WIRT PAWLU VI

Wirt Pawlu VI WERREJ

jannar – marzu 2019sena XXXI nru. 127

Fr Raymond Gatt OPEditorjal 1

Robert AloisioPawlu VI – il-Papa minsi 3

Fabian MangionPawlu VI u t-Traġedja ta’ Aldo Moro 17

Arċisqof Ġorġ Frendo OPPawlu VI: il-Papa ‘sfortunat’ 29

Prof. Mons. Hector ScerriIl-Papa Pawlu VI: Tmunier tal-Konċilju Vatikan II 35

Fr Justin Schembri OPReading the Scriptures in Medio Ecclesiae: Pope Paul VI and his understanding of Scriptures 53

Dr Nadia DelicataHumanae Vitae taħt lenti ġdida ħamsin sena wara 63 Fr Ivan Attard OPIl-kontribut tal-Papa Pawlu VI fl-Ittra Octagesima Adveniens 79

Fr Charles Tabone OPL-iżvilupp tal-bniedem u l-globalizzazzjoni 95

Fr Joseph Ellul OPPope Paul VI: Evangelization and Interreligious Dialogue 109

Fr Aaron Zahra OPL-Evanġelizzazzjoni skont Papa Pawlu VI 129

Fr Raymond Gatt OPIl-Madonna fi ħsieb Pawlu VI 133

Bl-approvazzjoni tal-Knisja

Direzzjoni – Redazzjoni – AmministrazzjoniKnisja 2000Kunvent Patrijiet DumnikaniPjazza San DuminkuRabat RBT 2521MaltaTelefon: 21 454592 Fax: 21 450503

Editur: P. Raymond Gatt O.P. gattrayop@yahoo.com

Setting: Joe CassarCover design: Mark MerciecaStampat: Printcare, San Ġwann. Tel. 21 497206Copyright: Pubblikazzjonijiet Dumnikaniwebsajt: www.opmalta.org

Rivista ta’ formazzjoni teoloġikali tittratta temi ta’ duttrina biblika, dommatika, morali u xjenzi umani

Toħroġ kull tliet xhur

Fr Raymond Gatt OP

Editorjal

Wirt Pawlu VI

Mhux faċli li fi ftit paġni tiġbor wirt il-Papa San Pawlu VI. Anzi iktar ma ssir taf fuqu iktar tirrealizza x’wirt kbir ħalla warajh. Tabilħaqq wirtu jkompli jsebbaħ il-patrimonju tal-Knisja Kattolika fil-mixja tagħha matul is-sekli. Giovanni Battista Montini (1897-1978) laħaq Papa fil-21 ta’ Ġunju 1963 u ħa l-isem ta’ Pawlu VI. Huwa kien jaf li kien se jidħol għall-missjoni iebsa għax wara l-mewt tal-Papa San Ġwanni XXIII huwa kellu jkompli l-Konċilju Vatikan II bil-ftuħ tat-Tieni Sessjoni fid-29 ta’ Settembru 1963. Fl-istess ħin kien il-bniedem l-iktar adattat biex il-Konċilju seta’ jibqa’ għaddej u jwasslu fi tmiemu fit-8 ta’ Diċembru 1965. Ċertament li l-Papa Montini jibqa’ jissemma bħala l-Papa tal-Konċilju Vatikan II.

F’Jannar 1964, huwa mar l-Art Imqaddsa biex jiltaqa’ mal-Kap tal-Knisja Ortodossa Athenagoras u flimkien ġabu fix-xejn il-firda li kienet ilha bejn iż-żewġ Knejjes madwar elfejn sena. Pawlu VI wera x’kien se jkun il-programm matul il-pontifikat tiegħu permezz tal-Enċiklika Ecclesiam Suam li ħarġet fl-1964. Huwa ħadem bla heda biex ipoġġi fil-konkret is-16-il dokument frott il-Konċilju li kellhom iġeddu lill-Knisja Kattolika biex tkun tassew dawl għad-dinja kollha. U dan huwa kkonfermah meta fl-4 t’Ottubru 1965 mar ikellem lill-mexxejja tad-dinja fil-bini tal-Ġnus Magħquda fi New York.

Papa Pawlu VI kompla l-mixja ekumenika meta ltaqa’ mal-Kap tal-Knisja Anglikana Dr Michael Ramsey (1961-74) f’Marzu tal-1966 u f’Marzu tal-1968 ħabbar il-bidu tar-riforma tal-Kurja Rumana. Huwa ma qagħadx lura milli jaqbeż għall-foqra u jaħdem għall-paċi fid-dinja permezz tal-enċiklika tiegħu Populorum Progressio (1967). Din kompliet turi l-għana tat-Tagħlim Soċjali tal-Knisja Kattolika li kien bdieh b’mod

2 KNISJA 2000 n 127

sistematiku l-Papa Ljun XIII permezz tal-enċiklika Rerum Novarum (1891). Papa Montini għamel diversi vjaġġi barra mill-Italja fosthom Bombay (1964), Bogotà (1966), Fatima (1967), Uganda (1969), u Manila (1970) fejn sar attentat fuq ħajtu.

Fil-25 ta’ Lulju 1968 huwa ppubblika l-enċiklika Humanae Vitae dwar il-kontroll artifiċjali tat-twelid. Kien dokument li ħoloq kontroversja u diskussjoni twila imma huwa xorta baqa’ jiddefendi l-pożizzjoni li dejjem żammet il-Knisja Kattolika fit-tagħlim tagħha fejn jidħol il-bidu tal-ħajja tal-persuna umana. Fuq kollox Papa Pawlu VI wera umanità kbira fir-rispett li huwa dejjem wera lejn kull persuna anki jekk din kienet kontrieh jew ma taqbilx miegħu. Huwa għamel minn kollox biex jeħles lill-ħabib kbir tiegħu l-politiku Taljan Aldo Moro (1916-78) minn dawk li ħatfuh u beka meta ġie maqtul fid-9 ta’ Mejju 1978.

Għalkemm Pawlu VI għex fi żmien diffiċli għax bdew ħerġin il-bidliet u l-konsegwenzi tal-Konċilju Vatikan II fil-Knisja, imma hu xorta baqa’ jagħmel ħiltu u baqa’ jemmen fil-qawwa tal-imħabba, it-triq li baqgħet tiġi segwita mis-suċċessuri tiegħu fuq is-siġġu ta’ Pietru. Papa Montini miet fis-6 ta’ Awwissu 1978 u ġie bbeatifikat fid-19 ta’ Ottubru 2014 mill-Papa Franġisku u kkanonizzat mill-istess Papa Arġentin fl-14 ta’ Ottubru 2018.

F’din il-ħarġa tar-rivista Knisja 2000 għandkom issibu diversi artikli li jixħtu dawl fuq il-wirt li ħalla warajh Pawlu VI. Jalla dan il-wirt ikompli jkun ta’ xprun għall-ħidma li qed tagħmel il-Knisja Kattolika kemm fiha nfisha u anki barra minnha.

Pawlu VI – il-Papa minsiRobert Aloisio

Nhar il-21 ta’ Ottubru 2018, il-Papa “minsi” ġie ddikjarat qaddis minn Papa Franġisku. Papa minsi imma Papa kbir... Imwieled fi Brescia, l-Italja, hekk kif intgħażel Papa mill-ewwel iddikjara li se jkompli l-Konċilju – li kien waqaf minħabba l-mewt ta’ Ġwanni XXIII – u li jissokta fit-triq tal-Ekumeniżmu. Wara li wassal fi tmiemu l-Konċilju, beda jwettaq b’kuraġġ dak li ddeċieda l-Konċilju, fost diffikultajiet ta’ kull xorta. Importanti u profonda kienet l-azzjoni ekumenika tiegħu, b’laqgħat li kienu ta’ ġid mal-Knisja Anglikana u mal-Knisja Ortodossa: storika kienet il-laqgħa tiegħu mal-Patrijarka ta’ Kostantinopli, Atenagora, ħamsin sena ilu. Proprju dik is-sena, l-1964, huwa beda ż-żmien tal-vjaġġi apostoliċi kbar meta mar Ġerusalemm, u wara dan tant inħawi oħra tad-dinja. Ma kinux ftit l-enċikliċi u l-Eżortazzjonijiet Appostoliċi tiegħu: “Ecclesiam suam”, “Populorum progressio”, “Evangelii nuntiandi”, “Humanae vitae”, “Communio et progressio”, “Marialis cultus”, “Gaudete in Domino”.

L-aħħar żmien tal-ħajja tiegħu kien imnikket bil-bosta minħabba l-ħtif u l-qtil tal-ħabib kbir tiegħu Aldo Moro. Miet fir-residenza sajfija tal-Papiet f’Castelgandolfo nhar is-6 t’Awwissu 1978. Meta nħatar Papa, il-Kardinal Giovanni Battista Montini, kien qal b’ton profetiku: “Forsi l-Mulej sejjaħli għal dan is-servizz mhux għax għandi xi kwalità iżda biex inbati xi ħaġa għall-Knisja.” L-intelliġenza profonda tiegħu ġegħlitu jintebaħ sa mill-bidu bil-missjoni iebsa tiegħu li f’daqqa waħda waqgħet fuq spallejh u li kellha tpoġġi taħt prova iebsa l-karattru tiegħu u saħansitra saħħtu.

Il-familja, is-saħħa dgħajfa tiegħu, il-karattru Il-futur Papa, Giovanni Battista Montini twieled f’Concesio, raħal żgħir

fil-provinċja ta’ Brescia, fl-Italja ta’ Fuq, nhar is-26 ta’ Settembru 1897 u

4 KNISJA 2000 n 127

meta twieled kien hekk dgħajjef u debboli, li t-tobba li assistew għat-twelid tiegħu qalu: “Sa għada nagħtuh ħajja!” Il-ġenituri tiegħu kellhom villa fil-kampanja f’Concesio, fejn Ġanbattista twieled u fejn kienu jqattgħu s-sajf, skont id-drawwa tal-familji benestanti ta’ Brescia ta’ dak iż-żmien.

It-tifel beda jieħu saħħtu. Imma beda jikber bil-mod u baqa’ marradi. Bħala karattru ħa kollox minn ommu, Giuditta mwielda Alghisi, mara nobbli, delikata u ġentili, mimlija mħabba lejn il-familja tagħha, imma ma turihiex minn barra, ta’ ftit karezzi.

Missieru Giorgio ħadem kemm felaħ biex il-Kattolici ma jibqgħux iżolati wara l-għaqda tal-Italja u l-proklamazzjoni ta’ Ruma bħala l-kapitali tal-Italja. Bħala avukat żagħżugħ, missieru kien mimli ideat kif jeħodha kontra l-antiklerikaliżmu li kien qiegħed jirrenja. Fl-1881 tqabbad imexxi l-ġurnal Kattoliku ta’ kuljum Il Cittadino di Brescia, li dam imexxi tletin sena, sal-1912.

Il-ġibda lejn il-kitba, il-polemiċi jaħarqu imma dejjem ċivili ta’ missieru, għaddew fuq ibnu Ġanbattista, li minn dejjem kellu xeħta għall-kitba, u kien jipprometti biex ‘il quddiem isir kittieb jew kritiku letterarju. Kiber fid-dell ta’ missieru, li ma kienx nieqes minn inizjattivi fil-kamp Kattoliku, bħal ma kienu l-leghe bianche fil-kampanja ta’ Brescia, L’Unione del Lavoro; u Il Pensionato Scolastico. Kien fundatur ta’ Dar tal-Kotba ‘La Scuola’. Kien ukoll diriġent, imqabbad mill-Papa Benedittu XV ta’ sezzjoni tal-Azzjoni Kattolika. Kien impenjat f’karigi pubbliċi u deputat fi tliet leġiżlaturi f’isem il-Partit Popolari.

Fid-dar tal-familja Montini spiss kien ikun hemm Dun Luigi Sturzo u Romolo Murri li flimkien ma’ Giorgio Montini kienu l-fundaturi tal-Partit Popolari Taljan, mibni fuq sisien kattoliċi, li minnu fl-1943 twieldet id-Demokrazija Kristjana; u ż-żagħżugħ Ġanbattista kien ikun preżenti għad-diskussjonijiet li kienu qegħdin jiffurmaw il-prinċipji li wara elabora fl-istudju tiegħu; fost dawk li kienu jżuru d-dar tiegħu kien hemm saħansitra Alcide De Gasperi.

Irridu ngħidu li l-futur Papa dejjem kellu karattru iebes u malinkoniku, b’kuntrast mal-ambjent ferrieħi li dejjem kien jirrenja fil-familja tiegħu, familja ferħana bi tliet ulied subien Ludoviku (li sar avukat u Senatur u miet fl-1990), Ġanbattista u Franġisku (tabib li miet ħabta u sabta fl-1970), u li finanzjarjament kienet għaddejja tajjeb. Ġanbattista kien dejjem beżgħan,

KNISJA 2000 n 127 5

saħħtu kienet dgħajfa, u spiss kien jaqbdu d-deni. Iddeċidew li jagħmel żmien jgħix fil-kampanja ma’ koppja bdiewa. Għamel magħhom erbatax-il xahar iżda meta mar lura Brescia saħħtu kompliet tħasseb lit-tobba. Kien beda jbati minn nevrożi ħafifa li affettwatu meta kiber, għax baqa’ dejjem timidu, sensittiv ħafna, u insikur, karatteristiċi li qatt ma rnexxielu jaħbi.

Żgħożija, studju u saċerdozju Għamel diversi perijodi ta’ studji f’Istituti Ġiżwiti, dejjem interrotti

minħabba raġunijiet ta’ saħħa. Imbagħad kompla dawn l-istudji privatament. Dan fixklu milli jkollu dawk il-kuntatti daqstant bżonnjużi ma’ sħabu l-oħra tal-iskola. Minkejja dan ipprova jieħu sehem fl-Ewwel Gwerra Dinjija, iżda naturalment twarrab. Kienet il-ħeġġa u l-imħabba lejn pajjiżu, li dak iż-żmien kienet komuni fost iż-żgħażagħ, li ġegħlitu jitħajjar għal suldat.

Kien iħobb ħafna s-sewqan qawwi, li rnexxielu jirbaħ il-biża’ tiegħu sforz ir-rieda qawwija tiegħu. Iżda darba minnhom ħa niżla qawwija bil-biċikletta, li fiha ħassu ħażin u tah attakk ħafif tal-qalb, li għalkemm maż-żmien għeb għal kollox, ma ħalliehx jieħu sehem aktar f’attività sportiva li kienet titlob ċertu sforz u impenn. Dan kollu żied it-timidezza tiegħu u li joqgħod għalih waħdu. F’ritratti ta’ dak iż-żmien jidher dejjem pallidu u magħlub, iżda b’għajnejh intelliġenti jleqqu.

Is-sejħa tiegħu għas-saċerdozju ma ġietx f’daqqa, iżda bil-mod. Is-saċerdoti kienu deħlin u ħirġin fid-dar tal-familja tiegħu. Huwa kellu bħala missier spiritwali lil Don Giulio Bevilacqua, li miegħu kellu ħbiberija kbira; u li meta sar Papa ried juri l-gratitudni lejh billi lil dan il-kappillan anzjan minn Brescia ħatru kardinal, għalkemm hu ma riedx jaċċetta.

Kien jattendi bħala estern fis-Seminarju ta’ Brescia, dejjem minħabba saħħtu, kien ibati ukoll fit-tul b’eżawriment nervuż. Sa mill-1918 kien jikteb fir-rivista studenteska La Fionda, u l-kontribut tiegħu ma kienx żgħir. Ngħidu aħna f’Novembru 1918 kiteb hekk:

“Ħażin għal min jabbuża mill-ħajja. Meta l-id ħallieqa ta’ Alla fasslet f ’ordni meraviljuż il-konfini tal-ħajja, għamlet ukoll bħala kustodju ta’ dawn il-konfini il-mewt, li tivvendika lil dawk li jippruvaw jaqbżu dawk il-konfini biex ikollhom ferħ ikbar.”

6 KNISJA 2000 n 127

Fl-1919 daħal fil-Federazione Universitaria Cattolica Italiana (FUCI), li kienet tiġbor il-gruppi studenteski universitarji Kattoliċi.

Montini ġie ordnat saċerdot fid-29 ta’ Mejju 1920, mill-isqof ta’ Brescia Giacinto Gaggia. F’Novembru 1920, is-saċerdot żagħżugħ mar Ruma, jgħix fil-Collegio Lombardo, u studja d-Dritt Ċivili u d-Dritt Kanoniku fil-Pontificia Università Gregoriana u fl-istess żmien kien jistudja Lettere u filosofija fl-Università tal-Istat.

Montini beda jiddistingwi ruħu għall-attenzjoni u l-istudju kbir tiegħu, il-ħeffa biex jaqbad il-lingwi barranin u tattiċi diplomatiċi, kwalitajiet li ġibdu l-attenzjoni ta’ Mons Pizzardo, li kien inkarigat mill-Affarijiet Straordinarji tas-Segretarjat tal-Istat, u għalhekk sena wara sar membru ta’ dan is-Segretarjat.

Fil-Kurja Rumana F’Ġunju tal-1921, bi ftit ħwejjeġ personali u ħafna kotba, ġarr

għall-Vatikan, meta kellu biss 24 sena, minn fejn kellu joħroġ tletin sena wara. Ħa l-lawrja fit-Teoloġija u wara ġab id-Diploma tal-Akkademja għad-Diplomazija, iżda kellu jabbanduna l-Università Statali u x-xewqa tiegħu li jillawrja fil-Lettere.

Kien imlaqqam “is-saċerdot żgħir li qatt ma jieħu vaganzi”, u l-”ħaddiem li qatt ma jgħejja”. L-iskrivanija tiegħu dejjem kienet tkun mimlija b’xogħol li kellu jagħmel. Bħala kollegi tiegħu kellu lill-futuri monsinjuri, isqfijiet, u kardinali bħal Ottaviani, Tardini, Spellman, Maglione, Tedeschini, u oħrajn. Meta miet il-Papa Benedittu XV fl-1922, laħaq Papa l-arċisqof ta’ Milan Achille Ratti li ħa l-isem ta’ Piju XI; u taħt il-pontifikat tiegħu beda l-avvanz fil-Kurja għal Montini, li waqaf biss sakemm wasal fuq nett!

Il-kardinal Gasparri, is-superjur u l-protettur tiegħu, bagħtu tliet xhur Pariġi biex ikompli l-istudji tiegħu, imbagħad erba’ xhur fis-Segretarjat tan-Nunzjatura fil-Polonja ġewwa Varsavja, iżda l-kesħa tat-Tramuntana bdiet tmarrdu dejjem aktar, għalhekk irritorna Ruma. Fil-Polonja kien iltaqa’ wkoll ma’ nazzjonaliżmu eċċessiv, xi ħaġa li ma kinitx tinsab fil-Polonja biss.

“Din il-forma ta’ nazzjonaliżmu titratta lill-barranin bħala għedewwa, speċjalment lill-barranin li magħhom għandhom fruntieri komuni. Imbagħad jippruvaw jespandu pajjiżhom

KNISJA 2000 n 127 7

b’detriment għall-ġirien tagħhom. In-nies jitilgħu bis-sensazzjoni li jinsabu mdawrin minn kullimkien. Il-paċi ssir kompromess tranżitorju bejn il-gwerer.”

Fuq xewqa tiegħu li jkollu esperjenza pastorali, hekk bżonnjuża għas-saċerdot, għamluh Assistent Spiritwali fiċ-Ċirklu tal-Università Kattolika ta’ Ruma. Wara li qatta’ sentejn f’appostolat ferrieħi, kif ukoll ix-xogħol tiegħu fil-Kurja; l-istudenti bdew isejħulu Don GBM, ‘Don Gibiemme’ (fil-qosor l-inizjali tiegħu) u kienu jitkellmu b’kunfidenzjalità miegħu. Hawn tista’ tgħid li Montini sab iż-żgħożija tiegħu, il-ħarġiet li kienu jagħmlu fil-Castelli Romani, l-organizzazzjoni tal-logħob u tal-laqgħat, dawn kienu okkażjoni ta’ ferħ kbir għalih.

F’Settembru tal-1925, fil-quċċata tal-għajta Faxxista tal-‘Avvanz fuq Ruma’, Papa Piju XI tah l-inkarigu ta’ Assistent Ekkleżjastiku Nazzjonali tal-FUCI, kariga li żamm sal-1933, perjodu diffiċli minħabba l-faxxiżmu li kien qiegħed jikber u jieħu kontroll taż-żgħażagħ, l-iżjed dawk tal-Università, permezz tal-GUF (Gioventù Universitari fascisti); f’dan iż-żmien hu kien jaħdem sabiex jiġbor l-aktar nies intelliġenti u kattoliċi li kienu joħorġu mill-Università, sabiex juri kif għandhom ikunu l-għanijiet futuri politiċi u soċjali. Fost dawn insibu lil Aldo Moro, Amintore Fanfani, Giulio Andreotti, Paolo Emilio Taviani, Giuseppe Dossetti, Giorgio La Pira u Guido Carli, li iktar tard kollha għamlu isem fil-politika nazzjonali u internazzjonali.

Mingħand Piju XI Montini tgħallem li t-tagħlim huwa proċess li jieħu ħajtek kollha, u li l-istorja hija l-imgħallma tal-ħajja, magister vitae.

Meta fl-1934 miet il-Kardinal Gasparri daħal floku l-Kardinal Eugenio Pacelli u s-Segretarju l-ġdid tal-Istat fir-rijorganizzazzjoni tan-nies tiegħu, bagħat għal Montini, li kien diġà sar magħruf għall-kwalitajiet speċifiċi tiegħu. Kien hemm differenza ta’ għoxrin sena bejniethom, imma tant kienu jaqblu ma’ xulxin. Kellu jagħmel għoxrin sena miegħu, jiltaqa’ miegħu kull filgħodu. Montini jgħid hekk fuq Pacelli (iktar tard Piju XII):

Is-servizz tiegħi lejn il-Papa ma kienx limitat għal dak li hu politiku jew ta’ affarijiet straordinarji. It-tjubija ta’ Papa Piju XII tatni l-opportunità li nara l-ħsibijiet anke r-ruħ ta’ dan il-Papa kbir. Nista’ nagħti ħafna dettalji kif Piju XII, b’diskors dejjem

8 KNISJA 2000 n 127

meqjus u moderat, kien jaħbi pożizzjoni nobbli ta’ saħħa kbira u kuraġġ bla biża’.

Fl-1937 meta kellu biss erbgħin sar Sostitut tal-Affarijiet Ordinarji fis-Segretarjat tal-Istat. Fl-uffiċċju l-ieħor ta’ Sostitut tal-affarijiet Straordinarji kien hemm Domenico Tardini. Dawn iż-żewġ kollaboraturi ta’ Pacelli kellhom stima kbira lejn xulxin, minkejja li Tardini kien tradizzjonalista u Montini kien dejjem miftuħ għal dak kollu li hu ġdid, għalkemm fl-istess ħin kien prudenti ħafna. Montini sar id-dell tal-Kardinal Segretarju tal-Istat Pacelli, jeħodlu ħsieb il-korrispondenza taħraq mad-diplomatiċi.

L-id il-leminija ta’ Papa Piju XII Fl-1939, Papa Piju XI miet f’daqqa b’attakk ta’ qalb u Pacelli ġie elett

Papa. Huwa ħa l-isem ta’ Piju XII, u ż–żewġ sostituti baqgħu f’posthom. Il-Kardinal Luigi Maglione nħatar Segretarju tal-Istat, imma meta dan miet fl-1944, il-Papa Pacelli ddeċieda li ma jagħmilx ieħor floku.

Il-pontifikat tal-Papa Piju XII, ra l-iżvolġiment tat-Tieni Gwerra Dinjija. L-Istorja diġà qiegħda tiċċara, u għad tiċċara aktar ‘il quddiem, il-ħidma tiegħu fil-moħbi ta’ medjazzjoni bejn il-partijiet, il-ħelsien ta’ Ruma, l-għajnuna bil-moħbi li kien jagħti lil-Lhud u lil refuġjati politiċi, l-Opra Pontifiċja tal-Assistenza, it-twelid mill-ġdid tal-politika, tal-kultura, u tal-ekonomija tal-Italja telliefa u mħarbta. U ħdejh, dejjem jassistih, is-Sostitut tiegħu Montini li f’ismu ħadem f’kull kamp, mill-organizzazzjoni tal-għajnuniet fil-Vatikan Newtrali, sal-ħidma diplomatika fost kulħadd, għaliex il-Kattoliċi kienu fiż-żewġ naħat. Kien miegħu ukoll meta fid-19 ta’ Lulju 1943 mar iżur il-kwartier ta’ San Lorenzo f’Ruma milqut mill-attakki tal-Alleati.

Fis-snin tal-gwerra, eluf ta’ ittri minn madwar id-dinja kollha kienu jaslu fuq l-iskrivanija tal-Papa, ħafna minnhom jitolbu għall-għajnuna u għat-talb. Montini kellu l-biċċa xogħol li jikteb it-tweġibiet f’isem il-Papa u jgħinhom kif jista’. Fuq talba tal-Papa, Montini ħoloq uffiċċju ta’ informazzjoni għall-priġunieri tal-gwerra u r-refuġjati, li fi tmien snin irċieva għaxar miljun talba għal informazzjoni u ta ħdax-il miljun tweġiba fuq persuni nieqsa. Montini kien attakkat bosta drabi u fil-miftuħ

KNISJA 2000 n 127 9

mill-gvern ta’ Mussolini bħala wieħed li jindaħal fil-politika, iżda kien isib nies fil-Vatikan jiddefenduh.

