme, çocuklarının rızkı kapının ardında

!" Bu ses, Şeyh'in sesi imiş. Gülbacı uzun süre, yani bu gizi saklayabildiği sürece her sabah kapının

ardında, "bir aşlık bulgur ile bir kaşık yağ" bulmuş, çocuklarına yetecek kadar da "somun ekmek...

Erenlerin gücüne güç mü yeter? Emreylediği Kiraz Ağacı peşine takılıp gelmiş. Bağlarbaşı

semtinde, sürüklenerek gelen ağacın izleri hala kayalanda yarım yarım dururmuş. Ve yine derler ki,

tekke'yi yapan ustalar, işçiler ağaçtan taze taze kiraz yemişler bitene dek...

Kiraz'ın gövdesi "KARADİREK" olmuş Büyük Ocak Tekkesi'nin ortasına, dalları salmalar,

mertekler ve hezenler olmuş, dalcıkları ve yaprakları toprağın altında damı kaplamış ve örtmüşler.

Böylelikle Büyük Ocak bitmiş..

Karadirek ve Büyük Ocak Tekkesi söylencesini Dr. Kaygusuz farklı bir biçimde derlemiştir.(146)

Akdeniz Üniversitesi Öğretim üyesi Prof.Dr.Fuat Bozkurt bir dede oğlu olmasına karşın, çoğu

zaman "Alevîlik dışı tavır"lar sergilemektedir. "Karadirek Tekkeleri" konusunda da aynı anlayıştadır.

Oğuz Aktan ile kaleme aldığı makalede Bozkurt şöyle demektedir: "Bozkurt, öncelikle

Anadolu'daki Alevîlerin töre ve törenlerindeki motiflerin kökenleri üzerine kimi ip uçları yakalama

amacındadır. Buzkurt'un savlarını şöyle sıralayabiliriz:

- Alevî törenlerinde İslâm öncesi Manihaizm, Budizm, Şamanizm, eski Türk dini gibi inanç

öğretilerinin öğeleri (inanç ve uygulamaları) baskındır.

- Mezirme Köyündeki tekke, geçmişte Alevî direnç ve dayanışmasını pekiştirecek bir işlev

üstlenmiştir: Karadirek adı ile anılan tekke, zamanla Osmanlı yönetimi ile uzlaşan Hacı Bektaş

Tekkesi'ne karşı, İran Türkmenlerince görevlendirilen bir yayılma merkezidir."(147)

Bozkurt'un bu savına katılmak imkansızdır. Onar köyündeki Şeyh Hasan köyündeki "Karadirek

Tekkeleri" I3.yüzyılın başlarında kurulmuştur. Merzifon'un Oyma Ağaç Köyü'ndeki Kemal Dede

Tekkesi yine aynı tip olup bu yıllara tekabül etmektedir. Merzifon'daki Oymaağaç, Emet, Sarıköy gibi

köylerde Malatya Battal Gazi kökenli dedeler vardır. İsparta'daki Veli Baba Ocağı yine Malatya kökenli

olup Battal Gazi ile amca çocuklarıdır. Eskişehir Seyyid Gazi yine aynı kökenlidir. Mezirme ve Mineyk

köyleri de aynı tarzda kurulmuş Dede Ocsklarıdır. Bu tekkelerin tümü Abbasî ve Selçuklu dönemlerine

değin gitmektedir. Bozkurt tarihsel yanılgı içindedir.

İkincisi, Şah İsmail ve atalarının Anadolu'daki örgütlenemelerine bakıldığında, Hacı Bektaş Veli

Tekkesi'ni dışlayarak bir iş yapmamışlardır. Dergâhı serçeşme olarak görmüşlerdir. Şah İsmail'in

Banaz, Sarukaya yaylağında düzenlediği "Türkmen Kurultayı"nı Balım Sultan organize etmiş,

II.Beyazıd'ın istanbul'a I509'da çağırması üzerine yerine kardeşi Kalender Çelebi'yi göndermiştir. Bu

kurultayın toplanması için çalışmaları Pir Sultan, Kul Himmet, Kalender Çelebi öncülüğünde

gerçekleşmiş, Anadolu'daki Dede Ocakları ve Türkmen Beyleri iştirak etmiştir.

1527/8 Kalender Çelebi isyanından sonra, Hacı Bektaş Dergâhı'na Osmanlı yönetimi Sersem Ali

Baba adında birisini 1551 yılında "Dedebaba" ünvanıyla atamıştır. Bu şahıs ve devam eden Bektaşî

kolu baba ve uzantıları 1826 yılına kadar Osmanlılarla uzlaşmışlardır. Hacı Bektaş soylu Çelebiler

uzlaşmadıklarından sürekli Osmanlı yönetimince göz zaltında bulundurulmuştur. Türk ulusal bilincinin

gelişmesiyle İttihat ve Terakki Cemiyetince, "Çelebiler ve Alevîler" itibar görerek önemsenmiş ve yeni-

den örgütlenmeye çalışılmıştır.(148)

18 Mayıs 1912 yılında 65 imza ile Arapkir halkının Şeyhülİslâmlık makamına çekilen telgraf ve

diğer belgelerden "Dersaedet"e çekilen telgraflar, Çelebilerin o dönemde önemlerini

vurgulamaktadır.(149)

Karadirek'in öyküsüne tekrar dönersek, bir başka süylencede şöyledir: Onar Köyünde

anlatılanlara güre:

Şeyh Hasan kiraz ağacını budar. Gövdesini yongalardan temizler, güneşin ışıklarını

gören kirazın gövdesi parlak kırızı penekli siyah bir hale dönüşür. Şeyh Hasan ad koyar

kirazın güvdesine "Karadirek" diye. Kucaklayarak götürür, tekkenin ortasına diker bu direği.

Soyum-sopum "Ulu" görecek diyerek dua okur. Kurban tığlar kan akıtır dibine, evlatlarının,

torunlarının alınlarına sürerek takdis eder. Kalan on bir dalını da yine tekkeye direk yapar.

Onbir dalın dallarından ise, hatıl, salma, hezen, mertek, aruda, kısak, arıstak yaparak döşeme

olarak tavanı yedi kat dizerek örer. Geri kalan köklerini, yongalarını, yapraklarını, çırpılarını,

budakların da püşürüğün altına altına döşer ve damı loğla düzeltir.. Tekkenin ortasında ilk

ateşi yakarak semaha durur, oner ile onbacı ile döner aşk ile....

Şeyh Hasan'ın Karadirek diğer adıyla Büyük Ocak tekkesinin yapımı eski Türkler'deki "Büyük

Ayin" ve törenlerinde yapılan özel çadır ve dizaynına benzemektedir. Abdülkadir İnan, çeşitli

Türkoloğlara dayanarak ayinleri tasnif etmektedir ve tariflemektedir.

"En uzun süren âyin büyük ruh ÜLGEN adına yapılan ayindir. Bu ayin üç bölümden ibarettir.

Güneş battıktan sonra âyinin, hazırlık bölümü teşkil eder, birinci bölüm yapılır. Bu bölümde Kam

(şaman) ayin yapılacak yeri tayin eder, oraya özel çadır (söölti) kurdurur. Bu çadırın tam orta yerine

taze ve yeşil kayın ağacı dikilir, bu ağacın çadır içinde kalan dalları budanır, çadırın tepesine çıkan

kısımdaki dallar bir top halinde bırakılır ve oraya bayrak bağlanır. Kapın ağacı dokuz yerinden kertilir,

bunlara "TAPTI" denir ki "basamak" yahut "merdiven" demektir. Bu çadır, bayağı çadırlara göre çok

büyük olur, kapısı doğuya karşıdır." Diyen, İnan, çadırın önünde de kurbanlık hayvan ağılının olduğunu

belirtmektedir.(150)

Bu tasvir edilen çadır, oniki direkli Büyük Ocak tekkesinin aynısıdır. Kayın ağacındaki 9 çentik

güğü simgelemekte ve Karadirek gibi işlev görmektedir. Büyük Ocak'taki kırlancıç yapılı 7 kat

görünümlü tavan da güğü simgelemektedir.

Görülüyor ki eski Türk Kam (şaman)'ların düzenlediği ayin ve mekanIar ile Alevî Dede ve

Şeyhlerinin icra ettiği cem ayinleri ve mekanları büyük benzerlik göstermektedir. Değişiklik, çoban-

göçebe toplumundan yerleşik köy tarım toplumuna geçiş farkı iIe İslâma adaptasyondan başka birşey

değildir.

