_________wydruk - książeczki000000000000077

5/11/2018 _________WYDRUK - ksi eczki000000000000077 - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/wydruk-ksiazeczki000000000000077 1/34

Piotr J. Bochyński

Znakowanie i pakowaniepolskiej

amunicji strzeleckiej

1918-2003

Krotoszyn 2003



Wstęp

Okres międzywojenny (1918-39)W dniu 2 lutego 1921 r. rozkazem wydanym przez Szefa Departamentu Artylerii i Służby Uzbrojenia

Ministerstwa Spraw Wojskowych, została powołana do istnienia Wojskowa Wytwórnia Amunicji Karabinowej

(W.W.A.K.), która mieściła się w Warszawie w pomieszczeniach dawnej fabryki lamp przy ulicy Szwedzkiej.

Maszyny do produkcji amunicji zostały sprowadzone z Poznania i pochodziły ze znacjonalizowanej fabrykiholdingu Georg Roth AG. W maju 1922 r., rozpoczęto w tej fabryce produkcje amunicji kalibru 7,92 mm x 57Mauser, pierwsza partia produkcyjna została odebrana przez Służby Uzbrojenia we wrześniu tego samego roku.

Większość wytwarzanej tu amunicji mauserowskiej była przeznaczona głównie do zastosowania w broni

maszynowej (ok. 74 %), w mniejszej ilości zaś do kb i kbk (14 %). Oprócz tego zajmowano się tu również

wykonywaniem amunicję ślepej (12%) i szkolnej. W roku 1923 od lipca do października uruchomiono

produkcję partii naboi szkolnych opracowanych według własnego wzoru, zaś w czerwcu 1925 r. prasy

przystosowano do produkcji łusek naboi Lebela. Zakład działał do 11 marca 1925, kiedy został zlikwidowany,

formalnie jednak przechodzą c pod nadzór Centralnego Zarzą du Wytwórni Wojskowych. Później maszyny i

urzą dzenia, które pozostały po likwidacji fabryki przekazano nowemu zakładowi amunicyjnemu powstałemu w

Skarżysku który kontynuował na nich produkcję amunicji strzeleckiej.

W począ tkowym okresie organizacji polskiego przemysłu zbrojeniowego, oprócz jednoczesnego organizowania

zbrojowni, warsztatów i wytwórni wojskowych, władze wojskowe czyniły również starania o zaangażowanie doprodukcji broni i amunicji kapitału cywilnego, na drodze zawierania umów z poszczególnymi prywatnymi

firmami.

Do najważniejszych w tej materii należy wymienić umowę z 17 stycznia 1920 r. z firmą Zakłady Amunicyjne

„Pocisk” S.A. (spółka polsko-francuska), która po rozbudowie mieściła się w Warszawie i pobliskim

Rembertowie. Na Pradze w Warszawie znajdowała się fabryka elementów metalowych, zaś w Rembertowie

dokonywano elaboracji amunicji. Pomimo wysokich cen płaconych za amunicję produkowaną przez ten zakład i

cią głego jej dofinansowywania przez państwo, co niekorzystnie się odbijało na skarbie państwa, starano się

utrzymać spółk ę przy działaniu gdyż jej moce produkcyjne wynosiły 1/3 produkcji amunicji wszystkich

wytwórni krajowych. W tych to zakładach na przełomie lat 1920/21 podjęto się po raz pierwszy w Polsce

wytwarzania amunicji na maszynach zakupionych w austriackiej firmie „Hirtenberger”, był to nabój karabinowy

kalibru 8x50 R Mannlicher. Zakłady oprócz tego produkowały również amunicję karabinową do broni

pochodzenia niemieckiego (7,92x57 Mauser) i francuskiego (8x50 R Lebel), później produkcję rozszerzonorównież o amunicję pistoletową typu Browning (6,35x15 SR i 7,65x17 SR). Po wykupieniu części fabryki (w

Rembertowie) zgodnie z rozkazem Ministra Spraw Wojskowych z dnia 1 II 1932 r. utworzono Wojskowy Zakład

Pirotechniczny podległy Departamentowi Uzbrojenia. W roku 1935 w dniu 31 VII zmieniono dotychczasową nazwę na Wytwórnię Amunicji nr 2 w Rembertowie. Produkcja zbrojeniowa „Pocisku” trwała nadal w fabryce na

Pradze.

Drugą ważną umową z firmą prywatną był kontrakt ze Spółk ą Akcyjną Fabryk Metalowych „Norblin, Bracia

Buch i T.Werner” zwaną w skrócie „Norblin”. Była to spółka z tradycją , gdyż założono została już w 1893 r.przez Teodora Wernera, braci Buch oraz Aleksandra Norblina, po którym to później przyjęła swoją nazwę.

Część produkcji tych zakładów była przeznaczona na potrzeby wojska, wytwarzają c elementy i półfabrykaty

(łuski) do produkcji amunicji z przeznaczeniem dla innych krajowych kontrahentów (zbrojowni, warsztatów

amunicyjnych). Główna wytwórnia firmy znajdowała się w Warszawie, zaś walcownia blachy miedzianej i

mosiężnej mieściła się natomiast w Głownie niedaleko Łodzi.

W kwietniu 1923 r. rozpoczęto prace zwią zane z budową nowej fabryki amunicji w Skarżysku. Po długim

okresie zakańczania inwestycji wynikają cym z trudności finansowych państwa w począ tkowym okresie jego

egzystencji, produkcję rozpoczęto w 1927 r. jeszcze przed całkowitym wykończeniem fabryki. Wyposażenie

zakładów pochodziło głównie z krajowych zbrojowni i warsztatów amunicyjnych, które uległy likwidacji. Nowo

powstały zakład przyją ł na siebie produkcję większości amunicji karabinowej kalibru 7,92 mm wytwarzanejwówczas w Polsce i w miarę swojego rozwoju i wynikają cych potrzeb rozszerzał również asortyment

produkowanej amunicji. Na począ tku lat trzydziestych rozszerzono asortyment wytwarzanej tu amunicji poprzez

wprowadzenie do produkcji naboju rewolwerowego typu 7,62x38R Nagant, głównie na potrzeby Policji

Państwowej. Nieznacznie później zajęto się również produkcją naboju pistoletowego 9x19 Parabellum, który

stał się nabojem regulaminowym w Wojsku Polskim. W drugiej połowie lat trzydziestych zakłady

systematycznie rozszerzały produkcję, podejmują c się wytwarzania amunicji do nowo opracowanego kbprzeciwpancernego, była to nabój kalibru 7,92x107 DS. Dalszym etapem rozwoju zakładu było podjęcie się na

podstawie licencji francuskiej produkcji amunicji wielkokalibrowej typu 13,2x99 Hotchkiss, praktycznie tuż



przed samym wybuchem II Wojny Światowej udało się jeszcze uruchomić produkcję polskiej amunicji

wielkokalibrowej kalibru 20x140B wz.38.

Okres okupacji (1939-45)We wrześniu 1939 r. roku zakłady zbrojeniowe w Skarżysku pracowały normalnie, jednak szybkość działań

armii niemieckiej na tym kierunku wpłynęła na wydanie 4 września decyzji o ewakuacji personelu technicznego,

części pracowników fizycznych oraz niektórych urzą dzeń do Łucka. Wobec szybko zmieniają cej się sytuacji nafroncie oraz sparaliżowaniu linii komunikacyjnych przez lotnictwo niemieckie wykonanie tego planu stało się

nierealne. Dnia 8 września do Skarżyska wkroczyły pierwsze oddziały niemieckie, obsadzają c swymi

oddziałami nieczynną fabryk ę.

W dniu 4 grudnia 1939 r. na naradzie u gubernatora generalnego Hansa Franka zapadła decyzja o uruchomieniu

na potrzeby przemysłu zbrojeniowego III Rzeszy zakładów znajdują cych się na okupowanych ziemiach

polskich.

Zakłady Amunicyjne w Skarżysku przejęły począ tkowo w zarzą d komisaryczny dwa koncerny niemieckie:

Röchlinga i Hugo Schneidera AG (Hasag) ( Hasag Eisen- und Metallwerke GmBH, Lipsk ). Jednak po kilkumiesią cach Röchling zrezygnował ze swoich udziałów przekazują c je swojemu dotychczasowemu partnerowi,

tak więc z dniem 1 września 1940 r. koncern HASAG przeją ł całkowitą kontrolę nad zakładami w Skarżysku

(ten sam koncern przeją ł również Fabryk ę Amunicji „Granat” w Kielcach). Otrzymały one wtedy oficjalną nazwę „Hugo Schneider AG (Hasag) Munitions Fabrik in Skarżysko-Kamienna”. W ten sposób zaczą ł się

prawie pięcioletni okres produkcji przez okupowany przemysł polski na rzecz hitrelowskich Niemiec.

Pierwsze serie amunicji karabinowej (7,92 mm x 57) jak i pistoletowej (9 mm x 19) produkowanej przez

okupanta składane były całkowicie z polskich komponentów wyprodukowanych jeszcze przed wojną . Po

wyczerpaniu się zapasów gotowych łusek i pocisków produkcji polskiej, podjęto się ich produkcji ze

zdobycznego mosią dzu, który wystarczył aż do roku 1941, kiedy to zaczęto wytwarzać łuski stalowe ze względu

na wprowadzone wówczas oszczędności materiałowe.

W roku 1944 r. rozpoczęto w zakładach produkcje nowej amunicji pośredniej typu 7,92x33 Kurz Patrone,

przeznaczonej do karabinu szturmowego Stg-43 (MP-43). Wyprodukowano ją tylko w pięciu seriach

produkcyjnych.

W zakładach kieleckich koncernu HASAG kooperują cych ze zakładami w Skarżysku wytwarzano półfabrykaty

amunicji strzeleckiej, począ tkowo były to skorupy do pocisków amunicji lotniczej kalibru 20 mm. Wraz z

rozpoczęciem działań przeciwko Zwią zkowi Radzieckiemu w 1941 r., rozszerzono produkcję o wytwarzanie

rdzeni stalowych do pocisków karabinowych kalibru 7,92 mm typu Mauser.

Na terenach okupowanej Polski działał w okresie II Wojny Światowej jeszcze jeden zakład produkują cy

amunicję, a mianowicie w latach 1943-45 wspomniany wcześniej koncern „Hasag” produkował amunicje

karabinową Mausera kalibru 7,92 mm w fabryce mieszczą cej się w Częstochowie działają cą pod nazwą Hasag

Eisen- und Metallwerke GmBH, Werk Apparatebau Tschenstochau.

Latem 1944 r. niemiecka dyrekcja zakładów w Skarżysku zaczęła niszczyć dokumenty przygotowują c się do

ewakuacji na Zachód zagrożona szybko zbliżają cym się Frontem Wschodnim. Na przełomie sierpnia i września

przystą piono do demontażu maszyn, które po załadunku kierowano do zakładów w Częstochowie, jednak wkrótce i stamtą d je wywieziono na terytorium III Rzeszy.