Fuq talba wkoll tal-Papa, flimkien ma’ Swor Pascalina Lehnert, Ferdinando Baldelli u Otto Faller, ħoloq il-Pontificia Commissione di Assistenza, li kienet tgħin ħafna nies ta’ Ruma u refuġjati billi toffrilhom kenn, ikel u assistenza oħra materjali. F’Ruma biss, fl-1944, qassmu żewġ miljun porzjon ta’ ikel b’xejn. Il-Vatikan u Castel Gandolfo kienu miftuħin għar-refuġjati. F’Castel Gandolfo biss kienu jgħixu 15,000 ruħ, mgħejuna mill-Pontificia Commissione di Assistenza. Montini kien involut ukoll fil-Kenn tal-Knisja, biex jagħti protezzjoni lil mijiet ta’ suldati Alleati, li kienu ħarbu mill-ħabsijiet Faxxisti u Nażisti, bħal Lhud, anti-Faxxisti, Soċjalisti, Komunisti, u wara l-ħelsien ta’ Ruma, suldati Ġermaniżi, u partiġġjani. Wara l-gwerra u iktar tard bħala Papa, Montini bidel il-Pontificia Commissione di Assistenza, fil-Caritas Italiana.

Fit-tmiem tal-Gwerra Dinjija, sar il-qsim tad-dinja f’żewġ blokki: Il-Punent u l-Lvant, demokrazija u komuniżmu, Stati Uniti tal-Amerika u l-Unjoni Sovjetika, fin-nofs tinsab l-Ewropa l-antika u mfarrka; li fi ftit żmien se tinqasam fi ġlieda bejn il-Kristjaneżmu u l-ateiżmu; fl-Italja beda jingħex is-slogan “Jew Ruma jew Moska”.

Is-Sostitut Montini, moderat min-natura tiegħu, kien f’kuntrast mal-President tal-Azzjoni Kattolika Luigi Gedda, li fidil għad-dispożizzjoni ta’ Piju XII li għalih kien sar il-mimmi ta’ għajnejh, ipprova jorganizza ż-żgħażagħ tal-Azzjoni Kattolika li kienu estremi kontra l-Komuniżmu u jiġġieldu bil-miftuħ kontrih; issa fil-Vatikan beda jiġi magħruf bħala “Montini l-progressista.”

B’sittax-il siegħa xogħol kuljum huwa organizza is-Sena Ġubilari (Anno Santo) tal-1950; ħoloq l-ACLI (Associazioni Cristiane Lavoratori Italiani) u l-Opra Pontifiċja tal-Assistenza. Kien l-id il-leminija tal-Papa, beda jilqa’ kull tip ta’ personalità; il-prim ministru flimkien ma’ Ministru tal-Affarijiet Barranin. B’danakollu baqa’ bniedem modest, u baqa’ jgħix f’sempliċi appartament.

Arċisqof ta’ Milan Fl-elezzjoni amministrattiva tal-1952, Montini ta l-appoġġ tiegħu

għal De Gasperi, li dak iż-żmien ma kien popolari xejn fil-Vatikan. Il-

10 KNISJA 2000 n 127

konservattivi fil-Kurja ma għoġbithomx din l-għażla. Fl-1 ta’ Novembru 1954 miet l-Arċisqof ta’ Milan Alfredo Ildefonso Schuster. Jumejn wara, il-Papa ħatar lil Montini bħala l-Arċisqof il-ġdid, kien hemm min qal biex ibiegħdu mill-Vatikan. Iżda l-filosfu Jean Guitton jgħid li din il-missjoni ġdida fdata lil Montini kienet bħal prova biex tivverifika l-forza tiegħu u l-karattru pastorali tiegħu.

Il-konsagrazzjoni ta’ Montini bħala Isqof ġiet iċċelebrata mid-Dekan tal-Kardinali Eugene Tisserant, għax il-Papa kien marid sew, iżda xorta waħda semma’ leħnu permezz ta’ kollegament bir-radju mill-Bażilika ta’ San Pietru li bierek “lill-iben għażiż tiegħu”, li kien sieħeb dirett tiegħu għal ħafna snin.

L-arċisqof ġdid telaq minn Ruma fis-6 ta’ Jannar 1954 wara tletin sena fil-Kurja Rumana, biex jagħti bidu għall-ħidma tiegħu fid-djoċesi kbira Ambrożjana, esperjenza ġdida pastorali, kwalità li kienet nieqsa fil-formazzjoni tiegħu, u għalhekk minkejja li ħafna raw it-tluq tiegħu minn Ruma bħala eżilju, fl-aħħar mill-aħħar kienet mossa tal-Providenza Divina.

Fid-djoċesi ta’ San Ambroġ, Montini sab sitwazzjoni soċjo-politika li kienet qiegħda tinħema sew, il-belt kienet qiegħda tinbena mill-ġdid wara l-gwerra u kuljum kienu jaslu ferroviji mgħobbija b’immigranti mill-Italja t’Isfel. Qalbu kienet tinqasam meta kien jara soċjetà konfuża u atea, moħħha biss fil-profan u fil-materjali, tant li kien ittentat li jabbanduna kollox.

Fid-diskors tal-bidu tal-episkopat tiegħu, li għalih kienu preżenti l-personalitajiet kollha ta’ Milan, huwa ddikjara lilu nnifsu bħala r-ragħaj li qiegħed ifittex in-ngħaġ mitlufa. Fi ftit żmien irriforma l-ikbar djoċesi tad-dinja (Milan kellha elf knisja, 2,500 qassis u tliet miljun u nofs ruħ) b’metodi differenti, irranġa l-palazz arċiveskovili li kien abbandunat, u bena mitt knisja ġdida (għax kien jemmen li l-bniedem għandu bżonn mistrieħ spiritwali f’dinja kaotika). Il-ħidma tiegħu u d-diskorsi pubbliċi tiegħu ġibdu l-attenzjoni tad-dinja kollha Kattolika. Kien jgħallem li l-Kattoliċi m’għandhomx iħobbu biss lill-Kattoliċi, iżda ukoll lill-Protestanti, lill-Anglikani, lill-indifferenti, lill-Musulmani, lill-pagani, u lill-atei. Kellu laqgħa ta’ ħbiberija ma’ qassisin Anglikani li żaru Milan fl-1957 u minn dakinhar beda jikkorrispondi mal-Arċisqof ta’ Canterbury, Geoffrey Fisher.

KNISJA 2000 n 127 11

Telaq warajh id-drawwiet ta’ qabel fil-Kurja Rumana, sabiex jaqbad ir-ritmu tax-xogħol u l-effiċjenza tal-poplu ta’ Milan; beda jdur minn fabbrika għal oħra biex jiltaqa’ mad-dinja tax-xogħol; ikkonvinċa n-nies tal-finanzi tal-belt sabiex jgħinu fil-bini tal-knejjes ġodda. Fittex id-djalogu u l-konċiljazzjoni mal-forzi soċjali kollha u reġa’ ressaq il-fidi Kattolika fost il-ħaddiema, l-iktar bl-Associazioni cristiane dei lavoratori italiani (ACLI). Kien iħobb jiltaqa’ mal-intelletwali, l-artisti u l-kittieba.

Uża metodi innovattiva biex jilħaq lill-poplu ta’ Milan. Posters kbar kienu jħabbru li elf vuċi kienu se jkellmuhom bejn l-10 u l-24 ta’ Novembru 1957. Iktar minn 500 saċerdot u ħafna isqfijiet, kardinali u lajċi għamlu 7000 prietka f’dawk il-ġimagħtejn mhux biss fil-knejjes iżda wkoll fil-fabbriki, fis-swali, fl-iskejjel, fl-uffiċċji, fil-barracks tas-suldati, fl-isptarijiet, fil-lukandi u kull fejn kienu jiltaqgħu n-nies. “Kieku mqar ngħidu l-Missierna u nkunu nafu xi tfisser, imbagħad nifhmu l-fidi Nisranija tagħna”, kien qal. Montini għaraf li l-Ewropa tal-Punent kienet reġgħet saret art tal-missjoni.

Piju XII talab lill-Arċisqof Montini imur Ruma f’Ottubru 1957, fejn ta l-preżentazzjoni ewlenija fit-tieni Kungress Dinji tal-Appostolat tal-Lajċi. Sitt snin qabel kien ippreżenta lill-Papa għaqda li kien ħadem ferm għaliha li tgħaqqad lajċi minn 58 nazzjon. Fl-1957, Montini tkellem hekk: “L-appostolat ifisser imħabba. Ħa nħobbu lil kulħadd, iżda l-iktar lil dawk li jenħtieġu l-għajnuna... Inħobbu żmienna, it-teknoloġija tagħna, l-arti tagħna, l-isport tagħna, id-dinja tagħna.”

Baqa’ Milan għal tmien snin jiġifieri sal-mewt ta’ Piju XII li seħħet fid-9 ta’ Ottubru 1958 f’Castelgandolfo, u baqa’ arċisqof mingħajr ma rċieva d-dinjità ta’ kardinal, kif kien il-privileġġ tad-djoċesi ta’ Milan.

Kardinal minn Ġwanni XXIII, isir Papa bl-isem ta’ Pawlu VI, pontifikat ta’ tbatija

Fil-Konklavi li saru wara kien hemm min xorta ivvota għal Montini minkejja li ma kienx kardinal. Iżda ġie elett il-Papa Ġwanni XXIII, ix-xwejjaħ Angelo Roncalli, patrijarka ta’ Venezja, u l-ewwel ħaġa li għamel kienet li kiteb ittra lill-arċisqof ta’ Milan biex jgħidlu li kienet l-intenzjoni tiegħu li jaħtru Kardinal. F’okkażjoni oħra Ġwanni XXIII

12 KNISJA 2000 n 127

qal: “Dak l-iben tagħna għażiż li hemm Milan, aħna qegħdin hawn biex inżommulu l-post” u beda jibagħtu madwar id-dinja biex jirrappreżentah, beda jħarrġu sabiex mhux biss ikun jaf sew id-dinja Nisranija iżda anki dik ta’ reliġjonijiet oħra; bħallikieku beda jħarrġu biex ikun il-Papa tal-ġejjieni. Bħala kardinal huwa żar l-Afrika (1962), fejn mar il-Ghana, is-Sudan, il-Kenja, il-Kongo, iż-Żimbabwe, l-Afrika t’Isfel u n-Niġerja. Iktar tard kellu jkun l-ewwel Papa li jżur l-Afrika. Wara dan il-vjaġġ kellu udjenza ma’ Ġwanni XXIII li damet għaddejja sigħat. Fi ħmistax-il vjaġġ ieħor huwa żar il-Brażil (1960) u l-Istati Uniti (1960), fosthom New York City, Washington, Chicago, l-Università ta’ Notre Dame f’Indiana, Boston, Philadelphia, u Baltimore.

Fl-1961 il-Kardinal Montini nħatar membru fil-Kummissjoni Preparatorja Ċentrali għall-Konċilju Vatikan II, imħabbar minn Ġwanni XIII sentejn qabel. Matul il-Konċilju, il-Papa talbu jgħix fil-Vatikan. Hu nnifsu ma tantx ħa sehem fid-dibattiti tal-Konċilju. Meta ntemm il-pontifikat qasir imma kbir ta’ Papa Ġwanni, li miet b’sogħba għal kulħadd nhar it-3 ta’ Ġunju 1963, il-konklavi li saru wara, fil-21 ta’ Ġunju 1963, ġie elett il-265 suċċessur ta’ San Pietru, Giovanni Battista Montini, il-qassis fraġli ta’ Brescia¸ li ħa l-isem ta’ Pawlu VI. Huwa kellu 66 sena.

Interessanti għalina l-Maltin li f’dawk il-Konklavi, il-Patri Agostinjan Malti Prosperu Grech (illum Kardinal) kien is-segretarju tas-sagristan tal-Papa, Mons. Van Lierde. Sagħtejn qabel kien elett Papa, Montini kien talab lil Patri Prosperu jqarru. Grech jgħid bl-umoriżmu tipiku tiegħu: “Nittama li ma kontx aħrax iżżejjed fil-penitenza li tajtu.”

Fid-djarju tiegħu, Montini kiteb hekk dakinhar tal-elezzjoni tiegħu:

“Din il-pożizzjoni hija unika. Iġġib magħha solitudni kbira. Diġà kont solitarju, iżda issa s-solitudni tiegħi saret sħiħa u tal-biża’.”

Iżda ma ħalliex din is-solitudni ġdida tiegħu tbeżżgħu. Kien jafda kompletament f’Alla. Kien daħal għal biċċa xogħol iebsa ħafna għal kulħadd wara l-pontifikat rivoluzzjonarju tal-Papa Ġwanni, li heżżeż is-sisien tal-Knisja, u li fittex dak li jgħaqqadna u mhux dak li jifridna. Kien imiss lilu li jkompli l-Konċilju u jwasslu lejn tmiemu, iżda l-akbar biċċa xogħol kienet kif iħaddem u jattwa id-digrieti rivoluzzjonarji

KNISJA 2000 n 127 13

għall-Knisja, li kienu se jqajmu ħafna ideat, bħal ma kien dak dwar iċ-ċelibat tas-saċerdoti.

Kiteb enċikliċi bażilari fuq id-duttrina tal-Knisja, bħal ma huma l-Ecclesiam suam, il-Misterium fidei, il-Populorum progressio, l-Humanae vitae, din tal-aħħar fuq il-kontroll tat-twelid u fuq il-paternità responsabbli, li qajmet ħafna polemiċi u li wasslet lill-Papa li għall-ewwel darba jiddefendiha pubblikament.

Wara bosta sekli kien l-ewwel Papa li ħareġ mill-Italja u l-ewwel wieħed li għamel użu mill-ajruplan; bħala l-ewwel vjaġġ tal-vjaġġi apostoliċi l-oħra li kellu jagħmel mar il-Palestina fl-4 ta’ Jannar 1964, u qajjem delirju ta’ entużjażmu fit-toroq dojoq ta’ Ġerusalemm, u kien qiegħed jirriskja li jispiċċa fgat mill-folla li kien hemm. Kellu laqgħa mall-Patrijarka Ortodoss Atenagora, wara 14-il seklu li Papa u patrijarka ltaqgħu wara x-Xiżma; fl-1967 mar Istanbul sabiex bl-umiltà kollha jiltaqa’ mall-Knisja tal-Lvant.

Neħħa l-użu tal-istemmi, tal-baldakkini, tat-tiara tal-Papa, l-eżaġerazzjonijet fil-pompi taċ-ċelebrazzjonijiet tal-Papa, is-sedja ġestatorja (sedja li kienu jġorruha bil-Papa fuq l-ispallejn), il-gwardji tal-unur, it-tron ġie mibdul f’pultruna, il-Gwardja Palatina; b’digriet tiegħu stabbilixxa li l-Kardinali li jkunu għalqu t-80 sena m’għandhomx jieħdu sehem fil-Konklavi; ordna li tinbena s-sala kbira għall-udjenzi, li llum ġġib l-isem tiegħu.

Immodernizza uffiċċji u bini ieħor fil-Vatikan, il-mod kif wieħed jilbes, daħħal l-użu tal-Ingliż flok dak tal-Latin; daħħal il-kompjuters u apparat ieħor ikkoleggat mad-dinja kollha. Irriforma il-karigi u d-dikasteri tal-Knisja, ta forma ġdida s-Sant Uffizzju; flok il-ħafna Rumani, sejjaħ minn madwar id-dinja kollha irġiel ġodda biex b’hekk il-Vatikan għamlu Internazzjonali; u ġew impjegati l-ewwel segretarji nisa.

Kellu jħabbat wiċċu u jikkontesta ‘il-Katekiżmu ġdid Olandiż’, in-nuqqas ta’ ubbidjenza dejjem tikber fost il-fidili u s-saċerdoti, ħaġa li kienet qiegħda tnikktu bosta; in-nuqqas ta’ qbil ta’ isqfijiet u tal-konferenzi episkopali, u l-kontestazzjoni xi drabi vjolenta bħal ma ġara f’Cagliari.

Mar l-Indja, mar għal-laqgħa tan-Nazzjonijiet Magħquda, mar Fatima fil-Portugall, mar il-Kolombja, Ġinevra, l-Uganda, il-Filippini, fejn kien hemm attentat fuq ħajtu, mar il-Gżejjer Samoa, l-Awstralja,

14 KNISJA 2000 n 127

l-Indonesja, Hong Kong, u naturalment f’ħafna bliet Taljani u żar ħafna parroċċi Taljani.

Iġġieled biex ma jidħolx id-divorzju fl-Italja, u iktar u iktar kontra l-abort, żewġ battalji mitlufa b’niket kbir. L-aħħar snin ta’ ħajtu barra li saħħtu bdiet tmur lura bl-artrite li kienet qiegħda taħkmu, b’operazzjoni kirurġika fil-prostata, kienu mnikkta wkoll bir-ribelljoni tal-isqof tradizzjonalista Franċiż Marcel Léfèbvre, li ġab xiżma fil-Knisja u wara bid-dulur tal-mewt tal-ħabib antik tiegħu Aldo Moro, maqtul fi żmien perijodu ta’ terroriżmu mill-Brigate Rosse f’Mejju 1978, għalkemm hu kien għamel appell li jmiss il-qlub sabiex jħalluh ħaj.

Papa Pawlu VI u MaltaKien fi żmien il-pontifikat ta’ Pawlu VI li Malta saret pajjiż indipendenti

u kien fi żmienu ukoll li ntemmet il-ġlieda politiko-reliġjuża bejn il-Knisja u l-Partit Laburista tas-sittinijiet. Nhar il-21 ta’ Settembru 1964 filgħodu, fix-Xagħra tal-Furjana, il-Maltin preżenti semgħu lid-Delegat Appostoliku Igino Cardinale jaqra messaġġ mingħand il-Papa. F’dan il-messaġġ, Pawlu VI talab: “Jalla Malta indipendenti tkun immarkata bil-paċi, bil-ġustizzja, bil-prosperità u b’fedeltà lejn l-ogħla ideali u tradizzjonijiet Kattoliċi.” Qal li minn meta l-gżira rċeviet il-fidi mill-Appostlu San Pawl, dik il-fidi nżammet ħajja u attiva fil-qalb tal-poplu Malti. “Nixtiequ nagħtu xhieda tal-interess patern tagħhna fil-gżira u fil-poplu, l-interess tagħna mimli mħabba fil-ġid u l-progress tagħhom, l-imħabba kbira tagħna għall-Maltin. Bl-interċessjoni ta’ Ommna Marija nitolbu li jkun hemm relazzjonijiet mill-aktar kordjali bejn l-Istat u l-Knisja.”

Il-Prim Ministru Ġorġ Borg Olivier, fil-25 ta’ Ġunju 1964, kien ingħata t-titlu ta’ Kavallier tas-Salib tal-Ordni ta’ San Silvestru minn Pawlu VI. F’Novembru tal-istess sena, reġa’ kellu udjenza mal-Papa Pawlu VI fejn ingħata t-titlu ta’ Kavallier tas-Salib tal-Papa Piju IX.

Nhar l-4 ta’ April 1969, tħabbar il-ftehim bejn il-Partit Laburista u l-Knisja, xi ħaġa mixtieqa ħafna minn Pawlu VI fl-ispirtu tal-Konċilju Vatikan II. Fid-dokument iffirmat miż-żewġ naħat, insibu hekk: “Fis-Soċjetà moderna huwa neċessarju li ssir distinzjoni bejn il-komunità politika u l-Knisja. In-natura stess tal-Knisja tesiġi li din ma tindaħalx

KNISJA 2000 n 127 15

fil-politika. L-Awtorità tal-Knisja għandha d-dmir u l-jedd li tħares l-interess spiritwali u temporali tagħha, u meta jkun hemm il-bżonn tgħallem liema huma l-prinċipji tajba u ħżiena. Il-Knisja ma timponix id-dnub mejjet bħala ċensura. Bil-pjaċir kollu niddikjaraw li fl-ispirtu tal-Konċilju Vatikan II ir-relazzjonijiet bejn il-Knisja u l-Malta Labour Party tjiebu ħafna. Nittamaw li bil-għajnuna ta’ Alla ’l quddiem din ir-rieda tajba sservi biex issaltan il-paċi fostna.”

Il-Perit Dom Mintoff, li sar Prim Ministru f’Ġunju 1971, kellu laqgħa kordjali ma’ Pawlu VI fil-Vatikan fil-15 ta’ Jannar 1972. Mintoff kellu relazzjonijiet tajba ħafna ma’ Pawlu VI, li faħħar l-isforzi tal-Gvern Malti għall-ġustizzja soċjali u inkoraġġieh ikun raġonevoli fit-tratattivi tiegħu mal-Ingliżi. Fis-snin li Pawlu VI kien imexxi l-Knisja, il-Gvern Malti dejjem appoġġja l-inizjattivi tal-Knisja fin-Nazzjonijiet Magħquda u f’fora internazzjonali. Pawlu VI kien irregala lill-Parlament Malti kwadru ta’ Kristu Salvatur li iktar tard kien tqiegħed fil-Kamra tad-Deputati nnifisha.

MewtPawlu VI miet f’Castelgandolfo fis-6 ta’ Awwissu 1978, wara

pontifikat ta’ 15-il sena u ħajja ta’ 81 sena. Minkejja s-sofferenzi li kellu, Pawlu VI kellu ferħ interjuri kbir. Il-konfessur tiegħu, il-Ġiżwita Paolo Dezza, kien jasal il-Vatikan kull nhar ta’ Ġimgħa fis-sebgħa ta’ filgħaxija biex iqarru. Matul is-servizz twil tiegħu lill-Papa, Dezza kien qal biss li “dan il-Papa huwa bniedem ta’ ferħ kbir”. Wara li miet, Dezza qal “jekk Pawlu VI ma kienx qaddis meta ġie elett Papa, huwa sar qaddis matul il-pontifikat tiegħu. Stajt nixhed mhux biss b’liema enerġija u dedikazzjoni huwa tħabat għal Kristu u għall-Knisja iżda fuq kollox, kemm sofra għal Kristu u għall-Knisja. Dejjem ammirajt mhux biss ir-rassenjazzjoni profonda tiegħu iżda wkoll l-abbandun kostanti tiegħu fil-providenza divina.” Kienet din il-karatteristika li wasslet biex jinfetaħ il-proċess ta’ beatifikazzjoni ta’ Pawlu VI.

Ried funeral sobriju, mingħajr riti partikulari. Ħalla miktub li riedu sempliċi, il-qabar imħaffer fl-art, b’sinjal umli li jindika l-post u l-ebda monument għalih. Filfatt it-tebut tiegħu kien sempliċissimu, mingħajr tiżjin, ta’ injam irħis, u mqiegħed mal-art fi Pjazza San Pietru, u fuqu

16 KNISJA 2000 n 127

Vanġelu miftuħ. Kienet l-ewwel darba li funeral ta’ Papa sar b’mod hekk sempliċi. Iż-żewġ suċċessuri tiegħu għamlu l-istess għażla, u ma qagħdux lura milli jirreferu għalih bħala l-gwida spiritwali tagħhom matul il-pontifikat tagħhom.

Fl-1993, infetaħ il-proċess djoċesan tal-kawża tiegħu, mill-Kardinal Ruini li kien il- Vigarju ta’ Ruma fuq talba tal-Papa Ġwanni Pawlu II. Fl-20 ta’ Diċembru 2012, huwa ġie ddikjarat Venerabbli. Kien iddikjarat beatu fid-19 ta’ Ottubru 2014 minn Papa Franġisku u qaddis mill-istess Papa fil-21 t’Ottubru 2018.

Pawlu VI u t-Traġedja ta’ Aldo MoroJiem ta’ taqtigħ il-qalb u tamietFabian Mangion

Fid-9 ta’ Mejju, 1978 fis-siegħa ta’ waranofsinhar, il-brigatista Valerio Morucci, ċempel lil Saverio Fortuna, assistent ta’ Aldo Moro: “F’Via Caetani hemm karozza ħamra bil-ġisem”, ipparkjata bejn l-uffiċċji tal-Partit Komunista Taljan (PCI) u d-Demokrazija Kristjana (DC).

Hekk intemm il-ħtif traġiku mill-Brigate Rosse ta’ Aldo Moro, l-arkitett ta’ riforma sinċiera, anzi sinteżi tad-diversi aspetti tal-kottoliċeżmu politiku Taljan. Għall-Papa Montini, din il-ġrajja kienet bħal dinja li qed tiġġarraf; dik l-istess dinja li missieru Giorgio, flimkien ma’ Don Luigi Sturzo u Alcide De Gasperi, għen biex tinħoloq.1 Il-Papa nnifsu għamel minn kollox biex jipprova jsalvah … kienu ħbieb antiki, sa minn meta kienu żgħażagħ membri fil-Federazione Universitaria Cattolica Italiana (FUCI).

Fil-11 ta’ Marzu 1978, Giulio Andreotti fforma r-raba’ gvern tiegħu. Fis-16 ta’ Marzu, hu kellu jippreżentah fil-Parlament. Ftit qabel, f’Via Mario Fani, il-Brigate Rosse ħatfu lill-Onorevoli Moro, president tad-Demokrazija Nisranija, u qatlu l-ħames irġiel li kienu skorta miegħu: il-pulizija Oreste Leonardi u Domenico Ricci u l-aġenti Raffaele Iozzino, Giulio Rivera u Francesco Zizzi.

Messaġġi ta’ niketWara l-ħtif, il-Papa bagħat żewġ messaġġi ta’ niket liema bħalu lis-

Sinjura Eleonora Moro, mart Aldo, u lill-Kardinal Ugo Poletti, Vigarju ta’ Ruma. Huwa talab ukoll lill-Kardinal Jean Villot, Segretarju tal-Istat, biex ifisser id-dispjaċir tiegħu lill-poplu Taljan.