Karadirek'in üst kısmında çerağ tası vardır. Üç fitilli kandil yanar. Çerağ tası'na kurbanlık

hayvanların kuyruk yağından parafin ve tuz ile özel hazırlanmış yağ konarak, içine de "Allah-

Muhammed-Ali"yi simgeleyen üç fitil yerleştirilir. Çerağcı, kandili buradan uyandırdıktan sonra, Dede

Çerağ Gülbak'ını okur ve Cem başlar. Cem törenlerinde Dede'nin postu, Karadirek'in önüne serilir. Sağ

yanına imam, rehber, kanber ve diğer dedeler oturur. Sol yanına üç zakir oturur. Dede ile zakirlerin

arasına dedenin eşi "Anabacı" ve diğer sağ yanda oturanların eşleri yer alırlar. Gedik denilen oniki

direklerin ara kısımlarına büyük aileler şeklinde öbek öbek otururlar. Bu oturuş sırasında kadın erkek

ayırımı yapılmaz. Musahip kardeşlerin birlikte oturmasına dikkat edilir. Oniki hizmet sahipleri "ceğet"

denilen kısımları da görevlerini ifa ederler. Karadirek'in ve dedenin dahil olduğu 12 post makamına

temsilen yaşlı erkek ve kadınlardan erkânı iyi bilenler oturur. Tüm cemaatin oturuş biçimi, halka şek-

linde rükü ve secdeye eğilecek tarz ve aralıkta nizam içinde olur.

Şeyh Hasan, tasavvufi derunî bilen "Arif-i Billah" bir zattır. Şeyh Hasan'ın Türkmen talipleri

muhipleri 0'nu bir Şaman gibi algılamışlardır. "Baba Resul" diyenler olduğu gibi bir "hekim" olarak

düşünenlerde vardır. Aslında o "afsunlama tekniğini" kullanan bir "kâm", Bahşi ve Türkmen

Babası'dır.

Kaynaklardan Dede Korkut (Korkut Ata), Baba İshak-ı Şamî ve ulu ozan Fuzilî'nin Bayat

Boyundan olduğu bilinmektedir.(I51) Bayat Boyundan olan Şeyh Hasan'ın andığımız zatların bazı

özelliklerini taşıdığı gibi aynı geleneklere de sahiptir.

Şeyh Hasan Aşireti'nin kurucusu Şeyh Hasan, "Korkut Ata" gibi algılanmaktadır. Şeyh Hasan,

gaibten haberler veren geleceği bilen, Aşiretinin her türlü müşkülünü halleden bilge bir kişidir. Bayat

Boyunun kollektif hafızasıdır. Yapılacak her iş ona danışılır, verdiği emirlere kayıtsız şartsız itaat edilir

ve yapılır...Büyük Ocak Tekkesi de 0'nun ibadet mabedidir, aynı saygı bu mekana ve onu simgeleyen

Karadirek'e de gösterilir. Bu gelenek Oğuz töresi ve tüzeği gereğidir.

5. TARIK VE MİRAÇ KÜLTÜ

Onar Küyü'nde iki dede evinde "Tarık Çubuğu" vardır. Kaldır Dede'nin evindekine "Tarık" denir,

Küçük Koca Dede'nin evindekine de "Rıza" denmektedir. Bir anlatıma göre "Tarık" Şeyh Hasan'a

dedelerinden kalmadır. Hz.Muhammed'in Akabe'de bir ağaçın altında Müslümanlar'dan "sadakat ve

bağlılık yemini" biatı alır ve "İkrâr Cemi" yapar. Hz.Muhammed'in ölümünden sonra, Müslümanlar

burayı kutsal kabul ederek ziyaret ederler. Halife Ömer de bu ağacı kestirir. Dallarını toplayan

Müslümanlar bu sopaları, çubukları kutsayarak, "asa" olarak kullanırlar ve "sadakat andında" bunları

kullanarak "yola gelme, girme" anlamında "Tarık" derler. Babadan oğula miras olarak geçen "tarık"lar,

Şeyh Hasan'a da böylesi bir miras kalmıştır.

Diğer "Tarık Çubuğu" ise, Onar Köyü'nden bir dede Meşhed'e İmam Rıza Dergah'ına gider:

Oradan berat, hüccet, icazetnâme alarak, şecereyi de onaylatır. İmam Rızaı'nın Türbesinden de "Gü1

Ağacı"ndan bir çubuk kesilerek üzerine ayetler işlenir, "lâ feta illâ Ali lâ seyfe illâ Zülfikar" yazılarak

Dede'ye verilir o da köye getirerek, Tarık olarak kullanır.

Bir başka söylenceye göre de, Kerbelâ Tekkesi'ne Şecere'yi onaylatmaya giden bir dede,

Hz.Hüseyin'in türbesinin bahçesinde yetişen "SEZE" ağacından bir çubuk keserek 80,100 cm.

uzunluğunda köye getirerek, Tarık ya da "Erkân Çubuğu" olarak kullanır ve günümüze kadar gelir.

Bazıları da Cennetteki "Tuğba Ağacı"nın bir dalı olduğunu söylemektedirler..

Büyük Ocak Tekkesi'nde yıllık Görgü Cemi yapıldıktan sonra, en son Cuma akşamı, "Kırklar

Cemi" yapılır. Şah Hatayi'den "Miraçnâme" söylenir. Tarık Altından Geçme ya da Tarık Çalma

töreni düzenlenir. Bu türen ve eda etme şekli ve ritüeilleri Hz.Muhammed'in Miraç'a gidişini ve

dönüşde "Kırklar Meclisi"ne uğrayışını senbolize eden ve uygulanan bir Cem ibadetidir.

Kırklar Cemi'nde: Bir can bir vücud olunur. “Hakk ile hâk, yer ile yeksan" olunur. İnsan kendini

Cem'de "Allah'ta yok (Fenâ Fillah) kılabilir" yani nefsâni arzu ve heveslerini atar...

Tarık Çubuğu, kat kat ipekli örtülere sarılı biçimde bir yeşil torba içinde, Kiler'in ceğetinde

(küşesinde) özel olarak yapılmış yerde durur. Cuma akşamları burada mum yakılır, lokmalar dağıtılır.

Kırklar Cemi olduğu günü, Tarığın bulunduğu eve Rehber giderek bir Horoz keser ve Tarık'ı

alarak Büyük Ocak Tekkesine getirir. Tarık, meydana girerken gözcünün işaretiyle cemaat ve Dede

ayağa kalkar. Rehber, Tarık'ı torbasından ve ipek örtülerden çıkararak, "Allah-Muhammed-Ali"

diyerek iki başından ve ortasından üperek Dede'ye teslim eder. Dede tarığı öpüp aldıktan sonra bir

gülbank söyler. Daha sonra Zakirler, Miracnâme'yi çalıp, söylemeye başlarlar. Musahip kardeşler

Tarık’ın altından geçmeğe başlarlar. Dede de üç kez "Allah, Muhammed Ya Ali !" diyerek bellerine

değecek biçimde vurur. Tarık'ın altından geçmeden önce Sofular ve bacılar da aynı şekilde üç kez

öperler. Cemdekiler ise hep bir ağızdan, Dedenin "altından geçene, suyunu içene, sorgu sual olmaya,

Allah !" dediğinde, onlar da "Allah, Allah eyvallah" diyerek yakarırlar..

Tarık altından geçen sofular ve bacılar: "Ölüme dek İkrârımıza sâdık kalacağız" demek olan bu

tören, aynı zamanda "eline, beline, diline işine, eşine, aşına" sahip olunacağının da andıdır. Tüm

canlar tarık altından geçtikten sonra, "Tarık erkânı bitimiyle":

Saka bir "Bakraç" ve bir "İbrik" ile Dede'nin ününe gelir. Zakirler "Hüseyini" makamında

Hz.Ali'nin Hakk'a yürüyüşünü anlatan nefesi çalıp söylemeye başlarlar. Cemaatte "Allah,Allah ! İllallah

!.." ilahisini dört beyit şeklinde yüksek sesle terennüm ederler.

Dede, Tarık Çubuğunu Bakraç'a koyarak Saka'nın döktüğü su ile yıkar. Yine Saka'nın getirdiği hiç

kullanılmamış peşgirle iyicene kuruladıktan sonra, ipeklere sararak torbasına koyar. Ve üç kez

öptükten sonra, Rehbere teslim eder. Rehber de aldığı eve götürerek yerine koyar.

Saka, Bakraç'taki suyu alarak "Haranı" denilen bakır bulgur kaynatılan büyük kazandaki suya

katarak tüm cemaate tas veya maşrapalarla dağıtılır. Bu suya, zemzem suyu denir. Şifalı ve okunmuş

dualı su olduğu için herkes içer. Hastalara götürülüp içirilir...Su dağıtımından sonra Cem birlenir ve

canlar, Meydan Evini terkederler..