Okres powojenny 1945-2003Niedługo po zakończeniu II Wojny Światowej, bo już w 1946 r. podjęto na nowo produkcję amunicji w

odradzają cej się po okupacji i zniszczeniach wojennych Polsce. Jednak ze względu na zmianę układów

politycznych była to tym razem jedynie słuszna amunicja konstrukcji radzieckiej.

Pierwszym zakładem w którym ruszyła produkcja była fabryka w Skarżysku która przyjęła nazwę Państwowej

Fabryki Amunicji. Począ tkowo wytwarzano tu amunicje karabinową 7,62 mm x 54R Mosin, której produkcja

rozpoczęła się w 1946 r., w dwa lata później rozszerzono produkcję również o amunicję pistoletową 7,62 mm x25 wz.30.

W miarę odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych i rozwoju przemysłu zbrojeniowego produkcję amunicjipodejmowały również inne zakłady, było to spowodowane wzrostem napięcia na arenie międzynarodowej



wynikłej z powstaniem dwóch zwalczają cych się obozów, a mianowicie krajów kapitalistycznych oraz Zwią zku

Radzieckiego i państw będą cymi jego satelitami.

W latach 1954-56 działała wytwórnia w Poniatowej, produkują ca wyłą cznie amunicje pistoletową kalibru 7,62

mm. Kolejnym zakładem, w którym podjęto się produkcji amunicji była wytwórnia w Pilczycach k. Wrocławia.

Od połowy lat pięćdziesią tych zaczęto wprowadzać do produkcji nowe typy amunicji rozszerzają c dostępnyasortyment i uniezależniają c się tym samym od importu z bratnich narodów. Zrezygnowano jednocześnie z

wytwarzania amunicji pistoletowej kalibru 7,62 mm (zaprzestano jej produkcji w 1956, przynajmniej

zakończono produkcję łusek) uznają dotychczasowe zapasy za wystarczają ce do momentu wprowadzenia

nowego naboju pistoletowego do uzbrojenia.

W drugiej połowie lat pięćdziesią tych rozpoczęto w kraju między innymi produkcje amunicji pośredniej kalibru

7,62 mm x 39 wz.43 do przyjętego na uzbrojenie karabinku konstrukcji Kałasznikowa, a w latach

sześćdziesią tych uruchomiono wytwarzanie amunicji pistoletowej 9 mm x 18. Pojawiały się również w

produkcji naboje wielkokalibrowe kalibru 12,7 mm x 107 oraz 14,5 mm x 114 z przeznaczeniem do wkm-ów.

Wszystkie te naboje wytwarzano w oparciu o zakupione licencje radzieckie. Natomiast w drugiej połowie latosiemdziesią tych uruchomiono produkcję małokalibrowego naboju pośredniego 5,45 mm x 39 wz.88 do kbk

„Tantal”. Nie oparto się jednak w tym wypadku na licencji radzieckiej ze względów ekonomicznych, lecz

opracowano własną amunicję, która była jednak zamienna z amunicją radzieck ą .

Oprócz tego produkowano duże ilości amunicji śrutowej w kalibrach 12, 16 i 20 wytwarzanej przez firmę w

Pionkach oraz małokalibrowej 5,6 mm typu Short i Long Rifle produkowanej między innymi przez ZTS„Nitron”. Na począ tku lat osiemdziesią tych na potrzeby myślistwa rozpoczęto w niewielkich ilościach produkcje

amunicji w kalibrach 7 mm x 57 R, 7 mm x 64, 7 mm x 65 R i .30-06 Springfield (7,62 mm x 63). Należy też

tu wspomnieć o podjętej w późniejszym okresie produkcji amunicji myśliwskiej 7,62 mm x 53 R do

przerabianych kb i kbk Mosina na sztucery, oraz naboju w wersji myśliwskiej 7,92 mm x 39 do

samopowtarzalnego sztucera myśliwkiego „Hunter”, opartego na konstrukcji karabinka Kałasznikowa .

Pod koniec lat osiemdziesią tych, kiedy to w Polsce nastą piły zmiany w systemie politycznym, powstały nowe

warunki na rozszerzenie dotychczasowej produkcji. W zwią zku z tymi reformami zakłady w Skarżysku-

Kamiennej, które zmieniły w międzyczasie nazwę na Zakłady Metalowe „Mesko”, rozpoczęły produkcję na

potrzeby rynku cywilnego amunicji ostrej oraz gazowej w dużo szerszym asortymencie niż poprzednio.Większość wytwarzanej amunicji była jednak przeznaczona na eksport, gdyż rynek cywilnych odbiorców w

Polsce praktycznie wtedy nie istniał, obecnie sytuacja ta uległa poprawie, jednak zmiana ta wydaje si ę być

iluzoryczna.

Wtedy to również po niemal półwieczu powrócono do produkcji amunicji kalibru 9 mm x 19 Parabellum,

oprócz tego zaczęto wytwarzać również naboje rewolwerowe .38 Special oraz naboje gazowe w kalibrach 8 mm

x 20 i 9 mm x 17.

Starania Polski czynione od począ tku lat dziewięćdziesią tych o przyjęcie naszego kraju do układu NATO-

wskiego i w następstwie tego przyjęcia jego do niego, spowodowały konieczność wprowadzenie do produkcji

amunicji zgodnej ze standardami tego paktu, a więc amunicji pistoletowej kalibru 9 mm x 19 produkowanej w

kraju już od jakiegoś czasu oraz małokalibrowej amunicji pośredniej typu 5,56 mm x 45. Obecnie są prowadzone badania nad wprowadzeniem do produkcji amunicji karabinowej zgodnej ze standardem NATOkalibru 7,62 mm x 51.



I. Okres międzywojenny (1918-1939)

I.1 Amunicja karabinowaPierwszym typem amunicji produkowanej w rodzimych zakładach był nabój 8 mm x 50 R Mannlicher,

produkcji jego podjęły się Zakłady Amunicyjne „Pocisk” w Rembertowie na przełomie lat 1920/21. Amunicja ta

była produkowana do mniej więcej przełomu lat 1925/26, kiedy to wycofano z uzbrojenia większość broni

systemu Mannlichera. Wśród nielicznych zachowanych egzemplarzy naboju produkcji polskiej, spotykane jestznakowanie w systemie czterodziałowym z podziałem na sektory za pomocą pionowych kresek. Na godzinie 12

znajduje się symbol producenta „Pk”, na polu 6h wytłoczona jest pięcioramienna gwiazdka. Na godzinie 3 i 9

znajduje się zaś cała data roku produkcji, w tym konkretnym przypadku „1921”.

Na samym począ tku lat dwudziestych w zwią zku z otrzymaniem przez Polsk ę w ramach reparacji wojennychpełnego wyposażenia do produkcji broni ręcznej systemu Mausera z fabryki broni w Gdańsku, przyjęto że

będzie ona standardowym uzbrojeniem Wojska Polskiego, wraz nią przyjęto na uzbrojenie nabój kalibru 7,92

mm x 57 Mauser, jego produkcji podjęły się między innymi jako pierwsze zakłady „Pocisk”.

Przyjęto system znakowania w układzie 90o z podziałem na sektory za pomocą pionowych kresek, w

począ tkowym okresie wytwarzania amunicji (1922-24) oznaczenia przedstawiały się w ten sposób że nagodzinie 12 umieszczony był kod producenta „PK”, na dole na polu 6h wybijano cały rok produkcji. Na

godzinach 3 i 9 znajdowały się pięcioramienne gwiazdki, cecha charakterystyczna dla począ tkowego okresu

produkcji przez zakłady „Pocisk”. W 1924 r. jedną gwiazdk ę na godzinie 3 zastą pił kod materiałowy w postaci

liczby „67”, oznaczają cy skład mosią dzu użytego do wyrobu łuski.

Firma „Pocisk” produkowała również amunicje francusk ą typu 8 mm x 50 R Lebel, przeznaczoną zarówno do

broni ręcznej jak i maszynowej. Produkcja ta trwała od począ tku lat dwudziestych przez cały okres

międzywojenny do momentu wybuchu II WŚ, zaspakajają c całkowicie zapotrzebowanie w tej materii. System

znakowania tego naboju był w układzie graficznym podobny do znakowania francuskiego, co wymuszone było

niejako przez ukształtowanie dna łuski. Dno łuski posiadało bowiem wytoczony rowek, w który miały wchodzi ć

szczyty pocisków ostrołukowych, by nie nakłuwały przypadkowo spłonki w rurowym magazynku karabinuLebela wz.1886. Łuska była znakowana w systemie 90o z podziałem na sektory, ze względu na mała ilość

miejsca sygnatury wybijano na obwodzie łuski w pionie, umieszczają c litery i cyfry jedna nad drugą . Wśród

oznaczeń na godzinie 12 znajdował się kod producenta „PK”, na godzinie 6 wybijano kod huty dostarczają cej

mosią dz. Na pozycji pola 3h umieszczano końcówk ę roku produkcji, na 9h znajdował się kod materiałowy „67”.

Wytwarzana przez zakłady ostra amunicja „lebelowska” z pociskiem D nie posiadała żadnych znakowań

barwnych w wyją tkiem uszczelnienia spłonki i styku pocisku z łusk ą lakierem koloru wiśniowego, co jednak nie

było jak się wydaje żadną wskazówk ą do określenia stosowanego typu pocisku. Wyją tkiem była tu amunicja

ślepa z przeznaczeniem do karabinów, gdzie drewniany pocisk był malowany w kolorze niebieskim

(ewentualnie czarnym), a wokół spłonki malowano obwódk ę w kolorze szarym.

Zakłady „Pocisk” pod koniec lat dwudziestych wytwarzały również amunicję izbową kalibru 7,92 mm Mauser i

8 mm Lebel przeznaczoną do strzelań szkolnych i wzorowaną na podobnej amunicji austriackiej kalibru 8 mmMannlicher. Oznaczenia na tych łuskach były identyczne jak na amunicji ostrej produkowanej przez tę firmę.



Amunicja ta zastała jednak wkrótce wyparta przez amunicję kalibru 5,6 mm jako tańszą w eksploatacji i

łatwiejszą w użytkowaniu.

W maju 1922 r. rozpoczęto w Wojskowej Wytwórni Amunicji Karabinowej (W.W.A.K.) w Warszawie produkcje

amunicji mauserowskiej kalibru 7,92 mm, większość jej była przeznaczona głównie do zastosowania w bronimaszynowej. Do oznaczania amunicji stosowano znakowanie den łusek w systemie 90

o, niekiedy rezygnują c z

podziału na sektory za pomocą pionowych kresek.

W latach 1922-23 na godzinie 12 umieszczano „orzełka” jako znak zakładów państwowych, zaś na godzinie 6wybijany był symbol fabryki W.W.A.K. w postaci litery „W”. Na sektorach godziny 3 i 9 umieszczano w

różnych układach względem siebie cały rok produkcji łuski.

Z roku 1923 pochodzi również wykonany w tych zakładach monolityczny nabój szkolny sygnowany podobnie

jak amunicja ostra, z wgłębieniem (mniejszym od średnicy spłonki) w dnie na iglicę i wzdłużnymi wgnieceniami

na łusce.

