1

Analiza i przygotowanie odpowiedzi na zadania oparte o tekst jzykowy.

Praktyczny poradnik.

Pamitaj:

Interpretacja tekstu jzykowego to Twoje wasne, twrcze odnalezienie w nim jakich

treci. Pamitaj rwnie, e i tu powinna pojawi si teza, ktr za pomoc

argumentw udowodnisz.

Pamitaj rwnie, by przy interpretacji uwzgldni swoje wasne odczucia, wraenia,

spostrzeenia, emocje.

Ponisze treci nie s gotowcem - maj jedynie pomc ci w analizie tekstu jzykowego. Nie

znaczy to, e do wszystkich wymienionych poniej elementw musisz si odnie, ale im

wicej powiczysz tym szybciej i atwiej bdzie ci odczyta/zinterpretowa ten tekst

kultury.

Moesz takiej analizy dokona w sposb znany ci ju z rozprawek i innych wypowiedzi

ustnych, czyli trjdzielno: wstp, rozwinicie, zakoczenie.

Zawarto poradnika:

Zestaw zagadnie maturalnych z nauki o jzyku i teorii literatury.

Funkcje jzyka.

Styl i jego odmiany.

2

Zestaw zagadnie maturalnych z nauki o jzyku i teorii literatury.

1. Pochodzenie jzyka polskiego:

Jzyk polski naley do grupy jzykw sowiaskich. S to jzyki pokrewne, gdy pochodz od

wsplnego przodka jzyka prasowiaskiego, ktrym posugiwali si wszyscy Sowianie. W poowie

pierwszego tysiclecia naszej ery stosunki historyczne panujce w wczesnej Europie (wdrwki ludw,

upadek cesarstwa rzymskiego) przyczyniy si do rozpadu wsplnoty Sowian na trzy wielkie grupy:

zachodniosowiask

wschodniosowiask

poudniowosowiask

W obrbie tych grup wyksztaciy si istniejce dzisiaj jzyki sowiaskie.

Do grupy zachodniosowiaskiej nale jzyki sowiaskie:

polski

czeski

sowacki

grnouycki

dolnouycki

Do grupy wschodniosowiaskiej nale jzyki:

rosyjski

ukraiski

biaoruski

Do grupy poudniowosowiaskiej nale jzyki:

serbskochorwacki

bugarski

soweski

macedoski

2. Ksztatowanie si polskiego jzyka literackiego.

Jzyk literacki to jzyk warstw wyksztaconych utrwalony w literaturze. Podstaw jzykw

literackich rnych narodw s dialekty dzielnic, ktre byy gwnym orodkiem politycznym i

kulturalnym kraju w okresie ksztatowania si tych jzykw. Na pytanie, ktra dzielnica Polski bya

kolebk jzyka literackiego, nie jest atwo, gdy siedzib wadzy pastwowej i gwnym orodkiem

kultury bya Wielkopolska a pniej od poowy XI wieku maopolski Krakw. Dlatego pochodzenie

polskiego jzyka literackiego jest dyskusyjne, niektrzy historycy jzyka opowiadaj si za rodowodem

wielkopolski, inni za maopolski. Z bada jzykoznawcw wynika, e w jzyku literackim wystpuje

wiele cech sownikowych, fonetycznych i gramatycznych dialektu wielkopolskiego i maopolskiego,

a take w mniejszym stopniu mazowieckiego, gdy pn stolic kraju zostaa Warszawa.

3

3. Co to s neologizmy ? Rodzaje neologizmw.

Neologizmy s to wyrazy nowe pojawiajce si w sownictwie potocznym, specjalistycznym,

artystycznym, przyczyn ich powstania jest konieczno nazwania nowych lub zmienionych zjawisk

realnych, usuwanie lub spolszczanie zapoycze.

Wyrnia si neologizmy:

sowotwrcze nowe wyrazy utworzone od wyrazw ju istniejcych za pomoc odpowiednich formantw

frazeologiczne nowe zwizki frazeologiczne. np. mier techniczna (bardzo zy stan techniczny czego), puapka kredytowa, pirat drogowy, margines spoeczny, bank krwi, progi podatkowe

znaczeniowe wyrazy powstae przez nadanie nowego znaczenia wyrazom ju istniejcym, np. zoto (zoty medal), myszka, komrka, zamek, korek

stylistyczne (artystyczne) wyrazy utworzone przez pisarza lub poet. Maj one charakter jednorazowy, tzn. nie wystpuj nigdzie indziej poza tym tekstem, w ktrym zostay uyte. Jako elementy jzyka artystycznego nie mog by oceniane wedug tych regu, co pozostae. Np. dusioek, wymrocz, zmorowanie, roznicestwi.

zapoyczenia wyrazy zapoyczone w caoci lub czci z innego jzyka. np. SMS, komputer

internacjonalizm wyraz posiadajcy podobn form i brzmienie w wielu jzykach oraz wyraajcy t sam lub zblion tre

obiegowe (potoczne) - z biegiem czasu neologizmy potoczne upowszechniaj si w yciu i s zaliczane do sownictwa potocznego np. wyraz minispdniczka, wieowiec, zomowisko.

Prasowe - pojawiaj si w artykuach prasowych i dotycz najczciej ycia spoecznego lub politycznego np. solidarnociowiec.

Przemysowe np. kieszonkowiec (nazwa ksiki kieszonkowej), podgarle dziecice (nazwa liniaczka)

dziecice

4. Analiza sowotwrcza wyrazw:

Wyrazy s podzielne sowotwrczo i mona w nich wyrni dwie czci skadowe: pierwsza, z

ktr czy si zasadnicze znaczenie, zwana jest tematem sowotwrczym (albo podstaw

sowotwrcz) i druga, ktra tworzy wyraz podzielny i jest dodana do tematu sowotwrczego, to s

formanty. Formanty dzieli si na przedrostki, ktre dodajemy przed tematem, i na przyrostki, ktre

dodajemy po temacie.