Nhar id-19 ta’ Marzu, Ħadd tal-Palm, lil eluf ta’ żgħażagħ miġbura fil-Pjazza San Pietru, il-Papa qalilhom:

18 KNISJA 2000 n 127

“B’dan il-mod intom tippreżentaw spettaklu ta’ paċi, ta’ tama, ta’ mħabba, li toffri xewqa sinċiera ta’ konfort fil-mument traġiku li qed inġarrbu. Fil-fatt, aħna lkoll għadna maħsuda, imfixkla u diżgustati għaliex, għal darb’oħra, il-forzi li jfixklu lis-soċjetà laqtu kiesaħ u biered. Jiem ilu, ħames ċittadini, li jiksbu għejxien bil-ħidma onesta tagħhom, ġew maqtula brutalment. Personalità politika għolja ġiet maħtufa, bi sfida miftuħa għall-istat. Għal din l-imġiba tabilħaqq brutali ta’ qattiela anonimi, twieġbu llum intom b’din il-preżenza massiva ta’ Kattoliċi li tiċħad kull tip ta’ vjolenza u tipproklama rispett u mħabba universali.”2

F’jum il-Ġimgħa l-Kbira, 24 ta’ Marzu, il-Papa jinvoka: “Fit-tmien tal-Via Crucis għadna nħossu l-idejn tagħna kważi marbuta

mal-injam umli u tqil, is-Salib ta’ Ġesù. Aħna nisimgħu l-aħħar kliem tiegħu, li l-memorja ta’ dawk preżenti ġabret u ftakret fil-ħoss oriġinali tagħhom, kelmiet mgħajjta b’leħen għoli mill-Imsallab li qed imut: “Eloi, Eloi, Lema sabaqtani,” li jfisser: “Alla Tiegħi, Alla Tiegħi, għaliex tlaqtni?” (Mk 15, 34).3

Fit-2 ta’ April, wara 20 jum ta’ stennija, f’kelmtejn qabel ma’ rreċita r-Regina Coeli, huwa jżid:

“Fil-fatt, aħna wkoll, bi tħassib nissieħbu fl-affari ta’ wġigħ li ħakmet lil din il-belt għażiża ta’ Ruma, lid-djoċesi tagħna u lill-Italja kollha. Diġà għaddew madwar għoxrin jum mit-tixrid tad-demm innoċenti ta’ ħames suldati u mill-ħtif tal-Onorevoli Moro, u dawn il-ġranet kienu wkoll tal-Għid Qaddis tal-Mewt u tal-Qawmien tal-Mulej.

Aħna m’għandna l-ebda indikazzjoni partikolari dwar is-sitwazzjoni; imma aħna xorta waħda, lill-awturi mhux magħrufa ta’ dan l-att tal-biża’, imwasslulhom appell imqanqal u insistenti biex ifittxu jagħtu l-libertà lill-priġunier. Huwa diġà għoli ħafna l-prezz imħallas bid-demm u d-dulur f’ħames familji, u huma daqstant inumani t-tbatijiet tal-maħtuf, it-tiġrib silenzjuż tal-għeżież tiegħu, it-trawma tal-kuxjenza pubblika!”4

Moro jikteb lill-Papa Nhar l-20 ta’ April, Pawlu VI irċieva ittra mingħand Moro fejn talbu

biex jikkonvinċi lill-gvern jagħmel bidla ta’ priġunieri: “F’din is-sitwazzjoni diffiċli li sibt ruħi fiha u konxju mill-ħniena

paterna li inti spiss urejtni, fost l-oħrajn, meta kont żagħżugħ fl-eżekuttiv

KNISJA 2000 n 127 19

tal-FUCI, indur lejn il-Qdusija Tiegħek bit-tama li hija twassal bl-aktar mod xieraq għall-bidu ta’ dak il-proċess ta’ bidla bejn priġunieri politiċi … Il-Qdusija Tiegħek biss tista’ tqiegħed quddiem il-ħtiġijiet tal-Istat, mifhuma fl-ordni tagħhom, ir-raġunijiet morali u l-jedd għall-ħajja.”5

Il-Papa bagħat l-ittra lil Andreotti, Prim Ministru. L-għada kien jiskadi l-ultimatum fuq il-ħajja tal-istatista Moro. Fih kien qed jintalab il-ħelsien mill-ħabs ta’ tlettax-il terrorista. Il-gvern ma ċediex.

Il-Papa jikteb lill-brigatistiF’dik l-istess lejla, fil-21 ta’ April, il-Papa kiteb, b’idejh stess, ittra

lill-Brigate Rosse. Fis-2.45 ta’ filgħodu, l-ittra kienet lesta. Il-partikularità tagħha, barra mill-fatt innifsu ta’ Papa li kiteb direttament lill-grupp terroristiku għatxan għad-demm, kienet il-bilanċ bejn l-aċċenn uman u nisrani:

“Qiegħed nikteb lilkom, irġiel tal-Brigate Rosse: wasslu għall-ħelsien, għall-familja tiegħu, għall-ħajja ċivili lill-Onorevoli Aldo Moro. Jien ma nafx min intom, u ma għandi l-ebda mod kif nikkomunika magħkom. Din hija r-raġuni għaliex qed niktbilkom pubblikament. Qiegħed ukoll nieħu vantaġġ mill-ispazju ta’ żmien li fadal sa tmiem it-theddida għall-mewt, li intom ħabbartu kontra tiegħu, bniedem tajjeb u onest, li ħadd ma jista’ jindika għal xi att kriminali, jew jakkuża b’sens soċjali fqir jew falliment ta’ servizz lejn il-ġustizzja. M’għandi l-ebda mandat kontra tiegħu, lanqas ma jien maħkum minn xi interess privat. Imma nħobbu bħala membru ta’ familja kbira umana, bħala ħabib tal-istudji, u b’mod kollu kemm hu speċjali, bħala ħija fil-fidi u bħala iben tal-Knisja ta’ Kristu.

U huwa propju f’dan l-isem suprem ta’ Kristu, li qed indur lejkom, u li ċertament mhux se tinjoraw. Indur lejkom, avversarji mhux magħrufa, ta’ dan il-bniedem denn u innoċent, u għarkupptejja nitlobkom, eħilsu lill-Onorevoli Moro, mingħajr kundizzjonijiet, mhux minħabba din l-interċessjoni umli u affettiva tiegħi, imma bis-saħħa tad-dinjità tiegħu bħala wieħed mill-aħwa komuni fl-umanità, u minħabba li nixtieq li jkolli tama qawwija fil-kuxjenza tagħkom, ta’ progress soċjali veru, li m’għandux jiġi mtebba’ b’demm innoċenti, u lanqas maħqur b’sofferenza

20 KNISJA 2000 n 127

bla bżonn. Diġà hemm ħafna vittmi li rridu nibku u nitolbu li ma sseħħx il-mewt ta’ persuni li stinkaw biex iwettqu dmirhom.

Ilkoll kemm aħna għandna nibżgħu mill-mibegħda li tissarraf f’vendetta, jew li ġġib sentimenti ta’ disprament. U aħna lkoll għandna nibżgħu wkoll minn Alla li jitħallas tal-imwiet mingħajr raġuni u mingħajr ħtija. Irġiel tal-Brigate Rosse, ħallu lili, nuri f’isem tant ċittadini, it-tama li fir-ruħ tagħkom għad hemm sentimenti rebbieħa ta’ umanità. Nistenna waqt li nitlob u nibqa’ nħobbkom.”6

Mill-gvern kien apprezzat il-kliem ‘mingħajr kundizzjonijiet,’ dwar it-talba tal-ħelsien. Iżda erbat ijiem wara, hu għarraf li t-terroristi kienu ċaħdu l-appell umanitarju u nisrani; anke jekk, fis-snin ta’ wara, xi wħud minnhom stqarrew li kienu ntlaqtu personalment bl-inizjattiva.

Il-Papa kompla jitkellem pubblikament dwar il-ġrajja ta’ niket fl-okkażjonijiet kollha li fihom iltaqa’ mal-fidili. Fit-23 ta’ April, waqt ir-reċita tar-Regina Coeli, il-Papa lissen:

“Dwar Aldo Moro? M’hemmx aktar aħbarijiet. Aħna tħassibna lbieraħ hekk kif skada ż-żmien tas-siegħa stabbilita mill-imħallfin u eżekuturi anonimi; u għadna mbeżżgħin, dejjem nittamaw u nitolbu li, għal Ruma, għall-Italja, għad-dinja, u speċjalment għall-familja, għall-ħbieb, jiġi fi tmiemu dan l-att kriminali. Din l-istennija tħallina nittamaw. Intant, insofru u nitolbu.”7

U fis-26 ta’ April, waqt l-Udjenza Ġenerali jesklama: “Imma kif qatt nistgħu ninjoraw dak li qed jiġri bħalissa, il-ħtif ta’ persuna ta’ statura morali, politika, akkademika, soċjali tal-onorevoli Aldo Moro, bla biża’ u tregħid għall-istabbilità ta’ dinja moderna u ċivilizzata? Nistgħu aħna nħarsu bħal osservaturi passivi lejn avventura mimlija tbatija dwar is-sigurtà tiegħu? Jista’ jkun qatt possibbli li l-ħajja innoċenti u magħrufa ta’ bniedem tal-Istat, titqiegħed f’logħba daqshekk ħażina kif qed jiġri? Il-periklu tal-ħajja jista’ forsi jasal tant li jkun miċħud kull mezz ta’ difiża li għandu l-Istat …?”8

Tasal l-aħbar tal-qtilMeta fid-9 ta’ Mejju waslet l-aħbar mistennija imma qatt mixtieqa,

Montini mexa lejn il-kappella privata tiegħu u nxteħet għarkupptejh u talab. Dakinhar filgħaxija, il-familja ikkomunikat li x-xewqa preċiża ta’

KNISJA 2000 n 127 21

Aldo Moro kellha tkun rispettata kemm mill-awtoritajiet statali kif ukoll mill-partit. Dan kien ifisser li ma kellha ssir “l-ebda manifestazzjoni pubblika jew ċerimonja jew diskors; xejn luttu nazzjonali u lanqas funeral statali… il-familja tingħalaq fil-ħemda u titlob is-skiet. Fuq il-ħajja u fuq il-mewt ta’ Aldo Moro tiġġudika l-istorja.”

Fil-fatt, wara nofsinhar tal-10 ta’ Mejju, saret ċerimonja qasira ċċelebrata mill-kappillan Dun Agostino Mancini fil-knisja ta’ San Tumas, f’Torrita Tiberina, villaġġ fil-periferija ta’ Ruma. Taħt xita qalila u ċpar niedi, il-purċissjoni lejn id-difna fiċ-ċimiterju żgħir ta’ Torrita, inkludiet lill-armla Moro u lil uliedu, kif ukoll numru ta’ qraba, ħbieb u kollaboraturi tal-mejjet. Il-komunità tal-post, li kienet saret taf lil Moro f’dawk id-drabi meta hu kien imur hemm, biex jieħu ftit tal-mistrieħ u għal xi waqtiet jinqata’ mill-ħidma politika li għaliha kien iddedika ħajtu, segwiet dan il-korteo funebri tul it-toroq.

Fit-13 ta’ Mejju, sar funeral solenni lil Aldo Moro fil-Bażilika ta’ San Ġwann Lateran, il-katidral tal-Papa, fil-preżenza tal-Papa Pawlu VI. Dan kien immexxi mill-Kardinal Ugo Poletti, Vigarju ta’ Ruma. Il-Papa, għajjien u mnikket, xtaq mhux biss jagħti ġieħ lill-memorja tal-istatista maqtul, imma wkoll jibgħat sinjal tal-affett partikulari tiegħu lejn in-nazzjon Taljan. Fl-istess waqt, billi kien preżenti għal quddiesa ta’ suffragju ’l barra mill-ħitan tal-Vatikan, xejn ma sabha bi tqila li, b’rispett lejn bniedem li miegħu kien magħqud b’rabta ta’ ħbiberija profonda, imur kontra konswetudni antika. Aktar minn hekk, il-parteċipazzjoni ta’ Papa f’funeral ta’ bniedem tal-politika, kienet ’l hemm mit-tradizzjoni. Il-Papa kien konxju minn dan u anke mir-realtà li kien diġà kważi barra mid-dinja issa li wasal fl-aħħar stazzjon ta’ via crucis personali.

Il-ġisem mejjet ta’ Moro ma kienx preżenti għal din iċ-ċirkustanza. Anqas ma kienu preżenti l-eqreb familjari ta’ Moro, jiġifieri martu Eleonora u l-erba’ wliedhom Maria Fida, Anna, Agnese u Giovanni, li għażlu li jsegwu dak li kien xtaq missierhom. Fil-fatt, f’ittra li kien bagħat lil Benigno Zaccagnini fl-24 ta’ April 1978, Moro kien kiteb li, “minħabba inkompatibbilità ovvja, nitlob li għall-funeral tiegħi ma jattendux la awtoritajiet statali u lanqas nies tal-partit. Nitlob li jiġi segwit mill-ftit li verament xtaquli l-ġid u għalhekk huma dennji li

22 KNISJA 2000 n 127

jakkumpanjawni bit-talb u l-imħabba tagħhom.” Għaldaqstant, kien hemm preżenti biss oħt Moro, ħuh u n-neputi tiegħu.

Talba tal-Papa għal MoroFit-tmiem, il-Papa, b’vuċi debboli, ma jagħmilx omelija... lanqas

talba, imma kważi djalogu mal-Missier. Jibda b’ċanfira umli li tinbidel f’att ta’ fidi bħal fil-lejl tal-Ġimgħa l-Kbira meta kollox kien mitmum, dalma keffnet l-art kollha, u l-Missier baqa’ ma tax widen.

Quddiem katafalk vojt, din il-karba profonda ta’ wġigħ, li l-Vigarju ta’ Kristu lissen, semmgħet mad-dinja kollha De profundis fuq l-eżempju tal-lamentazzjonijiet bibliċi, b’referenza għall-qawmien u l-maħfra Nisranija.

“U issa x-xufftejn tagħna, magħluqa b’ostaklu kbir, simili għal dik il-ġebla kbira mqiegħda fid-daħla tal-qabar ta’ Kristu, bħal jixtiequ li jinfetħu biex jesprimu De profundis, il-karba u l-bikja ta’ dulur indeskrivibbli li bih it-traġedja attwali toħnoq il-vuċi tagħna … Mulej, ismagħna!

U min jista’ jisma’ l-karba tagħna, jekk mhux għal darb’oħra Int, Alla tal-ħajja u tal-mewt? Inti ma ssodisfajtx it-talba tagħna għas-sigurtà ta’ Aldo Moro, ta’ dan il-bniedem tajjeb, umli, għaqli, innoċenti u ħabib; imma Inti, Mulej, ma abbandunajtx l-ispirtu immortali tiegħu, immarkat mill-fidi fi Kristu, li huwa l-qawmien u l-ħajja. Għalih, għalih… Mulej, ismagħna!

Agħmel, o Alla, Missier il-ħniena, li ma tkunx imfixkla l-komunjoni li, anki fid-dalma tal-mewt, għadha tinterċedi fost il-mejtin minn din l-eżistenza temporali. Il-ħidma li biha aħna ġejna mifdija mhix moħlija: il-ġisem tagħna jerġa’ jqum, il-ħajja tagħna tkun għal dejjem! Jalla l-fidi tagħna, minn issa ’l quddiem, tħaddan din ir-realtà mwiegħda. Aldo u dawk kollha li jgħixu fi Kristu, ħenjin f’Alla infinit, narawhom mill-ġdid! … Mulej, ismagħna!

Sadanittant, Mulej, agħmel li, mistrieħa fil-qawwa tas-Salib, qalbna tagħraf taħfer l-att inġust u mortali mwettaq fuq dan il-bniedem għażiż u fuq dawk li sofrew l-istess destin krudil; ejja aħna lkoll niġbru, fil-velu safi tal-memorja nobbli tiegħu, il-wirt tal-kuxjenza retta tiegħu, tal-eżempju uman u nobbli tiegħu, tad-dedikazzjoni tiegħu għall-fidwa ċivili u spiritwali tal-għażiż nazzjon Taljan! … Mulej, ismagħna!”

Fl-għeluq ta’ din it-talba, segwita mill-Assemblea f’ġabra silenzjuża, Pawlu VI saħaq, għal darb’oħra, it-tisħib patern tiegħu fid-dulur ta’

KNISJA 2000 n 127 23

kulħadd b’dawn il-kelmiet indirizzati lil dawk preżenti fil-bażilika u lil dawk li kienu qed isegwu iċ-ċelebrazzjoni fil-pjazza, barra l-bażilika, jew permezz tar-radju u tat-televiżjoni.

“Qabel ma jintemm ir-rit ta’ suffragju, li fih tlabna għall-mistrieħ dejjiem ta’ dan ħuna, ngħollu d-driegħ tagħna biex inbierku lil dawk li huma preżenti f’dan it-tempju u lil dawk li baqgħu fil-pjazza minħabba li ma sabux post ġewwa, kif ukoll lil dawk li, għalkemm ’il bogħod, jinsabu magħqudin magħna spiritwalment.

Partikolarment, nixtiequ nħaddnu b’ġest patern lil dawk kollha li jġorru fil-qalb tagħhom sofferenza u dulur għal xi ħadd minn qrabathom, vittmi ta’ vjolenza brutali simili. Inwessgħu wkoll it-talba mnikkta tagħna għal dawn il-vittmi. Fuqna lkoll insejħu l-assistenza konfortanti tal-Mulej, sid tas-serenità u tat-tama.”9

Iżda ċ-ċerimonji kienu għadhom mhux lesti. Fis-16 ta’ Mejju, il-familja ta’ Aldo Moro organizzat ċelebrazzjoni ta’ quddiesa fil-Bażilika tal-Qalb Imqaddsa ta’ Kristu Re, f’Ruma. Din id-darba hija l-armla Eleonora li titla’ fuq il-pulptu minn fejn titlob b’vuċi emozzjonata imma soda:

“Għall-instigaturi, l-awturi u l-partitarji ta’ din il-kriminalità orribbli; għal dawk li minħabba għira, viljakkerija, biża’, stupidaġni irratifikaw is-sentenza tal-mewt ta’ bniedem innoċenti; għalija u għal uliedi, biex is-sens ta’ disprament u ta’ rabja li qed inġarrbu bħalissa jinbidel fi dmugħ ta’ maħfra, nitolbu.”

Il-kliem tal-armla kienu magħżula b’reqqa. Il-quddiesa kienet iċċelebrata mit-Teologu Dun Italo Mancini, mill-Patri Davide Maria Turoldo u minn Dun Gianni Baget Bozzo, tliet saċerdoti li l-preżenza tagħhom f’dak il-post ma kinitx b’kumbinazzjoni. Dan għaliex tul dawk il-55 ġurnata, wisq aktar minn oħrajn, għamlu kulma setgħu, bil-kliem u bl-azzjoni, biex l-ostaġġ jingħata l-ħelsien. U l-familja kienet taf b’dan.

Umanità ta’ PapaIl-Papa, fl-Udjenza Ġenerali tas-17 ta’ Mejju, wara li kkundanna

bil-qawwa dik it-traġedja, stieden lill-Insara jġeddu t-tama:“Hemm bżonn li naħsbu u nerġgħu naħsbu. Ninsabu f’waqt storiku

li fih is-sitwazzjoni tas-soċjetà qed tevolvi, qed tinbidel, qed tippreżenta problemi u diffikultajiet ġodda. Id-dehra esterna tal-ħajja għandha effetti

24 KNISJA 2000 n 127

kbar fuq ir-ruħ tagħna. It-traġedja tal-onorevoli Moro, u ta’ dawk li kienu skorta miegħu, fixklitna qatigħ; it-tmiem tagħha ħalliena mnikktin nirriflettu fuq dan l-avveniment, bħal fi kriżi li l-epilogu tagħha ma rnexxilux isolvi l-problemi li qajjem.

Imma kemm fatti jqumu u jħarbtu l-ħolm fuq dinja ta’ ordni, ta’ ġustizzja, ta’ paċi ... sens ta’ pessimiżmu bħal jiġi u joħnoq tant tamiet sereni u jfixkel il-fiduċja tagħna fit-tjubija tal-umanità. Din tagħna hija riflessjoni ta’ wġigħ u ta’ periklu għaliex ixxejjen il-fiduċja f’futur ta’ dinja ġdida u hienja.

Hawnhekk irridu nwaqqfu l-mixja lejn il-pessimiżmu. Nagħmlu din l-operazzjoni biex nirkupraw l-ottimiżmu tagħna kif għandu jkun bi ftit ħsibijiet fundamentali, li għandna nieħdu mill-kuxjenza reliġjuża tagħna, mingħajr ma niċħdu dawk li nistgħu niksbu wkoll mir-raġuni u mill-esperjenza tagħna ...

Għalhekk ir-rikonsiderazzjoni tagħna twassalna lura għall-ottimiżmu, li mhux biss teżi intellettwali, iżda huwa wkoll dik il-viżjoni tal-ħajja, anzi dik l-esperjenza li tagħti l-kobor, u mhux faraġ qarrieq, għal min jgħix il-Kristjaneżmu u jaf isib fis-salib l-għerf u l-enerġija li teħtieġ l-eżistenza fqira iżda erojka tagħna.”10

Pawlu VI għex għal tmienja u ħamsin ġurnata oħra wara dik it-traġedja, u kull waħda minnhom kompliet tikxef id-dimensjoni umana tiegħu. L-orrur tal-kriminalità, u l-aktar fil-mod kif ġie mtawwal, ikkonsma s-saħħa fil-qalb tiegħu ta’ bniedem ... bniedem li kien lest li jsir martri, biex jissostitwixxu lil Moro sabiex isalvah, xi ħaġa li l-politiċi ta’ dak iż-żmien ma kinux jafu kif jagħmlu.

Il-vuċi tiegħu kienet verament imbeżżgħa meta, fl-istess għodwa li fiha kien ġie mgħarraf bl-att orribbli, allura l-Erbgħa, 10 ta’ Mejju 1978, indirizza lit-tfal tal-ewwel tqarbina u lill-istudenti tal-iskejjel Taljani miġbura f’San Pietru. Magħhom huwa stqarr:

“Għeżież tfal! Bħalma ċertament intom ilkoll tafu, il-bieraħ twettaq, hawn f’Ruma, reat orribbli. L-Onorevoli Aldo Moro safa vilment maqtul u ġie mħolli abbandunat f’vettura fiċ-ċentru tal-belt. Kien bniedem ta’ awtorità kbira, bniedem politiku ta’ importanza kbira u ta’ karattru tajjeb u kwiet. Il-qtil premeditat u maħsub tiegħu, imwettaq bil-moħbi u bla ħniena, fixkel lil din il-belt flimkien mal-Italja kollha u nissel fid-dinja sentimenti ta’ rabja u kompassjoni.

KNISJA 2000 n 127 25

Aħna konna nafuh sa mis-snin taż-żgħożija, sakemm kien student fl-università. Huwa kien raġel tajjeb u għaqli, li m’għarafx kif iweġġa’ lil xi ħadd; professur bravu ħafna u raġel tal-politika u tal-gvern, persuna ta’ valur kbir, missier eżemplari ta’ familja, u l-iktar importanti huwa li kien bniedem ta’ sentimenti reliġjużi, soċjali u umani eċċellenti. Dan id-delitt riegħed id-dinja kollha ta’ nies onesti, lis-soċjetà kollha; huwa bħal tebgħa tad-demm, għajb għal pajjiżna; kulħadd jitkellem dwaru, kulħadd huwa mriegħex; u intom ukoll, żgħażagħ u tfal miġbura f’din il-Bażilika, idduqu orrur u niket għal dan l-avveniment.

Għeżież tfal, u intom għalliema u ġenituri li tinsabu hawn magħhom għal dan il-waqt ta’ talb solenni, fl-okkażjoni speċjali tal-ewwel tqarbina mqaddsa ta’ din it-tfulija mal-Mulej Ġesù, erfgħu l-ħsibijiet tagħkom magħna, u rreċitaw issa, fil-bidu taċ-ċerimonja qasira tagħna, talba għal Aldo Moro, għall-familja mbikkija tiegħu u għan-nazzjon kollu.”11

Ftit tal-ħin wara, fis-Sala tal-Udjenzi, għall-bosta viżitaturi li kienu ġejjin minn kull parti tad-dinja, Pawlu VI wassal diskors li fih reġa’ fakkar dan l-avveniment ta’ dwejjaq:

“Għeżież ulied u fidili u viżitaturi kollha preżenti! Ikun bħal nuqqas ta’ sinċerità u ħniena, jekk qabel ma mwasslikom il-messaġġ spiritwali qasir imħejji għal din l-udjenza, aħna ma nseħbux ukoll lilkom kollha fil-weġgħa li laqtet lill-qalb tagħna bil-mewt kiefra tal-onorevoli Aldo Moro, li intom ukoll infurmati dwarha bil-pubbliċità li saret. Aħna issa ngħidulkom biss li dan il-fatt qattiel hu gravi fih innifsu u jista’ jkollu riperkussjonijiet morali u soċjali.