Kıştım Köyü'nde, büyük bir odanın ortasında bulunan ve damı tutan büyük ve eski bir direkte

asılı, yeşil sargılara sarılı asa vardır ki, dışarıda kalan kısmı büyük bir yılan başına benzemektedir.

Kutsal sayılan bu asaya "Kıştım Marı" ya da "Kıştım Evliyası" denmektedir. Bu asa ile ilgili değişik

rivayetler öne sürülmektedir. Bu da Ağaç Kültü'nün bir gereğidir. Çeşitli kerametler ve mucizeler

yüklenen "Kıştım Marı", ev ev, yöre yöre, köy köy dolaşarak hastalara şifa dağıttığı, yoksul ve düşkün-

lere yardım ettiği, yolda karda iz bulamayanlara yol gösterdiği, sürüleri aç kurtlardan kurtardığı gibi

rivayetler anlatılmaktadır.

Mar: yılan demektir. Malatya'nın doğusunda Abdülvahap Gazi'nin bulunduğu yörede yani Eşraf

Briha Dağı'nda "Mar Ahron Manastırı" vardır ki "Yılanlı Kilise"de denmektedir. Buranın keşişleri uzun

asalarla (köküyle çıktığı şeklindeki sopalanla) köy köy dolaşarak vaktin birinde döşürürlermiş, bölgede

kutsal sayılan bu kişilere "Torbacı" denilerek dokunulmazmış. Hatta l9.yüzyıla değin bölgede Hrıstıyan

Rahipleri bu şekilde görmek mümkünmüş. Aynı şekilde dolaşan Alevî-Bektaşî-Kızılbaş Dervişlerine de

bölgede sıkça rastlanıldıgını bugün yaşlılar söylemektedir. Kıştım Marı Asası' bölgedeki "Paulicien din

adamlarına" ait olabileceği gibi, bir Kızılbaş Dedesi'ne de ait olabilir. Bu asa kutsanarak ve "Tarık

Sopası" olarak kullanılarak bugüne dek gelmiştir.

Orta-Asya Türklerinde Ağaç nasıl kutsalsa, Anadolu'daki Alevîlerde de kutsal sayılmaktadır.

Kiraz, Melhem, Kayın, Ardıç, Gü1 Ağaçlarının çubukları bazı yörelerdeki dedelerce "Tarık Çubuğu"

olarak kullanılmaktadır. Arap kökenli Alevîler olan Nusayriler de ise, "Sakız Ağacı" kutsal sayılmakta,

tarikat şeyhleri bu ağacın dallarını asa olarak kullanmaktadırlar.

Bazı bölgelerde Dede, "ikrâr verip nasip alan" ya da "Müsahip" olan canlara "oniki Tarık"

çalmaktadır. Oniki erkân ile birlikte, Tevhid çekip, "lâilahe İllâllah" zikriyle huşu ve vecd içinde yanlara

ve öne dalgalanarak, zakirlerin çalıp söylediği "Düvazlarla" zikretmektedirler... Daha sonra ise, "Saka

Suyu" ritüeli yapılır. Saka Gülbank'ı okunur. Su dağıtımına geçilir. Suyu içen önce dede olduğundan

"Su İçme Tercümanı"nı okur. Saka da bitiminde "Aşk Olsun !" der ve tüm cemaatde aynı sözcükleri

tekrarlar. Dede'den "Hizmet Duası" alan Saka, canlara su dağıtmaya başlar...

6. ARAP TAŞI VE KAYA KÜLTÜ

Bugün, Büyük Ocak Tekkesi içinde bulunan Arap Taşı, üstünde mum yakılarak kutsal kabul

edilmektedir. Arap Taşı'nın öyküsü, Şeyh Hasan ile Alaeddin Keykubat Söylencesi'nde geçen "Arap

Asker"in boynunun vuruldğu ama ölmediği taşın adıdır. Alaeddin Keykubat'ın ölmeyen Askeri, Şeyh

Hasan'a verir. Hasan olan askerin adı "Hasan Nimri" olarak da "Kara Şeyh" ve "Garip Derviş" olarakta

çağrılır. Şeyh Hasan bu zatı kızı "Hüsniye" ile evlendirerek, Büyük Ocağın Tekkeşini olarak

görevlendirir.

Rivayete göre: Çevre köylerin birinden şifa bulmak için Tekke'ye getirilen bir çocuk, Tekkenin

önünde anasının kucağında ölür. Anası, feryad-ı fiğan ile ağlar, döğünür yolunur. Bu ahu-zâra

dayanamayan Derviş Garip (Hasan Nimr Dede), bir zamanalar kendinin boynunun vurulduğu ve

şimdilerde ise kurban parçalama taşı olarak kullanılan "Kaya kütlesi"ne, anasının kucağındaki ölmüş

çocuğu alarak yatırır. Abasıyla birlikte cesedin üstüne kapanır. Bir takım dualar ve gülbanklar

söyleyerek Tanrı'ya yakarır. Kendinden geçen Derviş Garip, bir müddet sonra uykudan ayılırcasına

doğrulur. Çocuk dirilmiş, Derviş Bâba'ya gülerek bakmaktadır. Bu durumu seyreden insanlar şaşkın

bakışlarla olayı izlemektedirler. Çocuğu anasının kucağına veren Garip Derviş, Oğlanın adını da

"Nimri" koyar. Keban'ın Nimri Köyü'nün bu iki "Nimri"den birinin soyundan geldikleri ya da Köyün

kurucuları oldukları söylenmektedir.

Garip Derviş'in (Hasan Nimri Dede) bu olayından sonra, "Araptaşı" denilen bu kaya kütlesi

Meydan Evi'nin içine taşınır. Çocukları çok ağır hasta olanlar, Tekke'de yatarak, bu taşın üzerine üç ile

oniki mum yakarlar, adaklar adarlar. Şifa bulanlar sonradan kurban getirip keserler. Cem törenlerinde

ise, Araptaşı'nın üzerine mumlar yakarak aydınlatma görevini, bir nevi şamdan olarak işlevini

sürdürür...

Diğer yandan Şeyh Hasan'ın Hüsniye adlı kızından ve bu zattan türeyen torunları , "Hüsniye

Oğulları" olarak tarihi kayıtlarda geçmektedir. Halen "Kaya" soyadını taşıyan kabile, "Büyük Ocak

Tekkesi"nin "Tekkeşini"dir. Aynı aileden "Büyük Halil" de köyden bazı ailelerin Rehber Dedesi'dir.

Büyük kaya, taş kültü geleneği, Orta-Asya Türk töresinin bir devamıdır. Eski Türkler de kayalara

bir takım İlahî veya uhrevi ruhların sirayet ettiğine inanarak bu kayaları kutsarlar ve takdis ederler,

üzerlerine secde ederlerdi ki bu gelenek aynen Onar Köyü'nde de gürülür.

7. ŞIH BAHŞİŞ TEKKESİ VE AFSUNLAMA KÜLTÜ

Şeyh Hasan'ın oğlu Seyyid İbrahim (Şıh Bahşiş)'in Onar Köyü'nde yaptırdığı tekkenin adına "Şıh

Bahşiş" denmektedir. Büyük Ocak Tekkesi'nin küçük bir görünümüdür. Mimarî tarzı, 12X14

boyutunda kare 3 Mt.boyunda dörtgen şeklinde olup oniki direk üstüne, tavan yedi katlı bir damla

oturtulmuştur. Tekkeye, Şıh Bahşiş'in kızının soyundan geldiği söylenen ve "Çömezgiller" denilen bir

aile, "Tekkeşin" olarak bakmaktadır. Başka bir söylenceye göre de Şeyh Hasan'ın kızlarından

"Vedduha"nın soyundan gelenler tekkeye bakmaktadırlar.

"Hatça Hala"nın baktığı dönemlerde Şih Bahşiş Tekkesi'nde yatan hastalara "Afsunlama

Törenleri" düzenlenirdi. Dualar eşliğinde yatakta yatan hastanın etrafında, zincirlerle tutturulmuş bir

tasın içinde yanan kor ateşin üzerine üzerlik otu atılarak, tütsüleme yapılır ve gezdirilirdi. Üzerlik

tütsüsü veya daha başka otlardan güzel koku veren tütsülerin hastalara iyi geleceğine inanılırdı.

Hastanın başına çarşaf gerilerek özel otlardan yapılmış kaynar su buharıyla iyileştirilmeye

çalışırıldı. Yine çarşaf örtülen hastanın başında kurşun dökülerek, kurşunun şekline göre anlamlar

çıkarılırdı. Nazar duaları okunur, kötü ruhlar ve cinler kovulur, iyilik perileri çağrılırdı.