Przykady:

Wyraz przedszkole przed przedrostek, szkol temat sowotwrczy e kocwka fleksyjna

Wyraz podomka po przedrostek, dom temat sowotwrczy, ka przyrostek

Wyraz jaboneczka jabo temat sowotwrczy, eczka przyrostek.

4

5. Rodzaje zoe.

Zoenia s to wyrazy zoone, s one zbudowane z dwch wyrazw, ktre okrelaj, nazywaj

dany przedmiot, rzecz, zjawisko, czynno, stan. W zalenoci od tego, w jaki sposb wyrazy s

poczone, wyrazy zoone dziel si na:

zestawienia,

zoenia

zrosty.

Zestawienia skadaj si z wyrazw pisanych osobno i nazywajcych jeden desygnat (jedna

rzecz).

W zoeniach wyrazy s poczone ze sob za pomoc formantw: -i-, -y-, lub o-.

W zrostach wyrazy cz si ze sob bezporednio.

babie lato to przykad zestawienia

lekceway to przykad zrostu

wiercipita to przykad zoenia

samochd to przykad zoenia

Wielkanoc to przykad zrostu

6. Stylizacja jzykowa i jej rodzaje

Stylizacja to celowe wprowadzenie do utworu literackiego rodkw jzykowych majcych odda

koloryt epoki, rodowiska.

Stylizacja moe te suy celom satyrycznym, humanistycznym, poetyckim. W literaturze wystpuj

nastpujce stylizacje:

archaizacja,

dialektyzacja

stylizacja rodowiskowa.

Stylizacja archaiczna (archaizacja) polega na wprowadzeniu do tekstu wyrazw i form gramatycznych,

fonetycznych charakterystycznych dla przedstawionej epoki. Wystpuje w powieciach historycznych

w celu przyblienia czytelnikowi atmosfery opisywanych czasw. Przykady utworw, w ktrych uyto

archaizacji Krzyacy, Trylogia H. Sienkiewicza, Stara ba Kraszewskiego, Popioy S.

eromskiego.

Stylizacja dialektyczna (dialektyzacja) polega na wprowadzeniu do utworu jzykowych cech

gwarowych: wyrazw gwarowych, gwarowych form fonetycznych, gwarowych form fleksyjnych,

gwarowych form skadniowych. Dialektyzacja wystpuje w utworach o tematyce wiejskiej. Przykady

utworw, w ktrych wystpuje dialektyzacja Chopi Reymonta, Wesele Wyspiaskiego,

Komornicy Orkana.

Stylizacja rodowiskowa to wprowadzenie do utworu sownictwa i zwrotw charakterystycznych dla

danego rodowiska np. uczniowskiego, studenckiego, sportowego, wiziennego, myliwskiego.

Przykady zastosowania stylizacji rodowiskowej Lalka (rodowisko studentw), Ferdydurke

(rodowisko szkolne)

5

7. Cechy dobrego stylu

Podstawowe cechy dobrego stylu to:

komunikatywno,

jasno,

zwizo,

ywo i obrazowo.

Komunikatywno stylu polega na tym, e dana wypowiedzie powinna by tak sformuowana, aby

bya odebrana i zrozumiana zgodnie z intencj nadawcy. osiga si j poprzez: posugiwanie si

jzykiem poprawnym, powszechnie zrozumiaym, unikanie wyrazw obcych, posugiwanie si prost

skadni.

Jasno stylu czy si z jasnoci i cisoci mylenia, osiga si j przez: umiejtny dobr wyrazw,

unikanie homonizmw czyli wyrazw jednakowo brzmicych lecz majcych odmienne znaczenie,

unikanie zbyt duej liczby archaizmw i neologizmw, unikanie zda zbyt dugich i zawiych, unikanie

zda utrconych, unikanie wyszukanych rodkw stylistycznych.

Zwizo stylu polega na ograniczeniu uytych w wypowiedzi rodkw jzykowych do tych; ktre s

konieczne do jasnego i wyrazistego przedstawienia treci.

ywotno i obrazowo stylu polega na przekazaniu odbiorcy za pomoc odpowiednich rodkw

jzykowych myli, obrazw i uczu nadawcy w sposb barwny pobudzajcy wyobrani odbiorcy.

8. Rodzaje stylw i ich charakterystyka

Styl to sposb wyrniania, w zalenoci od funkcji i celu wypowiedzi wyrnia si nastpujce style:

potoczny,

naukowy,

urzdowy,

publicystyczny,

artystyczny.

Styl potoczny charakteryzuj przede wszystkim wyrnienia i zwroty charakterystyczne dla jzyka

mwionego, skadnia zdania jest prosta. Sownictwo tego stylu zawiera wiele wyrazw o silnym

zabarwieniu uczuciowym. Ten styl wystpuje take w jzyku pisanym, zwaszcza w pamitnikach,

dziennikach, listach.

Styl naukowy wystpuje w pracach naukowych z rnych dziedzin naukowych. Charakteryzuj go:

terminy naukowe, czyli wyrazy majce cile okrelone znaczenie i uywane w danej dziedzinie nauki,

brak jzykowych rodkw obrazowych i figur stylistycznych, przewaga zda zoonych podrzdnie,

wielokrotnie zoonych o skomplikowanej budowie.

Styl urzdowy wystpuje w pismach o charakterze urzdowym. Charakteryzuj go konwencjonalne,

ustalone formuy zwizane z rodzajem wypowiedzi. Brak w nim elementw obrazowych. Wystpuj

w nim czsto bezosobowe i kategoryczne sformuowania np. uprasza si o cisz, uwaga stopie, nie

6

pali. Typowy dla stylu urzdniczego jest te podzia tekstu na wyrane wyodrbnione czci:

nagwki, akapity, punkty, podpunkty, paragrafy.