Nixtiequ minflok, li l-istess riflessjoni dwar dan l-avveniment tfakkar lil kulħadd fi ħsibijiet serji u prattiċi dwar il-parteċipazzjoni tagħna, privata jew pubblika, fil-ħajja soċjali ta’ żminijietna. Għandha twassalna biex mhux biss inħossuna parteċipanti, iżda wkoll parzjalment responsabbli għall-iżvilupp tagħha, fis-sens li għandna lkoll niżguraw li l-mentalità u d-drawwiet tagħna jkunu ggwidati minn kuxjenza morali qawwija.”12

Emozzjoni murija fil-beraħL-aġitazzjoni li kien għaddej minnha Pawlu VI tul dawn il-ħamsa u

ħamsin ġurnata, tinħass u tidher fl-istqarrijiet kollha tiegħu, kemm qabel kif ukoll wara l-mewt tal-ħabib tiegħu. Iżda t-turija ta’ swied il-qalb u

26 KNISJA 2000 n 127

ta’ dwejjaq spiritwali li ma setax jitfisser, umanizzat lill-Papa Montini, u fakkret lid-dinja li taħt l-ilbies pontifiċju u s-simboli tal-kariga, lil hinn minn sitwazzjonijiet kontroversjali u tagħlim imwassal b’awtorità, kien hemm verament persuna tal-demm u l-laħam.

Diffiċli kemm hu diffiċli li wieħed jimmaġina, kien hemm żmien, mhux ’il bogħod ħafna, meta l-umanità ta’ dawk l-irġiel li saru papiet, fil-biċċa l-kbira tagħha, kienet tkun mistura mid-dinja. Għaldaqstant, l-10 ta’ Mejju, 1978, jista’ jinżel fl-istorja bħala wieħed mill-mumenti ewlenin meta dan kollu beda jinbidel ... ġurnata meta telfa personali, kważi insaportabbli, ġiegħlet lill-Papa joħroġ minn wara l-velu tal-kariga, u stabbilixxa preċedent li fuqu bnew is-suċċessuri tiegħu – Ġwanni Pawlu I, Ġwanni Pawlu II, Benedittu XVI u Franġisku - kull wieħed bil-mod tiegħu.

Kollox ma’ kollox, it-traġedja, ma kinetx biss pubblika, uffiċjali, u politika, iżda kienet wkoll privata, personali u umana ... f’xibka ta’ pjanijiet minsuġa u maħsuba biex jissuktaw u bilġri jnawru l-forzi psikofiżiċi tal-Papa Pawlu VI li miet fis-6 ta’ Awwissu 1978 f’Castel Gandolfo, immarkat u milqut hu wkoll minn din l-isfortuna. Verament, il-mibgħut ta’ Alla, tela’ kuljum fuq l-għolja qaddisa, imma fil-festa tal-għolja qaddisa, Alla qallu: “Tinżilx aktar fost il-bnedmin ... imma ibqa’ hawn fuq ... fid-dawl ... miegħi.” Hu ħadu miegħu fis-silenzju, fil-jum tat-Trasfigurazzjoni, meta Ruma kienet battala ... l-Italja fil-vaganzi aljenata... u Pjazza San Pietru vojta.

Noti

1. Giorgio Montini kien attiv fil-politika mal-Partit Popolari Taljan, il-prekursur tad-Democrazia Cristiana ta’ wara l-Gwerra. Kien strumentali biex il-Knisja timbotta nsara bħal Aldo Moro, Amintore Fanfani, Giorgio Lapira u Giulio Andreotti biex jinvolvu ruħhom fil-ħajja politika għall-ġid komuni.

2. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/homilies/1978/documents/hf_ p-vi_hom_19780319.html

3. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/speeches/1978/march/documents/hf_p-vi_spe_19780324_termine-via-crucis.html

KNISJA 2000 n 127 27

4. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/angelus/1978/documents/hf_ p-vi_reg_19780402.html

5. http://www.fisicamente.net/MEMORIA/index-1740.html 6. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/letters/1978/documents/hf_

p-vi_let_19780422_brigate-rosse.html 7. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/angelus/1978/documents/hf_

p-vi_reg_19780423.html 8. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/audiences/1978/documents/hf_

p-vi_aud_19780426.html 9. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/speeches/1978/may/documents/

hf_p-vi_spe_19780513_preghiera-aldo-moro.html10. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/audiences/1978/documents/hf_

p-vi_aud_19780517.html11. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/speeches/1978/may/documents/

hf_p-vi_spe_19780510_uccisione-aldo-moro.html12. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/speeches/1978/may/documents/

hf_p-vi_spe_19780510_uccisione-aldo-moro.html

Bibljografija

Adornato, G., (Bonnici, E. Trad.), Pawlu VI: L-istorja, il-wirt, il-qdusija, Reliġjon u Ħajja, 2015.

Cremona, C., Paolo VI, Rusconi, 1991.Tornielli, A., Paolo VI: Il timoniere del Concilio, Piemme, 2003.Woodruff, D, Pope Paul VI, CTS, 1964.

Pawlu VI: Il-Papa ‘sfortunat’Arċisqof Ġorġ Frendo OP

Iltqajt miegħu darba, meta kont student Ruma fis-sena 1973. Kienet laqgħa li kellu ma’ grupp ta’ saċerdoti studenti fl-Universitajiet Pontifiċji ta’ Ruma.

Niftakar ċar x’qalli darba l-eks professur tiegħi fl-Università San Tumas, Ruma, Patri Mark Said O.P.: “Pawlu VI għandu l-isfortuna li ġie wara Ġwanni XXIII, għax wara Ġwanni XXIII ebda Papa ma seta’ jkun popolari” (forsi l-istess xorti se tmiss lis-suċċessur tal-Papa Franġisku!).

U forsi l-inqas li kien popolari kien mat-Taljani: ħafna kienu laqqmuh “Paolo mesto” u “Amleto”. Imma mhux biss. Niftakar li l-BBC, wara mewtu, ikkummenta, f’sens negattiv, li: “kien il-Papa tal-Humanae Vitae u Sacerdotalis Coelibatus”, bħala ż-żewġ enċikliċi li, skont il-BBC, urewh bħala l-Papa li għalaq il-bibien li kien fetaħ il-Konċilju Vatikan II. Bla dubju, l-istampa ftit li xejn uriet simpatija ma’ Pawlu VI.

Żmien Pawlu VIPawlu VI bata ħafna tul il-pontifikat tiegħu anki għal raġunijiet oħra.

Kien Ġwanni XXIII li nieda l-Konċilju (kif jgħidu bl-ingliż: he set the ball rolling), iżda kien Pawlu VI li mhux biss issokta l-Konċilju (mit-tieni sar-raba’ u l-aħħar sessjoni), iżda wkoll implimenta dak kollu li stabilixxa l-Konċilju. Minħabba f’hekk ma setax isir popolari ma’ żewġ gruppi kbar; il-grupp tal-konservattivi (inklużi dawk li ppreferew li l-Konċilju jieqaf ma’ Ġwanni XXIII), u l-grupp tal-ultra progressisti. Bħala eżempju tal-ewwel grupp, biżżejjed insemmi lill-Arċisqof Marcel Lefebvre, li aktar tard waqqaf is-Soċjetà ta’ San Piju X u ġie skumnikat minn Ġwanni Pawlu II. Bħala eżempju tat-tieni grupp nista’ nsemmi lil Hans Kung, li jikkritikah mhux ftit fl-awtobijografija tiegħu. Kellu wkoll

30 KNISJA 2000 n 127

l-isfortuna li jara l-“eżodu” ta’ ħafna mijiet ta’ saċerdoti tul il-pontifikat tiegħu. Sa dak iż-żmien kien kważi impossibbli li saċerdot jikseb digriet ta’ lajċizzazzjoni (ma jibqax saċerdot). Kien l-istess Pawlu VI li ffaċilità l-proċess għal-lajċizzazzjoni tas-saċerdoti li jitolbuha. Aħjar “saċerdot lajċizzat” milli “saċerdot iddisprat”. Dan wassal biex ħafna saċerdoti ħallew il-ħajja saċerdotali u kisbu stat lajk.

Fil-ktieb interessantissmu ta’ Yves Congar, My Journal of the Council, dan it-teologu kbir (li aktar tard Pawlu VI rrefera għalih bħala “missier il-Konċilju Vatikan II”) juri li, fil-bidu tal-ħidma tiegħu bħala espert fil-Konċilju, ħadem mill-qrib mal-Kardinal Giovanni Battista Montini. U meta aktar tard Montini ġie elett Papa, Congar kiteb: “Cardinal Montini is an extremely intelligent and well-informed person. He creates a deep impression of holiness”. Fl-istess djarju, Congar jirrakkonta li meta l-Majjistru Ġenerali tal-Ordni Dumnikan, Aniceto Fernandez, kellu udjenza ma’ Pawlu VI, dan qallu, fi kliem Congar, “that he held me in great esteem and that he had read my books and knew me”.

Sa mill-bidu nett tal-pontifikat tiegħu, Pawlu VI wera li ried li l-Konċilju jissokta. U fid-diskors ċelebri li għamel dakinhar tal-ftuħ tat-tieni sessjoni tal-Konċilju, fid-29 ta’ Settembru 1963, huwa wera ċar xi xtaq li tkun it-triq tal-Konċilju u tal-Knisja. Huwa saħaq l-ewwel nett fuq awtoriflessjoni tal-Knisja (hawnhekk interessanti naqraw il-paragrafu fejn qal li l-Knisja hi realtà storika u umana, li qatt ma kienet perfettament dak li Kristu jridha tkun; għalhekk hi dejjem fi stat ta’ tiġdid), imbagħad anki fuq l-għaqda tal-Insara u d-djalogu mad-dinja.

Nerġgħu niftakru dak li konna nsejna dwar Pawlu VIFtit aktar minn sena wara li nħatar suċċessur ta’ Pietru, u sewwasew

fis-6 ta’ Awwissu 1963, Pawlu VI xandar l-ewwel Enċiklika tiegħu Ecclesiam Suam. L-Enċiklika tinkludi tliet taqsimiet: il-ħtieġa li l-Knisja u l-Insara jħarsu lejhom infushom, it-tiġdid li hu mistenni mill-istess sejħa tagħhom, u r-relazzjonijiet mal-oħrajn li jiftħu t-triq għad-djalogu. Il-Papa juri l-ħtieġa li l-Knisja tidħol aktar fil-fond fit-tagħrif tagħha nnifisha (l-identità tagħha), għax b’hekk biss tista’ tinfetaħ għad-djalogu u għall-evanġelizzazzjoni.

KNISJA 2000 n 127 31

Fil-15 ta’ Settembru 1965, ftit jiem wara li ġiet inawgurata r-raba’ sessjoni tal-Konċilju, Pawlu VI xandar id-dokument li bih istitwixxa s-Sinodu tal-Isqfijiet. Kont preżenti għas-Sinodu tal-Isqfijiet f’Ottubru 2015. Waqt dan is-Sinodu ġie mfakkar il-50 anniversarju tad- dokument li bih Pawlu VI waqqaf is-Sinodu. Kienet deċiżjoni ferm importanti, fl-ispirtu tal-ekkleżjoloġija tal-Konċilju Vatikan II. B’hekk Pawlu VI kompla jkisser dik l-idea ta’ Knisja piramidali, fejn fil-quċċata hemm il-persuna tal-Papa, u nfetaħ aktar għad-duttrina tal-Vatikan II dwar il-Knisja bħala komunjoni u dwar il-kolleġġjalità tal-isqfijiet. Dan l-anniversarju ta l-okkażjoni lill-Papa Franġisku biex jagħmel wieħed mill-aqwa diskorsi tiegħu, dwar is-“sinodalità” fil-Knisja.

Ftit jafu, jew jiftakru, li kien Pawlu VI l-ewwel fost il-Papiet riċenti li ta bidu għar-riforma tant meħtieġa u tant urġenti tal-Kurja Rumana, bid-dokument importanti tal-15 ta’ Awwissu 1967 Regimini Ecclesiae Universae. Kienet riforma radikali. Iżda ma nistax nonqos li nsemmi li diġà sentejn qabel, fis-7 ta’ Diċembru 1965, lejlet iċ-ċeremonja tal-għeluq tal-Konċilju Vatikan II, Pawlu VI kien diġà ppubblika dokument importanti, Integrae Servandae, li bih għamel riforma mill-qiegħ tal-Kongregazzjoni Sagra tas-Sant Uffizzju, l-aktar Kongregazzjoni kontroversjali, li kkundannat tant teoloġi fuq l-inqas suspett u xeħtet fl-Indiċi tal-Kotba Pprojbiti tant kotba li kienu jbexxqu l-bibien għal ftit arja friska fil-Knisja. Teologi kbar bħal Herbert Doms, Henri de Lubac, Marie Dominique Chenu, u Yves Congar (biex insemmi ftit) sfaw vittmi tal-giljottina tas-Sant Uffizzju. Din il-Kongregazzjoni, bis-saħħa tad-dokument Integrae Servandae, ma baqgħetx tissejjaħ “sagra”, u ngħatat l-isem ġdid Kongregazzjoni għad-Duttrina tal-Fidi. Aktar trasparenti, aktar miftuħa, u persuni akkużati b’ereżija ngħatalhom id-dritt li jinstemgħu u jiddefendu lilhom infushom. U anki wara l-promulgazzjoni tar-Regimini Ecclesiae Universae fl-1967, Pawlu VI kompla jintroduċi riformi oħra. Fost dawn insemmi, pereżempju, id-deċiżjoni tiegħu li kardinali li jkunu għalqu 80 sena jitilfu d-dritt li jivvutaw f’elezzjoni għall-Papa (niftakar ir-reazzjonijiet ta’ ċerti Kardinali, bħal Ottaviani u Tisserant, li, bis-saħħa ta’ din id-deċiżjoni, tilfu d-dritt tal-vot fil-Konklavi).

32 KNISJA 2000 n 127

EvanġelizzaturFl-opinjoni tiegħi, l-aktar dokument importanti tal-Maġisteru ta’ wara

l-Konċilju Vatikan II huwa l-Eżortazzjoni Appostolika ta’ Pawlu VI Evangelii Nuntiandi, dwar l-evanġelizzazzjoni, wara s-Sinodu tal-Isqfijiet li, sena qabel, iddiskuta din it-tema. M’hemm ebda dokument ieħor li, f’dokumenti tal-Maġisteru, ġie kkwotat aktar mill-Evangelii Nuntiandi. Kemm tkellimna, u għadna nitkellmu, dwar “Evanġelizzazzjoni ġdida”! Ngħid għalija, sa issa għadni ma sibt ebda definizzjoni ta’ “Evanġelizzazzjoni ġdida” li ssodisfatni (lanqas fl-Eżortazzjoni Appostolika tal-Papa Franġisku Evangelii Gaudium, li, mill-bqija, hi ferm sabiħa, importanti, u prattika: ma tipprovdi ebda definizzjoni ta’ “Evanġelizzazzjoni ġdida”). Iżda għadni nirrikmanda ħafna li nerġgħu naqraw u niflu sewwa l-Evangelii Nuntiandi ta’ Pawlu VI.

Żgur li għandna ħafna aktar x’ngħidu u x’napprezzaw f’Pawlu VI iżda nixtieq nagħlaq billi nirriferi għaż-żewġ vjaġġi appostoliċi ta’ Pawlu VI, li, fl-opinjoni tiegħi, kienu l-aktar sinjifikattivi. L-ewwel vjaġġ tiegħu barra mill-Italja kien fl-Art Imqaddsa. Kien vjaġġ qasir, bejn l-4 u s-6 ta’ Jannar 1964, imma ta’ importanza kbira. F’dik l-art, li rat it-twelid tal-Prinċep tal-Paċi, iżda wkoll tant tixrid ta’ dmija u gwerer, huwa ppreżenta ruħu bħala “messaġġier tal-paċi”. Kien hemmhekk li, barra mill-ħafna laqgħat li kellu ma’ personalitajiet politiċi (bħal-Re Hussein tal-Ġordan) u patrijarki ta’ knejjes Ortodossi, kellu l-aktar laqgħa importanti: mal-Patrijarka Atenagoras ta’ Kostantinopli. Interessanti ħafna li wieħed jaqra l-ħafna diskorsi li għamel għal matul dan il-vjaġġ fl-Art Imqaddsa.

It-tieni vjaġġ l-aktar importanti (fl-opinjoni tiegħi) kien dak lill-Ġnus Magħquda, fl-4 ta’ Ottubru 1965. Mal-wasla tiegħu f’Ruma, baqa’ sejjer fl-awla konċiljari, fejn ġie milqugħ b’applaws kbir. Lill-isqfijiet preżenti f’dik is-sessjoni qalilhom: “Issa għandna nħossuna aktar impenjati fil-ħidma tagħna għall-paċi”. Fil-fatt, fid-diskors ċelebri tiegħu lill-Ġnus Magħquda huwa nsista li ngħaddu mid-diskors għall-fatti. Wara li qara dan id-diskors ta’ Pawlu VI, Yves Congar ikkummenta: “Flaħħar il-Knisja sabet il-lingwaġġ li bih għandha tkellem lid-dinja”.

Fl-14 ta’ Settembru 1965, ġiet inawgurata r-raba’ u l-aħħar sezzjoni tal-Konċilju Vatikan II. Ippermettuli nikkwota mill-My Journal of the

KNISJA 2000 n 127 33

Council ta’ Yves Congar: “About 10.10a.m. The Pope entered ON FOOT (mhux fuq is-‘sedja ġestatorja’, kif kienet għadha d-drawwa dak iż-żmien), wearing a mitre, and a cross functioning as a crosier in his left hand. There was singing and not a single sound of applause. No guards or procession of a princely court. There was, all the same, something new. It was the entry of a bishop, a pastor, the entry of a priest, no longer that of a prince”.

Jidhirli li l-istampa kienet wisq inġusta ma’ Pawlu VI. Jalla l-kanonizzazzjoni tiegħu tiftħilna għajnejna biex nagħrfu aktar mhux biss il-qdusija tiegħu, imma wkoll il-kontribut tiegħu għall-Knisja aktar fi djalogu mal-kultura, mar-reliġjonijiet l-oħra, u mad-dinja.

Il-Papa Pawlu VI: Tmunier tal-Konċilju Vatikan IIProf. Mons. Hector Scerri

DaħlaĦafna huma dawk li jassoċċjaw il-Konċilju Vatikan II ma’ Papa

Ġwanni XXIII. Ma tagħtihomx tort! Għax tassew, kien Ġwanni XXIII li f’anqas minn tliet xhur wara li ġie magħżul Papa, ħabbar li kien bi ħsiebu jsejjaħ Konċilju. Id-data tal-25 ta’ Jannar 1959 tibqa’ mnaqqxa fl-istorja. Dakinhar, waqt li kien fil-Bażilika ta’ San Paolo fuori le mura, ħasad il-Kardinali miġbura madwaru, kif ukoll il-Kurja Rumana, bid-deċiżjoni tiegħu. Kien ukoll l-istess Papa li, bl-għajnuna ta’ bosta persuni kapaċi, ssorvelja t-tħejjijiet ta’ laqgħa hekk importanti. Ħafna jew jiftakru, jew almenu raw ir-ritratti u l-filmati tal-ftuħ tal-Konċilju Vatikan II. Id-dehra tal-Papa Ġwanni XXIII, huwa u jinġarr fuq is-sedja ġestatorja, biex jagħti bidu għall-Konċilju, nhar il-11 t’Ottubru 1962, hija waħda familjari. Id-diskors inawgurali li jibda bil-kliem “Tifraħ Ommna l-Knisja” jibqa’ marbut mal-Papa Ġwanni XXIII u l-ftuħ tal-Konċilju.

Ħafna kienu jaħsbu li l-Konċilju Vatikan II kellu jintemm fi żmien ftit xhur, saħansitra qabel il-Milied tas-sena 1962. Però, il-ġrajja u l-proċess tal-Konċilju kellhom jieħdu xejra oħra. L-ewwel sessjoni tal-Konċilju (mill-11 t’Ottubru sat-8 ta’ Diċembru 1962) uriet li kienet meħtieġa ħafna aktar diskussjoni, u li xi abbozzi ta’ dokumenti li kienu tħejjew minn qabel ma ġewx aċċettati mill-isqfijiet preżenti.

Il-marda terminali li laqtet lill-Papa Ġwanni XXIII waslitu biex iħalli din id-dinja nhar it-3 ta’ Ġunju 1963. Ħafna kienu dawk li staqsew: Issa x’se jiġri mill-Konċilju? Il-Kardinal Giovanni Battista Montini ġie elett Papa nhar il-21 ta’ Ġunju 1963, wara konklavi qasir, u ħa l-isem ta’ Pawlu VI. Mill-bidunett tal-pontifikat tiegħu, kien ċar

36 KNISJA 2000 n 127

li l-Papa l-ġdid kien se jkompli l-Konċilju u jwasslu sat-tmiem tiegħu. Dan huwa ċar daqs il-kristall mid-Diskors li huwa għamel l-għada tal-elezzjoni tiegħu, nhar it-22 ta’ Ġunju 1963. Id-diskors huwa indirizzat lill-bnedmin kollha. F’dan l-ewwel diskors tiegħu bħala Papa huwa qal dan:

L-ewwel parti tal-Pontifikat tagħna sa tkun iddedikata għall-kontinwazzjoni tal-Konċilju Ekumeniku Vatikan II, li fuqu huma msammrin għajnejn il-bnedmin kollha ta’ rieda tajba. Din se tkun il-ħidma prinċipali li fiha bi ħsiebna nużaw l-enerġija kollha li l-Mulej tana, sabiex il-Knisja Kattolika, li tiddi fid-dinja bħal sinjal mgħolli fuq il-ġnus imbiegħda (ara Is 5:26), tkun tista’ tiġbed lejha l-bnedmin kollha permezz tal-maestà tal-ġisem tagħha, biż-żogħżija tal-ispirtu tagħha, bit-tiġdid tal-istrutturi tagħha, bl-għadd kbir tal-membri tagħha, ġejjin minn kull tribù, ilsien, ġens u nazzjon (Apok 5:9): dan se jkun l-ewwel ħsieb tal-ministeru tal-Papa (1).

F’diskors ieħor, ferm importanti, il-Papa Pawlu VI tenna l-impenn sħiħ tiegħu rigward il-Konċilju. Dak iż-żmien kien għadu jsir ir-rit tal-inkurunazzjoni tal-Papa l-ġdid (liema rit, inbidel mill-ewwel suċċessur ta’ Pawlu VI, fl-1978, u sar magħruf bhala ‘l-bidu tal-ministeru Petrin’). Waqt omelija qasira, dakinhar, it-30 ta’ Ġunju 1963, il-Papa l-ġdid stqarr hekk: “Kif diġà ħabbarna, se nkomplu ċ-ċelebrazzjoni tal-Konċilju Ekumeniku; u nitolbu lil Alla li din il-ġrajja kbira ssaħħaħ il-Knisja fil-fidi, tqawwi l-enerġija morali tagħha, timlieha biż-żogħżija, u jgħinha biex tadatta lilha nfisha għall-ħtiġjiet ta’ żmienna” (2).

It-teologu Taljan Antonio Acerbi jistqarr li ma kien hemm l-ebda dubju li Pawlu VI kien se jkompli l-Konċilju li kien beda l-predeċessur tiegħu. Acerbi jgħid li Pawlu VI żgur ma kienx se jwettaq l-att klamoruż li jwaqqaf il-Konċilju. Barra minn hekk, huwa fatt magħruf li matul l-ewwel Sessjoni tal-Konċilju, Montini ta l-appoġġ kollu tiegħu lil Ġwanni XXIII, u kien ħaġa waħda miegħu fl-intenzjoni li kellu li jġedded il-Knisja (3).

Huwa ċar, kemm mid-Diskorsi tiegħu, kif ukoll mill-ħafna biografiji tiegħu, li l-Papa Pawlu VI ntefa b’ruħu u ġismu biex ikompli dak li

KNISJA 2000 n 127 37

beda l-predeċessur tiegħu. Ingħad kemm-il darba li kellu jkun hemm Ġwanni XXIII biex joħlom b’Konċilju u jibdieh, u kellu jkun hemm Pawlu VI biex ikompli l-Konċilju u jwasslu fi tmiemu. Meta nirriflettu dwar il-personalitajiet taż-żewġ Papiet, malajr naslu għall-konklużjoni li t-temperament u l-karattru ta’ Angelo Giuseppe Roncalli kienu ideali biex jissejjaħ Konċilju. Min-naħa l-oħra, kellu jkun Giovanni Battista Montini li kellu t-tenaċja u l-eżattezza li jidħol għal Konċilju li kien diġà inawgurat, jagħmlu tiegħu, u jwasslu sal-konklużjoni pożittiva tiegħu. Dan jispjega t-titlu ta’ dan l-artiklu: Il-Pawlu VI: It-Tmunier tal-Konċilju Vatikan II. Filwaqt li Ġwanni XXIII vara l-ġifen b’suċċess, kien Pawlu VI li kellu jkun it-tmunier abbli tiegħu li jiddireġih fuq il-mewġ u l-maltemp li ltaqa’ magħhom.

It-Tieni Sessjoni tal-Konċilju (1963)Ftit wara l-elezzjoni tiegħu, il-Papa Pawlu VI ħabbar id-data ta’

meta kellu jkompli jiltaqa’ l-Konċilju Vatikan II: id-29 ta’ Settembru 1963. Ma kenitx, mela, kwistjoni ta’ jekk hux se jitkompla l-Konċilju, imma tal-metodu kif se jitkompla. Il-Papa Ġwanni XXIII, kull meta intervjena waqt l-ewwel Sessjoni, kien ta’ ispirazzjoni lill-isqfijiet miġburin fil-Bażilika ta’ San Pietru. Kellu l-kariżma li jħeġġiġhom biex jifhmu aħjar l-iskop tiegħu u x’kien hemm ġewwa qalbu għall-ġid tal-Knisja u tal-umanità. Però, irid jingħad li Ġwanni XXIII ma tax programm ta’ ħidma lill-Isqfijiet. Kienu bosta dawk li kienu jmexxu l-Kurja Rumana jew jaħdmu fiha li urew bil-miftuħ li ma qablux mar-riformi li ried Ġwanni XXIII. L-Isqfijiet, fil-maġġoranza tagħhom, kellhom jgħaddu minn esperjenza ta’ konverżjoni f’dik li hi viżjoni tal-Knisja. Tista’ tgħid li lkoll kemm huma kienu rċevew il-formazzjoni tagħhom f’kuntest bil-wisq differenti mill-klima li kien ħoloq Ġwanni XXIII. Huwa għalhekk li nifhmu li kien hemm bosta forom ta’ reżistenza, saħansitra fl-Awla Konċiljari. Antonio Acerbi, għalhekk, isostni, li l-Papa ġdid, Pawlu VI, kien se jkun determinanti rigward id-direzzjoni li kellu jagħti lill-Konċilju (4).