Z produkcji w 1924 r. można spotkać łuski z odwrotnie umieszczanymi sygnaturami, a mianowicie kod

producenta wybijany był na godzinie 12, „orzełek” znajdował się na godzinie 6. Data produkcji nadal była

wybijana w całości na sektorach godziny 3 i 9 w różnych układach względem siebie.

W 1925 r. powrócono do umieszczania „orzełka” na godzinie 12. W tym samym roku wprowadzono również

nowy element znakowania amunicji. Był nim kod materiałowy w postaci liczby „67” oznaczają cej skład

mosią dzu. Oznaczenia zmieniły się w ten sposób że dwucyfrową końcówk ę roku produkcji umieszczano od tej

pory na godzinie 3, nowy symbol zaś wybijano z kolei na godzinie 9.

Wysoka jakość amunicji wytwarzanej przez tą wytwórnię skłoniła Artyleryjsk ą Komisje Doświadczalną dozamówienia właśnie tam partii amunicji wykonanej z tolerancją wagową 0,01g z przeznaczeniem do badań

balistycznych. Amunicja ta nie była w szczególny sposób znakowana i można było ją jedynie zidentyfikować po

opakowaniach na których umieszczano odpowiednią adnotacje o jej przeznaczeniu.

W.W.A.K. wykonała również w 1925 r. dużą partię łusek do amunicji Lebela (8 mm x 50 R). Znakowanie tych

naboi odbiegało niejako od dotychczas stosowanych oznaczeń na amunicji produkcji polskiej, być może dlatego

że miała być przeznaczona jak większość produkowanej w fabryce amunicji do broni maszynowej i na płaskim

dnie łuski (w odróżnieniu od naboi produkowanych przez firmę „Pocisk”) można było pozwolić sobie na więcej.

Na godzinie 12 znajdował się pełny skrót nazwy producenta „W.W.A.K.”, na dole zaś (6h) znajdowała się nazwa umiejscowienia zakładów „WARSZAWA”. Dalej już standardowo na 3h umieszczona była końcówka

roku produkcji „25” oraz na 9h wybijano kod materiałowy „67”.



Kolejnym bardzo ważnym zakładem dla międzywojennego przemysłu zbrojeniowego produkują cego amunicję strzeleck ą była firma „Norblin” S.A.. Wytwarzała ona zarówno mosią dz jak i łuski które dostarczała do innych

krajowych kontrahentów. W pierwszych okresie przyjęto system czterodziałowy z podziałek za pomocą pionowych kresek. Na godzinie 12 umieszczają c kod producenta „N”, zaś dwóch kolejnych pełną datę produkcji,pole na godzinie 9 pozostawało puste. W 1924 r. zmieniono nieznacznie znakowanie przez wprowadzenie

sygnatury „67” oznaczają cej skład mosią dzu użytego do produkcji łuski, wybijanej na pustym dotą d polu na

godzinie 9. System ten stosowano przez dwa lata 1924-25, zmieniają c znów w 1925 r. system znakowania

zgodny z ujednoliconym sposobem wybijania sygnatur na dnach łusek.

W drugiej połowie lat dwudziestych uruchomiono nowy zakład produkcyjny w Skarżysku który przyją ł nazwę

Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia Fabryka Amunicji (PWU-FA). Jako symbol producenta wybijany na dnie

łusek przyjęto używanego wcześniej przez W.W.A.K. „orzełka”, jako symbol zakładów państwowych.

W 1925 r. wprowadzono ujednolicony sposób znakowanie produkowanej w Polsce amunicji karabinowej

poprzez wprowadzenie standardu oznaczania w systemie czterodziałowym z podziałem na sektory za pomocą pionowych kresek. Wśród spotykanych oznaczeń można wyróżnić następują ce sygnatury oznaczają ce:

Na godzinie 12 umieszczano kod fabryki wyrobu łuski:

N - Spółka Akcyjna Fabryk Metalowych „Norblin, Bracia Buch i T.Werner“

Pk - Zakłady Amunicyjne „Pocisk” S.A.

„orzełek” - Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia (P.W.U) - Fabryka Amunicji Nr1 w Skarżysku

Na godzinie 6 umieszczano kod huty mosią dzu produkują cej materiał na łuski:

B - Fabryka Amunicji, Armatur i Odlewnia Metali „Babbit”

E - Enzesfeld Metallwarenfabrik, Enzesfeld, Austria

D - Schweizerische Metallwerke Dornach, Szwajcaria

Dz - Walcownia Metali S.A., DziedziceDZ - Walcownia Metali S.A., Dziedzice

F - Fabryka Wyrobów Srebrnych i Platerowanych Józef Fraget

Fr - Fabryka Wyrobów Srebrnych i Platerowanych Józef Fraget

Hr - Fabryka Wyrobów Platerowanych Bracia Henneberg

K - Kynoch, Wielka BrytaniaN - Spółka Akcyjna Fabryk Metalowych „Norblin, Bracia Buch i T.Werner“

NW - Metallwarenfabrik Neurath Wien, Austria

Na godzinie 3 umieszczano dwucyfrową końcówk ę roku produkcji łuski.

Na godzinie 9 znajdował się symbol kodu materiałowego określają cy skład ilościowy mosią dzu użytego doprodukcji łusek. Wcześniej bowiem wytwarzano łuski wykonane z mosią dzu o składzie 72% miedzi (Cu) i 28%

cynku (Zn), miało to miejsce przez krótki okres na począ tku lat dwudziestych kiedy to firma „Norblin”

wytwarzała mosią dz o tym składzie i nie zaznaczano tego w szczególny sposób. Od końca 1924 r. firma

rozpoczęła jednak dostawy materiału o zmienionym składzie, wtedy to właśnie pojawił się po raz pierwszy kod

materiałowy „67” wybijany na dnie łuski i oznaczają cy mosią dz o składzie 67% Cu i 33% Zn. Od 1937 r.

zaczęły się znów pojawiać łuski wykonane z mosią dzu o zawartości 72 % Cu.

Zakłady Amunicyjne „Pocisk” S.A.



„Norblin”

Fabryka Amunicji nr1 Skarżysko



Zdarzały się jednak odstępstwa od przyjętego schematu, dotyczyło to najczęściej pominięcia jakiejś sygnatury,

przestawienia wybijanych sygnatur lub pominięcia podziału na sektory za pomocą pionowych kresek, czego

przykładem niech będą te oznaczenia:

Najbardziej jednak ciekawym oznaczeniem jest tu znakowanie łuski mauserowskiej wykonanej ze stali, gdzie

kod materiałowy otrzymał oznaczenie „Fe”:

Wśród drobnych odstępstw od znakowań standartowych należy tu również wspomnieć o „gwiazdce” która była

wybijana na dnach łusek w okresie od 1925-27 przy kodzie materiałowym lub dostawcy mosią dzu, oznaczałaona mosią dz pochodzenia zagranicznego.



I.2 Znakowania barwne amunicji karabinowejOprócz standartowych oznaczeń wybijanych na dnach łusek karabinowych amunicji kalibru 7,92 mm x 57

Mauser, w celu rozpoznania wzoru używanego pocisku stosowano system barwnych oznaczeń malowanych

kolorową obwódk ą wokół spłonki oraz na wierzchołku pocisku.

Tab.1 Znakowania barwne amunicji strzeleckiej kalibru 7,92x57 z okresu międzywojennego

Typ pocisku Kolorobwódki

spłonki

Kolor wierzchołka pocisku Uwagi

lekki „S” czarny od 1938 r. nie produkowanyw wersji lotniczej

ciężki „SC” zielony również w wersji lotniczej

ciężki wzmocniony „SC” biały stosowany tylko do próbodbiorczych broni w

wytwórniach lub do badań

balistycznych

dalekonośny „D” fioletowy tylko dla wojsk lą dowych

przeciwpancerny „P” czerwony również w wersji lotniczej

ppanc.-świetlny „PS” niebieski niebieski również w wersji lotniczej

zapalają cy „Z” żółty cały pocisk czarny tylko dla wojsk lą dowych

zapalają cy „Z” żółty żółty tylko w wersji lotniczej

wskaźnikowy „W” czarny czerwony tylko dla wojsk lą dowych(partia próbna)

ślepy do kb i kbk szary cały pocisk niebieski pocisk drewniany owalny,

drążony, grubość ścianek 1,5 mm (stary wzór 1,45

mm)

ślepy do km szary cały pocisk czerwony pocisk drewniany owalny,drążony, grubość ścianek

1,6 mm (stary wzór 2,0 mm)

ślepy

ckm Hotchkiss wz.25

szary naturalny kolor drewna pocisk drewniany owalny,

drążony, grubość ścianek pośrodku 2,2 mm, w części

dolnej 2,7 mm

ślepy

km Vickers F

szary naturalny kolor drewna pocisk drewniany spiczasty,

drążony, grubość ścianek

1,6 mm



I.3 Reelaboracja amunicji karabinowejWystrzelone łuski karabinowe po ich segregacji, oczyszczeniu i innych czynnościach używano w większości

ponownie przy produkcji amunicji ślepej. Tak ą powtórną elaboracje oznaczano za pomocą cieńkiego

moletowanego pierścienia odciśniętego na obwodzie łuski w pobliżu jej części dennej (ok. 1 cm powyżej dna).

Moletowanie to oznaczało zaszeregowanie takiej łuski do tzw. III klasy użyteczności tzn. o przeznaczeniu jej

tylko do produkcji amunicji ślepej do karabinów i karabinków. Spotykane na amunicji produkcji polskiej dwa

moletowania oznaczają zasadniczo to samo co pojedyńcze. Rzadziej można spotkać amunicję ostrą wykonaną zreelaborowanych łusek, każda taka partia amunicji musiała bowiem posiadać zgodę przedstawiciela odbioru

wojskowego. Proces reelaboracji łusek można było przeprowadzać do momentu jej wybrakowania, jednak że

najpóźniej następowało to po czwartej elaboracji.

Należy tu wspomnieć o takim samym znakowaniu zużytych łusek przez niemieckich producentów, z tym że wtym przypadku moletowanie na łusce oznaczało powtórną elaborację takiej amunicji. Dlatego też można spotkać

łuski które posiadają nawet do 3 takich pierścieni, co oznaczało czterokrotne wykorzystanie łusek do powtórnej

elaboracji.



I.4 Znakowanie den pocisków amunicji karabinowejJest to zagadnienie w zasadzie pomijane w literaturze, gdyż może oprócz artykułu pana Adama Popiela w

nieistnieją cej już „Archeologii Wojskowej” pod tytułem „Francuska amunicja karabinowa kal. 8mm (8x50.5R)”

nie spotkałem się z poruszaniem tego tematu. Dotyczy to zarówno amunicji polskiej jak i zagranicznej,

przynajmniej w literaturze polskojęzycznej.