Styl publicystyczny wystpuje w rodkach masowego przekazu: prasie, radio, telewizji, musi by

komunikatywny, sugestywny i zawiera elementy obrazowe. Wystpuje w nim tendencja do

sformuowa zwizych do uywania skrtw, wyrazem tej tendencji s tytuy i nagwki. W

sownictwie tego stylu wystpuj wyrazy, zwroty potoczne a take tak zwane szablony frazeologiczne

czsto powtarzane.

Styl artystyczny wystpuje w utworach literatury piknej. Cech wyrniajc ten styl jest przewaga

rodkw obrazowych nad innymi rodkami jzykowymi, bogactwo sownictwa i obecno elementw

innych stylw.

9. Sowniki i ich zastosowanie

Sowniki su do wyjaniania: terminw naukowych, wyrazw- ich znaczenie, pochodzenia, wyrazw

obcych, zasad stosowania zwizkw frazeologicznych, zasad pisowni polskiej.

Przykady:

aby wyjani pochodzenie wyrazu kolano, naley posuy si sownikiem etymologicznym

aby wyjani znaczenie wyrazw interdyscyplinarny, naley posuy si Sownikiem wyrazw obcych

aby wyjani znaczeni zwrotu smali cholewki , naley posuy si Sownikiem zwizkw frazeologicznych

aby wyjani pisowni wyrazu hierarchia , naley posuy si Sownikiem ortograficznym

10. Tre i zakres wyrazu.

Kady wyraz posiada tre i zakres.

Tre wyrazu stanowi og charakterystycznych dla przedmiotu , osoby , czynnoci , zjawiska , stanu

zwanego tym wyrazem , na przykad treci wyrazu ra s wszystkie cechy tego kwiatu : odyga ,

licie , kolce , kwiaty , patki , zapach.

Zakres wyrazu stanowi ilo przedmiotw , osb , czynnoci , zjawisk , stanw nazywanych tym

wyrazem , na przykad zakresem wyrazu : ra s wszystkie re. Midzy treci , a zakresem wyrazu

istnieje nastpujca zaleno : im tre bogatsza tym zakres wyrazu jest wszy , im tre wyrazu

ubosza tym zakres wyrazu jest szerszy.

Szereg wyrazw : liryka , Oda do modoci , literatura , oda. skada si z wyrazw o zrnicowanych

treciach i zakresach. Wyrazem o treci najuboszej i zakresie najszerszym jest literatura, natomiast

wyrazem w treci najbogatszej i zakresie najwszym jest Oda do modoci. Podane wyrazy naley

uporzdkowa w nastpujcy sposb: literatura, liryka, oda, Oda do modoci.

11. Bliskoznaczno wyrazw synonimy

Wyrazy bliskoznaczne to synonimy, maj one znaczenie podobne, ale rni si treci i zakresem

uycia. Rozrnia si synonimy:

7

znaczeniowe na przykad: chudy, szczupy, wychudy,

synonimy stylistyczne na przykad: brzydki, ohydny, wstrtny.

Moliwo zastpienia w zdaniu jednego synonimu drugim jest ograniczona, gdy wynika to z

kontekstu.

Przykad: Wyraz altruizm mona zastpi synonimami: powicenie, ofiarno, czynienie dobra,

troska o innych ludzi.

12. Typy zapoycze

Zapoyczenia to wyrazy obce, ktre przenikay do polszczyzny przez cae stulecia z rnych jzykw na

skutek kontaktw politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Najsilniejsze byy wpywy aciny oraz

jzykw naszych najbliszych ssiadw i czeskiego, niemieckiego, rosyjskiego.

Wyrazy zapoyczone dziel si na:

zapoyczenia waciwe,

zapoyczenia sztuczne i

repliki czyli kalki wyrazowe.

Zapoyczenia waciwe to wyrazy przeniesione do jzyka polskiego bez zmiany ich postaci, na

przykad banan, bryd, komputer, laser.

Zapoyczenia sztuczne to wyrazy utworzone z wyrazw, ich czci, pochodzcych z rnych jzykw,

na przykad : telewizor, radiofonia.

Kalki to dosowne tumaczenie wyrazw zapoyczonych, na przykad:

wiatopogld to tumaczenie niemieckiego wyrazu.

Wyrazy rynek, handel to zapoyczenia waciwie pochodzce z jzyka niemieckiego.

Wyrazy banan, komputer to zapoyczenia waciwe pochodzce z jzyka angielskiego.

Wyraz telewizja to zapoyczenie sztuczne.

13. Zwizki frazeologiczne.

Zwizki frazeologiczne to poczenia wyrazw pod wzgldem ich treci. Ze wzgldu na stopie

zespolenia wyrazw wchodzcych w skad zwizku frazeologicznego, zwizki frazeologiczne dziel si

na:

zwizki frazeologiczne lune,

zwizki frazeologiczne stae

zwizki frazeologiczne czne.

Zwizki frazeologiczne lune charakteryzuj si tym, e wyrazy wchodzce w ich skad s wymienne i

zachowuj znaczenie dosowne.

Zwizki frazeologiczne stae to takie zwizki wyrazw, ktre s niewymienione a cay zwizek ma

charakter przenony.

8

Zwizki frazeologiczne czne to takie poczenia wyrazw, ktre najczciej wystpuj.

Przykad:

Wyraz serce moe tworzy rne zwizki frazeologiczne, na przykad :

matczyne serce zwizek frazeologiczny czny;

serce chore zwizek frazeologiczny luny;

gobie serce zwizek frazeologiczny stay;

serce czowieka zwizek frazeologiczny luny

Matczyne serce wszystko wybaczy. Ojciec ma chore serce. To by czowiek o gobim sercu. Serce

czowieka skada si z dwch komr.