Hastanın şifa bulması ve sağlığına kavuşması için, iki tip şurup yapılırdı. Birincisi soğuk olarak

içilen üzüm pekmezi'nden ve içine çeşitli bitkilerden hazırlanmış öz katılarak hazırlanmış şuruptur.

İkinçisi ise, dut pekmezi içine değişik baharat ve şifa otları, ağaç kabuk ve yapraklarından hazırlanmış

maddelerin karışımının suda özenip kapnatılması sonucu, içilecek duruma getirilmiş sıcak şerbettir.

Her ikisi belirli saatlerde ayrı ayrı hastaya içirilir. Bu şurupların belirli hastalara iyi geldiğini ve sağlığına

kavuştuğuna tanık olmuşumdur.

"Civher" denilen topraktan bir çay kaşığı bu şuruplara katılırdı. Ayrıca "Çırahban Yağı" da

ağrıyan yerlere az miktarda sürülerek, geyik boynozu ile "Allah-Muhammed-Ya Ali!.." diyerek üç kez

takdis edilirdi.

8. KOPOL'UN MAĞARASI VE TABİAT KÜLTÜ

İslâmî bir motifde olan Mağara kültünde Hz.Muhammed'e Vahy bir mağarada gelmiştir. Ve yine

bir mağara da saklanmıştır: Çoban ve göçebe Türkmen topluluklarında mağaralar ve dağlardaki

oyuklar kutsal kabul edilerek "korunak" olarak kullanılmışlardır. Yasak olduğu dönemlerde

Hrıstiyanlar ibadetlerini gizli olarak mağaralarda eda etmişlerdir.

Şeyh Hasan, çilehane olarak kullandığı "Kopol'un Mağarası"nda, Tevhid çekmiş zikr etmiş,

bedenini arındırarak "Hakk ile Hâk" olmuştur. Bu nedenle de torunları olan Onar Köyüleri bu

mağarayı kutsal kabul etmişlerdir.

Kopol'un mağarasına Cuma akşamları mum yakılır, içinde kömbe, börek, çörek, bıcık gibi bişmiş

yiyecekler ile meyva, gırmıtık, her türlü kuruyemiş lokma olarak dağıtılır, çocuklar kapış kapış alırlardı.

Kopol sözcük anlamı olarak, Ermenice bir terim olarak Kimya'da kullanılmaktadır.Ve "birleşik

karışımın yüksek yapısal bir tarzda bileşkesi, sentezi" anlamındadır. Kimyasal bir kelime olan

"KOPOL"a Tasavvufî bir anlam yüklenek, insan ve Tanrı'nın evrende (doğal mağarada) mânen

bütünleşmesini ifade etmektedir. Ya da Şeyh Hasan bu mağarada simyacılıkla uğraşan bir

"alşimist"ti.Veya bu mağara "altın ile ilgili" bir dönem simyacı bir kişi tarafından kullanıldığından

bu ad ordan gelmektedir. Arapkir'in bir ticaret merkezi olması ve Bağdat yolu'nun da bu yöreden

geçmesi bu mağaranın Simyacılıkla ve maden ayrıştırmayla ilişkisi olabilir. Deri işleriyle uğraşan

köylülerin çeşmeye yakın olan bu mağarada tabaklamada (debbağcılıkta) kullanılmak üzere bir

maddenin karışımı bu mağarada üretebilirler kanısındayız. I960 yıllarına değin tabaklamada

kullanılan "sumak" yapraklarının Arapkir'deki dericilere satıldığını bilmekteyiz...

Kopol'un Mağarası'na 1960 öncesi "Kopolu Dede" dediğimiz, Birinci Dünya Harbi Gazisi Hüseyin

Kaya bakardı. Kopolu Dede, birdoksan boylarında nur yüzlü, göbeğinin altına kadar uzanan ak

sakalıyla, uzun çizgili Arapkir dokuması mintanı ve bol dökümlü siyah şalvarıyla, Pirivânî ve rûhânî bir

kişiliği var idi...Her Cuma akşamı mağaranın girişinde durarak avucunun içini öper, hayır duasını

alırdık. Sonra mumları yakar, lokmaları dağıtırdık...Kopolu Dede'nin ölümünden sonra ve şehire göçle

gelenekler yok oldu.

9. EŞEK İLE SIPA VE DON DEĞİŞTİRME

Köyden Pir Yusuf adında bir dede deredeki bahçesine zerzavatları sulamaya ve sebze getirmeye

gitmiş. İşlerini yaparken Eşek ve sıpasını da otlamaları için çayıra salmış. Sebzeleri suladıktan sonra bir

müddet "Çömez'in Dutu"nun serin gölgesinde uyuklamış. Uyandığında gün batmışmış. Pir Yusuf

eşeğine bakmış çayırlıkta yok. Aramış, çevreyi taramış, bağırmış sesini eşeğine duyurmak istemiş, yok

olmuş. Sanki yer yarılmışta yerin dibine girmiş. Sebzelerle dolu heybesini omuzuna vurmuş, yokuşa

doğru patika yolda yürürken, eşeğe yine seslenir. Eşek bir anırma ile sahibine cevap vermez. Pir Yusuf

eşeğe kızar, hadi gelmiyor bir cevap vermediğine. Beddua eder eşeğe, "kurta kuşa gelesin demiyorum

! Taş olasın emi ! Beni duyup anırmıyorsan.." diye. Ertesi günü bakarlar ki Pir Yusuf'un Boz Eşek ile

Sıpası taş olmuşlar, Çömezin Dut Ağacının karşı yamacındaki Selamlı yerinde...

Pir Yusuf Dede'nin kerametine inanan köylüler, onun bir dediğini iki etmezler. Taşlaşmış eşek

iIe sıpa da o günden bugüne "Kin ve inatlaşma" anıtı gibi insanlara örnek olarak algılanarak gelmiştir.

Kindar ve inatçı olanlara bu öykü hep anlatılagelmiştir Onar Köyünde....

10. SU KÜLTÜNE BAĞLI ADAK

VE ZİYARET YERLERİ

Türklerde su kutsal kabul edilir ve kirletilmez. Akarsulara, göllere, kaynayan pınarlara,

çeşmelere adaklar adanır. Suyun çıktığı gözelere mumlar yakılır, horoz ve tavuklar kurban edilir. Pınar

başlarındaki ağaçlar ve kayalar ya da dağ ve tepecikler de kutsal sayılır. İşte bu inanç gereği de Şeyh

Hasan'ın bastığı, elinin değdiği her yer kutsanmıştır...

a) İçeri ve dışarı pahar (çeşme): Şeyh Hasan'ın sağlı ve sollu kayalara tekmesiyle, "Ya Hakk !.."

diye vurarak çıkardığı menkıbe olarak anlatılan pınarlardır. İçeri pınar denilen çeşmenin üstü taş

kubbeyle kapalı, taşlarla örülü, Selçuklu dönemi mimârî tarzda inşaa edilmiş bir sanat eseridir. Dışarı

pahar ise, üstü açık, yalaklar yapılmış bir çeşme olup, hayvanların ihtiyaçları için inşa edilmiştir. Bu

çeşmelere Cuma akşamları mumlar yakılır. Sular azalmaya yüz tutarsa adaklar adânır, bollaşması

için...

b) Cennet Pınarı: Şeyh Hasan'ın Horasan'dan Ahmet Yesevi'den icazet alarak gelip, kepir toprak

olan bu yerde, teyemmümle abdest alıp, namaz kıldıktan sonra, âsâsının söğüt olarak yeşerdiğini

görüp, bu yöreyi yurtluk tutar. İşte, söğüt asanın yeşerip koskocaman bir ağaç olduğu yerde, Şeyh

Hasan'ın kayınpederi Piri Baba, kerametle su çıkararak, bu çeşmeyi damadına düğün hediyesi olarak

verir. Bir parmak kalınlığında yaz-kış suyun aktığı bir çeşmedir.

c) Sıtma Pınarı: Onar Küyü'nün altında Roma, Bizans, Helenistik dönemlere ait çok sayıda "Kaya

Mezarları"nın bulunduğu kayalığın altında taş yarıkların arasından sızarak çıkan bir sudur. Sıtmaya

tutulanların yıkanıldığında iyi geldiğine inanılır. Taşlardan süzülerek gelen pınarın etrafında bincerce

kelebek uçuşur. Bu kelebeklerin iyilik perisi olduklarına inanılır. Bu kelebekler öldürülmez, saygı

gösterilir. Eğilerek gözeden su içerken kelebekler insanların kafasına konduğu takdirde, uğur sa-

yılmaktadır.

d) Yılancık Ocağı: "Şıh Bahşiş deli dolu bir yiğitmiş, ermiş mi ermiş ! Kafası estikçe gözden

kaybolup, dolaşır gelirmiş. Bir gün çayın öteki yakasına ki bir köye gitmiş. Yılan donunda köyün içinde

gezinmeye başlamış. Ama bu yılan öyle büyükmüş ki tüm köylü elinde sopalarla, taşlar ve çapalarla

düşmüşler peşine. Yılan kaçmış, köylüler peşinden koşmuş. Bir ara fırsat bulup kafasını kaldırmış: "Bu

köyün insanları amma da Acûze imiş !" demiş ve bir taş yığıntısına doluvermiş. Oradan öyle bir su

çıkmış ki bol mu bol !.Buz mu buz !..Köyün adı ECÛZE olmuş.." (152)

Elazığ'ın Ağın İlçesinin Ecûze Köyü'de bu pınarın başında "Yılancık Ocağı" vardır. Yılancık olanlar

burayı ziyarete giderek adak adarlar ve mum yakaralar.