Il-Providenza t’Alla riedet li l-Konċilju malajr sar il-Konċilju ta’ Pawlu VI. Hekk jenfasizza Acerbi (5). Il-personalità tal-Papa l-ġdid tat timbru ġdid lill-Konċilju. Ma rridux ninsew li l-formazzjoni u

38 KNISJA 2000 n 127

l-esperjenza ta’ Montini kienu differenti ħafna minn dawk ta’ Roncalli. Montini kien jaf perfettament kif tiffunzjona l-Kurja Rumana, peress li għal madwar 30 sena kien ħadem fiha, u għal bosta snin kien wieħed mill-kollaboraturi l-aktar viċini tal-Papa Piju XII. Barra minn hekk, Montini kien l-Arċisqof ta’ Milan, u għalhekk kellu formazzjoni pastorali soda hands on, li kompla jibni fuq snin twal ta’ ħidma maż-żgħażagħ universitarji fl-Italja, permezz tal-FUCI fis-snin 20 u 30.

Malajr, ftit wara li sar Papa, Pawlu VI kkonferma lill-Kardinal Amleto Cicognani bħala Segretarju tal-Istat, u lill-Arċisqof Pericle Felici bħala s-Segretarju Ġenerali tal-Konċilju. Pawlu VI ħa f’idejh il-funzjonament tal-Konċilju. Naturalment, huwa kellu mhux biss l-enerġija (għax kellu biss 66 sena), imma wkoll esperjenza amministrattiva, kemm fil-Kurja Rumana, kif ukoll ġewwa Milan. Meta kien għadu Arċisqof ta’ Milan, Montini kien kiteb ittra importanti lil Cicognani. Ftit jiem wara l-ftuħ tal-Konċilju, Montini – fit-18 t’Ottubru 1962 – kien ilmenta ma’ Cicognani li l-Konċilju ma kellux “pjan organiku, ideali u loġiku”, u għalhekk issuġġerixxa li kellha tkun tema waħda li tmexxi l-Konċilju – il-Knisja, mibnija fuq Kristu. Montini sostna li l-qofol kellu jkun il-misteru tal-Knisja (min hi l-Knisja), il-missjoni tagħha u r-relazzjonijiet tagħha mad-dinja (6).

Fil-fatt, huma dawn it-temi ekkleżjoloġiċi li Pawlu VI għafas fuqhom fid-Diskors tiegħu fil-ftuħ tat-Tieni Sessjoni tal-Konċilju. Fil-fatt, huwa elabora fuqhom u fissirhom bħala erba’ punti prinċipali: (i) għarfien aħjar tal-Knisja mill-Knisja stess; (ii) it-tiġdid tal-Knisja; (iii) l-impenn favur l-għaqda fost l-Insara; (iv) id-djalogu mal-bnedmin tal-lum (7). Dawn l-erba’ direttivi li saħaq fuqhom il-Papa u li jfasslu itinerarju ekkleżjoloġiku ċar li jwassal għat-tiġdid tal-Knisja. Dan wassal biex dawk fost l-Isqfijiet tal-Konċilju li kienu ħafna favur riforma tal-Knisja malajr taw l-appoġġ tagħhom lill-Papa. Min-naħa l-oħra, dawk li kienu pjuttost konservattivi baqgħu jonqsu fin-numru. Waqt it-Tieni Sessjoni tal-Konċilju ħarġu fid-dieher bosta aspetti ċentrali għall-Knisja, liema aspetti kienu xprunati mill-Papa, u malajr, minn numru dejjem jikber ta’ Padri Konċiljari: ekkleżjoloġija

KNISJA 2000 n 127 39

ta’ komunjoni, l-importanza lill-episkopat, ir-riforma liturġika, l-ekumeniżmu, il-qawmien bibliku, il-libertà reliġjuża u d-djalogu mad-dinja. Fl-istess ħin, il-Papa kien konxju li setgħu jinqalgħu (kif fil-fatt ġara) mumenti ta’ tensjoni waqt il-Konċilju.

Bosta storiċi tal-Konċilju, fosthom Roger Aubert jitkellmu dwar id-dettalji tad-diskussjoni waqt is-Sessjonijiet tal-Konċilju. Mhuwiex l-iskop ta’ dan l-artiklu u din ir-rivista li noffru xi analiżi kkumplikata ta’ dan. L-għan tal-artiklu huwa aktar li nifhmu l-irwol tal-Papa Pawlu VI fit-treġija tal-Konċilju. Però dan ma jfissirx li ma nagħtux ħjiel ta’ xi aspetti tad-diskussjoni fl-Awla Konċiljari, jew is-sehem ta’ xi personalitajiet li spikkaw waqt id-dibattitu.

Il-muftieħ biex nifhmu aħjar dak li kien għaddej hu l-mistoqsija fondamentali tal-Papa Pawlu VI: “Knisja, min tgħid li int?” Pawlu VI bħal xtaq jipperfezzjona t-tagħlim tal-Konċilju Vatikan I (1869-70), billi jidħol aktar fil-fond fid-duttrina tal-episkopat, u r-relazzjonijiet tiegħu mal-Papa, filwaqt li jisħaq dwar ir-rabta tal-Knisja ma’ Kristu.

Diskussjoni importanti ħafna waqt it-Tieni Sessjoni tal-Konċilju kienet dwar id-dokument li jittratta l-Knisja. Naturalment, dan id-dibattitu jimmerita studju apparti, minħabba d-dettalji tiegħu u s-sehem ta’ bosta kardinali u isqfijiet, fosthom Frings, Ruffini, Gracias, Siri, Staffa, Parente, Léger, König, Bettazzi, Lercaro u Suenens, u l-Patrijarka Maximos IV. Ma rridux ninsew is-sehem ta’ esperti bħal Congar, Martimort, Jedin u Ratzinger. Id-diskussjoni ma kenitx waħda faċli. Nerġa’ ngħid, inkitbu ħafna kotba u studji dwar l-iskemi u l-emendi li saru. Però, kien għadu ma wasalx iż-żmien li d-dokumenti dwar il-Knisja u dwar l-ekumeniżmu jkunu lesti.

It-Tieni Sessjoni tal-Konċilju tatna żewġ dokumenti: il-Kostituzzjoni dwar il-Liturġija Mqaddsa, Sacrosanctum Concilium, u d-Digriet dwar il-Mezzi tal-Komunikazzjoni Soċjali, Inter Mirifica, it-tnejn li huma ppromulgati nhar l-4 ta’ Diċembru 1963. Dakinhar, il-Papa għalaq it-Tieni Sessjoni. Kien dakinhar ukoll li l-Papa ħabbar li kien se jżur l-Art Imqaddsa f’Jannar ta’ wara. Din l-aħbar ħalliet impatt pożittiv, speċjalment fuq dawk li kienu bdew juru sinjali ta’ għejja minħabba t-tul tal-Konċilju. Pawlu VI ried jagħti wkoll tifsira ekumenika lil dan il-pellegrinaġġ (8).

40 KNISJA 2000 n 127

It-Tielet Sessjoni tal-Konċilju (1964)Huwa importanti li nagħtu valur lix-xhur ta’ bejn sessjoni u

oħra tal-Konċilju. Fil-fatt, saru bosta studji dwar dawk li jissejħu l-intersessjonijiet tal-Konċilju. Matulhom saret ħafna ħidma prezzjuża minn ħafna mill-kummissjonijiet, kitba ta’ abbozzi li ntbagħtu lill-Isqfijiet madwar id-dinja u emendamenti, kif ukoll, intlaqgħu suġġerimenti (9). Naturalment, Pawlu VI kien ikun infurmat dwar dak li kien għaddej. Kien hemm xnieha qawwija li l-Konċilju kien se jintemm malajr bit-tielet Sessjoni, u li l-pellegrinaġġ fl-Art Imqaddsa kien biex jaljena l-Knisja mill-falliment tal-Konċilju (!), jew li l-Papa kien se jintefa’ b’ruħu u ġismu fuq id-djalogu ekumeniku biss! Tassew li fl-ewwel xhur tal-1964, il-Papa ma għamel l-ebda referenza għall-kolleġġjalità episkopali fid-diskorsi tiegħu, u li ma kien qed isir l-ebda aċċenn għar-riforma tal-Kurja Rumana. Però, Aubert jagħmel tajjeb meta jisħaq li dawn l-interpretazzjonijiet pessimisti ma kenux iġġustifikati għax il-Papa – mingħajr għaġla ta’ xejn, imma b’ħafna determinazzjoni – kien qed jaħseb ħafna fil-fond dwar ir-riforma fi ħdan il-Knisja, filwaqt li kien qed jevita kull forma ta’ skontru ma’ dawk li kienu kontra li jinbidlu l-affarijiet (10).

Il-ħidma bi tħejjija għat-tielet Sessjoni kompliet għaddejja, filwaqt li l-Kummissjonijiet konċiljari ssukktaw jagħmlu bosta ri-eleborazzjonijiet għall-iskema li kellhom f’idejhom. Kienet għaddejja ħidma ma taqta’ xejn dwar l-iskema wisq importanti dwar il-Knisja, De Ecclesia. Il-Kummissjoni dwar l-appostolat tal-lajċi rċeviet madwar 400 osservazzjoni bil-miktub mingħand il-Padri konċiljari. Il-Kummissjoni De Episcopis dwar il-missjoni u l-ħidma tal-isqfijiet ħadmet fuq ri-elaborazzjoni qawwija tal-iskema oriġinali. Ħidma kruċjali kienet għaddejja dwar l-iskema dwar ir-Rivelazzjoni, kif ukoll dwar l-impenn ekumeniku tal-Knisja. Dawn huma biss ftit eżempji tal-ħidma sfiqa li kienet għaddejja minn wara l-kwinti, waqt l-intersessjoni tal-1964. Però, irrid intenni li l-iskop ta’ dan l-istudju mhuwiex preżentazzjoni dwar l-andament tal-Konċilju, imma l-irwol tas-Suċċessur ta’ Pietru matul is-snin li qegħdin nistudjaw.

It-tielet Sessjoni tal-Konċilju nfetħet nhar l-14 ta’ Settembru 1964. Sitt ijiem qabel, nhar it-8 ta’ Settembru, il-Papa Pawlu VI kien ħabbar

KNISJA 2000 n 127 41

li għall-ewwel darba fl-istorja tal-Knisja, in-nisa kienu se jkunu parti mill-assemblea tal-Konċilju (11). Fil-ftuħ, il-Papa għamel diskors mill-isbaħ dwar il-karatteristiċi tal-Knisja, waħda, qaddisa, kattolika u appostolika. Huwa saħaq fuq il-ħtieġa ta’ riflessjoni fil-fond dwar in-natura tal-Knisja (12). Tajjeb li niftakru fil-pubblikazzjoni tal-ewwel enċiklika ta’ Pawlu VI, nhar is-6 t’Awwissu 1964, enċiklika dwar il-Knisja, Ecclesiam Suam. Fid-diskors tal-14 ta’ Settembru, il-Papa tkellem ukoll dwar il-missjoni partikulari tal-Isqfijiet fi ħdan il-Knisja. Huwa mhux biss urihom apprezzament ta’ dak li huma u dak li jagħmlu, imma talabhom biex, matul is-Sessjoni, jelaboraw aħjar it-tagħlim tal-Knisja dwar il-missjoni speċifika tagħhom.

Matul it-tielet Sessjoni sar progress notevoli fid-diskussjoni u anke fil-finalizzazzjoni ta’ aktar dokumenti konċiljari. Kien hemm bosta mumenti li kienu tqal waqt din is-Sessjoni, u kienet qed toħroġ biċ-ċar id-diverġenza bejn maġġoranza li kienet aktar miftuħa u minoranza li kienet wisq magħluqa. Dan nafuh minn bosta djarji li kitbu xi isqfijiet jew esperti waqt il-Konċilju. Il-Kardinal Lercaro ta’ Bologna, nhar id-9 ta’ Novembru 1964, kiteb hekk: “L-arja fil-Konċilju qed issir tqila; il-jiem li ġejjin se jkunu pjuttost tqal”. Il-Papa Pawlu VI u l-kollaboraturi tiegħu għamlu minn kollox biex tonqos it-tensjoni. Dan huwa aspett importanti meta nitkellmu dwar il-Papa bħala tmunier tal-Konċilju. Dan huwa l-irwol li huwa qeda b’manjiera impekkabbli. Matul din is-sessjoni huwa magħruf kemm Pawlu VI qeda rwol konċiljattiv, partikolarment ma’ minoranza li spiss kienet qed toħloq il-bsaten fir-roti (13).

It-tielet Sessjoni ġiet fi tmiemha nhar il-21 ta’ Novembru 1964. Dakinhar kienu approvati tliet dokumenti: il-Kostituzzjoni Dommatika dwar il-Knisja Lumen Gentium, u d-Digrieti dwar l-Ekumeniżmu u dwar il-Knejjes Orjentali, Unitatis Redintegratio u Orientalium Ecclesiarum, rispettivament. Barra minn hekk, fuq inizjattiva personali tiegħu, Pawlu VI pproklama t-titlu tal-Verġni Marija bħala Omm il-Knisja, titlu li l-Kummissjoni konċiljari ma riditx tinserixxi fid-dokument Lumen Gentium. It-tħabbira ta’ dan it-titlu Marjan mill-Papa ntlaqa’ b’entusjażmu kbir, mhux biss mill-maġġoranza tal-Padri konċiljari, imma minn oħrajn ukoll.

42 KNISJA 2000 n 127

Meta jagħmel evalwazzjoni tat-tielet Sessjoni, Aubert jgħid li minkejja d-dellijiet, fl-aħħar mill-aħħar din kienet sessjoni bil-wisq pożittiva. Saru passi ta’ ġgant fil-linja tal-ewwel żewġ sessjonijiet, minkejja dak li sar mill-minoranza. L-istampa internazzjonali kienet pożittiva ħafna dwar il-Konċilju u l-ħidma tal-Papa. Wara ftit jiem, il-Papa beda vjaġġ pastorali ġewwa l-Indja.

L-Aħħar Sessjoni tal-Konċilju (1965)L-aħħar Sessjoni bdiet nhar l-14 ta’ Settembru 1965. Kien għad

fadal bosta ħidma li kien ittamat li tiġi konkluża matul dawk ix-xhur. Minkejja r-riżultati pożittivi tat-tielet Sessjoni, xorta waħda ma kenitx nieqsa atmosfera, li kif jgħid Jan Grootaers (1921-2016), storiku espert dwar il-Konċilju, “ta’ diffidenza u ta’ frustrazzjoni” (14). Kien hemm il-biża’ li xi skemi li kien għad m’hemmx qbil dwarhom, jinstab kompromess biex jingħalqu, imma li fl-istess ħin iħalluhom izappu. Kien qed jingħad li r-riforma tal-Kurja kienet imblukkata minn dawk li kellhom dan l-interess. Hija magħrufa, però, id-determinazzjoni ta’ Pawlu VI biex il-Konċilju jibqa’ miexi, skont il-ħolma profetika ta’ Ġwanni XXIII. Il-Papa sab l-appoġġ meħtieġ minn bosta naħat, fost l-oħrajn mid-diriġenza l-ġdida tal-Konferenza Episkopali Taljana, il-ħidma tal-Kardinal-Arċisqof ta’ Vjenna, König, u d-djalogu ma’ dawk li ma jemmnux, u minn ħafna isqfijiet mill-Amerika Latina u minn pajjiżi tat-Tielet Dinja. Kien ukoll matul ir-raba’ sessjoni li grupp imdaqqas ta’ Isqfijiet ħadu l-inizjattiva msejħa Il-Patt tal-Katakombi, iffirmat nhar is-16 ta’ Novembru 1965 (15). Dan kien l-impenn li l-Knisja tkun Knisja qrib in-nies foqra u emarġinati.

Kien ukoll proprju waqt id-diskors tal-ftuħ tar-raba’ Sessjoni li Pawlu VI ħabbar żewġ ħwejjeġ importanti: (i) l-ewwel nett li kien se jistitwixxi organu siewi ta’ komunjoni, is-Sinodu tal-Isqfijiet, biex minn żmien għal żmien dan ikompli l-ispirtu tal-Konċilju, u biex il-Papa jkollu l-parir tal-isqfijiet dwar aspetti differenti dwar il-ħajja u l-missjoni tal-Knisja (16); (ii) li kien laqa’ l-istedina tan-Nazzjonijiet Uniti li jżur is-sede tagħha fi New York u jindirizza l-Assemblea Ġenerali tagħha, kif fil-fatt għamel nhar l-4 ta’ Ottubru 1965.

Id-dibattitu waqt ir-raba’ Sessjoni kien iffukat fuq temi ċentrali,

KNISJA 2000 n 127 43

fosthom il-kontenut tad-dokument Gaudium et Spes dwar il-Knisja fiż-żminijiet tal-lum, kif ukoll id-dikjarazzjoni dwar il-libertà reliġjuża. Nhar it-28 ta’ Ottubru ġew ippromulgati dawn id-dokumenti: Christus Dominus dwar l-uffiċċju pastorali tal-Isqfijiet, Perfectae Caritatis dwar il-ħajja kkonsagrata, Optatam Totius dwar il-formazzjoni saċerdotali, Gravissimum Educationis dwar l-edukazzjoni Nisranija, u Nostra Aetate dwar ir-relazzjoni tal-Knisja ma’ reliġjonijiet mhux Insara. Fit-18 ta’ Novembru ġew ippomulgati Dei Verbum li hija l-Kostituzzjoni Dommatika dwar ir-Rivelazzjoni, u Apostolicam Actuositatem dwar l-appostolat tal-lajċi. Nhar is-7 ta’ Diċembru, jum qabel l-għeluq tal-Konċilju, kienu ppromulgati id-Dikjarazzjoni Dignitatis Humanae dwar il-libertà reliġjuża, Ad Gentes Divinitus dwar il-ħidma missjunarja tal-Knisja, Presbyterorum Ordinis dwar il-ministeru u l-ħajja tas-saċerdoti, u l-Kostituzzjoni Pastorali Gaudium et Spes. Minn dan nistgħu naraw kemm kienet sfiqa u qawwija l-ħidma waqt ir-raba’ Sessjoni tal-Konċilju. Ma nistgħux ma nsemmux hawn, avveniment importanti li seħħ ukoll nhar is-7 ta’ Diċembru meta l-Papa Pawlu VI u l-Patrijarka Ekumeniku Atenagora neħħew l-iskomunika reċiproka li kienet ilha fis-seħħ mis-seklu XI.

Biex nifhmu aħjar dak li kien hemm fil-qalb tal-Papa Pawlu VI, huwa meħtieġ li naqraw jew nisimgħu l-omelija tiegħu, dakinhar tal-Għeluq Solenni tal-Konċilju, nhar it-8 ta’ Diċembru 1965. Is-sentimenti tiegħu (u li xtaqt inħalli xi wħud minnhom bit-Taljan irfinat tiegħu, biex ma nitilfu xejn mill-ġmiel tagħhom), li huma eku tal-esperjenza tiegħu, jistgħu jinġabru hekk: (i) Radd il-ħajr lill-isqfijiet u dawk kollha li ħadu sehem fil-Konċilju; (ii) Radd il-ħajr lill-Poplu kollu t’Alla, u saħansitra lid-dinja kollha: dan

kien li jagħmel il-Konċilju tassew ekumeniku, jiġifieri, universali; (iii) Il-messaġġ tal-Konċilju huwa indirizzat kemm lil dawk li jilqgħuh,

kif ukoll lil dawk li ma jridux, għax ħadd mhu eskluż. Jidwu l-kliem tal-Papa Pawlu VI, “Per la Chiesa cattolica nessuno è estraneo, nessuno è escluso, nessuno è lontano”;

(iv) Kulħadd huwa maħbub mill-Knisja; (v) Il-viċinanza lejn dawk kollha li qegħdin ibatu; (vi) It-tislima tal-aħħar mhix waħda ta’ firda, imma waħda ta’ ħbiberija

44 KNISJA 2000 n 127

u ta’ komunjoni. Huwa jisħaq u jgħid: “Il Nostro saluto perciò si fa ideale. Si fa sogno? si fa poesia? Si fa iperbole convenzionale e vacua, come spesso avviene nelle nostre abituali effusioni augurali? No. Si fa ideale, ma non irreale”.

(vii) Fl-aħħar nett, huwa jdur lejn il-Verġni Marija, u bi kliem ħiereġ minn qalb imkebbsa, huwa jistqarr dan: “Non è forse fissando il nostro sguardo in questa Donna umile, nostra Sorella e insieme celeste nostra Madre e Regina, specchio nitido e sacro dell’infinita Bellezza, che può terminare la nostra spirituale ascensione conciliare e questo saluto finale? e che può cominciare il nostro lavoro post-conciliare? Questa bellezza di Maria Immacolata non diventa per noi un modello ispiratore? una speranza confortatrice? Noi, o Fratelli e Figli e Signori, che Ci ascoltate, Noi lo pensiamo; per Noi e per voi; ed è questo il Nostro saluto più alto e, Dio voglia, il più valido!” (17)

KonklużjoniWara li segwejna “l-vjaġġ” tal-Papa Pawlu VI matul il-Konċilju

Vatikan II, nixtieq nagħlaq dan l-artiklu b’sensiela ta’ osservazzjonijiet li jiġbru fi ftit kliem, l-atteġġjament ta’ dan il-Papa kbir, atteġġjamenti li mhumiex ristretti għas-snin 1963-1965 biss, imma li nistgħu ngħiduhom ukoll għall-pontifikat kollu tiegħu:

(A) Id-determinazzjoni tal-Papa li jwassal il-Konċilju sat-tmiem tiegħu. Naraw ukoll l-irwol patern u konċiljattiv tiegħu li ssir medjazzjoni bejn ideat differenti minn membri tal-Kurja Rumana u tal-episkopat Kattoliku.

(B) Tispikka l-imħabba taħraq tal-Papa Pawlu VI lejn il-Knisja. Tgħidli: Mhux kull Papa li nafu wera mħabba lejn il-Knisja? Dażgur! Però, fl-omeliji u t-talb ta’ Pawlu VI, nilmaħ xi ħaġa straordinarja u partikulari fejn jidħol dan l-aspett (ara l-Appendiċi ta’ dan l-artiklu). Dak li mexxa lil Pawlu VI kien dan il-prinċipju tad-deheb: “In necessariis unitas, in dubiis libertas, in omnibus caritas”.

(C) Pawlu VI kien bniedem ta’ kultura kbira: dan jidher ċar mid-diskorsi u l-omeliji tiegħu.

(D) Mhux biss kien Papa kreattiv, imma wkoll ma beżax iwieġeb għall-isfidi li l-Knisja sabet quddiemha.

KNISJA 2000 n 127 45

(E) L-attenzjoni tiegħu għad-dettalji, filwaqt li qatt ma nesa r-realtà usa’ u sħiħa.

(F) Kif jgħid il-bijografu tiegħu, Carlo Cremona, Pawlu VI qeda l-familja umana f’perjodu Konċiljari li huwa żmien eċċezzjonalment sinifikattiv għall-ħajja tal-Knisja. Il-Konċilju Vatikan II ma ġiex fi żmien ta’ kundanni tal-ereżiji, bħal Konċilji oħra, imma seħħ fi żmien ta’ weġgħat u firdiet wara t-Tieni Gwerra Dinjija, u l-ħtieġa li tikber il-fiduċja u l-għaqda fost il-popli, u li jiġu promossi s-solidarjetà, il-ġustizzja u l-paċi fost il-ġnus (p.218).

(G) Nistqarr, mingħajr ħjiel ta’ dubju, li l-Papa Pawlu VI kien it-tmunier li l-Konċilju Vatikan II kien jeħtieġ biex jasal sal-konklużjoni tiegħu. Imma mhux biss! Kien ukoll it-tmunier abbli, dedikat, qaddis u sofferenti li l-Knisja kellha bżonn fis-snin diffiċli u impenjattivi ta’ wara l-Konċilju. Il-Papiet kollha li ġew warajh – Ġwanni Pawlu I, Ġwanni Pawlu II, Benedittu XVI u Franġisku – komplew ipoġġu fis-seħħ il- viżjoni ta’ Knisja li tana l-Konċilju Vatikan II. U f’dan, fadlilna bosta x’naqdfu!

APPENDIĊI

Tliet Talbiet tal-Papa Pawlu VI waqt il-Konċilju Vatikan II

I.

Omm Alla, Verġni Marija,Omm meqjuma tal-Knisja,lilek nafdaw il-Knisja kollhau l-Konċilju Ekumeniku.Inti li sejħulek bl-isem ħlejju ta’“għajnuna tal-isqfijiet”,ħares ir-rgħajja qaddisafit-twettiq tal-ħidma tagħhom,u kun qrib tagħhom, flimkien mas-saċerdoti,l-aħwa reliġjużi u l-fidili lajċi,

46 KNISJA 2000 n 127

u dawk kollha li jgħinuhombiex iġibu ’l quddiem l-impenn iebestal-missjoni pastorali.