14. Waciwe i przenone znaczenie wyrazw.

Znaczenie waciwe wyrazu to znaczenie podstawowe, natomiast znaczenie przenone to znaczenie

wtrne. Np.

Podstawowe znaczenie wyrazu tchrz to nazwa zwierzcia, znaczenie przenone tego wyrazu to nazwa czowieka, ktry atwo ulega uczuciu strachu i nie potrafi go przezwyciy. Nazw t przeniesiono na bojaliwego czowieka ze wzgldu na podobiestwo jego cechy do cechy zwierzcia.

Wyraz uraw podstawowe znaczenie to nazwa ptaka, przenone znaczenie to nazwa urzdzenia przy studni do wycigania wody lub nazwa dwigu.

Wyraz zamek podstawowe znaczenie to budowla warowna, przenone znaczenie to nazwa zamknicia przy drzwiach lub zapicia odziey.

15. Rodzaje literackie i gatunki literackie.

Wyrnia si trzy podstawowe rodzaje literackie: liryk, epik i dramat. Posiadaj one okrelone,

typowe cechy.

Typowymi cechami liryki s: podmiot liryczny (inaczej ja liryczne, monolog liryczny (rodzaj

wypowiedzi stosowany w liryce), forma wierszowa. Gatunkami lirycznymi s: pie, fraszka, sielanka,

tren, oda, sonet, elegia.

Typowymi cechami epiki s: narrator (fikcyjna osoba opowiadajca), narracja (forma wypowiedzi),

fabua (cig zdarze), bohater (posta biorca udzia w wydarzeniach), forma prozatorska. Gatunki

literackie podporzdkowane epice to: nowela, opowiadanie, powie, epos.

Dramat ma nastpujce typowe cechy: podzia tekstu na akty i sceny, okrelona kompozycja akcji, w

ktrej wyrnia si: ekspozycj (zawizanie akcji), rozwinicie akcji, punkt kulminacyjny, perypetia

(nieoczekiwany zwrot akcji), rozwizanie akcji, formy wypowiedzi: dialog i monolog, konflikt

dramatyczny. Gatunki podporzdkowane dramatowi to: tragedia, komedia.

16. Tragizm, komizm, ironia

Tragizm najczciej jest to splot okolicznoci wymagajcych podjcia decyzji pocigajcej za

sob nieszczliwe nastpstwa. W literaturze jest to kategoria estetyczna, ktra w rnych epokach

9

bya inna tre, w staroytnoci dla Grekw tragizm by realizacj fatum, ktre tak kieruje losami

bohaterw, e musz one doprowadzi do katastrofy. W pniejszych epokach literackich tragizm

warunkoway wydarzenia historyczne, sytuacje konfliktowe. Najczciej koncepcja tragizmu wyraa si

w konstrukcji tzw. bohatera tragicznego, moe on wystpowa w rnego rodzaju gatunkach

literackich przykady: tragizm bohaterw w Antygonie:, tragizm bohaterw romantycznych, tragizm

pokolenia Kolumbw.

Komizm jest to waciwo rozmieszania tkwica w czym lub kim. W literaturze jest to

kategoria estetyczna charakterystyczna dla komedii. Komizm moe wystpowa w trzech rodzajach:

jako komizm postaci (bohatera), jako komizm sytuacji, jako komizm sowny. Przykady utworw

witoszek, Skpiec Moliera, Powrt posa, luby panieskie. Komizm moe wystpowa take

w innych rodzajach literackich np. w Monachomachii, Lalce.

Ironia jest to ukryta drwina, lekkie szyderstwo, zoliwo zawarta w wypowiedzi pozornie

aprobujcej, najczciej wystpuje w utworach satyrycznych przykady: satyry I. Krasickiego.

17. Symbol, alegoria, przypowie

Symbol jest to rodek artystyczny wystpujcy w literaturze rnych epok literackich,

szczeglnie popularnym by symbolizm. Symbol ma dwojakie znaczenie: bezporednie i porednie,

znaczenie bezporednie okrela desygnat, ktry zosta uyty jako symbol, znaczenie porednie ma

charakter przenony i wyraa to co jest niewyraalne, to co jest zgodne z intencjami autora. Przykady

utworw Wesele, tytuy Ludzie bezdomni, rozdziobi nas kruki, wrony, Duma.

Alegoria jest to rozbudowany obraz, ktry oprcz swego doskonaego znaczenia ma jeszcze

inne, umowne, uywa si jej, aby okreli pojcia abstrakcyjne, oderwane np. mio, mier,

sprawiedliwo, wystpuje we wszystkich epokach literackich, jako rodek stylistyczny bya

charakterystyczna dla literatury redniowiecza i baroku, np. w poezji redniowiecza wystpuje alegoria

mierci Rozmowa Mistrza Polikarpa ze mierci, w poezji baroku alegoria mioci wiersze J.A.

Morsztyna.

Przypowie jest to gatunek literacki, szczeglnie popularny w literaturze dawnej,

szczeglnym rodzajem jest przypowie biblijna, ma charakter moralizatorsko dydaktyczny.