Znajduje się tam zdjęcie przedstawiają ce oznakowania den pocisków tego typu amunicji z różnego okresugłównie francuskiej produkcji. Wśród których znajduje się pocisk sygnowany znakiem „Pk” co, do którego nie

można mieć wą tpliwości, że został wytworzony w Polsce przez Zakłady Amunicyjne „Pocisk” S.A., posługują ce

się tym kodem w okresie międzywojennym.

Ślad ten niejako mnie natchną ł do dalszych poszukiwań, lecz zamiast tej konkretnej sygnatury odkryłem inne, co

jeszcze bardziej wzbudziło moją ciekawość.

Otóż na pociskach monolitycznych typu Mle 1886D do amunicji kalibru 8x50R Lebel znalazłem oznaczenia

tego samego producenta, jednak bardziej skomplikowane pod względem przekazywanej informacji (pociski te

były wykonane z tombaku o składzie: 90% miedzi, 10% cynku) . Bowiem oprócz sygnatury „Pk”, znajdował się

tam również kod „D”, który można zinterpretować jako dostawcę (tombaku) , w tym przypadku byłby to zakładSchweizerische Metallwerke, Dornach (adekwatnie do podobnych znakowań francuskich) lub jako typ pocisku

(pocisk kb. systemu Lebela typu D). Dalej znajdowała się kombinacja cyfr, z których pierwsza oznaczała

kwartał, oddzielony kropk ą od dwucyfrowej końcówki roku produkcji pocisku.

Z oznaczeniami na dnach spotkałem się również na pociskach amunicji kalibru 7,92 mm x 57 Mauser. W tymprzypadku producent miał trudniejszy problem, gdyż miękki odsłonięty rdzeń ołowiany pocisku nie pozwalał na

zbyt dużą inwencje twórczą . Dlatego też na dnach pocisków wytłoczony był tylko kod producenta „Pk” który

odnalazłem na pociskach typu S i SC.

Oprócz oznaczeń wyżej wspomnianej wytwórni „Pocisk” znalazłem również dwa inne znakowania na pociskachkalibru 7,92 mm typu S, które nie nastręczały problemów z identyfikacją . Na jednym z nich widniała sygnatura

„N” która dotyczy zakładów „Norblina” S.A. wytwarzają cego również w okresie międzywojennym inne

prefabrykaty do produkcji amunicji strzeleckiej tego kalibru, między innymi łuski. Drugi był sygnowany

„orzełkiem”, co należy interpretować jako Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia - Fabryka Amunicji w Skarżysku-

Kamiennej, które posługiwały się znakiem orła przy sygnowaniu swej produkcji, oznaczają cym zakłady

państwowe.



I.5 Amunicja wielkokalibrowaW drugiej połowie lat trzydziestych rozpoczęto produkcję nowych typów amunicji. Wśród nich był nabój o

oznaczeniu 7,92 mm x 107 DS przeznaczony do opracowanego wówczas karabinu przeciwpancernego „Ur”

wz.35. Pierwsze partie wyprodukowanej amunicji prawdopodobnie ze względu na otaczają cą te produkcję tajemnicę wojskową pozbawione były na dnie wszelkich oznaczeń mogą cych zidentyfikować producenta.

Naboje pochodzą ce z produkcji z późniejszych lat (1937-39) posiadają już oznaczenia identyczne z sygnaturami

wybijanymi na amunicji karabinowej pochodzą cej ze Skarżyska, lecz bez charakterystycznego podziału nasektory za pomocą pionowych kresek. Dodatkowo nabój ten oznaczany był zieloną obwódk ą wokół spłonki.

Mniej więcej w tym samym czasie w celu uniezależnienia się od importu, rozpoczęto również licencyjną produkcję amunicji wielkokalibrowej typu 13,2 mm x 99 przeznaczonej do najcięższego karabinu maszynowegoHotchkissa wz.1930 używanego przez niektóre jednostki Wojska Polskiego. System wybijanych oznaczeń na

dnach łusek tych naboi był identyczne jak w amunicji typu 7,92 mm x 107 produkcji ze Skar żyska. Oznaczenia

barwne malowane wokół spłonki i na szczycie pocisku odpowiadały natomiast znakowaniu polskiej amunicji

karabinowej kalibru 7,92 mm. Pocisk zwykły z rdzeniem stalowym posiadał czarną obwódk ę spłonki i czarny

sczyt pocisku, pocisk przeciwpancerny z rdzeniem ze stali utwardzanej obwódk ę czerwoną z czerwonym

szczytem pocisku, z kolei pocisk przeciwpancerno-świetlny niebiesk ą obwódk ę spłonki i w tym samym kolorzepomalowany szczyt pocisku.

Pod koniec lat trzydziestych rozpoczęto również produkcje amunicji kalibru 20 mm x 140 B wz.38 z

przeznaczeniem do opracowywanych wówczas różnych typów najcięższych karabinów maszynowych, z których

do praktycznego użytku wszedł tylko jeden oznaczany jako nkm FK wz.38 mod.A zastosowany jako uzbrojeniepolskich tankietek TKS. Wśród stosunkowo małej liczby zachowanych egzemplarzy nabojów można odczytać

że dna łusek znakowane były w układzie 90o bez podziału na sektory. Na godzinie 12 znajdował się kod

zakładów w Skarżysku „FA” od Fabryka Amunicji, na polu 3h wybijana była dwucyfrowa końcówka roku

produkcji „39”, na godzinie szóstej kod producenta mosią dzu „D”, zaś na godzinie 9 bito kod materiałowy

mosią dzu użytego do produkcji łuski „72”.



I.6 Amunicja pistoletowa i rewolwerowaPrzez pierwsze dziesięciolecie po odzyskaniu niepodległości nie wprowadzono na wyposażenie podoficerów i

oficerów jednolitego wzoru broni osobistej, uważano bowiem że nie stanowi ona zasadniczego rodzaju sprzętu w

systemie uzbrojenia. Wobec tego faktu w ich rękach znajdowała się cała gama pistoletów i rewolwerów w

różnych kalibrach, głównie pozostałość po byłych zaborcach. Amunicja do nich była dostępna z dużych zapasów

zdobycznych oraz posiłkowana niewielkim importem. Tę sytuację panują cą w Wojsku Polskim uzdrowiło na

począ tku lat trzydziestych, przyjęcie na uzbrojenie pistoletu VIS wz.35 wraz z przepisowym nabojem 9 mm x 19Parabellum.

Jednak że już w pierwszej połowie lat dwudziestych ze względu na dużą popularność broni o kalibrze 6,35 mm x15 SR i 7,65 mm x 17 SR Browning, Zakłady Amunicyjne „Pocisk” rozpoczęły produkcję tych wzorówamunicji. Obydwa produkowane naboje były znakowane podobnie, to znaczy sygnatury były bite w układzie

180o. Na godzinie 12 znajdował się kod producenta „Pk”, zaś na 6h pięcioramienna gwiazdka. Ze względu na

wielkość łuski amunicji 6,35 mm gwiazdka ta przybierała raczej formę stylizowaną .

Wojskowa Wytwórnia Amunicji Karabinowej (W.W.A.K.) wypuściła w 1925 r. próbną serię amunicji typu 7,65

mm Browning, jednak z powodu braku zamówień ze strony wojska, nie podjęto się jej seryjnej produkcji. Zpowodu zbyt małej ilości amunicji (około kilkaset szt.) wytworzonej w tej próbnej serii nie zachował się żaden

znany egzemplarz i tym sposobem nie jest znany sposób znakowania tego typu naboju (sugeruje się że była

znakowana podobnie jak amunicja karabinowa).

Na począ tku lat trzydziestych w zakładach zbrojeniowych PWU-Fabryka Amunicji w Skarżysku-Kamiennejrozpoczęto produkcję amunicji typu 7,62x38 R Nagant, przyjętej na uzbrojenie przez Policję Państwową wraz

rewolwerem Naganta. Na potrzeby rynku cywilnego, wytwarzane naboje były znakowane w układzie 120 o

sygnaturą „F A S” od skrótu Fabryka Amunicji Skarżysko. Amunicja wytwarzana do celów wojskowych i

policyjnych sygnowana była identycznie jak amunicja karabinowa. Spotyka się również inny sposób znakowania

amunicji rewolwerowej typu 7,62mm Nagant a mianowicie na godzinie 12 umieszczane było oznaczenie kalibru,

nie stosowane do tej pory w ogóle „7,62”. Na 3h występował przeniesiony „orzełek” będą cy kodempaństwowych zakładów w Skarżysku. Na godzinie 9 znajdował się kod huty mosią dzu „N”, zaś na 6h data

produkcji (dwucyfrowa końcówka roku).

Nieznacznie później rozszerzono produkcje o amunicje typu 9x19 Parabellum którą przyjęto na uzbrojenie

Wojska Polskiego jako przepisową do broni krótkiej jak i maszynowej. Począ tkowo amunicja była znakowana widentyczny sposób jak naboje kalibru 7,62 mm produkowane na rynek cywilny sygnaturą „F A S”. Później już

używano tego oznaczenia tylko w przypadku amunicji przeznaczonej do użytku cywilnego (nabój z pociskiem omasie 8g). Po rozpoczęciu w 1936 r. produkcji z przeznaczeniem dla wojska (nabój z pociskiem 7,5g) amunicja

otrzymała oznaczenia identyczne jak znakowanie na łuskach nabojów rewolwerowych kalibru 7,62 mm, z tym

że na godzinie 12 umieszczana była sygnatura kalibru „9 m/m”. Pozostałe oznaczenia pozostały niezmienione.



I.7 HIPOTEZYJak było wspomniane we wcześniejszym rozdziale o znakowaniu amunicji pistoletowej W.W.A.K.

wyprodukowała niewielk ą partię amunicji kalibru 7,65mm Browning. Nie ma dostępu do żadnego egzemplarza

tej amunicji. Jednak można spotkać niekiedy naboje tego kalibru sygnowane w bardzo podobny sposób jak

amunicja produkowana przez zakłady „Pocisk” a mianowicie na godzinie 12 wybita jest litera „W” którą wswoim czasie posługiwała przy znakowaniu amunicji karabinowej fabryka (W.W.A.K.), zaś na godzinie 6

wybita jest „gwiazdka”. Jednak że ze względu na ilość tej amunicji występują cej na rynku kolekcjonerskimnależy wykluczyć że jest to amunicja produkcji polskiej (jest to prawdopodobnie amunicja produkcji

austriackiej).

W drugim przypadku mamy do czynienia z łusk ą karabinową kalibru 7,92x57 Mauser, oto jak wyglą da toznakowanie amunicji:

Oznakowania na łusce są wybite w układzie 120o (trójdziałowym) z podziałem na sektory za pomocą pionowych

kresek odchodzą cych promieniście od dna łuski. Liczba „21” nie przedstawia żadnych problemów z

identyfikacją gdyż chodzi o rok produkcji 1921 r. (spotkać też można łuski z rokiem produkcji z 1920 r.).Kolejna liczba „98” umieszczona na dnie łuski ze względu na typ amunicji przedstawia wzór broni do jakiej

miała być stosowana, chodzi tu o karabin Mauser wz.1898. Najwięcej kłopotu dostarcza natomiast sygnatura

producenta „WP” gdyż można ją interpretować dwojako. Pierwszą interpretacje można przetłumaczyć jako

„Wojsko Polskie”, druga zaś „Wytwórnia Poznań”.