Int li mingħand l-istess Feddej divin,Ibnek, waqt li kien qed imut fuq is-salib,ġejt afdata, bħala Omm ta’ mħabba bla qjies,lid-dixxiplu li hu kien iħobb,ftakar fil-poplu Nisranili jafda lilu nnifsu lilek.Ftakar f’uliedek kollha;qis it-talb tagħhombil-qawwa partikulari tiegħeku l-awtorità li għandek quddiem Alla;żomm sħiħa u qawwija l-fidi tagħhom,saħħaħ it-tama tagħhom,agħmel li tiddi l-imħabba tagħhom.

Ftakar f’dawk kollha li qegħdin ibatu l-faqar,dawk li huma neqsin mill-meħtieġ,dawk li jinsabu f’xi periklu,l-aktar dawk li qegħdin ibatu l-vjolenzau li jinsabu fil-ħabs minħabba l-fidi Nisranija.Agħtihom, o Verġni Marija,il-qawwa tar-ruħ,u agħmel li jgħaġġel jasal il-jum tal-ħelsien tagħhom.

Dawwar għajnejk kollhom ħnienalejn ħutna mifrudin,u agħmel li mill-ġdid jasal il-jummeta ningħaqdu,int li nissilt ’il Kristu,permezz tal-għaqdabejn Alla u l-bnedmin.

KNISJA 2000 n 127 47

Tempju ta’ dawl l-aktar safi u dejjem jiddi,itlob lill-Iben waħdieni tiegħek,li permezz tiegħu aħna mseħbin mill-ġdid miegħu,sabiex ikollu ħnienamin-nuqqasijiet tagħna,biegħed minna kull firda,u agħmel li jagħtina l-ferħ li nħobbu lill-aħwa.

Nafdaw lill-Qalb Immakulata tiegħek,o Verġni Omm Alla, l-umanità kollha;mexxiha biex tagħraf lil Ġesù Kristu,il-Feddej waħdieni u tassew;biegħed minnha l-għemejjel ħżienali magħhom iġibu d-dnubiet,u agħtiha s-sliemli hi s-sewwa, il-ġustizzja, il-ħelsien u l-imħabba.

Fl-aħħar, agħti lill-Knisja kollhali qed tiċċelebra dan is-Sinodu Ekumeniku kbir,li tkun tista’ tgħanni lil Alla tal-ħnienainnu solenni ta’ tifħir u ta’ radd il-ħajr,innu ta’ ferħ u ta’ entusjażmu ferrieħi,għax ħwejjeġ kbar għamel miegħekdak li hu setgħani,o ħanina, o pija, o ħelwa Verġni Marija.

Il-Papa Pawlu VI, fil-Konklużjoni tat-Tielet Sessjoni tal-Konċilju Vatikan II, 21 ta’ Novembru 1964

48 KNISJA 2000 n 127

II.

L-imħabba tagħna, hawn, diġà kellhau għad ikollha, espressjonijiet li jurux’inhu dan il-Konċilju, illum u fil-ġejjieni.Dawn l-espressjonijiet għad iwieġbulill-bniedem studjuż li jixtieq jgħid x’inhi l-Knisjaf’dan il-waqt kbir u kritiku tal-ħajja tagħha:x’kienet qegħda tagħmel, huwa jistaqsi,f’dak iż-żmien, il-Knisja Kattolika?Kienet qegħda tħobb! – din hija t-tweġiba.

Tħobb b’qalb ta’ ragħaj, kulħadd jaf,anke jekk huwa diffiċli tidħol fil-fond u fil-għanata’ din l-imħabba,li għal tliet darbiet fawret minn Kristufil-qalb sogħbiena u mħeġġa ta’ Xmun Pietru.Tiftakru? “Ġesù qal lil Xmun Pietru:‘Xmun, bin Ġwanni, tħobbni int aktar minn dawn?’‘Iva, Mulej,’ wieġbu; ‘inti taf li nħobbok’.Qallu: ‘Irgħa l-ħrief tiegħi’” (Ġw 21:15).

Huwa l-mandat li ġej mill-imħabba lil Kristuli jirgħa l-merħla tiegħu. O! Iva, dan il-mandat għadu llumu jagħti r-raġuni lil din il-katedra,kif ukoll lill-katedri tagħkom, Ħuti meqjuma;u llum dan nistqarruh b’għarfien u saħħa ġdida;dan jgħidu l-Konċilju:il-Knisja hija soċjetà mwaqqfa fuq l-imħabba,u mill-imħabba fit-tmexxija!

Tħobb, iva, il-Knisja tal-Konċilju tagħna,u jibqa’ jingħad li tħobb b’qalb missjunarja.Kulħadd jaf kif dan is-Sinodu mqaddes għamilha ċara

KNISJA 2000 n 127 49

lil kull Kattoliku tajjeb li għandu jkun appostlu,u kif ħeġġeġ lil kulħadd għaż-żelu appostoliku,il-ġnus kollha, il-pajjiżi kollha, il-klassijiet kollha tas-soċjetà:l-universalità tal-imħabba, anki meta din tirbaħ il-qawwa ta’ min jippersegwithajew jitlob minnha għotja sħiħa u erojka,hawn kellu, u jkollu għal dejjem, il-vuċi solenni tagħha.

Iva, tibqa’ tħobb, il-Knisja tal-Konċilju Vatikan II,b’qalb ekumenika, jiġifieri, billi tkun miftuħa,b’umiltà u b’imħabba għall-aħwa Nsara kollhali mhumiex f’komunjoni perfetta ma’ din il-Knisja tagħna,waħda, qaddisa, kattolika u appostolika.

Il-Papa Pawlu VI, fil-Ftuħ tar-Raba’ Sessjoni tal-Konċilju Vatikan II, 14 ta’ Settembru 1965

III.

Din l-istqarrija hija tal-Knisja kollha tiegħek,li inti tridha u tagħmilhawaħda, qaddisa, kattolika u appostolika.L-isqfijiet u s-saċerdoti kollha,ir-reliġjużi u l-fidili kollha,il-katekumeni kollha tal-Knisja universali,jippreżentawlek permezz tiegħekl-istess stqarrija tal-fidi,tat-tama u tal-imħabba.Aħna lkoll nilqgħu l-umiltà tiegħek,u nxandru l-kobor tiegħek;aħna lkoll nisimgħu l-Kelma tiegħeku nistennew il-miġja tiegħek fl-aħħar taż-żminijiet.Aħna lkoll irroddulek ħajr,

50 KNISJA 2000 n 127

li fdejtna, għamiltna wlied Alla,aħwa tiegħek,u sawwabt fuqna d-doni tal-Ispirtu s-Santu.

Aħna nwegħduk li ngħixu ta’ Nsara,waqt li nagħmlu minn kollox biex inkunu dejjem doċligħall-grazzja tiegħek u għat-tiġdid tal-ħajja tagħna.Infittxu li nxerrdu mad-dinja kollhal-aħbar tiegħek tal-fidwa u tal-imħabba.

Il-Papa Pawlu VI, Talba fis-Solennità tal-Epifanija, Betlem, 6 ta’ Jannar 1964

Noti:1. “La parte preminente del Nostro Pontificato sarà occupata dalla

continuazione del Concilio Ecumenico Vaticano II, al quale sono fissi gli occhi di tutti gli uomini di buona volontà. Questa sarà l’opera principale, per cui intendiamo spendere tutte le energie che il Signore ci ha dato, perché la Chiesa Cattolica, che brilla nel mondo come il vessillo alzalo su tutte le nazioni lontane (Cf Is 5,26), possa attrarre a sé tutti gli uomini con la maestà del suo organismo, con la giovinezza del suo spirito, col rinnovamento delle sue strutture, con la molteplicità delle sue forze, venienti da ogni tribù, lingua, popolo e nazione (Ap 5, 9): questo sarà il primo pensiero del ministero pontificale” (Papa Pawlu VI, Diskors Qui Fausto Die, 22 ta’ Ġunju 1963: http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/speeches/1963/documents/hf_p-vi_spe_19630622_first-message. html).

2. “Riprenderemo, come già annunciammo, la celebrazione del Concilio ecumenico; e chiediamo a Dio che questo grande avvenimento confermi nella Chiesa la fede, ne rinfranchi le energie morali, ne ringiovanisca e ne adatti ai bisogni dei tempi le forme, e così la presenti ai fratelli cristiani, separati dalla sua perfetta unità, da rendere loro attraente, facile e gaudiosa la sincera ricomposizione, nella verità e nella carità, al corpo mistico dell’unica Chiesa cattolica” (Papa Pawlu VI, Omelija waqt ir-Rit tal-Inkurunazzjoni, Pjazza San Pietru, Vatikan, 30 ta’ Ġunju 1963: http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/homilies/1963/documents/hf_p-vi_hom_19630630_ incoronazione-paolo-vi.html).

KNISJA 2000 n 127 51

3. Antonio Acerbi, “Il pontificato di Paolo VI”, fil-ktieb Storia della Chiesa: Vol. XXV/1, La Chiesa del Vaticano II (1958-1978), a cura di Maurilio Guasco, Elio Guerriero e Francesco Traniello (Roma: Cinisello Balsamo, 1994), 58-59.

4. Ibid., 59.5. Ibid.6. Ibid.7. Ara d-Diskors tal-Papa Pawlu VI fil-Ftuħ tat-Tieni Sessjoni tal-Konċilju

Vatikan II, 29 ta’ Settembru 1963: http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/speeches/1963/documents/hf_p-vi_spe_ 19630929_ concilio-vaticano-ii.html.

8. Ara Roger Aubert, “Lo svolgimento del Concilio”, fil-ktieb imsemmi qabel, Storia della Chiesa: Vol. XXV/1, 255-270.

9. Ara, p.eż., Aubert, ibid., 271-283.10. Ara, ibid., 274.11. Dwar dan is-suġġett ferm interessanti, nissuġġerixxi l-ktieb ta’ Adriana

Valerio, Madri del Concilio. Ventitré donne al Vaticano II (Roma: Carocci, 2012).

12. “Queste cose Noi e voi stessi, Venerabili Fratelli, le meditiamo nell’animo con un’analisi più vivida, perché nella terza sessione del Concilio Ecumenico tra le varie questioni che vi si devono discutere risulterà preminente il problema concernente l’enucleare e chiarire la dottrina della natura e della missione della Chiesa. Ne deriverà che si riprenda e si completi integralmente la trattazione iniziata nelle prime due sessioni, e che questa solenne Assemblea generale diventi la continuazione logica e il prolungamento del Concilio Ecumenico Vaticano I. La Chiesa vuole finalmente contemplare se stessa, o meglio ricercare se stessa nella mente di Gesù Cristo, suo Divino Fondatore. Questo sicuramente equivale a rendere onore alla sapienza e alla carità del suo Fondatore e, mentre con continua osservanza professa a lui fede e fedeltà, a rendersi più idonea a svolgere la missione di salvezza, per la quale è stata istituita.

Nessuno però pensi che la Chiesa, così facendo, si soffermi su se stessa per compiacersene e dimentichi sia Cristo, dal quale tutto riceve, a cui tutto deve, sia il genere umano, per servire il quale è nata. La Chiesa sta nel mezzo tra Cristo e la comunità umana, non ripiegata su di sé, non come un velo opaco che impedisce la vista, non fine a se stessa, ma al contrario costantemente sollecita di essere tutta di Cristo, in Cristo, per Cristo, di essere tutta degli uomini, tra gli uomini, per gli uomini, tramite veramente umile ed eccellente

52 KNISJA 2000 n 127

tra il Divin Salvatore e l’umanità, istituita perché tuteli e diffonda la verità e la grazia della vita soprannaturale” (Silta mid-Diskors tal-Papa Pawlu VI fil-Ftuħ tat-Tielet Sessjoni tal-Konċilju, 14 ta’ Settembru 1964: ara http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/speeches/1964/documents/hf_p-vi_spe_19640914_III-sessione-conc.html).

13. Ara Aubert, “Lo svolgimento del Concilio”, 304-311.14. Ara ibid., 311.15. Ara Hector Scerri, “The Pact of the Catacombs”, f’L’Osservatore

Romano, English ed. (20.11.2015), 6-7. Studju aktar approfondit dwar dan, mill-istess awtur, u li jġib l-isem “The Pact of the Catacombs: An Early Harbinger of Pope Francis’ Vision of the Church”, u li nqara waqt konferenza teoloġika f’Leuven, il-Belġju, f’Ottubru 2017, se jkun ippubblikat fix-xhur li ġejjin.

16. Dwar is-Sinodu tal-Isqfijiet, ara d-Diskors siewi tal-Papa Franġisku, nhar is-17 t’Ottubru 2015, fiċ-ċelebrazzjoni tal-50 sena ta’ din l-istituzzjoni: http://w2.vatican.va/content/francesco/en/speeches/2015/october/documents/papafrancesco_20151017_50-anniversario-sinodo.html. Ara wkoll l-ktieb tal-awtur ta’ dan l-artiklu, Hector Scerri, The Gentle Breeze from the Peripheries: The Evolving Role of Episcopal Conferences (Malta: Horizons, 2018), 74-75.

17. Għad-diskors sħiħ tal-Papa Pawlu VI, fi tmiem il-Konċilju Vatikan II, nhar it-8 ta’ Diċembru 1965, ara: http://w2.vatican.va/content/paul-vi/it/homilies/1965/documents/hf_p-vi_hom_19651208_epilogo-concilio-immacolata.html

Bibljografija

Cremona, Carlo, Paolo VI (Milano: Rusconi, 1991).Fisichella, Rino, Ho incontrato Paolo VI (Cinisello Balsamo: San Paolo,

2018).Guasco, Maurilio – Elio Guerriero – Francesco Traniello, Storia della

Chiesa (Fliche-Martin), Vol. XXV/1: La Chiesa del Vaticano II (1958-1978) (Cinisello Balsamo: San Paolo, 1994).

Hebblethwaite, Peter, Paul VI. The First Modern Pope (New York: Paulis Press, 1993).

Scerri, Hector, Pawlu VI. Niftaħ qalbi mieghek. Talb u Siltiet oħra (Malta: Reliġjon u Hajja, 2018).

Tanner, Norman, The Church in Council (London: Tauris, 2011).

Reading the Scriptures in Medio Ecclesiae: Pope Paul VI and his understanding of ScripturesFr Justin Schembri OP

1. Introduction: the rallying cry of aggiornamentoAggiornamento. This was the rallying call of the two Popes of the

Second Vatical Council and was made “the aim and object”1 of the entire pontificate of Paul VI. This being said, this aggiornamento was not so much about changing external legislation but more about metanoia: a return to an obedience to Christ and those laws which help the Church follow in Christ’s footsteps (ES 51). If we are to return to Christ and be obedient to him, we are required to listen to him (Mk 9,7) since any kind of authentic renewal must begin from this.2 Accordingly, it is clear that, at the heart of this aggiornamento, we must find the scriptures, that exact place where we will find God speaking to us, his people. This, we will claim, is at the heart of Paul VI’s understanding of scriptures: that place where, “in medio Ecclesiae”3, we will find Christ’s voice, his calling us back to himself, and the true sense of Christian living.

Of course, this listening to Christ cannot be done in a vacuum; for it to be truly authentic, it must be done in the middle of the Church. Paul VI, that Pope which saw Vatican II come to fruition, was acutely concerned to place the reading and study of scriptures within the renewed identity of the Church. It is, in fact, no coincidence that his keynote encyclical was precisely on the need of the Church which is indelibly linked with how Vatican II presented this same aggiornamento. This authentic renewal of reading and studying scriptures in medio Ecclesiae is emphasized throughout the years of Paul VI’s pontificate and predominately witnessed in his own input on the documents of Vatican II, his encyclicals, in his letters and other papal documents, and even in the various Wednesday general audiences that he gave.

54 KNISJA 2000 n 127

Now, it is of course obvious that, in this short article, we cannot be exhaustive. Rather, we hope to highlight three areas which were of particular importance in the pontificate of Paul VI: liturgy and worship, exegesis and hermeneutics, and ecumenism and dialogue.4

2. Liturgy and WorshipFor Paul VI, the rightful place for any authentic renewal in medio

Ecclesiae must begin with a renewal in how the Church worships God; as the old saying goes: lex orandi, lex credendi. Indeed, in calling for a restoration of the theological and biblical dimensions of Christian liturgy, Paul VI was simply putting the call to metanoia into practice – and by doing so, he not only laid the foundation for a better listening to Jesus Christ and his good news (Mk 1,1) but also implemented one of the major achievements of the Council.5 This restoration can be felt in both liturgical and personal dimensions.

At the liturgical level, we find the Church’s great effort to restore the Word in its celebration of the sacraments – especially that of the Eucharist – and in the celebration of the Liturgy of the Hours. This effort came to fruition in the two major Apostolic Constitutions of 1969 and 1970 which promulgated the revision of, firstly, the Eucharistic celebration (Missale Romanum) and, subsequently, of the Liturgy of the Hours (Laudis canticum).

In the former Constitution, not only was it explained that a third reading, normally from the Old Testament, would be added before the traditional Epistle and Gospel on Sundays and Feast Days but also that an ampler selection of readings would come into play on weekdays so that the people of God would become more acquainted to the mysteries of salvation.6 The importance of this should not be under-evaluated. Indeed, while today we take the present lectionary for granted, at the time of its implementation, it had given ordinary faithful a broader and more complete way of experiencing the Scriptures and the chance to listen amply to the Word of God. This extensive use of Scriptures, in fact, ought to stimulate an even greater hunger for the Word wherein we are nourished more richly from the Word of God through deeper reflection on it.7 This hunger for the Word is likewise at the heart of the revision

KNISJA 2000 n 127 55

of the Liturgy of the Hours wherein the treasury of the divine word is poured out more abundantly in the new order of readings taken from Sacred Scripture with the aim of illuminating all the more the principle mysteries of salvation.8

This hunger for the Word must burst forth in the entire life of the believer – inside the liturgical celebration as well as outside. Indeed, one can say that the scriptures need to be imprinted on the heart of everyone who is called to return to God within the Church. It is with good reason that Paul VI greatly emphasized that all forms of Christian worship should have a biblical imprint – and this imprint must not only encompass a diligent use of texts but also our personal prayers and chants which need to draw their inspiration and their wording from the Bible itself.9 In this way, scriptures are not only the texts we read and study but also the very font of our spirituality and the way we communicate with God and our fellowman. Ultimately, this warm and living love for Sacred Scripture (SC 24) must become the “well-spring of all Christian prayer.”10

3. Exegesis and Hermeneutics Without a doubt, this impetus to place the scriptures at the heart of

Christian liturgy and worship is of enormous value since an ignorance of Scriptures is an ignorance of Christ. It seems to us that Paul VI is right to exhort every Christian to make the Bible as their most basic prayer book.11 And yet, we must also admit that reading scriptures is risky business. Indeed, without a suitable knowledge of how scriptures ought to be interpreted, it is easy for the faithful to lose their way. Indeed, this correct interpretation of scriptures requires, among other things, a good basis in the theological Tradition of both Israel and the Church as well as a vast knowledge of the history, the languages, the socio-cultural circumstances, and the Sitz im Leben that gave rise to the writing of scriptures themselves.

This risk was not lost on Paul VI. In fact, while he continuously heeded the need for everyone to read more fervently the Word, he also acknowledged that many among the faithful are disturbed in their faith by a mound of ambiguity, uncertainty, and doubt that crop up due to difficulties in fully understanding truths like Christological and

56 KNISJA 2000 n 127

Trinitarian dogma, the mystery of the Eucharist, or even the Church as an institution of salvation.12 Therefore, we are in need of people of goodwill to diligently study scriptures and, under the Magisterium of the Church, render the eternal truths in the scriptures in ways that the people of the day and culture can appreciate and comprehend. It is, therefore, the precise role of us exegetes to discover – beneath the most exact philological and textual analysis – that spiritual sense, that revelatory presence, which pertain specifically to the Word of God and to explain this wholeheartedly to the faithful.

This being said, especially in context of the latter part of the twentieth century, the Holy See was very aware of the general tension that arose from modern biblical criticism and methodology. Indeed, on one side, rather than suspicion towards modernity, we find an openness to secular approaches to the sciences which “implied the need to take very seriously the scholarship of modern Protestant as well as Catholic Scripture scholars in such areas as philology, historical and literary criticism, archaeology and hermeneutics.”13 However, on the other side, we find the grave concern about errors that arise from this same openness when one studies scriptures without the safeguards of the faith in medio Ecclesiae – and this was felt most of all in the tendency to radically demythologize the historicity and revelatory nature of scriptures themselves.14 Indeed, it is easier than one thinks to depart with the good intention of having a deeper knowledge of scriptures only to end up with thinking that the historical reality of Jesus Christ and the resurrection to be unlikely. But, if this is so, then we are a people most pitiable (1 Cor 15,19) and our faith is empty.

In this case, how is the exegete to behave in front of biblical texts? First and foremost, the exegete must be a person of faith: much like Jacob submitting to God (Gen 32,22-32), any real biblical interpretation must arise from a personal submission to the revealed truths of scriptures themselves. This is the major hermeneutical key (interpretive lens) that should define the life of the exegete. The exegete, therefore, must be one who prays with the Church and studies together with the Church the eternal truths that give life. It is no coincidence that it is often said that one who studies well, prays well and one who prays well, studies well.

KNISJA 2000 n 127 57

Secondly, the exegete can never forget an all-important hermeneutical principle: that the exegete needs to practice exegesis and not eisegesis; to bring out meaning and not to put in meaning. In other terms, the biblical scholar must move beyond his or her own subjective interpretation of any given text and uncover that interpretation – literal or spiritual – intended by the authors of the biblical books themselves. This principle cannot be overstated; while there are many levels of interpretation, the exegete can never forget that the vocation of the exegete is to help the people of God understand better and more fully the Word which God imparts to his people.15

Ultimately, the guiding rule in the life of the exegete must be the rule of faith since it is precisely the role of the exegete to help us all understand and appreciate more fully the perennial truth of scriptures in regards to the history of salvation began at creation and brought to its fulfilment in the cross of Christ. This faith, founded on the intricate relationship between Tradition and Scriptures, is only possible in medio Ecclesiae and has, as its purpose, to guide us to our final calling of complete union with God.

4. Ecumenism and DialogueIf there is one thing that unites Christians of all denominations is

the centrality of the scriptures. It is, in reality, a hard and somewhat sad truth that the body of Christ is in fact not united with one other. It is, therefore, not without reason that Paul VI drew attention to the fact that the biblical exegete is expected to seek Christian unity by emphasizing that Scripture provided the common ground for seeking that unity which is only possible in Christ:

The biblical scholar is called to contribute […] to the ecumenical and missionary task of the Church. Not only is the Bible the privileged place of encounter with the Churches and ecclesial communities in imperfect communion with the Catholic Church; but all Christians, by going back to the message and example of Christ, should learn to purify and reconcile themselves in a way that prepares for and fosters the realization of that unity for which we hope.16

58 KNISJA 2000 n 127

Seen in this way, the study of scriptures therefore fosters dialogue, that “interior impulse of love which tends towards expressing itself by the exterior gift of this love”17 which fosters rapprochement, understanding, and enrichment with the final aim of having a real and lasting unity between all those who believe in the veracity of Jesus and his cross.18

5. Conclusion: aggioramento in medio EcclesiaeIn his goodness and wisdom God chose to reveal himself and to make

known to us the hidden purpose of his will by which through Christ, the Word made flesh, man might in the Holy Spirit have access to the Father and come to share in the divine nature. Through this revelation, therefore, the invisible God out of the abundance of his love speaks to men as friends and lives among them, so that he may invite and take them into fellowship with himself […] By this revelation, then, the deepest truth about God and the salvation of man shines out for our sake in Christ, who is both the mediator and the fullness of all revelation (DV 2).

These words of Dei Verbum seem to be echoed in Paul VI’s insightful encyclical Ecclessiam suam. Indeed, by comparing these two documents, we can easily see how Paul VI envisions the origins of all the possible dialogues between, firstly, God and man and then, secondly, between men of goodwill. Indeed, God the Father, in revealing himself, wills that we have access to him in the Holy Spirit through Christ and that we become sharers in the divine nature. In this way, all of salvation history can be considered to be one long and varied dialogue that God initiates with us and finds its scope in our everlasting unity with God himself (ES 70). Here, then, also finds the final aim of dialogue within the Church: to have full unity with God and among each other.

This movement towards unity is found at the heart at how Paul VI interpreted how both the common faithful and the studious exegete are to make use of scriptures. Indeed, first and foremost, all those found in medio Ecclesiae are to realize that the source and font of all Christian prayer – be it liturgical or personal – must be scriptures; not only are scriptures texts to be studied and read but also a source of inspiration for our own chants and prayers. Secondly, this praying with and ‘in’ the scriptures should embolden us to further understand them. And while

KNISJA 2000 n 127 59

this is not easy, it is necessary. This is precisely here where the need for competent people who, in correctly using modern exegetical and scientific practices, submit themselves (like Jacob) to the truths of the scriptures is direly felt. The exegete, fuelled by the need to explain the treasures of scriptures, studies them in medio Ecclesiae in order to contemplate their essence and to give to others the fruit of this contemplation. Thusly, the scriptures are the place where the common faithful and the exegete can find a place to dialogue with one another for the sanctification of all. Lastly, this space of dialogue is always also outward looking – and this is especially so with other Christians who, in good will, aim to fulfil the wish of Christ that we all become one under the one shepherd.