Przypowie jest przykadem paraboli literackiej (grecki wyr. Parabole zestawienie obok siebie), gdy

zawiera obrazy dwch rzeczywistoci: przedstawionej bezporednio i przedstawionej porednio

majcej charakter przenony, alegoryczny symboliczny. Dlatego zrozumienie przypowieci wymaga

przejcia od doskonaoci odbieranej rzeczywistoci do jej znaczenia przenonego, alegorycznego czy

symbolicznego (rzeczywisto przenona). Przykady przypowieci O synu marnotrawnym, O

miosiernym Samarytaninie, O siewcy

18. Zdarzenie, fabua, akcja

Zdarzenie w utworze literackim jest to wydarzenie, w ktrym uczestniczy bohater. Istniej

utwory zawierajce tylko jedno zdarzenie np. anegdoty, pewnego typu nowele, jednoaktwki,

najczciej jednak wystpuje zesp zdarze zwykle powizanych w ukad przyczynowo-skutkowy. Taki

ukad przyczynowo - skutkowy, w ktrym zdarzenia konsekwentnie i logicznie wpywaj kolejno z siebie

realizujc si w okrelonym czasie i zmierzaj do wydarzenia stanowicego ich zamknicie, nazywamy

fabu. Pomidzy zdarzeniami skadajcymi si na fabu zachodz nie tylko zwizki przyczynowo-

10

skutkowe, ale take zwizki, ktre wynikaj z tego, e cay ukad zdarze rozwija si w kierunku jakiego

okrelonego celu, zmierza do jakiego rozwizania. S to zwizki celowociowe, dlatego o fabule, w

fabule, w ktrej te zwizki dominuj, mwimy jako o akcji, czyli akcja jest to rodzaj fabuy, w ktrej

dominuj zwizki wydarze celowociowe. W kadym utworze epickim lub dramatycznym wystpuj:

zdarzenia, fabua lub akcja. Przykady literackie Lalka, Potop, Ludzie bezdomni, Kordian,

Antygona.

19. Rodzaje znakw:

Forma i tre znaku:

Znak moliwy do zaobserwowania element rzeczywistoci, ktry odnosi si do czego innego poza

sob. Znaki nie s istotne ze wzgldu na swoje cechy zewntrzne, ale ze wzgldu na elementy

rzeczywistoci, do ktrych si odnosz.

Kady znak ma okrelon form, postrzegan zmysami oraz przyporzdkowan do niej tre

(znaczenie). Forma znaku jest cile zwizana z jego treci (jedno nie istnieje bez drugiego).

ZNAK = FORMA (strona oznaczajca) + TRE (strona oznaczona)

Znaki mog by odbierane rnymi zmysami. Z tego wzgldu wyrniamy znaki:

wzrokowe (np. napis w urzdzie zaraz wracam)

suchowe (np. dzwonek koczcy lekcj)

wchowe (np. zapach spalenizny)

smakowe (np. smak potrawy wigilijnej)

dotykowe (np. poklepanie kogo po plecach)

Znakiem moe by kady element rzeczywistoci, pod warunkiem, e jaki odbiorca odczyta jego

znaczenie.

Rodzaje znakw:

Znaki dzielimy na:

1. Znaki naturalne - inaczej symptomy, oznaki 2. Znaki umowne (konwencjonalne) inaczej sygnay. Te dzielimy jeszcze na:

Ikoniczne

Symboliczne

11

Znaki naturalne:

S oparte na istniejcym naturalnie (nieustanowionym przez czowieka) zwizku midzy form a treci

Nie powstaj celowo, nie maj nadawcw

S odczytywane przez ludzi na podstawie ich wiedzy o otoczeniu

Przykady: zaczerwieniony nos i policzki, rozgrzane czoo oznaki przezibienia; rumieniec, spuszczony

wzrok oznaki zawstydzenia; przebiniegi oznaka nadchodzcej wiosny.

Znaki umowne:

Opieraj si na zwizku midzy form a treci znaku; zwizek ten zostaje okrelony w wyniku umowy w danej wsplnocie spoecznej

S celowe, maj nadawc i odbiorc

Ich odczytywanie wymaga znajomoci konwencji istniejcej w danej spoecznoci

Znaki ikoniczne:

Inaczej obrazy

Przypominaj wygldem zjawiska, przedmioty, do ktrych si odnosz

Przykady: naklejka z postaci kobiety oznaczajca wstp tylko dla pa; rysunek ganicy na cianie, przy

ktrej stoi sprzt ganiczy.

Symbole:

Ich wygld nie jest w naturalny sposb zwizany z treci informacyjn przekazywan przez znak.

Przykady: znaki alfabetu Braillea; zapis nutowy.

20. Komunikacja werbalna:

Do znakw konwencjonalnych, odczytywanych zgodnie z przyjtym w danej spoecznoci zwyczajem,

nale take znaki jzykowe (werbalne)

12

Sowo wymwione lub napisane jest najbardziej precyzyjnym ze wszystkich rodzajw znakw.

Znaki jzykowe peni rne funkcje:

Informuj o rzeczywistoci (wyrazy nazywaj przedmioty lub zjawiska i okrelaj ich cechy)

Wyraaj uczucia, myli, pragnienia mwicego

Pozwalaj wywiera wpyw na postaw i zachowanie odbiorcy

Komunikacja niewerbalna:

W zachowaniach jzykowych charakter znaku maj nie tylko sowa. Na przykad w pimie znaczenie

mog mie: mniej lub bardziej staranny zapis, interpunkcja, uywanie wielkich liter, podkrelenie sw

czy podzia tekstu na akapity. Intonacja, czyli sposb wypowiadania sw, melodia wypowiedzi, moe

radykalnie zmieni znaczenie wypowiedzianego zdania. Decyduje na przykad o tym, czy dana

wypowied zostanie odebrana jako stwierdzenie, polecenie czy pytanie.

Na sens wypowiadanych komunikatw maj wpyw take rnego rodzaju znaki niewerbalne, takie jak:

mimika np. umiech, skrzywienie ust

gesty np. puknicie si palcem w czoo

pozycja ciaa i jego ruchy np. ukon

inne dwiki np. gwizdnicie

Odczytywanie tych znakw opiera si w gwnej mierze na intuicji, cho niekiedy zaley od kontekstu

kulturowego.