Porównują c to znakowanie ze wcześniejszymi danymi na temat produkcji amunicji strzeleckiej przez zakłady

„Pocisk” S.A. należy tu wykluczyć że jest to wczesna produkcja z tych zakładów (WP – jako Wytwórnia„Pocisk”). Po pierwsze zakłady te rozpoczęły swą produkcję od amunicji typu 8x50R Mannlicher, po drugie od

począ tku tej produkcji stosowały znakowanie w układzie 90o

(czterodziałowe) z podziałem dna na sektory za

pomocą pionowych kresek.

Najbardziej prawdopodobna jest hipoteza że amunicję tę produkowano w Poznaniu i że był to pierwszy

działają cy na naszych terenach po odzyskaniu niepodległości zakład produkują cy amunicję strzeleck ą . Co

przemawia za tą teorią ?. W Poznaniu istniała bowiem filia austriackiego holdingu Georg Roth A.G., fabryk ę tę znacjonalizowano a maszyny przeznaczone do produkcji amunicji zostały przekazane dopiero w 1922 r. do

nowo powstałej Wojskowej Wytwórni Amunicji Karabinowej w Warszawie. Otóż w tym samym czasie ustalono

że na uzbrojenie zostanie przyjęty karabin typu Mauser wz.1898 wraz z nabojem kalibru 7,92x57 mm. Według

założeń strategicznych zakład tego typu nie powinien być umiejscowiony w Poznaniu ze względu na dużą bliskość granicy, sk ą d zagrażało potencjalne niebezpieczeństwo ze strony Niemiec, bezpieczniej było zatemumieścić tak ą fabryk ę w centrum kraju. Do tego czasu mogła zatem istnieć produkcja tej amunicji w stolicy

Wielkopolski.Ponadto sama Wielkopolska będą ca pod wpływem zaboru pruskiego siłą rzeczy przejęła w spadku uzbrojenie po

byłym zaborcy, można domniemywać że amunicję tę produkowano właśnie na potrzeby jednostek

wielkopolskich (uzbrojonych w broń pochodzenia niemieckiego) zanim ruszyła produkcja amunicji

mauserowskiej w innych fabrykach na ziemiach polskich.Jest zatem wielce prawdopodobne że już w roku 1920 produkowano w Poznaniu amunicję karabinową , za tym

faktem przemawia również to że w Poznaniu działała Wytwórnia Łusek i Łódek Karabinowych (być może chodzi

również o ten zakład) należą ca do tzw. Wojskowych Zakładów Przetwarzają cych.



I.8 Pakowanie amunicji strzeleckiej

I.8.1 Amunicja pistoletowa i rewolwerowa

6,35x15SR BrowningAmunicja tego typu produkowana przez zakłady „Pocisk” pakowana była w pudełka kartonowe po 25 sztuk.

7,65x17SR BrowningAmunicja tego typu produkowana przez zakłady „Pocisk” pakowana była w pudełka kartonowe po 25 sztuk.

7,62x38R NagantNaboje rewolwerowe produkcji polskiej przeznaczone na rynek cywilny pakowano w pudełka kartonowe po 7

sztuk (pojemność bębenka rewolweru Naganta). Amunicję przeznaczoną dla wojska i Policji Państwowej

pakowano w kartonowe pudełko (wymiary 50x50x40 [mm]) po 25 sztuk naboi oddzielonych od siebie

kartonową kratk ą rozdzielają cą . Na wierzchu naklejano drukowaną etykietę w kolorze biało-czerwonym na

której umieszczona była liczba naboi, kaliber, system broni oraz numer partii produkcyjnej wraz z rokiem

produkcji.

9x19 ParabellumAmunicja przeznaczona do użytku w pistoletach Vis wz.35 pakowana była w pudełka kartonowe po 24 sztuki,naboje oddzielone był od siebie kartonową kratk ą rozdzielają cą . Wynikało to z tego że do kompletu Vis-a

dołą czane były trzy magazynki o pojemności 8 naboi każdy. Pudełko miało wymiary 63x42x31 [mm]

Amunicja przeznaczona na rynek cywilny i dla Policji Państwowej (stosowana w pistoletach maszynowych

„Suomi”) pakowana była z kolei w pudełka kartonowe luzem po 20 naboi ułożonych na przemian. Pudełko

miało wymiary 49x41x31 [mm]. Na wierzchu pudełka naklejano białą etykietę w postaci opaski, na której

znajdowały się informacje dotyczą ce nazwy producenta, ilości naboi, kalibru, systemu oraz numer partii

produkcyjnej i rok wykonania. 10 takich pudełek było zawijanych w paczk ę z mocnego papieru pakowego i 9

takich paczek wkładano do drewnianej skrzyni.



I.8.2 Amunicja karabinowa i wielkokalibrowa

8x50R Mannlicherbrak informacji z powodu niedostępności bibliografii i innych materiałów źródłowych.

8x50R Lebel

Amunicję wytwórni polskich pakowano w pudełka kartonowe po 8 sztuk (pojemność magazynka rurowego kbLebel) lub w pakiety po 10 sztuk owinięte papierem pakowym i przewią zane mocnym sznurkiem.

Naboje miotają ce z kolei pakowane były w pakiety po 5 sztuk owijane w papierem pakowym i wią zane mocnym

sznurkiem. Często się zdarza że w pakietach polskich naboi miotają cych znajdują się łuski z biciami

francuskimi, co wynika z faktu ponownego użycia wystrzelonej łuski do produkcji.

7,92x57 MauserPolsk ą amunicję kalibru 7,92mm pakowano na wzór niemiecki w pudełka kartonowe koloru brą zowego lub

kremowego, zawierają ce 15 naboi luzem lub w trzech łódkach po 5 sztuk. Pudełko miało wymiary 85x60x30

[mm].

Pudełka posiadały drukowane lub odbijane stemplem napisy w kolorze odpowiadają cym typowi amunicji (kolor

zgodny z kolorem obwódki spłonki), zawierały informacje o wytwórcy, rodzaju i przeznaczeniu amunicji,

ponadto podawano numer partii wraz rokiem produkcji oraz datę kompletacji (scalania), miesią c, rok, niekiedynawet dzień.



Pudełka kartonowe pakowane były w hermetycznie zamykane puszki cynkowe, które z kolei pakowano w

drewniane skrzynie. Na skrzyni znajdowała się nalepka z charakterystyka amunicji oraz namalowane kółkotakiego samego koloru, jakim był pomalowany obwód spłonki. Łą cznie w jednej skrzyni znajdowało się 1260

naboi karabinowych.

Amunicja izbowa



Amunicję izbową wytwarzano w dwóch kalibrach 7,92mm i 8x50R Lebel przez zakłady „Pocisk”. Amunicję tego typu pakowano w paczki z papieru pakowego po 10 sztuk, pociski ołowiane pakowane były w pudełka

kartonowe po 500 sztuk, spłonki zaś po 100 sztuk w pudełka z blachy cynkowej. Następnie oddzielnie pakowano

części amunicji do skrzyń drewnianych.

7,92x107 DS

Naboje pakowano w kartonowe pudełka po 12 sztuk, a te z kolei po 12 sztuk w hermetyczne cynkowe puszkiwkładane do drewnianych skrzyń. Na pudełkach kartonowych umieszczano napis zawierają cy nazwę

producenta, liczbę naboi, kaliber i typ pocisku oraz numer partii i rok produkcji.

13,2x99 Hotchkissbrak informacji z powodu niedostępności bibliografii i innych materiałów źródłowych.

20x140B wz.38brak informacji z powodu niedostępności bibliografii i innych materiałów źródłowych.



II. Okres okupacji (1939-45)

II.1 Amunicja pistoletowa, karabinowa, pośredniaPo podjęciu przez władze okupacyjne decyzji o produkcji w zajętych zakładach, jeszcze w grudniu 1939 r.

zdołano wyprodukować próbną partię amunicji pistoletowej kalibru 9x19 mm Parabellum. Znakowanie tej

amunicji różniło się od produkcji polskiej brakiem podziału na sektory za pomocą pionowych kresek oraz

zastą pieniem „orzełka” poprzez pięcioramienną gwiazdk ę oznaczają cą w niemieckim systemie łusk ę wykonaną z mosią dzu.

Począ tkowo wytwórnie w okupowanych krajach nie należały do jednolitego systemu zaopatrzenia OKH, w

zwią zku z tym zakład w Skarżysku nie otrzymał własnego symbolu kodowego. Producent z braku wytycznych w

tym kierunku stosował własny system oznaczeń będą cy improwizacją połą czonych oznaczeń polskich iniemieckich przy produkcji amunicji typu 9x19 Parabellum i 7,92x57 Mauser. Dlatego też fabryka w

Skarżysku stosowała na począ tku handlowy symbol producenta będą cy wydłużonym sześciobokiem ze słowem

„HASAG” umiejscowionym w środku. Na amunicji karabinowej znak ten był ledwie czytelny, natomiast na

łuskach pistoletowych pozostał z niego jedynie sam zarys.

Na łuskach pistoletowych (9 mm x 19) w pierwszych trzech seriach z roku 1940, zachował się podział na sektoryza pomocą pionowych kresek, z którego zresztą bardzo szybko zrezygnowano (Na amunicji karabinowej od

począ tku zrezygnowano z podziału na sektory za pomocą pionowych kresek). W pierwszej serii amunicji

pistoletowej uchował się nawet symbol huty mosią dzu „N” (Norblin) zamieniony później na kod materiałowy

„67”, umieszczany aż do wyczerpania się zapasów polskiego mosią dzu. Nowością w tym układzie oznaczeń

było wprowadzenie numeru serii produkcyjnej. Przez ten okres czasu (1940-41) widoczne jest stopniowe

ujednolicanie systemu znakowania amunicji do zgodnego z niemieckimi standardami który zawierał kod

producenta (12h), kod materiałowy (3h), numer serii produkcyjnej (6h) oraz dwucyfrową końcówk ę daty

produkcji (9h).

9x19 Parabellum

7,92x57 Mauser

Gdzieś w połowie roku 1940 zakłady w Skarżysku otrzymały wreszcie trzyliterowy kod „kam” umieszczany od

tej pory na łuskach zamiast stosowanego dotychczas oznaczenia cywilnego. Po wyczerpaniu się w 1941 r.

zapasów mosią dzu polskiego pochodzenia, zaczęto wyrabiać łuski stalowe fosfatowane i następnie lakierowaneoznaczane kodowo jako „St” (Patronenhulse Stahl lackiert ). Wynikają ce problemy z użytkowania takiej

amunicji w broni maszynowej (pękanie łusek) spowodowały wprowadzenie do produkcji łusek o pogrubionych

ściankach przy części dennej, tak ulepszone oznaczano symbolem „St +” (Patronenhulse Stahl lackiert mit

verstarkter Hulsenboden). Kolejną modyfikacją produkowanych łusek stalowych w celu uproszczenia produkcji

było wprowadzenie łusek o jednym otworze zapałowym oznaczanych jako „-St” (Patronenhulse Stahl lackiert

mit Einlochzundung). Oznaczenia kodu materiałowego były identyczne dla amunicji pistoletowej i karabinowej.Dotyczy to zarówno amunicji pistoletowej 9x19 jak i karabinowej 7,92x57 (również produkowana później

amunicja typu 7,92x33).