Ultimately, it should come as no surprise that all three elements discussed – prayer, study, and dialogue – find their rallying call in that one-word Aggiornamento. This call to renewal and to metanoia sought to place everything in its right order so that the members of the Church are brought to a clearer realization of their duty to correct their faults and to strive for perfection (ES 11). This perfection so sought after is witnessed not so much in a lack of sin but in realizing that the only thing that matters is listening to God’s word crystalized in the scriptures – something that is only possible in medio Ecclesiae because it is only here that we can fully come to appreciate, understand, and boast in the sheer power of the Gospel for the salvation of all (Rom 1,16-17).

Notes

1. Most primary sources are taken from the Acta Apostolicae Sedis, abbreviated as AAS. PoPe Paul VI, Ecclesiam suam. Encyclical on the Church. August 6, 1964, 50. This encyclical will be abbreviated as ES [AAS 56 (1964) 609-659].

2. Second VatIcan councIl, Dei Verbum. Dogmatic Constitution on Divine Revelation (1965), 1. This shall be abbreviated as DV. For the text, see M. l. trouVé (ed.), The Sixteen Documents of Vatican II (Boston, MA 1999) 413.

3. PoPe Paul VI, Discours aux members de la commission biblique pontificale. March 14, 1974. AAS 66 (1974) 239.

60 KNISJA 2000 n 127

4. For those who want to delve further into the matter, a good starting point would be: B. W. HarrISon, The Teaching of Pope Paul VI on Sacred Scripture. With special reference to the historicity of the Gospels [published doctoral thesis] (Roma 1997).

5. See, for instance, Second VatIcal councIl, Sacrosanctum Concilium. Constitution on the Sacred Liturgy (1963) 51. This will be abbreviated as SC. For text, see trouVé (ed.), The Sixteen Documents of Vatican II, 184-185.

6. See PoPe Paul VI, Missale Romanum. Apostolic Constitution. April 3, 1969. AAS 61 (1969) 220.

7. See AAS 61 (1969) 220-221.8. See AAS 63 (1971) 530-531.9. See PoPe Paul VI, Marialis Cultus. Apostolic Exhortation for the right

ordering and development of devotion to the Blessed Virgin Mary. February 2, 1974, 30. AAS 66 (1974) 113-168.

10. PoPe Paul VI, Laudis canticum. Apostolic Constitution. November 1, 1970. AAS 63 (1971) 531.

11. See AAS 66 (1974) 141.12. See PoPe Paul VI, Quinque iam anni. Apostolic Exhortation on the

fifth anniversary of his pontificate. December 8, 1970. AAS 63 (1971) 97-106.13. HarrISon, The Teaching of Pope Paul VI on Sacred Scripture, 432.14. AAS 63 (1971) 99.15. See PoPe Paul VI, Sollemnis Professio Fidei. Apostolic letter in the

form of motu proprio. June 30, 1968. AAS 60 (1968) 435.16. AAS 66 (1974) 239-240.17. AAS 56 (1964) 639.18. See K. GaWron, Dialogue in the Teaching of Pope Paul VI (London

1993) 36-45.

KNISJA 2000 n 127 61

Bibliography

1. Primary Sourcesacta aPoStolIcae SedIS (Vatican City 1963-1978) LV-LXX.trouVé, M. l., (ed.), The Sixteen Documents of Vatican II (Boston, MA 1999).

a. Second Vatican Council documentsSecond VatIcan councIl, Dei Verbum. Dogmatic Constitution on Divine

Revelation (1965). ________ , Sacrosanctum Concilium. Constitution on the Sacred Liturgy

(1963).

b. Paul VI PoPe Paul VI, Discours aux members de la commission biblique pontificale.

March 14, 1974. ________ , Ecclesiam suam. Encyclical on the Church. August 6, 1964. ________ , Laudis canticum. Apostolic Constitution. November 1, 1970. ________ , Marialis Cultus. Apostolic Exhortation for the right ordering

and development of devotion to the Blessed Virgin Mary. February 2, 1974. ________ , Missale Romanum. Apostolic Constitution. April 3, 1969. ________ ,Sollemnis Professio Fidei. Apostolic letter in the form of motu

proprio. June 30, 1968. ________ , Quinque iam anni. Apostolic Exhortation on the fifth anniversary

of his pontificate. December 8, 1970.

2. Secondary sourcesGaWron, K., Dialogue in the Teaching of Pope Paul VI (London 1993).HarrISon, B. W., The Teaching of Pope Paul VI on Sacred Scripture. With

special reference to the historicity of the Gospels [published doctoral thesis] (Roma 1997).

Humanae Vitae taħt lenti ġdidaħamsin sena waraDr Nadia Delicata

Fl-14 ta’ Ottubru 2018, il-Knisja Kattolika ċċelebrat il-kanonizzazzjoni tal-Papa Pawlu VI. Minkejja li Pawlu VI dejjem mexa b’mod l-iktar għaqli fit-triq iebsa tan-nofs, bejn vuċijiet liberali u konservattivi fil-knisja; minkejja l-impatt kbir u pożittiv tiegħu fuq it-tagħlim soċjali u politiku tal-knisja; saħansitra, minkejja l-fatt storiku straordinarju li hu mexxa u għalaq il-Konċilju Vatikan it-Tieni u beda l-ħidma meħtieġa biex dan jiġi implimentat; hija pjuttost ironija kbira li l-Knisja l-iktar li tibqa’ tfakkar dan il-Papa qaddis huwa proprju għall-aħħar enċiklika tiegħu: enċiklika miktuba għaxar snin qabel mewtu, u li fis-sena li għaddiet iċċelebrajna l-ħamsin anniversarju tagħha.

Humanae vitae,1 magħrufa l-iktar għat-tagħlim tagħha fuq ir-regulazzjoni tat-twelid, tibqa’ l-iktar enċiklika kontroversjali fl-istorja riċenti tal-Knisja. Meqjusa kważi bħala l-iktar dokument importanti għal dawk li jippreżenaw irwieħhom bħala vuċi “konservattiva” fil-Knisja, imma enċiklika kważi rridikolata minn dawk li jaraw lilhom infushom bħala “liberali”, li hu żgur hu li Humanae Vitae tat bidu għall-gwerra voċifera fit-teoloġija morali post-Konċiljari, li bħalma nafu għax nisimgħu ta’ spiss fil-media, għadha magħna sal-lum. Huwa minnu wkoll li fost il-poplu t’Alla, it-tagħlim ta’ din l-enċiklika huwa fost dak l-iktar minsi – jew jekk mhux preċiżament minsi, injorat jew mhux mifhum. Għal ħafna koppji miżżewġa din l-enċiklika tirrappreżenta kif “il-Knisja” hija maqtugħa mir-realtà, ma tifhimhomx, jew tinjora l-kumplessità tal-ħajja li qed jgħixu.

Żgur ukoll li ma nistgħux ninjoraw żewġ żviluppi importanti li seħħew minn żmien il-kitba tal-enċiklika: żvilupp teoloġiku intern u żvilupp xjentifiku estern. L-iżvilupp intern beda mill-Qaddis Papa

64 KNISJA 2000 n 127

Ġwanni Pawlu II, li fil-Papat twil tiegħu wera impenn kbir biex jagħti sfond teo-antropoloġiku xieraq lil din l-enċiklika. Dik imsejħa “teoloġija tal-ġisem”2 tagħti importanza kbira lill-ġisem tal-bniedem maħluq bħala mara u raġel b’dinjità distinta u kumplimentari li ssib il-qofol tagħha fil-ħajja taż-żwieġ. Fl-istess waqt, nafu wkoll li minn ħamsin sena ilu ’l hawn, it-teknoloġija tat-tnissil tal-ħajja għamlet passi ta’ ġgant. Għaxar snin wara Humanae Vitae, twieldet l-ewwel tarbija bl-IVF (fertilizzazzjoni tal-gameti barra mill-ġuf) u llum, f’ħafna pajjiżi, inkluż f’pajjiżna stess, qiegħda tikber l-industrija tar-riproduzzjoni assistita. Ironikament, il-“pill” innifisha, li l-enċiklika tirrispondi għaliha bħala sinjal prinċipali taż-żminijiet, bħal mezzi oħra ta’ kontraċezzjoni artifiċjali a bażi ta’ ormoni, illum saru iktar kontroversjali minħabba l-effetti negattivi tagħhom fuq is-saħħa tal-mara. Madanakollu żgur li l-“kultura tal-għażla” li nislet il-“pill” – jew aħjar, il-kultura li bħala dritt il-mara tista’ tirrifjuta l-ulied – kibret u rawmet għeruq iktar fondi. Fid-dawl ta’ dan il-bdil kollu soċjali, politiku, kulturali u anke xjentifiku, Humanae Vitae jistħoqqilha li naqrawha u nistudjawha b’lenti friska ħamsin sena wara. U huwa proprju minn din il-lenti ta’ kif illum, fir-realtà tagħna preżenti, nistgħu naqraw b’ħarsa ġdida u mingħajr preġudizzji din l-enċiklika, li xtaqt naqsam magħkom dawn il-ftit punti li ġejjin.

Papa Pawlu VI nnifsu jsemmi tliet aspetti ta’ bdil mgħaġġel soċjali, politiku u kulturali li fi żmienu kien diġà wassal lill-Knisja għar-riflessjoni tagħha fuq il-mezzi artifiċjali ta’ kontraċezzjoni. F’para. 2 ta’ Humanae Vitae huwa jikteb:

It-tibdil li sar hu infatti importanti u ta’ għamliet differenti. Qabel kollox hemm l-iżvilupp mgħaġġel taż-żieda tal-popolazzjoni. Ħafna fissru l-biża’ li l-popolazzjoni tad-dinja qed tikber b’aktar ħeffa mill-ikel għad-dispożizzjoni ta’ tant familji batuti u ta’ popli li qegħdin fit-triq tal-iżvilupp. U għalhekk hi kbira t-tentazzjoni tal-Awtoritajiet li jilqgħu għal dan il-periklu permezz ta’ miżuri radikali. Minbarra dan, il-kundizzjonijiet ta’ xogħol u ta’ djar, kif ukoll il-ħtiġijiet li żdiedu kemm fil-qasam tal-ekonomija kemm ukoll f’dak tal-edukazzjoni, illum jagħmlu ta’ spiss diffiċli l-għixien xieraq ta’ għadd għoli ta’ ulied.

Qegħdin ukoll nassistu għal tibdil kemm fil-mod li nikkunsidraw il-persuna tal-mara u l-post tagħha fis-soċjetà, u kemm fil-valur li għandu jiġi

KNISJA 2000 n 127 65

mogħti lill-imħabba bejn il-miżżewġin fiż-żwieġ, kif ukoll liema tifsira għandha tingħata lill-atti tal-miżżewġin f’relazzjoni ma’ din l-imħabba.

Fl-aħħar nett u fuq kollox, il-bniedem kiseb progressi stupendi, fil-ħakma u fl-organizzazzjoni raġonevoli tal-forzi tan-natura, b’tali mod li qed jipprova jaħkem lilu nnifsu: il-ġismu, il-ħajja psikika, il-ħajja soċjali u saħansitra l-liġijiet li jirregolaw it-trasmissjoni tal-ħajja.

Minn dan il-paragrafu naraw li Papa Pawlu VI, l-ewwel u qabel kollox, jippreżenta l-problema ta’ mezzi artifiċjali ta’ kontraċezzjoni bħala problema politika u ekonomika. Fi kliem ieħor huwa jistaqsi: għandu l-istat jindaħal fl-għażliet tal-koppja dwar kemm, jew jekk għandhomx, inisslu ulied? Marbuta ma’ din il-mistoqsija hemm ukoll oħra iktar kumplessa imma anke pragmatika: jekk ir-rata tat-twelid hija wkoll problema tal-istat u mhux tal-koppji biss, x’miżuri leġittimi jistgħu, jew forsi għandhom, jittieħdu mill-istat biex il-koppji jrabbu t-tfal b’mod l-iktar dinjituż? Dawn huma mistoqsijiet importanti, iżda l-punt li joħroġ minnhom hu: li hija minn din l-orjentazzjoni politika, u allura minn lenti iktar wiesgħa, li Humanae Vitae tagħmilha ċara li t-tnissil tal-ulied mhix biss kwistjoni ta’ etika tal-individwu (li fil-Knisja ħafna drabi hija espressa bħala etika tas-sesswalità), imma li, fil-fond tagħha, hija parti kruċjali mit-tagħlim soċjali tal-Knisja, li iktar minn kollox, jiddefendi d-dinjità umana fil-kuntest wiesgħa tagħha ta’ dinjità li hi intrinsikament “soċjali” u, allura politika. Dan hu l-iktar aspett kruċjali tal-antropoloġija ta’ Papa Pawlu VI – aspett li kien diġà esprimieh b’qawwa fl-enċiklika importanti tiegħu Populorum Progressio.3

Imma din l-antropoloġija tradizzjonali u wiesgħa, li tara l-bniedem bħala membru tas-soċjetà, kif isemmi l-Papa Pawlu VI fit-tieni punt li huwa jqajjem dwar ir-rwol distint tal-mara fis-soċjetà, timplika wkoll li, fl-essenza tagħha, l-antropoloġija Nisranija hija relazzjonali. Għaldaqstant, hija antropoloġija li tistaqsi xi tfisser li tkun “persuna” umana, bil-karatteristiċi partikolari tagħha. U fost il-karatteristiċi l-iktar essenzjali li jesprimu l-individwalità tal-persuna, ovvjament hemm il-ġeneru, dik li tkun mara jew raġel, li a bażi tagħha, persuna tfittex li tibni u tgħix f’relazzjonijiet, li fl-aħħar mill-aħħar, mhumiex biss politiċi f’komunità wiesgħa ta’ persuni, imma wkoll intimi, u allura, il-pedament l-iktar essenzjali tas-soċjetà, fil-familja, mibnija fuq iż-żwieġ li jnissel l-ulied.

66 KNISJA 2000 n 127

Fl-antropoloġija Nisranija – u kif juri biċ-ċar Papa Pawlu VI – l-aspett politiku-soċjali u l-aspett intimu-familjari tal-ħajja tal-bniedem, la huma f’kontradizzjoni, imma wisq anqas ma jistgħu jiġu trattati b’mod separat. Anzi, huma espressjoni tal-istess ‘personaliżmu’ li dejjem kien ċentrali fit-tradizzjoni teoloġika li tmur lura għall-Missirijiet tal-Knisja, għal San Tumas t’Aquino, u li fi Ġwanni Pawlu II, tieħu espressjoni radikali biex tankra r-riforma fit-teoloġija morali mitluba mill-Konċilju Vatikan II. Għalhekk, fl-ewwel parti tar-riflessjoni se mmiss proprju fuq hekk: l-antropoloġija teoloġika ta’ Humanae Vitae u kif din tibqa’ tiżviluppa fil-ħsieb tal-Knisja, speċjalment fid-dawl tar-riforma fit-teoloġija morali li tieħu żvolta importanti fi Ġwanni Pawlu II.

It-tieni punt li xtaqt niżviluppa huwa dak marbut mat-tielet “sinjal taż-żminijiet” li jikkontempla Papa Pawlu VI f’Humanae Vitae: kif “il-bniedem kiseb progressi stupendi, fil-ħakma u fl-organizzazzjoni raġonevoli tal-forzi tan-natura, b’tali mod li qed jipprova jaħkem lilu nnifsu: il-ġismu, il-ħajja psikika, il-ħajja soċjali u saħansitra l-liġijiet li jirregolaw it-trasmissjoni tal-ħajja.” Dan huwa punt kruċjali, fejn iktar minn qatt qabel, qed naraw kif l-antropoloġija Nisranija qed issib sfidi ġodda u iebsa fid-dawl tal-iżvilupp teknoloġiku. Humanae Vitae kienet tassew profetika meta rriflettiet fuq il-metodi artifiċjali tal-kontroll tat-twelid u saħqet li “timpenja lill-bniedem biex ma jiċħadx ir-responsabbilitajiet tiegħu biex iħallihom f’idejn il-mezzi tekniċi” (para 18). Se niżviluppa dan il-punt f’iktar dettal fid-dawl tal-enċiklika ta’ Papa Franġisku Laudato Sì, li proprju titkellem fuq l-isfidi ta’ kultura li saret “teknokratika”.

Huwa wkoll f’dan id-dawl li se niżviluppa t-tielet punt, li huwa l-iktar urġenti għar-riflessjoni tal-Knisja. F’para. 19-22, Papa Pawlu VI jagħti “Direttivi Pastorali” li tajjeb li nqisuhom bir-reqqa. Naħseb li, f’dawn l-aħħar ħamsin sena, it-tendenza tagħna li nirriduċu Humanae Vitae għal sempliċi norma li “il-Knisja hija kontra l-mezzi artifiċjali tal-kontroll tat-tnissil tal-ulied” kienet ta’ ħsara kbira għall-Knisja stess. Il-koppji miżżewġa, impenjati fil-ministeru tagħhom fil-knisja domestika, huma l-qalba tal-Knisja, u fosthom ħallejna tkompli tikber u tinfirex il-mentalità li l-morali Nisranija hija sempliċi lista ta’ liġijiet li wieħed għandu jobdi anke mingħajr ma jifhem. Din l-attitudni kellha effetti negattivi

KNISJA 2000 n 127 67

mhux biss b’mod dirett – ħafna koppji sempliċiment jinjoraw l-isfida li tpoġġilhom din l-enċiklika – imma anke b’mod indirett, fejn it-tagħlim morali kollu tal-Knisja llum huwa ridott għall-opinjoni waħda fost ħafna oħra mingħajr mal-ħsieb warajh huwa kkunsidrat b’impenn. Imma kif se naraw, Papa Pawlu VI mhux sempliċiment jippreżenta “liġi” li wieħed jista’ jobdiha jew le. Fit-tradizzjoni morali twila tal-Knisja, huwa qiegħed jippreżenta pedagoġija taż-żwieġ, li Papa Ġwanni Pawlu II, u iktar riċentament Papa Franġisku, komplew jibnu fuqha. Għalhekk: it-tielet punt tiegħi huwa riflessjoni pastorali kif it-tagħlim ta’ Humanae Vitae nistgħu ngħixuh b’mod iktar sħiħ fid-dawl tal-prinċipju tal-gradwalità li Ġwanni Pawlu II jirrifletti fuqu fl-Eżortazzjoni Appostolika tiegħu Familiaris Consortio, u li hu żviluppat b’mod iktar sħiħ fl-Eżortazzjoni Appostolika ta’ Papa Franġisku, Amoris Laetitia.

L-antropoloġija teoloġika ta’ Humanae VitaeIl-qalba ta’ Humanae Vitae żgur li huma l-prinċipji dottrinali li Papa

Pawlu VI jiżviluppa f’para. 7 sa 13. Kif jgħid hu stess fil-famuż para. 14:Fuq dawn il-kolonni tad-duttrina umana u Nisranija taż-żwieġ, ikollna

għal darb’oħra niddikjaraw… (u hawn jagħmel lista ta’ projbizzjonijiet li aħna familjari magħhom)

• li mhix assolutament leċità għal regolazzjoni tat-twelid l-interruzzjoni diretta tal-proċess ġenerattiv ġa mibdi.

• u fuq kollox l-abort volontarju u prokurat, anki jekk għal raġunijiet ta’ kura (terapewtiċi).

• għandha tiġi wkoll eskluża, kif il-Maġisteru tal-Knisja ddikjara kemm-il darba, l-isteralizzazzjoni diretta, kemm għal xi żmien u kemm għal dejjem, kemm tar-raġel u kemm tal-mara.

• lanqas mhi permessa xi azzjoni jew qabel l-att taż-żwieġ, jew waqt dan l-att, jew fl-iżvilupp tal-konsegwenzi naturali tiegħu, li jkollha l-ħsieb, bħala skop jew bħala mezz, li l-prokreazzjoni ma tkunx possibbli.

X’inhuma dawn ‘il-kolonni’ ta’ tagħlim fuq l-umanità tal-bniedem mil-lenti tal-fidi, li huma espressi b’mod iktar definit – u wieħed jista’ saħansitra jgħid, komplut – fiż-żwieġ Nisrani?

68 KNISJA 2000 n 127

Bħal kull mudell ieħor ta’ antropoloġija teoloġika, Papa Pawlu VI japplika l-prinċipju ta’ imago Dei, il-bniedem maħluq fix-xbieha t’Alla. Dan il-prinċipju huwa wkoll estiż biex jinkludi mhux biss l-essenza intrinsika tal-bniedem li hu maħluq fix-xbieha ta’ Alla, imma anke din x’timplika għall-finalità tal-bniedem stess. Għalhekk, kif dejjem għallmet it-tradizzjoni tal-Knisja, il-bniedem mhux biss maħluq xbieha t’Alla, imma maħluq biex isib il-milja tiegħu f’Alla. U dan il-prinċipju jidher bl-iktar mod ċar meta nistudjaw l-Iskrittura u nifhmu tassew x’inhi r-rivelazzjoni ta’ Alla għalina: jiġifieri, min Alla jirrevela li Hu, fl-essenza tiegħu, kif mgħarrfa lid-dinja permezz ta’ Ibnu Ġesù Kristu. Kif jgħid San Ġwann fl-Ewwel Ittra tiegħu; u kif juri biċ-ċar ir-Raba’ Evanġelju li jgħid li “Alla tant ħabb lid-dinja li ta lil Ibnu l-waħdieni” (Ġw 3:6) – dan Ibnu li tant ħabb lil dawk qrib tiegħu li miet għalihom fuq is-salib! – “Alla huwa mħabba” (I Ġw 4:8). Alla li huwa spirtu, huwa fin-natura tiegħu Mħabba. U l-bniedem maħluq bir-ruħ u l-ġisem “fi xbieha ta’ Alla,” ifisser li huwa maħluq bi spirtu li jixtieq l-imħabba, jixtieq iħobb, u li jsib il-milja tiegħu f’Alla nnifsu li huwa mħabba. Għalhekk, kull forma ta’ mħabba li l-bniedem jesprimi lejn persuni oħra, hija parteċipazzjoni fl-imħabba ta’ Alla; fl-imħabba li hu Alla nnifsu. U jekk il-bniedem huwa ġisem u ruħ, m’hemmx imħabba umana ikbar minn dik li hija espressjoni ta’ għotja reċiproka sħiħa li hija kemm fir-ruħ u kemm fil-ġisem. Bħalma f’Alla nnifsu: Missier, Iben u Spirtu s-Santu, Alla wieħed fi tliet persuni marbuta f’għotja sħiħa reċiproka, hekk l-ideal taż-żwieġ nisrani: imħabba reċiproka kompleta li tagħmilhom ġisem wieħed u ruħ waħda. Iktar minn hekk, bħalma Alla nnifsu, fl-imħabba infinita tiegħu huwa Ħallieq, hekk ukoll l-għotja totali fost il-bnedmin tagħti l-ħajja, u saħansitra, tagħti l-frott fl-ulied. Kif jgħid Papa Pawlu VI f’para 8:

L-imħabba bejn il-miżżewġin tidher fil-vera natura u nobbiltà tagħha meta tiġi kunsidrata fl-ogħla oriġini tagħha li hu Alla li hu Imħabba, “il-Missier, li minnu kull paternità fis-sema u fl-art, tieħu l-isem tagħha” (S. Pawl lill-Efesin 3, 15).

Iż-żwieġ għalhekk mhux effett tal-każ jew riżultat tal-evoluzzjoni ta’ forzi naturali bla raġuni: iż-żwieġ hu istituzzjoni għarfa tal-Ħallieq biex iwettaq fl-umanità l-pjan tiegħu ta’ mħabba. Permezz tal-għoti

KNISJA 2000 n 127 69

tagħhom infushom lil xulxin u lil ħadd iżjed fiż-żwieġ, ir-raġel u l-mara jingħaqdu biex jipperfezzjonaw lil xulxin u biex jikkollaboraw ma’ Alla fil-ġenerazzjoni u fl-edukazzjoni ta’ ħajjiet ġodda.

Għall-imgħammdin, imbagħad, iż-żwieġ għandu d-dinjitá ta’ sinjal sagramentali tal-grazzja billi jirrappreżenta l-għaqda ta’ Kristu u Knisja.

F’dan l-isfond, ta’ mħabba reċiproka, esklussiva u sal-mewt bejn tnejn li huma persuni distinti u allura differenti, tieħu s-sinifikat teoloġiku tagħha s-sesswalità u anke l-ġeneru tal-bnedmin bħala mara u raġel. Adam u Eva flimkien jirriflettu kif il-“bniedem”, l-umanità sħiħa fid-differenzi kollha ta’ bejn il-bnedmin, hija maħluqa minn Alla, fix-xbieha ta’ Alla Trinità, biex issib il-milja tagħha fil-komunjoni, fis-soċjetà. F’kull żwieġ hemm iċ-ċelebrazzjoni tad-distinzjoni, u allura l-qasma l-iktar importanti fost il-bnedmin, dik bejn mara u raġel. Permezz tal-għotja (u riskju!) l-iktar kompluta u personali tagħhom lil xulxin u li tagħti l-frott, huma wkoll jibnu s-soċjetà bir-rikkezza ta’ differenzi kollha tagħha. Differenzi kulturali u individwali jagħmluna lkoll persuni uniċi bl-istorja personali ta’ kull wieħed u waħda minna. Imma d-differenza fir-ruħ u fil-ġisem bejn mara u raġel tirrapreżenta l-ikbar sfida personali biex niskopri il-“jien” fil-“int”… proprju għax aħna tant differenti. Mhux ta’ b’xejn li fiż-żwieġ hemm l-ikbar diffikultajiet relazzjonali, imma wkoll il-possibbiltà tal-ikbar sodisfazzjon relazzjonali. Proprju għax aħna persuni li nfittxu lill-“int” li miegħu jew magħha nista’ nirreċiproka il-“jien”, id-differenza bejn mara u raġel hija “kumplimentari” – u mhux, fil-kliem ta’ Bernard Lonergan, kontradittorja jew anke ġenetika, jiġifieri differenza ta’ żvilupp, bħal dik bejn il-ġenituri u l-ulied.