21. JZYK JAKO SYSTEM ZNAKW:

System to zbir elementw uporzdkowanych w okrelony sposb i wedug ustalonych regu.

Poszczeglne systemy znakw nazywaj fragmenty rzeczywistoci. Take znaki jzykowe s

uporzdkowanym zbiorem. System jzykowy obejmuje znaki jzykowe (sownictwo) oraz reguy ich

czenia w wiksze caoci (gramatyk).

Jzyk to:

1) System znakw umownych oraz regu czenia ich ze sob. Suzy do porozumiewania si czonkw danej spoecznoci

2) Synonim mwienia 3) Budowa danego tekstu (np. jzyk utworu)

13

Cechy jzyka jako systemu znakw:

Konwencjonalno (umowno)

Dwie formy: dwikowa i graficzna

Budowanie zoonych struktur z elementw prostych

22. AKT KOMUNIKACJI JZYKOWEJ

Komunikacja jzykowa polega na przekazywaniu i odbieraniu wiadomoci (komunikatw) za

porednictwem jzyka. Uywanie sw (komunikacja werbalna) jest najbardziej wyspecjalizowanym

sposobem porozumiewania si. Komunikaty mog by jednak przekazywane take w inny sposb, np.

za pomoc jzyka ciaa mimiki, gestw, innych zachowa niewerbalnych.

Akt komunikacji jzykowej to kada sytuacja, w ktrej uywa si jzyka, aby porozumie si z innym

czowiekiem.

Wane:

Cho pojcia komunikacja i porozumiewanie si s czsto stosowane zamiennie, mona wskaza

midzy nimi pewn rnic:

Warunkiem porozumiewania si jest odczytanie komunikatu zgodnie z intencj nadawcy. Wymaga ona wiadomego uczestnictwa w akcie komunikacji, a take dzielenia wsplnego celu przez nadawc i odbiorc.

komunikowaniu (komunikacji) mona natomiast mwi take wtedy, gdy uczestnictwo w tym akcie nie jest podane czy dobrowolne, a celem wcale nie jest porozumienie np. gdy kto na kogo krzyczy, jest to akt komunikacji, ale niekoniecznie porozumiewania si.

Aby komunikacja moga zaistnie, musz zosta spenione okrelone warunki:

Nadawca komunikat, kod, kontekst odbiorca

Nadawca niezbdny element aktu komunikacji jzykowej, jest on podmiotem wypowiedzi, kieruje

do odbiorcy konkretny komunikat.

Odbiorca to uczestnik aktu komunikacji, odbierajcy komunikat nadawcy. Nie zawsze jest

konkretnym adresatem.

14

Komunikat to pewien zbir znakw uporzdkowany zgodnie z zasadami obowizujcymi w danym

kodzie (np. w kodzie jzykowym). Komunikat mog tworzy rne znaki i sygnay (np. gesty policjanta

kierujcego ruchem, alfabet Morsea). moe on mie rne formy, np. ustn lub pisemn.

Kod komunikat musi by wyraony za pomoc znakw nalecych do okrelonego kodu, ktry

powinien by znany zarwno nadawy jak i odbiorcy. Musz oni posugiwa si wsplnym systemem

znakw (np. dla odbiorcy nieznajcego jzyka chiskiego komunikat w tym jzyku bdzie

niezrozumiay). Dziki znajomoci wsplnego kodu odbiorca jest w stanie dekodowa, czyli odczytywa

przekaz wysany przez nadawc. Kod moe by werbalny (sowny) lub niewerbalny (bezsowny).

Kontekst komunikat dotyczy jakiego elementu rzeczywistoci, czyli kontekstu. Aby poprawnie

odczyta przesan informacj, potrzebna jest wic znajomo sytuacji, w ktrej zachodzi akt

komunikacji jzykowej. Kontekst moe dotyczy kwestii:

spoecznych

kulturowych

Rozpoznawanie intencji wypowiedzi:

Zwykle nadawca, oprcz przekazania informacji, chce take nakoni odbiorc do realizacji jakiego

celu, wywoa jego reakcj, wpyn na jego myli czy zachowania. Dopiero gdy odbiorca waciwie

zinterpretuje intencj nadawcy, mona mwi o osigniciu porozumienia.

Intencj wypowiedzi mog by miedzy innymi:

rozkaz (np. natychmiast id spa!)

proba (np. pom mi, prosz)

wyraenie wdzicznoci (np. serdecznie dzikuj za)

ostrzeenie (np. nie radz spnia si na moje lekcje)

aprobata (np. podoba mi si to, co robisz)

obietnica (np. na urodziny kupi ci nowy komputer)

prowokacja (np. co mi zrobicie? Wyrzucicie mnie std?)

zaproszenie (np. zapraszamy na spotkanie z naszym radnym)

oprac. M.Zdanowska

15

Funkcje jzyka

Kada wypowied (take analizowany tekst) suy porozumieniu midzy nadawc a odbiorc, czyli

peni funkcj komunikatywn. Tak wic podstawow funkcj wypowiedzi pisanej lub mwionej jest

funkcja komunikatywna. Ma ona rne odmiany w zalenoci od celu wypowiedzi :

1. Funkcja informatywna zawiera informacje o wiecie, ludziach...

Funkcj informatywn peni :

- rozprawy naukowe

- encyklopedie, leksykony

- podrczniki

- audycje informacyjne (dziennik telewizyjny, radiowy)

- depesze, zawiadomienia, ogoszenia np. prasowe, radiowe

- wykady

Cech jzyka tej odmiany tekstw jest jednoznaczno, rzeczowo, brak sownictwa oceniajcego i

nacechowanego emocjonalnie , brak rodkw stylistycznych (np. porwna, metafor itp.)