1 2 3

1. łuska stalowa (St)

2. łuska stalowa wzmocniona (St+)

3. łuska stalowa wzmocniona z jednym

otworem zapałowym (–St+)

9x19 Parabellum

7,92x57 Mauser

W 1944 r. w zakładach w Skarżysku podjęto się również produkcji nowej amunicji pośredniej typu 7,92 mm x33 Kurz Patrone przeznaczonej do karabinka szturmowego StG-43 (MP-43). Naboje produkowano w łuskach

stalowych lakierowanych. Amunicja ta znakowana była według systemu niemieckiego podobnie identycznie jak amunicja pistoletowa i karabinowa produkcji ze Skarżyska z tego okresu (wykonano pięć serii produkcyjnych tej

amunicji).

W końcówce 1943 r. na terenie okupowanej Polski uruchomiono jeszcze jeden zakład produkują cy amunicję, a

mianowicie wspomniany wcześniej koncern „Hasag” produkował amunicje karabinową Mausera w fabryce

mieszczą cej się w Częstochowie. Zakład ten posługiwał się kodem literowym „nbe” a jego pełna nazwabrzmiała Hasag Eisen- und Metallwerke GmBH, Werk Apparatebau Tschenstochau. W 1943 r. zdążono

wyprodukować tylko jedna serię, przez następny rok produkcja trwała cały czas, natomiast w 1945 r. w wyniku

zbliżają cego się Frontu Wschodniego wyprodukowano tylko trzy serie amunicji karabinowej.

Osobnego omówienia w tym dziale wymaga pewna ciekawostka historyczna. Otóż we wrześniu 1939 r. w ręceniemieckie wpadła pewna liczba polskich karabinów ppanc. wz.35 „Ur”. Doceniają c parametry tej broni oraz

począ tkowy brak podobnego uzbrojenia na stanie niemieckich jednostek (niemieckie rusznice PzB.39 dopiero

zaczęto dostarczać do jednostek). Podjęto zatem produkcję amunicji to tej zdobycznej broni, jednak nie

kontynuowano jej w zakładach polskich tylko przeniesiono ją do filii zakładów HASAG, Hugo Schneider AG w

Altenburgu które stosowały kod produkcyjny „P 490”. Produkcja tej amunicji trwała tylko przez krótki okres w

roku 1940. W amunicji typu 7,92x107 oznaczonej według niemieckiej nomenklatury jak „PanzerbüchsepatroneP 35” zmieniono standardowe polskie pociski (rdzeń ołowiany) typu „DS” na pociski z amunicji typu 7,92x94

Patrone 318 z rdzeniem wykonanym ze stali utwardzanej (SmK) lub spieku węglika wolframu (SmKH).

Znakowanie barwne tej amunicji polegało na pomalowaniu obwódki spłonki oraz szczytu pocisku na kolor

czarny. Oznaczenia wybijane na dnie łuski różniły się od typowej amunicji przede wszystkim wprowadzeniem

kodu tzw. waffenamt-u czyli znaku odbioru wojskowego składają cego się z godła niemieckiego (gapy) z

numerem kontrolera (WaA201, WaA208).



II.2 Znakowanie barwne amunicjiAmunicja karabinowa kalibru 7,92 mm była znakowana barwnie zgodnie z wytycznymi dotyczą cymi

dotyczą cymi amunicji niemieckiej. W zakładach polskich na terenach okupowanych produkowano wyłą cznie

amunicję zwykłą z pociskami typu sS, SmE oraz amunicje ślepą typu Platz 33 (z drewnianymi pociskami).

W amunicji pistoletowej typu 9 mm x 19 Parabellum nie stosowano zasadniczo żadnych oznaczeń barwnych,

wyją tkiem przez pewien okres (1941-44) był wprowadzony do uzbrojenia nowy oszczędnościowy pocisk zrdzeniem stalowym 08mE (9mm Pistolengeschoss mit Eisenkern). Ze względu na jego mniejszą masę (6,48 g) w

porównaniu ze standardowym pociskiem, wzmocniono w naboju ładunek miotają cy w celu zachowania osią gów

balistycznych. Amunicja ta była przeznaczona głównie do broni maszynowej i odróżnieniu od amunicji 08

dopuszczonej do użytku w pistoletach, pociski były czernione chemiczne. Z biegiem czasu po decyzji OKH(01.1943) przeznaczają cej wyłą cznie dla pistoletu P08 amunicji z łuskami mosiężnymi, zaprzestano w latach

1944-45 czernienia płaszczy pocisków. W części nabojów 08mE poprzez analogię z amunicją karabinową SmE

obwódka spłonki była malowano na niebiesko. Naboje tego typu produkowano w Skarżysku od 1941 r.



II.3 Pakowanie amunicji - okres okupacji 1939-45

Amunicja pochodzenia polskiego (zdobyczna)Po przejęciu przez III Rzeszę polskiego przemysłu zbrojeniowego przejęto również część posiadanych zasobów.

Stą d też można spotkać pudełka amunicji reetykietowane. Etykieta w tym przypadku była przyklejana na jednym

z brzegów opakowania i zawierała uwagę o partii nieznanej ( Lieferung unbekannt ) lub też o polskim

pochodzeniu amunicji ( poln. Herkunf ).

W późniejszym okresie stosowano etykiety standardowe zawierają ce informacje o polskim pochodzeniu

niektórych elementów naboi, takich jak łuski, pociski lub spłonki. Informacje tę podawano za pomocą umieszczanej w zawiasach litery (p), skrót ten oznaczał polnisch.

Amunicja pistoletowaAmunicja wojskowa kalibru 9mm pakowana była w pudełka kartonowe zszywane, klejone lub łą czone

blaszanymi narożnikami, jednoczęściowe o pojemności 16 nabojów (dwa magazynki po 8 nabojów). Amunicja

wytwarzana w łuskach mosiężnych oznaczana była naklejk ą w kolorze niebieskim. Wraz z wprowadzeniem doprodukcji amunicji w łuskach stalowych zmieniono układ kolorystyczny naklejki na białą lub jasnoniebiesk ą z

niebieskim pasem (wzorowaną na etykietach amunicji karabinowej).

Pierwsza linijka opisu na naklejce zawierała liczbę, rodzaj i typ pocisku. Druga numer serii, rok scalenia i

producenta nabojów. Trzecia dotyczyła ładunku miotają cego – gatunek, producent, numer serii i rok produkcji.

Czwarta opisywała łusk ę jej typ materiał z którego została wykonana, producenta, numer serii i rok produkcji(producent łusek wcale nie musiał być producentem nabojów i odwrotnie. Pią ta linijka dotyczyła pocisków,

ewentualnie ich części. Ostatnia wskazywała typ, producenta, numer serii i datę produkcji spłonek

Zapis powyższy możemy przeczytać zatem jako:

16 nabojów pistoletowych wz.08 ze stalowym rdzeniem scalonych w 1944 r. przez kam w 22 serii produkcyjnej.

Elaborowanych prochem nitrocelulozowym pr ęcikowym nowego typu o wymiarach ziarna 0,8x0,8 mm,

wytworzonego w 1943 r. przez mog w 23 serii produkcyjnej. Wyprodukowanych w łuskach stalowych,

wzmacnianych, lakierowanych z roku 1944 produkcji kam. Z pociskami z roku 1944 wyprodukowanymi przez

kam. Naboje zaopatrzone są w spłonki Wz.08 produkcji dnf z 40 serii z 1940 r.

52 takie 16-nabojowe paczki (Patronenschachtel) pakowane były w pudło kartonowe (Patronenpackhülse)oznaczone naklejk ą będą cą powiększoną wersją naklejki z paczki, opiewają cą na 832 naboje. Pięć takich

transporterów mieściło się z kolei w drewnianej skrzyni (Patronenkasten) mieszczą cej 4160 nabojów. Prócznaklejki typu opisanego powyżej na skrzyniach umieszczano tak że etykiety zawierają ce zalecenia eksploatacyjne

np. „Nur für Maschinenpistolen” (tłum.: Tylko do pistoletów maszynowych) na skrzyniach nabojów 08mE lub



08SE, czy też „Nur für P 08” (tłum.: Tylko do [pistoletu] P 08) na skrzynkach z amunicją w łuskach

mosiężnych.

Amunicja karabinowaNaklejki na pudełkach amunicji karabinowej były podobne w znaczeniu do amunicji pistoletowej i zawierały te

same informacje. Ponadto na pudełkach amunicji karabinowej nanoszono dodatkowe informacje dotyczą ce

sposobu pakowania, przeznaczenia i pochodzenia amunicji i tak:„i.L.” lub „ In Ladenstreifen” - oznaczało amunicję pakowaną w łódki nabojowe

„ ohne Ladestreifen” - oznaczało amunicję pakowaną luzem

„ Für Gewehr” - oznaczało amunicję przeznaczoną wyłą cznie do karabinów ręcznych

„ Für MG” - oznaczało amunicję przeznaczoną wyłą cznie do karabinów maszynowych.„Unbekannts” lub „ Lieferung Unbekannts” – oznaczało amunicję zmiksowaną lub nieznanego pochodzenia

Amunicja karabinowa typu 7,92x57 pakowana była w pudełka kartonowe po 15 sztuk. Dwadzie ścia takich 15-

nabojowych paczek pakowano w kartonowe pudło. Pięć takich pudeł mieściło się w drewnianej skrzyni, która

zawierała ogółem 1020 sztuk amunicji.



III. Okres powojenny (1946-począ tek lat osiemdziesią tych)

III.1 Amunicja pistoletowa, karabinowa, wielkokalibrowaPierwszym zakładem zbrojeniowym który po wojnie podją ł się produkcji amunicji strzeleckiej była wytwórnia w

Skarżysku-Kamiennej działają ca pod nazwą Państwowa Fabryka Amunicji. Przez pierwsze lata produkcji (1946-

50) zakłady stosowały na amunicji karabinowej 7,62x54R sygnaturę „PFA” (Państwowa Fabryka Amunicji),

przez krótki okres czasu (1948-49) na amunicji pistoletowej kalibru 7,62x25 pojawiła się również sygnatura„FA” (Fabryka Amunicji), od 10 serii z 1949 r. ujednolicono ją jednak z sygnaturą jak na amunicji karabinowej.