Bu söylenceden şu sonucu çıkarsayabiliriz, Selçuklu döneminde Şıh Bahşiş bu yöreyi

fethetmiştir. Arapkir Çayı'nın bir yakasında Onar Köyü diğer yakasında da Ağın'ın köyleri vardır.

Ağın'daki bazı aileler, Şeyh Hasan Vakfından hak talep ederek mahkemeye baş vurdukları Osmanlı

belgelerinden anlamaktayız. Mustafa Müezzinoğlu, sünni olmalarına karşın kendilerinin Onar

Köyü'nden Ağın'a gittiklerini söyleyerek belgelerininde olduğunu belirtmektedir. Yine aynı yörede

olan Çimen, Peküsü, Ballıca Köyleri Şeyh Hasan Ocağı talipleri olup, Bayat boyundandırlar. Kanımızca

bu yöredeki Türkmen Köyleriyle Onar Köylüleri aynı boydandırlar.

e) Oğuzlu Gölü: Şeyh Hasan'ın ilk kez Arapkir'e gelip Otağını kurduğu semtin adı Oğuzludur.

Daha sonra buradaki bahçeden bir Kiraz Ağacı'nı kerametle götürerek Büyük Ocak Tekkesi'ni yapar.

Kiraz Ağacının çıktığı yerde su çıkar ve küçük bir göl olur. Yerden kaynayan suyun şifalı olduğuna

inanılır ve kutsal kabul edilir.

f) Maksut Ziyareti ve Pınarı: Onar Köyü ile Selamlı Köyü sınırındaki bu yer ve kayalık mağaralar,

eski bir uygarlığın kalıntılarıdır. Yüksek kayalığın altındaki mağaracıkta, kış yaz hiç eksilmeyen ve aynı

seviyede kalan "zemzem" denen bir "düden su kuyucuğu" vardır. Onar Köyü'nden "Maksut Dede"

denilen bir zat bu mağarada kırk gün zikredip çile çeker. Sadece bu su ile yetinir ve hiç yemek yemez.

Bu neden ile mağara ve su kusal kabul edilir. Suyun ve çamurunun cilt hastalıklarına iyi geldiğine

inanılır. Harman sonu güzün daha çok kadınlar ve çocuklar toplu olarak getirdikleri 3-5 Horozu kurban

ederek, bulgur pilavı pişirler. Mağara da kurulan sofralarda pilav yenip ayranlar içildikten sonra şölen

sona erer. Giderken de mağaraya mumlar yakılır ve dilekler tutulur..Sudan da alınarak köydeki

hastalara götürülür..

Prehistorik ve Antik dönemlere ait mağara ve ören kalıntıları "Maksut Ziyareti" çevresinde

mevcut olup, tarihi İpek Yolu buradan geçmektedir.

11. NİŞANGÂH

Şeyh Hasan'ın askerî birliklerine okçuluk talimi yaptırdığı tepenin adıdır. Beş altı asırlık meşe

ağaçları vardır. Rivayete göre, köyün ileri gelenlerden bazıları devrin yönetimince bugünkü meşelere

asılarak idam edilir. Cesetleri de meşelerin dibine gömülür. Bir başka söylenceye göre de, Yavuz

Selim'in Arapkir'i fethi döneminde köydeki dedeleri bu ağaçlara asarak idam ettirir. Meşe dallarında

günlerce asılı kalan dedelerin cesetleri köylülerce bulundukları yerlere gömülerek, çevresi de

duvarlarla örülür ve kutsanır.

Yavuz'un askerlerinin idam ettirdiği dedeler olayından sonra Arapkirli Kulibeğoğlu Ali Bey

komutasında Onar Köyü'nden ve çevre Kızılbaş köylerden halk Safavilere sığınır. Iğdır da Arapkir ve

Bayat köylerini kurarlar, bir grubuda Hoy ve Tebriz bölgesine giderler. Bugün köyde "Kaygusuz"

soyadını taşıyan bazı ailelerin daha sonra köye tekrar döndükleri söylenmektedir.

Nişangâh'daki küçük çevrili mezarlık kutsanarak, Cuma akşamları mumlar yakılmaktadır. Meşe

ağaçlarına da hiç dokunulmadan korunmuştur.

12. DİKME TAŞ VE DUT AĞACI

Şeyh Hasan ile oğlu Şıh Bahşiş'in söylenceye göre ok atma yarışmasına girişirler. Şıh Bahşiş'in

oku Dikmetaş'a, Şeyh Hasan'ın oku da Araplar Taşı'na düşer. Nişahgah'tan atılan bu iki ok birbuçuk

km.uzaklıktaki bu yerlere düşmesi köyün giriş ve çıkışının kontrol edildiği anlamına gelmektedir.

Muhtemelen bu iki yer gözetleme kulesidir. Araplar Taşı da Büyük Ocak Tekkesi'ndeki Arap Taşı ve

Arap Asker ile bağlantılı olabilir. Nişangah ve Dikme Taş tepeleri köyün nirengi noktalarındır.

Dikme Taş'daki Dut Ağacının Şıh Bahşiş'in attığı okun yeşererek, dutağacı olup, meyva verdiği

rivayet edilmektedir. Kutsal kabul edilen dut ağacına çaputlar bağlanmakta, niyetler tutulmakta, kara

dutundan şifa umulmaktadır. Cuma akşamları Dikme taşa ve Araplar taşına mumlar yakılmaktadır.

Araplar Taşı'nın altında "Şahmaran"ın olduğuda menkıbe olarak anlatılmaktadır....

13. PAULİCİEN KALE ÇEŞMELERİNİN KUTSANMASI

Bizans dünemine ait ve Paulicien (Polisyen)'lerin iki kale yıkıntılarının bulunduğu, "Güğeyik ve

Kaleycik" denilen semtlerdeki çeşmeler kutsal kabul edilmiş, mumlar yakılmış adaklar adanmıştır. Bu

durum eski Anadolu kavimlerinin kutsal kabul ettikleri mekanların, Türkler tarafından da kabul

görmesi, kültürel geçimliliğin bir göstergesidir.

14. PİRİ BABA DÜŞEĞİ

Pîrî Baba'nın Horasan'dan gelerek Anadolu'daki ilk konakladığı Arapkir'in Rutik denilen

mezrasında kurduğu çadırın ya da evin yeridir. Taş-çakıl yığını olan bu tümsek de yapılı pencere

vardır. Bu pencerede mumlar yakılmakta, kurtun, kuşun, börtü böceğin yemesi için yiyecekler ko-

nulmaktadır.

Roma-Bizans ya da daha eski bir uygarlığa ait bir yerleşim birimi olan Rutik-Gölpınar yöresi

kanımızca Paulicienler'inde kullandığı bir köydür. Çünkü Rutik, Ermenice köy, mezra anlamına

gelmektedir. Yörede yüzey üstünde Roma ve Bizan dönemlerine ait sikkeler bulunmakta, Bağdamı

denen ya da "Arlık" denilen tek odalı evlerde, yazılı Bizans taş yazıtlarına, çanak çömlek parçalarına,

su kanal ve yalaklarına rastlanmaktadır. Yüzeyde rastlanılan bu tarihi eserler, yörenin eski bir yerleşim

yeri olduğunun kesin kanıtlarıdır. Buraya yerleşen ve Rutik Beyi olan Piri Baba daha sonraları

Merzifon'a gitmiştir. Bu yöre Arapkir'in zengin tüccar ve ağalarının çiftlikleri ile sayfiye evleri olduğu

ormanlık, bağlık, bahçelik sulak bir arazi ve doğal kayalıkların bulunduğu, av hayvanlarının da yaşadığı

coğrafyadır.