2. Funkcja ekspresywna wyraa pewne uczucia i stany [emocje]; (funkcja ta jest w zasadzie

niewiadomie realizowana przez kady tekst, zwaszcza mwiony).

Cechy takich tekstw to na przykad :

- obecno sw nacechowanych emocjonalnie (zdrobnienia, z grubienia)

- zdania wykrzyknikowe

- rodki stylistyczne (np. epitety, apostrofy)

Za typowe teksty penice funkcj ekspresywn uznamy utwory nalece do tzw. liryki osobistej,

niektre recenzje czy listy.

Funkcj ekspresywn odnajdujemy w wypowiedziach potocznych (rado, podziw, oburzenie itd.) np.

Ach, to wspaniale! Niech go licho wemie !

3. Funkcja impresywna dy do ksztatowania postaw i zachowa odbiorcy :

- przejawia si w wydawaniu stanowczych nakazw zachowa (komendy, zarzdzenia, polecenia

subowe itp.)

- porady, instrukcje, regulaminy, proby, apele do dobrej woli czowieka (podania, instrukcje,

poradniki, hasa, slogany)

- w publicystyce, w przemwieniach, poezji przejawia si w postaci ocen i sdw o powinnociach

odbiorcy.

Celem takiego tekstu jest wpynicie na pogldy, zachowanie odbiorcy, nakonienie go do

konkretnych dziaa czy wybrania jakiej postawy.

Funkcj t znajdziemy take w przysowiach np.

Kto rano wstaje, temu Pan Bg daje.

Nie czy drugiemu, co tobie niemie.

Funkcj impresywn cechuje pojawienie si :

1. czasownikw w trybie rozkazujcym (np. zastanw si, zobaczcie)

2. form kategorycznych (np. nie wolno, trzeba, powinnicie)

3. sownictwa oceniajcego (cudowny, beznadziejny)

Ta funkcja jzyka czy si zawsze z informatywn (nawet slogan reklamowy informuje) trzeba

umie oceni, ktra z nich dominuje. Skutecznemu nakanianiu towarzyszy te na og funkcja

16

poetycka jzyka (np. rodki artystyczne)

4. Funkcja poetycka jej celem jest zachwyci, zaskoczy lub rozmieszy odbiorc.

Tekst o funkcji poetyckiej peen jest porwna, przenoni itp.

Funkcja poetycka tekstu nie ogranicza si tylko do poezji. Z funkcj t spotykamy si w

przemwieniach, prozie czy te lirycznej, w rnego typu artach, przysowiach itp.

Przejawia si czsto w rozmowach potocznych, korespondencji, w argonach zawodowych,

uczniowskich, a wic wszdzie tam, gdzie dy do odwieenia jzyka, przeamania szablonu.

5. Funkcja fatyczna jest to funkcja nawizywania, podtrzymywania kontaktu lub sygnalizowania

jego zakoczenia np. hej!, cze, witam, dzie dobry, aha, jak leci?, halo!, baj baj!, bywaj, do

widzenia, do zobaczenia.

Tego typu wyraenia o niczym nie informuj, ale komunikuj, e chcemy nawiza, podtrzyma lub

zakoczy kontakt z partnerem aktu mowy.

Celem niektrych wypowiedzi nie jest wcale nawizywanie kontaktu z odbiorc, ale oddziaywanie na

otaczajcy wiat.

a. Funkcja stanowica tekst zmienia co w rzeczywistoci pozajzykowej (np. sowa Ogaszam was

mem i on czy Zwalniam pana z pracy.)

b. Funkcja magiczna - wszelkie zaklcia, przeklestwa itp.

oprac. M.Zdanowska

Styl i jego odmiany

Styl to sposb wiadomego i celowego ksztatowania wypowiedzi jzykowej z wykorzystaniem rodkw fonetycznych, skadniowych, morfologicznych i figur stylistycznych. Wedug sownika pod redakcj Witolda Doroszewskiego styl to wyraz wieloznaczny:

w mowie , pimiennictwie, utworach literackich to indywidualny sposb ekspresji; w sztuce: zesp cech waciwych danej epoce, twrcy, dzieu; sposb postpowania, zachowania si, mwienia.

Styl stanowi zawsze rezultat wyboru uzalenionego od sytuacji komunikacyjnej, celw, ktrym ma suy wypowied. Na wybr wpywa te forma gatunkowa i indywidualne cechy autora. W jzyku polskim wyodrbniay si stopniowo rne odmiany stylistyczne okrelane jako style funkcjonalne.

Style funkcjonalne- stylistyczne odmiany polszczyzny charakteryzujce si doborem takich rodkw jzykowych, ktre uznane s za szczeglnie przydatne ze wzgldu na okrelony typ wypowiedzi i penione przez nie funkcje spoeczne. Odmiany: styl artystyczny, naukowy, potoczny, publicystyczny, urzdowy. Stosowanie ktrego z nich wie si z celem, dla ktrego tworzona jest dana wypowied.

http://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69557-mowa.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69696-pi%C5%9Bmiennictwo.html

17

Styl artystyczny- styl dziea literackiego, ktre ma za tworzywo jzyk, ale rzdzi si innymi prawami ni wszelkie inne komunikaty jzykowe. W jzyku artystycznym na pierwszy plan wysuwa si funkcja estetyczna i poetycka. W tekstach zaliczanych do literatury piknej zauwaamy wielkie zrnicowanie stylistyczno- jzykowe. Cechy stylu artystycznego:

oryginalno metaforyki, ktra wie si z oryginalnoci stylu pisarza; zaleno od osobowoci i talentu pisarza; wiadome i celowe uycie elementw emocjonalnych; umiejtna indywidualizacja jzyka postaci; wystpowanie neologizmw; umiejtny dobr rodkw plastycznych sucych do opisu przedstawianych postaci,

zdarze, miejsc, zjawisk, przedmiotw; bogactwo rodkw jzykowych; bogactwo figur stylistycznych; stosowanie stylizacji na gwary rodowiskowe, archaizacji, dialektyzacji.