7,62x25 wz.30

7,62x54R Mosin

Począ tkowo przyjęto na oznaczeniach łusek system 90o

(bez podziału na sektory). Wśród wybijanych sygnaturznajdowały się kod producenta (kody literowe i cyfrowe), kod materiałowy, data produkcji, numer serii

produkcyjnej. Na amunicji karabinowej kalibru 7,62 mm produkowanej w łuskach stalowych ten system

oznaczeń przetrwał mniej więcej do połowy lat sześćdziesią tych. Jako kodów materiałowych używano dwóch

oznaczeń, pierwszy z nich „St” wybijany był na amunicji karabinowej i oznaczał łusk ę stalową , drugi „33”

dotyczył amunicji pistoletowej 7,62 mm i oznaczał łusk ę wykonaną z mosią dzu o składzie 67% miedzi i 33%

cynku. (na łuskach kilku serii pojawia się również kod „32”).

W roku 1950 wprowadzono nowy typ kodowania producenta, każdemu zakładowi zajmują cemu się produkcją wojskową przydzielono kod liczbowy, zakłady w Skarżysku otrzymały kod „21”. Począ tkowo liczba ta wybijana

na łuskach była umieszczana w owalu, jednak na amunicji pistoletowej zrezygnowano z tego już w 1954 r.,

natomiast na amunicji karabinowej spotyka się jeszcze ten typ znakowania do połowy lat 60-dziesią tych (łuskistalowe).

7,62x25 wz.30

7,62x54R Mosin

Na przełomie roku 1953/54 przyjęto nowy system znakowania amunicji w układzie 180o z odwróconą datą produkcji w stosunku do kodu producenta. (Jest to ważne z tego powodu że na Węgrzech istniała fabryka

sygnują ca amunicje również kodem liczbowym 21, z tym że dwucyfrowa końcówka roku produkcji byłaskierowana w tym samym kierunku.) Przyjęcie nowego sposobu kodowania miało miejsce począ tkowo tylko w

amunicji pistoletowej, rezygnują c wkrótce również z umieszczania kodu producenta w owalu. Następnie ten

system znakowania amunicji został przyjęty również przez inne zakłady produkują ce amunicje i stosowany był

przy oznaczaniu każdego rodzaju amunicji strzeleckiej produkowanej w Polsce (5,45x39, 7,62x39, 7,62x54R,

9x18, 12,7x107, 14,5x114) do celów wojskowych i dotrwał do współczesnych nam czasów bez zmian.

7,62x25 wz.30



7,62x54R Mosin

Wśród znakowań z tamtego okresu należy tu nadmienić o amunicji typu 7,62x39 której produkcji podjęły się

zakłady w Skarżysku w 1957 r., bowiem pierwsza partia produkcyjna nie posiadała wybitego kodu producenta

lecz tylko datę produkcji w dodatku odwróconą .

W miarę odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych i rozwoju przemysłu zbrojeniowego, produkcję amunicji

podejmowały również inne zakłady.

W latach 1954-56 działała w Poniatowej wytwórnia produkują ca wyłą cznie amunicje pistoletową kalibru

7,62x25 mm. Używała ona na łuskach kodu liczbowego „54”, umieszczanego począ tkowo w owalu. W

następnych latach działalności (1955-56) kod ten był bity już bez owalu. Wśród naboi wyprodukowanych przez

ten zakład można spotkać również łuski bez daty produkcji z kodem w owalu. Według przypuszczeń mogą być

to naboje ślepe z począ tkowej fazy rozruchu linii produkcyjnej, być może nawet z roku 1953.

Kolejnym zakładem który podją ł się produkcji amunicji była wytwórnia w Pilczycach k. Wrocławia używają ca

kodu „343”. Na począ tkowo produkowanej amunicji pistoletowej kalibru 7,62x25 mm przez cały okres jej

produkcji (1951-56) kod ten był umieszczany w owalu. Po tym czasie jednak na innych rodzajach produkowanej

amunicji strzeleckiej (7,62x39) produkowanej przez ten zakład kod liczbowy był wybijany bez umiejscawiania

w owalu. Zakład ten funkcjonował do pierwszej połowy lat siedemdziesią tych.

Wśród innych zakładów produkują cych amunicję pistoletową kalibru 7,62 mm działała również fabryka

sygnują ca swe wyroby kodem „234” umieszczanym w owalu (rok 1953). Nie jest znane umiejscowienie tego

zakładu.



III.2 Znakowanie barwne amunicjiOprócz standartowych oznaczeń spotykanych na dnach łusek wojskowych, w celu szybkiej identyfikacji rodzaju

używanego typu pocisku stosowano barwne malowania szczytu pocisku. System ten pochodził z systemu

radzieckiego i siłą rzeczy został przyjęty przez wszystkie państwa należą ce do ówczesnego Układu

Warszawskiego, do którego należała między innymi Polska.

Tab.2 Znakowanie barwne amunicji strzeleckiej – Układ WarszawskiTyp pocisku Kolor wierzchołka pocisku

ciężki żółty

lekki (z rdzeniem stalowym) srebrny

smugowy zielony

przeciwpancerny czarny

zapalają cy czerwony

przeciwpancerno-zapalają cy czarno-czerwony

przeciwpancerno-zapalają co-smugowy fioletowo-czerwony

Oprócz tych oznaczeń można spotkać również inne specyficzne malowania stosowane w Polsce. I tak na

amunicji pistoletowej kalibru 7,62x25 mm o zaostrzonych wymaganiach jakościowych, przeznaczonej do testów

wytrzymałościowych produkowanych czerepów chełmów stalowych, szczyt pocisku malowany był na żółto.

Naboje te produkowano w roku 1955 przez wytwórnie nr 21 i 54.

Na potrzeby Milicji Obywatelskiej w latach 60-tych przyjęto rewolwer gazowy Naganta przerobiony na nabój

7,62 mm x 25. Produkowana do niego amunicja elaborowana była w łuskach polskich producentów, z produkcji

pochodzą cych z różnych lat. Pocisk wykonany z kartonu imitują cego kształtem pocisk zawierał ładunek

substancji drażnią cej i pomalowany był cały na zielono (spotkać można również „pociski” w naturalnej barwie

papieru).

Na począ tku lat sześćdziesią tych opracowano w Polsce nabój miotają cy kalibru 7,62 mm x 39 wz. 43/60 z

przeznaczeniem do miotania granatów nasadkowych z kbk-granatników wz.60 i wz.60/72. Ponieważ nabój ten

posiadał wzmocniony ładunek miotają cy w porównaniu do naboju ślepego, w celu jego szybkiej identyfikacji

zagniecony szczyt łuski w formie gwiazdki malowano na kolor biały.

Wśród innych znakowań barwnych warto wspomnieć tu amunicji do aparatu ubojowego AU-65 typu 11x28,5

SR. Począ tkowo siłę użytego naboju oznaczano poprzez zamalowanie dna naboju odpowiednim kolorem.

Lakierem koloru żółtego oznaczano amunicję do uboju zwierzą t o wadze 200÷400 [kg], niebieskim dla zwierzą to wadze 400÷600 [kg], czerwonym dla zwierzą t ważą cych od 600 [kg]. Później przeniesiono to znakowanie na

zagniecie w formie gwiazdki zamykają cej wylot łuski.



III.3 Pakowanie amunicji

III.3.1 Amunicja pistoletowa7,62x25 wz.30Amunicja pistoletowa kalibru 7,62 mm pakowana była w kartonowe paczki o wymiarach 85x70x35 [mm]. W

paczce takiej mieściło się 70 sztuk naboi przełożonych pomiędzy warstwami papierową taśmą . Na paczce

obijano stemplem napisy z informacją o typie amunicji oraz jej ilości oraz stemple odbioru wojskowego, stempleposiadały kolor czerwony lub granatowy, można spotkać również paczki bez tych stempli z jedynie stemplem

liczbowym np. „8537”.

Do metalowej konserwy wykonanej z blachy ocynkowanej (starego typu – wieko lutowane, brak zaokrą gleń na

rogach) wchodziło po 18 paczek amunicji. Na wieku takiej konserwy umieszczane były napisy informują ce o

kalibrze amunicji, jej typie, materiale użytym do produkcji łusek, numer serii produkcyjnej, kod producenta,rodzaj materiału miotają cego.

Dwie takie konserwy umieszczano z kolei w drewnianej skrzyni na której znajdowały się podobne informacje

jak na wieku konserwy amunicyjnej. Ogółem w drewnianej skrzyni znajdowało się 2520 sztuk nabojów.

III.3.2 Amunicja pośrednia7,62x39 wz.43Amunicja pośrednia kalibru 7,62 mm na począ tku była produkowana w dwóch rodzajach opakowań - w łódkach

i luzem. Amunicja pakowana w łódkach (2 łódki po 10 naboi) przeznaczona była do karabinów SKS (7,62 mm

ksS). Paczka takiej amunicji była identyczna jak paczka radziecka tego typu, różniła się od niej brakiem opisu

zawartości, na paczce znajdował się jedynie stempel odbioru wojskowego i czasami wewnętrznej kontroli

zakładowej. Paczka amunicyjna miała wymiary 127x63x22 [mm]. Do metalowej konserwy (starego typu-prostok ą tna, z blachy ocynkowanej, lutowane wieko) wchodziły 23 takie paczki, czyli w sumie 460 nabojów.

Dwie takie konserwy amunicyjne umieszczano w drewnianej skrzyni (920 sztuk nabojów).



Amunicja luzem była pakowana do kartonowych pudełek o wymiarach 69x47x42 [mm] w cztery warstwy po 5

sztuk, przełożonych papierową taśmą . Na pudełkach amunicji zawierają cej amunicję specjalną (ppanc.,

zapalają cą , smugową ) znajdowały się namalowane ukośne pasy w kolorach odpowiadają cych znakowaniu

wierzchołkom pocisków znajdują cych się w paczce (patrz: znakowania barwne).

Do metalowej konserwy wchodziły 33 takie paczki (660 nabojów). Następnie dwie takie konserwy amunicyjnebyły umieszczane w drewnianej skrzyni.

Na skrzyni oprócz napisów zbieżnych z tymi na konserwie umieszczano również kolorowy pasek w kolorze

identycznym z kolorem znakowania wierzchołków pocisków znajdują cych się w skrzyni.

Wraz z uruchomieniem produkcji amunicji ślepej i miotają cej pojawił się nowy typ paczki dla tego typu

amunicji. Pudełko miało wymiary 54x48x45 [mm], czyli mniejsze od stadartowych paczek amunicji ostrej



(mniejsz długość naboju). Pozwalało to w standardowej konserwie amunicyjnej zmieścić 35 paczek, co

zwiększało pojemność drewnianej skrzynki amunicyjnej do 1400 sztuk nabojów.