15. ÖKSÜRÜK DELİĞİ

Onar Köyü'nün güneyindeki kayalıkların uçurumuda bulunan, bir insanın geçebileceği doğal

kaya deliğe "öksürük deliği" denmektedir. Yöre eski bir yerleşim yeridir. Bu delikten geçenler

"bedensel arınma"ya tabi tutulduğu, akciğer hastalıkları, öksürük, nefes darlığı, astım gibi illetlerin

geçtiğine inanılmaktadır.

Öksürük Deliği'nin ön tarafından geçen yol üzerinde de "Hz. Ali' nin atı Düldül'ün Kaya da nal izi

olduğuna inanılan bir kaya kütlesi vardır. Kayada nal izine benzer doğal şekil vardır. Burası da kutsal

kabul edilmektedir.

Taş ve Kaya Kültü, eski Türkler'den devam edegelmiş bir inançtır. Hacı Bektaş Veli,Çilenâne'deki

delikle taş da günahtan arınma ölçüsü olarak kabul edilmekte, delikten geçenler günahlarından

arınmış sayılmakta, geçemeyenler ise günahkar oldukları sanılmaktadır. Öksürük Deliği de bir nevi

Delikli Taş işlevi görmektedir.

16. BALLI KAYA VE ARI KÜLTÜ

Onar Köyü'nün kuzey yönünde Keban Baraj Gölünün bitimine yakın, Ağın istikametinde ki

kayalık vadinin dikine indiği zincirleme doğal mağaraların bulunduğu semtteki bal arısı peteklerinin

bulunduğu oyuk ve kayalığa "Ballı Kaya" denilmektedir. Sivrilmiş kayaların âbideleşmiş bölümüne

"Zillo" denmektedir. "Zillo"nun yanında "Üç Ağızlı" denen sürülerin yazın öğlen vakti dinlendiği ve

sağıldığı bir mağara vardır. Daha ilerisinde ise uzunca bir delhizi görünümündeki sarkıt ve likitlerin

bulunduğu, soğuk hava esintilerinin homurdanarak yankılanan "Horluğan" denen doğal mağara

vardır. Sürülerin, özellikle keçilerin otladığı bu yüre de kutsal kabul edilir.

Ağustos ya da Temmuz sıcaklarında Ballıkaya'dan peteklerin bulunduğu oyuklardan ballar şırıl

şırıl akmaya başlar. Taslara, testilere doldurulur ya da tabaklara doldurularak oracıkda yenirdi.

Çok eskiden köyde bal üreticisi "Koş Ali" denilen bir kişi bu Bal Mağarası'ndan "Bir Ton" bal

çıkardığı söylenmektedir. Otuz metreyi aşkın kayalık yara özel ip merdiven yapılarak ve belinden

bağlanıp emniyetle bu şahıs indirilmiş, bal petekleri deri tulumlarla yukarı taşınmış imiş...

Ballıkaya'daki balların Şeyh Hasan tarafından dualandığını, HIZIR'ın köylülere bir armağanı

olduğuna inanılmaktadır. Buradaki balların her derde deva olduğunu, ince hastalıklara iyi geldiğine

inanılmakta, bu nedenle de ilaç olarak kullanılmaktadır. Kısır kadınlara da bu baldan yedirilmektedir.

Kadının çocuğu olduğu takdirde adak olarak arılara pekmez götürülerek bahar da taşlara

dökülmektedir..

Mağarada sürüden sağılan "SÜT" kayalardan akan "BAL" derede çıkan buz gibi "SU" insanın

doğal ihtiyaçlarıdır. Bu nedenle yöre kutsal görülmüş "Kaya-Arı Kültü" oluşmuştur. Keban'a doğru

uzanan bu vadi bir zamanlar meşe, ardıç, dışbudak, sakız, kayın, kızılcık, melhem gibi ağaçların olduğu

yöre imiş. Keban gümüş madenleri için yöredeki tüm ağaçlar kesilerek, madenlerin eritilmesinde

yakılmış. Toprak da kar ve yağmurlarla eriyerek çaya akmış, yöre taş yığınları haline gelmiş. Yöre çalı,

kes ,keven gibi dikenli bitkiler kaplamış. Bu yöre de ancak keçi yetiştirilmekte imiş...

17. LOKMAN HEKİM

Şeyh Hasan'ın Türbesi'nin karşısıdaki dere kenarında, kime ait olduğu bilinmeyen, Hızır Türbesi

de, Lokman Hekim Türbesi de denilen taş yığını ve mum yakma penceresi olan bir mezardır. Yanında

ise, Mineyikli bir dedeye ait mezar vardır. Mineyikli Dede, bu türbede yatan zatın keramet ve

mucizesini gördüğü için öldükten sonra buraya gümülmesini vasiyet etmiş. Buraki zat rüyalara

girermiş ve muştular verirmiş. Piri fani, aksakalı bozatlı olan bu zat, selde zelzelede kalanlara yardım

eder, azgın sulara kapılan sürüleri, davarları, malları kurtarırmış. Zorda kalan çaresizlerin imdadına

yetişir, karanlıkta yol gösterir, çamurda yüküyle batan ata, eşeğe yardım edip kaldırır, dağbaşında

yazıda, yabanda taydurur, payanda olur atına katırına yük yükler. Tarlalara, bağlara, bahçelere bere-

ket getirir. Dul ve yetimlerin buğdaylarını biçer. Askerde siper olur kurşunlara. Yaraları sarar sarmalar.

Velhasıl her derde dermandır, Lokman Hekim..Cuma akşamları türbede mumlar yakılır, dilekler

tutulur, lokmalar dağıtılır...

18. KIZLAR ZİYARETİ

Gökçe kız adlı güzeller güzeli bir kızı varmış, Onarlı dedelerden birinin. "Anakız" da denen genç

kız, gök gözlü, keman kaşlı, alyanaklı, ayyüzlü, topuklarına dek uzanan belik belik sarı saçlarıyla,

selvikavağı boyuyla yörede dilden dile dolaşır, ozanlar türküler yakar güzeliğine, övgüyle söz edilir

huyundan suyundan. Sevdalanır delikanlılar ardından... Hiç birine yüz vermez Gökçe kız. Ağa, eşraf,

bey oğulları dünür olurlar Anakız'a istemez. 0 bir Hakk aşığıdır, gönlünde bir er yoktur. Dede

anlamıştır kızının halinden. Gökçe kız hakkında laf çıkarırlar, bir gavura bir yezite aşık diye. Tek kız

evladı olan dede üzülür. Üzüntüsünden helak olur. Babasının bu durumuna dayanamayan Gökçe kız,

başını alıp gider. Bağlar arasından Yazlak'a doğru, armut ağaçlarının sık olduğu bu yolda yiter. Ararlar

tararlar Gökçe kızı bulamazlar. İlk gözden kaybolduğu, yittigi yere taşları üstüste yığarak düşek

(makam) yaparlar.

Gaip erenlere karışmıştır Gökçe kız. O artık, köyün ulu ermişi "Anakızı" dır. Bağlararasından ele

ele tutuşup, tarladan tapandan gelip geçen genç aşıklara gözükür olur Gökçe kız, beyaz papatya tacı

ile ya da kızıl gelincik tacı ile... İlk baharda badem çiçekleri arasında gözükür, bağda tevekler arasında

üzüm yerken ya da armut ağacına yaslı dururken.

Gökçe Kız'ın düşeğinde genç kızlar "üç sallik taşı üst üste koyarak" dilek tutarlar. Mum

yakaralar. Rüyalara girer, genç kızların delikanlıların muradları hasıl olur...

Balıkesir, Manisa ve Edremit yörelerinde de "Sarı Kız" efsanesini görmekteyiz. Edremit'in Kaz

Dağlarında Sarı Kız'in makamı vardır. Yöredeki Alevîler bu makamı ziyaret ederek adaklar sunarlar.

Türkiye'nin başka yörelerinde de Sarı Kız öyküleri vardır. Alevîlerin ortak bir kültüdür Sarı Kız ya da

benzeri hikâyeler.

Balıkesir (eski Karesi) bölgesinde Şeyh Hasanlı oymaklarının olması, Sarı Kız ya da Gökçe Kız

menkıbesi, Oğuz geleneğinin bir simgesi de olabilir.