Styl naukowy- styl, ktrym pisane s dziea specjalistyczne z rnych dziedzin nauki; funkcjonalna odmiana stylowa jzyka literackiego, wystpujca w pracach naukowych. Styl jest zrnicowany ze wzgldu na przedmiot bada naukowych i ze wzgldu na cechy indywidualne autorw. Zalenie od tego, jakiej nauki rozprawa dotyczy, wystpuje w tym stylu dua liczba wyrazw specjalnych, terminw o cile okrelonych znaczeniach. Cechy stylu naukowego:

terminologia naukowa i specjalistyczna, jzyk wzorw i symboli; jednoznaczno i precyzja informacji; unikanie elementw oceniajcych; obiektywne przedstawianie zjawisk i problemw (uywanie form bezosobowych lub

formy liczby mnogiej); brak pierwiastkw emocjonalnych; przewaaj zdania zoone podrzdnie nad wsprzdnymi; stosowanie wyrae modalnych; wystpowanie duej liczby rzeczownikw niekonkretnych, oznaczajcych pojcia

umysowe, oderwanych przymiotnikw i czasownikw nazywajcych czynnoci pojciowe, przyswkw i wyrae przyswkowych, spjnikw i zaimkw wskazujcych cechy i relacje;

logiczna kompozycja obejmujca tezy, argumenty, wnioski, przykady; stosowanie tabel, wykresw; cytowanie prac innych autorw, stosowanie przypisw.

Styl przemwie (styl retoryczny)- styl najbardziej zbliony do jzyka artystycznego, najbardziej ozdobny, operuje kunsztown budow zda. Zawiera wyrazy, wyraenia i zwroty nacechowane em0ocjonalnie.

Cechy stylu przemwie:

stosowanie apostrof, za pomoc ktrych mwca zwraca si do suchaczy; pytania retoryczne, na ktre nie oczekuje si odpowiedzi, ale pobudzaj suchaczy do

mylenia;

http://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69642-oryginalno%C5%9B%C4%87.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69693-pisarz.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69291-indywidualizacja_%C5%82ac_individuus_niepodzielny.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69633-opis.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/68932-archaizacja_gr_archaios_dawny_stary.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69326-j%C4%99zyk_literacki.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69852-rozprawa.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_wyraz%C3%B3w_obcych/245691-obiektywny_fr_objectif.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69402-kompozycja_%C5%82ac_compositio_po%C5%82%C4%85czenie.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_wyraz%C3%B3w_obcych/246700-retoryczny_gr_rhetorikos.html

18

zdania wykrzyknikowe; starannie dobrane sownictwo; podniose epitety i metafory;

Wyodrbnia si dwa rodzaje wystpie: okolicznociowe i oficjalne. W wystpieniach okolicznociowych wprowadza si wiele elementw jzyka potocznego, cechuje si schematyzmem i szablonowoci skadniow i frazeologiczn.

Styl publicystyczny- odmiana polszczyzny literackiej realizowana w tekstach dziennikarskich. Dobr rodkw jzykowych zaley od tematyki przekazu oraz od gatunku. Styl ten skupia w sobie elementy stylu potocznego, artystycznego, naukowego i urzdowego. Cechy stylu publicystycznego:

oficjalno wypowiedzi; stosowanie wyrae i zwrotw idiomatycznych, potocznego sownictwa i potocznej

frazeologii; wystpowanie wyrae i zwrotw stereotypowych, sownictwa modnego, wyrazw

obcych wystpowanie elementw emocjonalnych i wartociujcych; stosowanie sownictwa specjalistycznego w recenzjach i artykuach problemowych;

Styl urzdowy- odmiana jzyka literackiego, realizowana w instrukcjach, zarzdzeniach, regulaminw, komunikatach, zawiadomieniach i pismach urzdowych. Wystpuj w dwch rodzajach: styl wypowiedzi kancelaryjnych i styl aktw prawnych. Naley do stylw oficjalnych, do sfery komunikacji spoecznej. Cechy stylu urzdowego:

nakazowo; uywanie trybu rozkazujcego; przewaga zda bezosobowych; odindywidualizowanie jzyka; sownictwo pozbawione emocji; nakazy i zakazy; czste wystpowanie strony biernej; tre w formie paragrafw i punktw; terminologia z zakresu ekonomii, prawa, administracji.

Styl potoczny- styl funkcjonalny przewaajcy w codziennych wypowiedziach , odmiany mwionej i pisanej. Jest naturalnym rodkiem porozumiewania si ludzi. Cechy stylu potocznego:

sownictwo o zabarwieniu potocznym; podobiestwo do stylu kolokwialnego i odmian regionalnych; sownictwo ekspresywne; potok skadniowy;

http://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/69331-j%C4%99zyk_potoczny.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_termin%C3%B3w_literackich/70050-tre%C5%9B%C4%87.htmlhttp://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_wyraz%C3%B3w_obcych/244444-kolokwialny_z_%C5%82ac_colloquium_rozmowa.html

19

dua obrazowo; bogata synonimika potoczna; przewaga zda pojedynczych nad zoonymi, wsprzdnie zoonych nad zoonymi

podrzdnie; zdania niepene, eliptyczne, anakoluty, wystpuj rwnowaniki zda; powtarzanie wyrazw; dosadne porwnania.

Styl indywidualny- charakterystyczny dla danego autora zesp rodkw jzykowo- stylistycznych stosowany w jego dzieach, zaleny od cech indywidualnych pisarza. Termin ten odnosi si te do stylu utworw. Rozwijany wiadomie dla uzyskania oryginalnoci dzie.

oprac. M.Zdanowska