Paczki z amunicją ćwiczebną nosiły jedynie oznaczenia odbioru wojskowego. Paczki z nabojami miotają cymi

typu CGN (Ćwiczebny Granat Nasadkowy) na paczce miały odbity stempel z kalibrem amunicji,

przeznaczeniem i typem. Po zmianach wynikłych z zmiany technologii wykonania tej amunicji w ten sam

sposób znakowano paczki amunicyjne. Naboje miotają ce typu UNM wz.43/60 (Uniwersalny Nabój Miotają cy)

pakowano w takie same pudełka, zaś na samym pudełku odbijano stemplem typ amunicji oraz jej przeznaczenie.Wśród tych opakowań należy tu wymienić amunicję dostarczaną do jednostek wraz ze skrzyniami z granatami

typu KGN (Kulkowy Granat Nasadkowy) oraz PGN-60 (Przeciwpancerny Granat Nasadkowy wz.60). Otóż

naboje typu NGN (później również UNM wz. 43/60) pakowano dwuwarstwowo w pudełka kartonowe o

niestandartowej pojemności 18 sztuk (KGN, w skrzyni 12 granatów ) lub 24 szt. (PGN-60, w skrzyni 24 granaty)zamknięte w woreczku z tworzywa sztucznego. Do wnętrza takiego woreczka wkładana była etykieta z

analogicznym stemplem jak paczce nabojów UNM, z tym jednak że zwykle skreślano ostatni wiersz, mówią cy o

zastosowaniu amunicji do granatów CGN.

Wraz z rezygnacją ze starego typu konserw amunicyjnych zastą pionych przez nowe, lakierowane na zielono z

zaokrą glonymi rogami i zamykanymi poprzez rolowanie podobnie jak w konserwach spożywczych, pojawił się

nowy typ paczki amunicyjnej o wymiarach 58x48x44 [mm], zbliżonych do paczki amunicji ślepej. Pozwoliło to

na zapakowanie do nowej konserwy (pomimo nieco mniejszych jej wymiarów) 35 paczek amunicji (700 sztuk w

konserwie), co zwiększało pojemność drewnianej skrzynki amunicyjnej do 1400 sztuk nabojów.

W latach osiemdziesią tych w ramach oszczędności zrezygnowano z pakowania amunicji ostrej w pudełka,

zastępują c je papierowymi pakietami spinanymi drucianymi zszywkami . Pakiet taki posiada rozmiary 62x40x52

[mm] i jedynym oznakowaniem na nim jest znak odbioru wojskowego, ponadto od paczki wyróżnia si

ęlekkotrapezowym kształtem.

Amunicja o wzmocnionym ciśnieniu posiada na paczce stosowną adnotację, podobnie jak wytwarzana amunicja

szkolna.



III.3.3 Amunicja karabinowa

7,62x54RAmunicja karabinowa kalibru 7,62mm (Mosin) pakowana było w pakiety po 20 sztuk owini ęte papierem

pakowym i przewią zane sznurkiem. Na opakowaniu nie znajdowały się żadne dodatkowe informacje oprócz

czasami pojawiają cego się stempla odbioru wojskowego i wewnętrznej kontroli zakładu. Pakiety te umieszczane

były w metalowej konserwie amunicyjnej. Na wieku pojemnika znajdowały się informacje o kalibrze amunicji,

typie pocisku i łuski, serii produkcyjnej, producencie oraz dane dotyczą ce materiału miotają cego.

Dwie takie metalowe konserwy wkładane był do drewnianej skrzynki amunicyjnej.

III.3.4 Amunicja wielkokalibrowa

14,5x114Amunicja jest pakowana po 40 sztuk do metalowych konserw amunicyjnych. Na wieku konserwy są umieszczane dane dotyczą ce nazwy nabojów i materiału łusek (np. 14,5 MDZ łs), numer partii, zakład

produkcyjny i rok produkcji, liczba nabojów w skrzyni (40 szt.) dane o materiale miotają cym oraz kolorowe

oznaczenie typu amunicji zgodne ze znakowaniem na wierzchołkach pocisków. Dwie takie konserwy są umieszczane w drewnianej skrzyni (80 szt. nabojów). Na skrzyni na każdej z dwóch bocznych ścianek

umieszczane są informacje identyczne jak na wieku konserwy amunicyjnej.

W stosunku do oznaczeń występują cych na konserwach i skrzyniach należy się małe wyjaśnienie dotyczą ce

kodów używanych przy opisywaniu materiału użytego przy produkcji łusek. Począ tkowo stosowano polskieoznaczenia typu:

ŁM – łuska mosiężna

ŁSt – łuska stalowaŁB – łuska bimetalowa

Zastą pione później z niewiadomych przyczyn na radziecki system kodów materiałowych, zapisywany alfabetem

łacińskim!

GL – łuska mosiężna

GS – łuska stalowa

GŻ – łuska bimetalowa



IV. Okres współczesny (koniec lat osiemdziesią tych-2003)

Wytwarzane naboje na rynek cywilny były oznaczane podobnie jak wojskowe w układzie 180o, z tym że

wojskowy numer zakładów „21” zastą piono począ tkowo cywilną sygnaturą zakładu „SKN” (Skarżysko-

KamieNna) wybijaną na godzinie 12, na godzinie 6h zamiast daty produkcji wybijane było oznaczenie typu

amunicji.

Niedługo potem (w roku 1990) zmieniono wraz ze zmianą nazwy zakładów na Zakłady Metalowe „MESKO”

S.A. wybijaną sygnaturę na nazwę zakładów „MESKO”, znakowanie nadal prowadzono w układzie 180o, z tym

że teraz kod zakładów wraz z oznaczeniem typu amunicji był wybijany w różnych pozycjach i układach w

stosunku do siebie. Dotyczy to amunicji pistoletowej i rewolwerowej (9x18 Makarow; 9x19 Parabellum; 9x29R

[.38 Special]; 9x33R [.357 Magnum]), pośredniej (5,45x39; 7,62x39) produkowanej na eksport jak i myśliwskiej(7x57R; 7x64; 7x65R; 7,62x51 [.308 Winchester]; 7,62x53R [7,62x54R Mosin]; 7,62x63 [.30-06 Springfield])

oraz gazowej (8x20 [8mmK]; 9x17R; 9mmPA).

Wśród produkowanej amunicji znajdują się odstępstwa od podanej wcześniej reguły. Pierwsze z nich dotyczy

amunicji do broni gazowej kalibru 8 mm i 9 mm x 17, znakowanej w układzie 180 o, gdzie na 12h zmieniony byłkod producenta na „* M *”, na polu 6h wybijano bez zmian oznaczenie typu amunicji.

Drugim przypadkiem jest natomiast nabój rewolwerowy .38 Special (9mm x 29R) w którym trudno okre ślić w

jakim układzie jest znakowany (120o?), gdzie na godzinie 6 znajduje się kaliber „.38 SPECIAL”, kod zakładu

„MESKO” znajduje się na polu 10h, zaś na 1h data produkcji „90”.



Oprócz tego naboje specjalne nie penetrują ce tego kalibru (.38 Special) w zależności od mocy obalają cej

posiadają barwne czepce w celu ich łatwej identyfikacji. Najsłabszy nabój to „Komar” posiadają cy biały czepiec,

dalej „Osa” z żółtym czepcem, najsilniejszy ładunek posiada „Szerszeń” z niebieskim czepcem.

W połowie lat dziewięćdziesią tych ubiegłego wieku zakłady w Skarżysku wykonały partię amunicji typu

7,62x39, na zamówienie policji niemieckiej ze wschodnich landów. Znakowania łuski były „sterylne” tzn. nie

zawierały informacji o producencie lecz tylko kaliber amunicji i datę produkcji w zakodowanej postaci, pierwszacyfra oznaczała kwartał produkcji zaś druga końcówk ę roku produkcji.

Starania Polski prowadzone od począ tku lat dziewięćdziesią tych o przyjęcie naszego kraju do układu NATO-

wskiego (oraz jej przyjęcie) spowodowały konieczność wprowadzenie do produkcji amunicji zgodnej zestandardami tego paktu (9x19; 5,56x45; 7,62x51; 12,7x99).

W 1992 r. rozpoczęto produkcje amunicji typu 9 mm x 19 do celów wojskowych, otrzymała ona system

oznaczeń w układzie 120o, dostosowany do standardowego znakowania natowskiego. Na dnie łuski na godzinie

12 umieszczany jest sygnatura oznaczają ca typ naboju „9x19 P.”, na polu 4h umieszczana jest data produkcji

(dwucyfrowa końcówka roku), a na 8h wojskowy kod produkcyjny zakładu „21”.

Pod koniec lat dziewięćdziesią tych uruchomiono produkcje amunicji pośredniej kalibru 5,56 mm x 45 ,

znakowanie jej wyglą da podobnie jak w amunicji typu Parabellum, z tym że jest to znakowanie raczej w

układzie 180o, gdyż na polu 12h znajduje się oznaczenie amunicji „5,56x45”, zaś na polu 6h, symetrycznie w po

obu stronach w niewielkiej odległości od siebie umieszczona jest data produkcji i kod zakładu „98 21”.

IV. Znakowania barwne amunicji strzeleckiej

IV. Pakowanie amunicjiAmunicja pistoletowa i rewolwerowaAmunicja pistoletowa kalibru 9x18 Makarow jest w białe kartonowe pudełka z plastikową kratk ą o pojemności

16 sztuk. Pudełko ma wymiary 43x43x27 [mm], na opakowaniu nie znajdują się żadne oznaczenia oprócz

stempla odbioru wojskowego.

Paczki te są następnie umieszczane w metalowej konserwie amunicyjnej. Na wieku konserwy znajdują się informacje dotyczą ce amunicji typu kaliber, producent, rodzaj materiału miotają cego itp.

Amunicja kalibru 9 mm Makarow przeznaczona do celów komercyjnych była pakowana w dwuczęściowe

pudełka wykonane z tworzyw sztucznych o wymiarach 118x61x36 [mm]. W opakowaniu mieściło się 50 sztuk

nabojów (5x10). Na pokrywce opakowania naklejana była etykieta w barwie czerwonej wraz opisami zawartości

w kolorze czarnym.



Amunicja kalibru 9x19 Parabellum przeznaczona do celów wojskowych pakowana jest w kartonowe pudełka z

plastikową kratk ą o pojemności 25 sztuk. Pudełko ma wymiary 54x54x31 [mm], na opakowaniu nie znajdują się

żadne oznaczenia oprócz stempla odbioru wojskowego.

Paczki te są następnie umieszczane w metalowej konserwie amunicyjnej. Na wieku konserwy znajdują się standardowe informacje dotyczą ce amunicji.

Amunicja kalibru 9 mm Para przeznaczona do celów komercyjnych była pakowana począ tkowo w

dwuczęściowe pudełka wykonane z tworzyw sztucznych o wymiarach 118x61x36 [mm]. W opakowaniu

mieściło się 50 sztuk nabojów (5x10). Na pokrywce opakowania naklejana była etykieta w barwie czerwonej

wraz opisami zawartości w kolorze czarnym. Etykiety były wykonane w wersjach polskiej, angielskiej i

niemieckiej (w tym ostatnim wykonaniu znana jest etykieta w kolorze niebieskim).

W 1997 r. pojawił się nowy typ opakowania amunicji komercyjnej oferowany jednak wyłą cznie na eksport,

podobny do opakowania wojskowego z tym że na pudełku znajdowała się etykieta w kolorze czerwono-czarnym

z białymi napisami.

_________wydruk - książeczki000000000000077

Documents