19. OCAK VE ATEŞ KÜLTÜ

Ocak odanın içinde uygun bir duvarın ortasına yapılır. Yanlarına ise, ahşap oymalı raflar ve

dolaplar yapılır. Ocağın üsüne ahşaptan üstü işlemeli desenli davlunbaz takılır. Ocağın içine at nalı

şeklinde kırmızı tuğla toprağından set yapılır ve üzerine de lama demirler aralıklara konur. Baca,

Ocaktan L şeklinde dama doğru çıkar. Ocağın külleri odaya yayılmaması için önünede hilal şeklinde

yay set yapılır. Hilal çıkıntının bölümüne saç ayağı konarak altına kor ateş çekilir ve burada çay ve

kahve pişirilir. Davlunbazın iki yanında Lanbalıklar vardır. Ocağın içindeki ateşi karıştırmak için maşa

bulundurulur. Araştırma yaptığımız bölgede maşaya "HAŞARGE" veye "KAŞURGE" denmektedir ki

muhtemelen Antik Anadolu "HAŞŞA" adlı Ocak Tanrısından gelmektedir.

Ocak ve Ateş Kültü, Sümer, Asur, Hitit gibi Antik Anadolu uygarlıklarında ve Eski Türkler de

önemli bir inançtır. Aynı gelenek Alevî kültürüne ve örfüne de eklemlenerek yaşatılmıştır.

Şamanın Ocak kutsiyeti ve tanımlaması "Od Ata ve Od Ana" geleneği, Alevîlerde "Dede

Ocakları" şeklinde İslâmi bir forma girer. Cemlerde ilk önce "çerağ uyandırılıp" ayine başlanması, ateş

kültünün bir gereğidir.

İnsan olan bir evde ateş söndürülmez, bacadan duman çıkmak zorunluluğundadır. Ateşin

sönmesi istenmiyorsa ocağa tezek yerleşirilerek, için için yanması sağlanır ve üstü külle örtülerek

dinlendirilir, tekrar odun ocağa atılarak ateş çoğaltılır. Ocak kendiliğinden sönerse "hayra-alemet"

sayılmaz. Bir kimseye beddua edilecekse "Ocağın Sönsün" diye dua edilir.

Yeni ev kuranların ya da yeni evlilerin evlerinin ocağı, baba evinden götürülen ateşle odunlar

tutuşturularak yakılır. Yeni yanan Ocağa da "Allah-Muhammed Ya Ali" diye sağına, soluna ve ortasına

niyaz edilir.

Cuma akşamları ocağın başında atalar dua edilir, Kur'an okunur, toplu yemek yenerek sofra

duası ve duvaziman okunur.

Cuma cemleri ocağın bulunduğu odada eda edilir ve o gece ocağın yanında mum yakılır.

Sercem olarak dedelik görevini ifa eden zatın postu ocağın yanına serilir. Ocağın diğer yanında ise

iman ve rehber oturur.

Ocak ve Ateş Kültü, Türklerde Atalar kültü ile irtibatlı olup, ateşin ilk atalarının yaktığına inanılır.

20. OĞUZ DESTANI VE TEPEGÖZ ÖYKÜSÜ

Alevîlerde genellikle Hz. Ali ve Battal Gazi cenkleri ile Şah İsmail gibi Alevî ulularının öyküleri

anlatılır. Çocukluğumda anlatılan "Tepegöz hikâyeleri"nin kökenini hep düşünürdüm Alevîliğe bu

öykülerin hangi kültürel kanaldan girmiş olabileceğini.

Araştırmalarımda Tepegöz Öykülerinin Oğuz Destanı ve Dede Korkut Hikâyelerinin Anadoludaki

bir devamı ve geleneği olduğunu gördüm. Prof. Pertev Naili Boratav Anadolu'daki destan, mitoloji,

efsane, masal ve öykülerin kökenlerinin eski Türk destanlarının bir versiyonu ve kısaltılmış halk

hikâyelerine dönüştürülmüş şekli olarak görmektedir. Hatta Hacı Bektaş Vilâyetnâmesi'ndeki Hacı

Tuğrul'un Dede Korkut Kitabındaki Deli Dumrul'a benzetmektedir.(153)

Ali Rıza Yalman "Cenupta Türken Oymakları" araştırmasında, Aladağ bölgesinde "Şambayadı

Köyü"ne giderek şunları dinler ve yazar,

"Aladağ bölgesinde Alpı, Karahan, Şambayadı isimleri gibi önemli isimler taşıyan köylerimiz

vardır. Bunların içinde insanı en çok düşündüren Fuzûli ve Dede Korkut'un aşiretinin ismini taşıyan

"Bayat" köyüdür. Ahmet Çavuş'un söylediğine göre, Elgazi zade Hacı Bekir Bey isminde biri yedi yüz yıl

önce Bağdat'tan Şam'a gelmiş ve bin çadırlık aşiretiyle Şam'dan Anadoluya girmiş, beğendiği yerlere

büyük saygı ile yerleşmiştir." (154) Şeyh Hasan'ında Bağdat'tan geldiğini Selçuklu belgelerinden

bilmekteyiz. Yine kaynaklardan Bağdat'ın güneyindeki bir kalenin "Bayat" adını taşıdığı bilinmektedir.

Kerkük ve Halep bölgesinde Bayat Boylarının konakladıkları bilinmektedir. Safavî Devletini kuran

Şamlu Oymaklarının büyük çoğunluğunu Bayatlar teşkil eder.

1928 yılında Şambayadı Köyünde Yalman'ın yaptığı bu araştırmada bu yöreye 700 yıl önce

gelindiğine göre, yani 1228 yıllarında yerleşilmiştir ki I.Alaeddin Keykubat dönemine tekabül

etmektedir. Bu durum da şunu göstermektedir, Alanya Kuşatmasına katılan Şeyh Hasan muhtemelen

bu Bayat Boyu oymaklarıyla da ilişkisi olabilir ya da bu köy Şeyh Hasanlı Aşireti'nin bir obasıdır.

Yalman'ın 3.9.1928 tarihinde yöreden aktardığı bir olay kanaatimizi güçlendirmektedir.Ve olay şudur:

"Aslında Arapkirli olup hemen hemen bütün Anadolu'yu dolaşmış olan dilenci Hacı İsmail, ak

sakallı, iri yapılı, koca gözlü, gür bıyıklı, yaklaşık olarak 68 yaşında çok kesin ifadelerle derdini bildiren

acayip bir adamdır. Bunun bir sanatı da hikâyeciliktir.

Yolda gelirken söz sözü açmış cin, peri, şeytan gibi efsanevî dedikodulardan sonra konuşma

(Tepegöz) lere geçmişti. Hacı İsmail, Tepegözler dediği zaman dikkatle ihtiyarı kurcaladım. Bunlara

dair birde hikâye bildiğini anlattı. Eşeledim ihtiyar konuşmağa başladı..." (155)

Yalman’ın dilenci dediği Hacı İsmail gibi gezgincilere araştırma bölgemizde "Torbacı ya da

döşürücü" denmektedir. Bu kişiler halk âşıkları ve halk hikâye anlatıcılarıdır. Bir nevi "Mistik

Dervişler"dir. Yörede bu gibi kişilere "Kutsiyet" izâfe edilmektedir.

Arapkirli Hacı İsmail'in Güney'de Akdeniz bölgesinde dolaşıp hikâyeler anlatması, bu yörede

yaşayan insanlarla Arapkir yöresindeki insanların tarihsel bir bağlantısın akla getirmektedir. Çünkü

Tepegöz gibi hikâyeler daha çok Türkmen geleneğine ilişkin efsanelerdir. Bu durum da tarihi bir

gerçekliği ifade etmektedir. Dede Korkut hikâyelerinin Anadolulaşmış masallarını Hacı İsmail gibi

dönemin halk edebiyatçıları gezerek, köy köy dolaşarak anlatmaktalar.

Sate Dayı ve bir kaç kişinin düğünlerde davul ve zurna eşliğinde sergilediği "köy Seyirlik

Oyunu" Onar Köylülerinin önemli bir eğlenceSİ idi. Sata Dayı güldürü ve pantomim sanatının halk

içinde yaşayan Antik Anadolu uygarlıklarından devralınan bir oyuncusuydu. Bölgemiz Oğuz destan

geleneğinin kültürel bir devamı olduğu kadar, eski Anadolu kült ve kültürlerinin de bir devamıdır.

Ve ortak sentezidir.

XV. SON SÖZ

Bu güne kadar ki Anadolu tarihi sonuçta bir bütünlük arzetse de çelişkilerle dolu heterojen

yüzlerce uygarlığın gelgitlerinin olduğu asimetrik bir bütünlüktür.

Anadolu'ya göç eden "Bozkır Kültür"lü Türkmenlerle daha önce var olan "merkezi kent

kültür"lü kavimlerin İslâmlaşması sonucu ortak bir kültür ve inanç doğmuştur. İslâmî daire içinde on

bin yıllık tarihi süreçten gelen örf, töre, kült gibi öğeler "Anadolu coğrafi havuzu’nda harmanlanıp

yoğrularak yepyeni bir biçim almıştır. İşte İslâm'ın "Anadolulaşan" bu akılcı algılama ve uygulamasına

"Anadolu Müslümanlığı" diyoruz. Orta-Asya'dan Balkanlara dek uzanan çizgide "Türk

Heterodoksi"sinin ağır bastığı "Anadolu Müslümanlığı’na da bazı yazarlar "Türkmen Sünniliği" de-

melerine karşın biz, "Alevîlik" kavramıyla açıklıyoruz.

İslâmiyet ümmete hitap eder, bir ulusa ya da kavime, millete değil. Alevîlik'te öyledir. Birey

olarak insanı temel alır. Bu nedenle Alevîlik evrensel bir öğretidir. Osmanlıların Yeniçeri Ocağına

kılavuz olarak seçtiği ve Türkleştirme amaçlı öğreti olan "Bektaşîlik" "Türk Müslümanlığı" olarak kabul

edilebilir. 12 Eylül yönetiminin dayattığı "Arap anlayışlı" "Türk-İslâm Sentezi"ne karşı 1985 yılında

yazdığım bir yazıda "Bektaşîliğin gerçek anlamda Türk-İslâm Sentezi olduğunu" belirtmiştim.(156)

Çünkü, Bekaşilikde ibadet dili zorunlu olarak Türkçe'dir ve ritüelleri Türk Töresi'ne en uygun tarikattır.

Alevîliğin üç temel dayanağı vardır, Birincisi, İnanç öğesidir ki kaynağı "Kur'an-ı Kerim"dir.

İkincisi kültürel boyutudur. Türk ve eski Anadolu kültür ve kültlerinin bileşkesidir. Üçüncüsü yaşama

biçimidir. Yaşam kuramının temel kurumu "Müsahiplik"tir. "Malı mala, canı cana" katma anlayışıdır ki

Hz.Muhammed Medine de uygulamıştır. Kur'an'daki bazı ayetler bu konuyu emretmektedir. Medine

Vesikası'nda da bu husus akit altına alınmıştır. Hz.Muhammed'in 622'den Hakk'a yürüyüşüne dek

uyguladığı bu kardeşleşme akdini, Alevîler kurumlaştırarak yaşatmışlardır.(157)

Alevîliğin bu üç saç ayağından biri eksik olursa o Alevîlik olmaz, onun adı başka

bir şeydir. Bu nedenle de Alevîlik İslâmiyetin içindedir.. Şeyh Hasan da Alevîliğin üç temel kuramını

Anadolu'da uygulayan bir mürşittir, müştehittir ve Bayat Boyunun Beyidir, Aşiret kurucusudur...

DİPNOTLAR

*125+ Munzur ÇEM: Dersim'de Alevîlik, Perî Yay. 1999 İst. s. l06.

*126+ Ertuğrul Danık: Dersim Alevî-Kürt ve Zaza Mitolojisi ve Pantheonu Üzerine, Birikim

Dergisi, Sayı: 88, Ağustos 1996, s. 64-67.

*127+ Ahmet yaşar Ocak: İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas kültü, TKAE. Yay. Ankara

1985, s. 104-106.

*128+ Prof. Dr. Muhammed Hamidullah: İslâm Peygamberi (Hayatı ve Faaliyeti) Çev. Prof. Dr.

Salih Tuğ, İrfan Yay. İst. 1991, I.C.S.212-213.

*129+ Ali Bulaç: Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Anlamı, Birim Yay. İst. l985, s.359, Fecr Suresi Ayet: 2

ve dip notu.

*130+ İsmail Onarlı: Nevruz Bayramı, Alevîlerin Sesi Dergisi Sayı: 24, Nisan 1998, AABF. Mrk.

Yay. Org. Köln, s.11-14.

[131] -Prof. Dr. Tuncer Gülensoy, Yrd. Doç. Dr. Ahmet Buran: Elazığ Yöresi Ağızlarından

Derlemeler, TDK. Yay. Ank. 1994, s. 29.

-Ahmet Buran: Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, TDK. Yay. Ank. 1997, s.12-13.

*132+ Hâmit Zübeyr Koşay: Keban Projesi Pulur Kazısı, "Keban Project Pulur Excavations 1968-

1970" ODTÜ.Yay., Ank.1976.

*133+ Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu: Türk Bozkır Kültürü, TKAE.Yay. Ank. 1987 s. 92.

*134+ Ahmet Yaşar Ocak: Bektaşî Menâkibnamelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri S .26.

*135+ Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, A.g.e.s. 92-93.

*136+ Prof. Dr. Mehmet Eröz: Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik Bektaşîlik, TDAV. Yay.

İst.1992 s. 68.

*137+ Burhan Oğuz: Türkiye Halkının Kültür Kökenleri Cilt: 2, s. 274-570, 596, 602, 616, 627'den

belirli paragraflar özetlenerek yazının içinde yer almıştır.

*138+ M.Taner Tarhan: Urartu Devleti'nin "Kuruluş" Evresi ve Kurucu Krallardan "Lutipri":

Lapturi" Hakkında Yeni Görüşler, İ.Ü.Ed. Fak. Yay. 1982, İst. s.69 "Anadolu Araştırmaları VIII, İst.1980"

*139+ Oktay BELLİ: "Urartular'da Hayat Ağacı İnancı”, Anadolu Araştırmaları-VIII, l980, İÜEF.

Yay. İst. 1882, s. 238.

[140] 0ktay Belli: A.g.m. s. 238-249.

[141] Oktay Belli: A.g.m. s. 240.

*142+ Prof. Dr. Firuz Kınal: "Anadolu`nun Eski Tarihi" TTK. Yay. Ank. 1962 s.266-268'den Akt.

Mevlut Oğuz: Malatya Tarihi, İst. 1985, s.31.

*143+ Mevlüt Oğuz: Malatya Tarihi s.44.

*144+ İsmet Zeki Eyüpoğlu: Anadolu İnançları, Anadolu Mitolojisi, İnanç Söylence Bağlantısı,

Geçit Kit. İst. 1987, s. 49-51.

(I45) Ali Bulaç: "Kur'an-ı Rerim'in Türkçe Anlamı",(Meal ve ScSzlük) Birim Yay.ist.s.407

(146) Dr.İsmail Kaygusuz: "...Onar Dede Mezarlığı ve..Şeyh Hasan Oner.." s.21

(147) Doç.Dr.Fuat Bozkurt, Oğuz Aktan: "Yıldız Dağı'ndan Ballıkaya'ya Kültürel Araştırma Gezisi

2" Nefes Dergisi Sayı:5, Mart 1994 s.47

(148) İsmail ONARLI: "Mineyik Dedeler Kurultayı" Cem Dergisi Sayı:79, Haziran 1998 s.48-50

(149) Serdar ODACI: Osmanlı Arşiv Belgelerinde II.Mahmut Dönemi Sonrası Bektaşî Dergahları,

HBV.Araştırma Der.Güz'98/7, GÜ.TK. ve HBV.AMB. yay.Ank.1998, s.24-25 ''

(I50) Abdülkadir İnan: Tarihte ve Bugün Şamanizm, s.l03

(151)Bakınız: Prof.Dr.Muharrem Ergin: "Dede Korkut Kitabı" Boğaziçi Yay.İst.II.Bas , Prof.Faruk

Sümer: "0ğuzlar", TDAV.Yay.İst.I992 ve Elvan Çeiebi: "Menâkıbu'1-Kudsiyye"..TTK.Yay.1995 Ank.

(152) Dr. İsmail Kaygusuz: "...Onar Dede Mezarlığı ve ...Şeyh Hasan Oner.." sf . 24

(153) Prof.Pertev Naili Boratav: 100 Soruda, Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yay. 4.Bas. I.İst.1982

(154) Ali Rıza Yalman (Yalkın): Cenupta Türkmen Oymakları II Cilt. Haz: Sabahat Emir, Kültür

Bak. Yay .Ank. 1977 s.122

(155) Ali Rıza Yalman (Yalkın): a.ge.s. l93

(156) İsmail ONARLI "Türk-İslâm Sentezi ve Hacı Bektaş-ı Veli" Avcılar Haber, l0 Temmuz 1985,

Sayı:l6, s.2

(157) İsmail ONARLI "Medine Vesikası ve Alevîlik", Kervan Dergisi, Sayı: 66, Mart 1998 s. 10-11