Imma din in-natura umana, li ssib lilha nnifisha fl-għotja reċiproka tar-raġel u l-mara mhux biss fir-ruħ – bħalma hi l-ħbiberija l-iktar intima – imma fir-ruħ u fil-ġisem, titlob allura li din l-għotja tkun tassew sħiħa u kompleta, “ħajti kollha”; tassew ġeneruża, “kollni kemm jien”; tassew espressjoni tal-veru “jien” u tal-veru “int”; u allura esklussiva bejnietna t-tnejn. Għalhekk ukoll, timplika li trid tkun għotja kompletament libera u volontarja; għotja fejn ħajjitna tassew tiġi ħajja waħda, realtà ġdida, twelid ta’ familja u Knisja domestika. U dan ovvjament jinkludi mhux biss li sirna “dar waħda” fuq livell ekonomiku u soċjali, imma wkoll fuq il-livell ta’ ġismi stess u tal-fertilità partikolari tal-mara u tar-raġel.

70 KNISJA 2000 n 127

Parti essenzjali mill-għotja tal-veru “jien” u l-veru “int” hi li flimkien, fl-espressjoni tal-imħabba tagħna fl-għotja tal-ġisem, aħna nsiru għodda f’idejn Alla għall-ġenerazzjoni tal-ulied. Huwa għalhekk li Papa Pawlu VI jikteb (para 9):

Din l-imħabba hija għammiela. Ma tirrestrinġix ruħha biss għar-rapport bejn ir-raġel u l-mara, iżda ssib ukoll il-mezz kif tmur ’l hinn minn hekk biex tnissel ħajja ġdida. Iż-żwieġ u l-imħabba konjugali, min-natura tagħhom huma ddestinati għall-prokreazzjoni u l-edukazzjoni tat-tfal. It-tfal verament, huma r-rigal suprem taż-żwieġ u fil-livell mill-aktar għoli jikkontribwixxu għall-prosperità tal-ġenituri tagħhom.

Ir-rabta intrinsika bejn iż-żwieġ u t-trobbija tal-ulied hija trasformazzjoni personali tal-koppja stess li ma jibqgħux biss “mara” u “raġel”, imma jsiru wkoll “omm” u “missier”. U l-maternità u paternità huma r-relazzjonijiet l-iktar essenzjali għas-soċjetà li tibqa’ teżisti biss jekk ikollha ġenerazzjonjiet futuri li huma ffurmati u allura edukati minn dawk li jgħallmuhom x’inhi n-natura tagħhom relazzjonali li tfittex l-imħabba.

Il-missjoni tal-ġenituri bħala edukaturi hija serjissima u diffiċli. Fir-realtajiet ġodda kulturali li qed ngħixu fihom tiltaqa’ wkoll ma’ sfidi ġodda u kumplessi. Illum mhux daqshekk ċar xi tfisser teduka; mhux daqshekk ċar kif il-ġenituri l-aħjar jinvestu fl-ulied. Ir-responsabbiltajiet tal-ġenituri stess inbidlu: jekk qabel ir-rwoli tal-missirijiet u l-ommijiet kienu ċari – rwol pubbliku u rwol domestiku – illum id-distinzjoni bejn il-pubbliku u domestiku sparixxiet u t-tnejn iġorru responsabbiltajiet li huma kemm pubbliċi u kemm domestici f’realtà likwida u fraġli fejn l-aspettattivi soċjali, politiċi u kulturali dejjem qegħdin jinbidlu. F’dan il-kuntest, li jkollok ħafna wlied sar impenn u riskju kbir, li jirrikjedi ħafna għaqal u sens ta’ responsabbiltà. Dan is-sens ta’ “responsabbiltà” jieħu wkoll xejra ambigwa meta nwessgħu l-orizzonti tagħna, u nħarsu lejn ir-rwol ċiviku u globali tal-ġenitur. Li koppja tkun miftuħa għall-ħajja hija dejjem deċiżjoni personali li għandha riperkussjonijiet (u allura responsabbiltajiet) soċjali u politiċi. L-ebda koppja m’għandha teħodha mingħajr għaqal, qies u prudenza.

Dan ifisser li fil-ħajja taż-żwieġ, il-mod kif il-koppja tul il-fażijiet differenti ta’ ħajjitha, tagħti lilha nnifisha lil xulxin, timplika

KNISJA 2000 n 127 71

r-responsabbiltà tagħhom, mhux biss lejn xulxin, imma lejn l-ulied u l-ulied prospettivi tagħhom, u lejn is-soċjetà kollha kemm hi. L-għotja ġeneruża tal-persuna ma tistax tkun biss għotja tal-mument, imma tiftaħha għall-isfida ta’ għotja kontinwa; mhux biss fl-att taż-żwieġ, imma fil-maternità u fil-paternità li huma dejjem impliċiti fl-att taż-żwieġ. Hekk naraw, kif iktar mal-imħabba u l-għotja reċiproka bejn il-koppja tkun konxja u meqjusa, iktar jikber l-ispirtu ta’ għotja miftuħa għall-oħrajn. Il-frott taż-żwieġ ma jidhirx biss fl-ulied bijoloġiċi, imma f’kull att ta’ ġenerożità fejn il-koppja tiftaħ darha, il-familja tagħha, l-imħabba tagħha biex taqsamha mal-oħrajn. L-ispirtu ta’ maternità u paternità jidher f’kull att ġeneruż tal-persuni li jikbru flimkien fi spirtu ta’ għotja.

Imma huwa għalhekk ukoll li l-projbizzjoni tal-mezzi artifiċjali li jwaqqfu t-tnissil trid tinftiehem minn dan l-isfond wiesgħa tas-sinifikat taż-żwieġ Nisrani li huwa parteċipazzjoni fl-imħabba ħallieqa ta’ Alla li dejjem tagħti ħajja ġdida u b’ġenerożità – proprju għax tbiddel lill-koppja stess fi strument tal-imħabba ġeneruża t’Alla. Il-problema morali tal-mezzi artifiċjali fil-kontroll tat-tnissil mhix marbuta mad-deċiżjoni leġittima u importanti li kull koppja għandha tieħu b’għaqal tul il-ħajja fertili tagħhom ta’ meta u kemm għandhom ikollhom ulied. Il-problema tal-kontraċettivi, li jisseparaw l-att prokreattiv mill-att unittiv tal-koppja, hi propju li jinnegaw ir-rwol ta’ Alla li, fl-għotja reċiproka sħiħa tal-koppja, hu jqaddisha b’imħabba li tagħti l-ħajja, anke – imma mhux biss – bid-don tal-ulied. Il-kontraċettivi jgħallmu lill-koppja li l-potenzjal prokreattiv tagħhom huwa xi ħaġa distinta u differenti mill-imħabba tagħhom. Imma għotja tal-persuna li ma tinkludiex it-totalità tagħha mhix għotja perfetta; anzi, hija għotja frammentata li tkisser lill-persuna stess. Dak li l-mezzi artifiċjali li jwaqqfu l-konċepiment jikkomunikaw, huwa proprju li l-koppja mhumiex lesti jagħtu kollox lil xulxin, imma biss aspetti minn xulxin – li fl-att taż-żwieġ, huwa proprju l-pjaċir tal-ġisem maqtugħ mill-potenzjal sħiħ tal-ġisem li jkun ġeneruż u jagħti l-frott. Huwa għalhekk li Papa Pawlu VI jagħraf li l-mod kif inħarsu lejn il-kontraċettivi ma jistax ikun biss kwistjoni ta’ meta tista’ tużahom u meta ma tistax, imma hija kwistjoni ta’ mentalità “kontraċettiva” li tmur kontra l-għotja sħiħa reċiproka taż-żwieġ Nisrani. Kif jispjega b’mod ċar Papa Pawlu VI:

72 KNISJA 2000 n 127

Il-Knisja ma tmurx kontra tagħha nnifisha meta żżomm bħala leċitu l-użu tal-perjodi infertili waqt li tikkundanna bħala mhux leċitu l-mezzi direttament kuntrarji għall-fekondazzjoni, anki jekk mixtieqa minn raġunijiet li jidhru tajba u serji. Fil-fatt, bejn iż-żewġ każi, teżisti differenza essenzjali. Fl-ewwel każ, il-miżżewġin jagħmlu użu leġittimu minn dispożizzjoni naturali, fil-każ l-ieħor huma jimpedixxu l-iżvolġiment tal-proċessi naturali. Hu minnu li fiż-żewġ każi, il-miżżewġin jaqblu fir-rieda pożittiva li jevitaw it-tfal għal raġunijiet tajba billi jfittxu l-assigurazzjoni li t-tfal ma jiġux, iżda daqshekk ieħor hu minnu li biss fl-ewwel każ huma lesti biex jiċċaħdu mill-użu taż-żwieġ fiż-żmien li fih jistgħu jiġu l-ulied, meta l-prokreazzjoni, għal raġunijiet tajba, mhix mixtieqa. Fiż-żmien infertili, imbagħad, jagħmlu użu miż-żwieġ bħala wirja ta’ mħabba u biex iħarsu l-fedeltà ta’ bejniethom. Meta jagħmlu hekk jagħtu prova ta’ mħabba tabilħaqq onesta (16).

Dak li l-“mentalità kontraċettiva” tattakka hija proprju “l-onestà” tal-imħabba bħala għotja konxja u libera mingħajr restrizzjonijiet. Imma biex nifhmu aħjar il-periklu ta’ din il-mentalità għaż-żwieġ Nisrani, irridu nifhmu wkoll kif hi minnha nnifisha, toħloq narrattiva ġdida tas-sinifikat tar-rabta taż-żwieġ u anke tal-maternità u l-paternità, meta dawn isiru mhux biss frott l-għażla razzjonali, libera u ta’ mħabba, imma “metodu tekniku.”

Il-mentalità kontraċettiva marbuta mat-teknoloġijaFl-enċiklika tiegħu Laudato Sì,4 il-Papa Franġisku jiddedika kapitlu

sħiħ għal dak li huwa jidentifika bħala “il-problema fundamentali” fil-kultura kontemporanja:

Il-mod kif fil-fatt il-bniedem ħa f’idejh it-teknoloġija u l-iżvilupp tagħha skont paradigma omoġenja u ta’ dimensjoni waħda. F’din il-paradigma naraw kunċett tas-suġġett li bil-mod il-mod, fil-proċess loġiku-razzjonali, jifhem u għalhekk jagħmel tiegħu l-oġġett li jsib barra minnu. Dan is-suġġett ifittex li jistabbilixxi l-metodu xjentifiku billi jħaddem dak esperimentali tiegħu, ħaġa li diġà fiha nfisha hi teknika ta’ pussess, ħakma u bidla. Qisu s-suġġett sab ruħu quddiem ir-realtà bla forma li hi f’kollox miftuħa għall-manipulazzjoni tiegħu. L-intervent tal-bniedem fuq in-natura minn dejjem kien, imma għal ħafna żmien

KNISJA 2000 n 127 73

kellu l-karatteristika ta’ akkumpanjament, fejn il-bniedem kien joqgħod għall-possibbiltajiet li kienu joffru l-istess ħwejjeġ. Dan kien ifisser li hu jirċievi dak li r-realtà naturali minnha nfisha tħallih jagħmel, qisu qed jaqbdilha idha. Għall-kuntrarju, issa dak li jinteressa lill-bniedem hu li jixrob dak kollu possibbli mill-ħwejjeġ ta’ madwaru billi jerfa’ jdejh fuqhom, waqt li spiss jinjora jew jinsa l-istess realtà ta’ dak li għandu quddiemu. Għalhekk il-bniedem u l-ħwejjeġ ma baqgħux jagħtu jdejhom lil xulxin bħal ħbieb, imma saru għedewwa ta’ xulxin. Minn hawn ma rridux wisq biex ngħaddu għall-idea ta’ tkabbir li m’għandux tmiem jew limiti, ħaġa li entużjażmat wisq lill-ekonomisti, l-esperti finanzjarji u teknoloġiċi. Imma din hi l-gidba dwar id-disponibbiltà bla qies tal-ġid tal-pjaneta, li twassal lill-bniedem biex “jagħsar” dan il-ġid daqskemm hu possibbli jew anki lil hemm mil-limitu. Dan hu l-presuppost falz li “jeżisti għadd bla qies ta’ enerġija u ta’ mezzi li jistgħu jitħaddmu, li hi possibbli r-riġenerazzjoni immedjata tagħhom u li l-effetti negattivi tal-manipulazzjoni tan-natura jistgħu faċilment jinxtorbu”. (106)

F’dan il-paragrafu, fl-ispirtu tal-enċiklika Laudato Sì li tittratta b’mod partikolari l-kura tal-ambjent, Papa Franġisku qed jitkellem fuq kif il-mentalità “teknoloġika” tirriduċi kull aspett materjali fl-ambjent naturali għall-“materja” biss li tista’ tiġi “ikkontrollata”, u allura “użata” iktar milli “apprezzata” fl-essenza tagħha. Li nixtieq nissuġġerixxi huwa proprju li l-kontraċettivi mhumiex differenti minn kwalunkwe teknoloġija oħra, proprju għax huma jirriflettu wkoll il-mentalità teknika li tirriduċi dak li hu “materjali” għal “xi ħaġa” (u allura purament “oġġett”) li jista’ jkun “użat” u “manipulat” kif il-bniedem jixtieq.

Fl-essenza tagħhom, teknoloġiji li jirregolarizzaw it-tnissil tal-ulied, jimplikaw li l-ġisem tal-bniedem, il-gameti, u saħansitra anke l-embrijun wara l-konċepiment, huma biss “materja” li tista’ tużaha (jew tarmiha!) biex ikollok ir-riżultat li tixtieq. Tixtieq li tgawdi relazzjoni sesswali mal-partner mingħajr ma tinkwieta li tinqabad tqila? Mela l-kontraċettivi jistgħu jwaqqfu l-ovuluzzjoni, jew li l-isperma tiltaqa’ mal-bajda tal-mara. Tixtieq li tnissel ulied bijoloġiċi minkejja diffikultajiet kbar (jew impossibbiltajiet) fiżiċi? Tista’ toħloq embrijun skont ix-xewqa partikolari tiegħek u li jikber fil-ġuf tal-għażla tiegħek. Fil-mentalità

74 KNISJA 2000 n 127

teknokratika, li ssir ġenitur m’għadux frott ta’ għotja reċiproka (li kultant issib għajnuna meqjusa mit-teknoloġija, bħal pereżempju, il-mediċina ssalva l-ħajja tal-omm u t-tarbija f’sitwazzjoni ta’ emerġenza medika), imma ssir iktar forma ta’ manipulazzjoni teknika tal-bijoloġija umana. Il-miraklu tat-tnissil tal-ulied, u tat-trasformazzjoni tal-koppja li jsiru ġenituri, jiġi wkoll sottopost għall-mentalità teknokratika. U l-problema l-iktar serja ta’ din il-mentalità hija proprju li ċċaħħadna mil-libertà li nagħtu lilna nfusna lil xulxin f’għotja personali totali. Kif jgħid Papa Franġisku f’Laudato Sì, 108:

Wieħed illum ma jistax isostni paradigma kulturali oħra u jinqeda bit-teknoloġija bħala biss għodda, għax illum il-paradigma teknokratika saret hekk dominanti, li hi ħaġa iebsa ħafna ma tinqediex bir-riżorsi tagħha, u bil-wisq aktar diffiċli tħaddem ir-riżorsi tagħha bla ma tisfa’ maħkum mil-loġika tagħha. Sar kontro-kulturali li tagħżel stil ta’ ħajja b’għanijiet li tal-inqas f’parti minnhom jistgħu jkunu indipendenti mit-teknoloġija, mill-ispejjeż tagħha u mill-poter globalizzanti u depersonalizzanti tagħha. Fil-fatt it-teknoloġija għandha tendenza li tagħmel mod li xejn ma jibqa’ barra mil-loġika b’saħħitha tagħha, u “il-bniedem li hu l-protagonista tagħha jaf li, fl-aħħar mill-aħħar, la qed nitkellmu fuq ħaġa għall-bżonn, u lanqas fuq ġid biex ikun jista’ jgħix sew, imma fuq mod kif jaħkem, ħakma fis-sens estrem tal- kelma”. Għalhekk “jipprova jaħtaf taħt idejh l-elementi tan-natura u magħhom dawk tal-ħajja umana”. Hekk jiġu fix-xejn il-ħila li jiddeċiedi, il-libertà l-aktar awtentika u l-ispazju għall-kreattività alternattiva tal-individwi.

Papa Pawlu VI, f ’Humanae Vitae, kien diġà qed jara l-effetti ta’ mentalità teknika ta’ kontraċezzjoni li jġibu lill-bniedem inqas “uman”. Ħamsin sena ilu, huwa kien ipprepara lill-Knisja li: “Wieħed jista’ jissoponi li dan it-tagħlim (tal-Knisja fuq il-kontraċettivi) forsi ma jkunx milqugħ minn kulħadd bil-ħeffa: ħafna huma l-ilħna – imxerrda mill-mezzi moderni ta’ propaganda – li ma jaqblux mal-leħen tal-Knisja. Tabilħaqq, ħadd ma jistagħġeb li bħall-Fundatur Divin tagħha, il-Knisja hi “sinjal ta’ kontradizzjoni” (18). Il-kultura tagħna fil-fatt, tippreżenta l-kontraċettivi mhux biss bħala attraenti, imma kważi kważi, anke bħala dover. Raġel għandu jkun responsabbli billi jipprattika “safe sex.” Imma

KNISJA 2000 n 127 75

l-mara b’mod speċjali, għandha tkun responsabbli, mhux tant (kif kien fil-passat) biex trażżan l-espressjoni tas-sesswalità tagħha, imma billi “tisterelizza” l-fertiltà tagħha. F’kultura fejn il-kontraċettivi jisseparaw “ir-relazzjoni li hemm bejn iż-żewġ tifsiriet tal-att taż-żwieġ: it-tifsira tal-għaqda (unitiva) u t-tifsira tal-prokreazzjoni” (12), l-ulied ħadu l-istatus dubjuż ta’ “dawk li nixtiequ u nagħżlu” – li allura jfisser ukoll li huma wkoll dawk li nistgħu “ma nixtiqux u ma nagħżlux”. F’dan il-kuntest, fejn il-frott tas-sesswalità tal-mara jidher u jikber f’ġisimha stess, il-fertilità tagħha ħadet ambigwità ġdida. Il-mara m’għadhiex it-tentazzjoni tar-raġel; imma dik li permezz ta’ ġisimha tagħżel jew tiċħad l-ulied.

Iżda huwa għalhekk ukoll li Papa Pawlu VI jwissi li “wieħed għandu wkoll jibża’ li l-bniedem, jekk jidra l-użu tal-mezzi kontra t-twelid, jispiċċa biex jitlef ir-rispett lejn il-mara, u mingħajr ma jagħti kas aktar tal-ekwilibriju tiegħu fiżiku u psikoloġiku, jasal biex jikkunsidra lill-mara bħala sempliċi strument ta’ tpaxxija egoista u mhux aktar bħala sieħba, rispettata u maħbuba” (17). Ir-rwol ġdid tal-mara fis-soċjetà mhux neċessarjament ta’ libertà ġdida, imma possibbilment ta’ skjavitù ġdida – ta’ kontroll tal-fertilità tagħha. U jekk il-mara mhix libera li tesprimi n-natura u l-potenzjal tagħha, lanqas ma jista’ jkun liberu r-raġel li jkun il-kumpann denju tagħha. Il-kultura “teknokratika” hija sfida ġdida fuq ir-realtà taż-żwieġ Nisrani li titlob ukoll sensittività pastorali, speċjalment fejn jidħol id-dixxerniment kontinwu tal-koppja dwar kif jesprimu b’mod l-iktar san, il-vokazzjoni tagħhom ta’ maternità u paternità anke f’sens wiesgħa.

Humanae Vitae fil-ħidma pastorali Bla dubju, il-Papa Pawlu VI jirrikonoxxi li dak li l-Knisja qiegħda

titlob mill-koppji miżżewġa f’kultura teknokratika, huwa xejn inqas minn erojku. F’para 20, hu jikteb bla tlaqliq:

Id-duttrina tal-Knisja fuq ir-regolazzjoni tat-twelid skont il-Liġi t’Alla, tidher għal bosta bħala diffiċli jew għalkollox impossibbli fil-prattika. Tabilħaqq, bħal ħafna affarijiet importanti u ta’ ġid, din il-Liġi titlob ħidma iebsa u sforzi individwali, familjari u soċjali. Anzi ma tkunx tista’ titwettaq mingħajr l-għajnuna t’Alla, li jgħin u jsostni r-rieda tajba

76 KNISJA 2000 n 127

tal-bnedmin. Dawn l-isforzi, però, jinnobilitaw lill-bniedem u huma ta’ ġid għall-umanità.

Papa Franġisku jesprimi l-istess sentiment kważi ħamsin sena wara fuq iż-żwieġ Nisrani nnifsu meta f’Amoris Laetitia5 jisħaq fuq l-akkumpanjament ta’ kull koppja – miżżewġa jew le, midruba jew le – biex permezz ta’ dixxerniment kontinwu, din toqrob dejjem iktar lejn l-ideal Nisrani… anke meta l-kuntest li fih qed tgħix jippreżenta sfidi kbar li kultant, huma impossibbli li tegħlibhom. Papa Franġisku jibni din il-pedagoġija kontinwa lejn l-ideal taż-żwieġ Nisrani fuq il-“liġi tal-gradwalità” ta’ Ġwanni Pawlu II (Familiaris Consortio, 34):

San Ġwanni Pawlu II jipproponi l-hekk imsejħa “liġi tal-gradwalità”, għax jaf li l-bniedem “jagħraf, iħobb u jagħmel il-ġid morali huwa u jikber.” Mhix “gradwalità tal-liġi”, imma gradwalità fit-taħriġ prudenti tal-għemejjel ħielsa f ’persuni li mhumiex f’qagħda li jistgħu jifhmu, japprezzaw jew jipprattikaw b’mod sħiħ l-esiġenzi oġġettivi tal-liġi. Għax anki l-liġi hi don ta’ Alla li juri t-triq, don għal kulħadd bla eċċezzjoni li nistgħu ngħixu bil-qawwa tal-grazzja, imqar jekk f’kull bniedem “jiżviluppa ruħu proċess dejjem sejjer ’il quddiem li jfittex idaħħal bil-mod il-mod fil-ħajja personali u soċjali kollha kemm hi tal-bniedem kulma jagħti Alla u kulma titlob imħabba sħiħa u kbira.” (AL 295)

Iktar minn hekk, il-Papa Franġisku jibni fuq prinċipju li hu tassew għal qalbu: li “iż-żmien hu aqwa mill-ispazju,” u allura, li ż-żmien jiftaħna għall-eternità anke meta r-realtà li ngħixu fiha tippreżenta sfidi impossibbli fil-mument.

Imma nistħajjilkom tistaqsu: li koppja tuża metodi naturali biex tirregola l-fertilità tagħha mingħajr ma tuża metodi artifiċjali (jew “short cuts”!) hija tant impossibbli?

L-espressjoni tas-sesswalità fiż-żwieġ hija att simboliku, u ħafna drabi, it-termometru l-iktar ovvju, li jirrapreżenta s-saħħa in ġenerali tal-istat taż-żwieġ. Fl-espressjoni sesswali tagħha koppja tikkomunika ħafna iktar milli mħabba reċiproka sħiħa: anzi, ħafna drabi koppja tikkomunika iktar id-dgħufija tagħha milli l-imħabba sħiħa tagħha. Imma fl-ispirtu pedagoġiku ta’ dixxerniment, naħseb li importanti li l-aspett sesswali ta’ koppja wkoll inħarsu lejh b’mod ħolistiku, u li għalhekk, fih ukoll naraw il-modi kollha kif koppja tista’ tikber biex tilħaq il-milja ta’ att

KNISJA 2000 n 127 77

sesswali li huwa unitiv u prokreattiv (fis-sens wiesgħa tal-kelma) b’mod ħafna iktar komplet. Il-prinċipju li naħseb li huwa ċentrali biex koppja tkun iggwidatha fih huwa proprju li, filwaqt li l-ideal ma nabbandunawh qatt, f’kull mument il-koppja tiddixxerni mhux biss bejn dak li hu tajjeb u dak li hu ħażin, imma t-tajjeb kollu – ftit kemm hu ftit – li hi tista’ tagħmel fil-mument u li allura hi obbligata tagħmel fil-mument.

Biex nikkwota mill-para. 305-306 ta’ Amoris Laetitia:Minħabba fil-kundizzjonamenti jew aspetti li jnaqqsu l-gravità,

hu għalhekk possibbli li, f’qagħda oġġettiva ta’ dnub—li mhix suġġettivament ħatja jew li mhijiex ħatja għalkollox—wieħed jista’ jgħix fil-grazzja t’Alla, jista’ jħobb, u jista’ wkoll jikber fil-ħajja tal-grazzja u tal-imħabba, u għal dan il-għan jirċievi l-għajnuna tal-Knisja. Id-dixxerniment għandu jgħinna nsibu t-toroq miftuħa quddiemna biex nagħtu tweġiba lil Alla u nikbru permezz tal-limiti tagħna. Meta nemmnu li kollox hu abjad jew iswed, xi drabi nkunu nagħlqu t-triq għall-grazzja li minnha l-bniedem irid jgħaddi biex jikber, u naqtgħu qalb dawk li jridu jagħmlu mixjiet ta’ qdusija li jagħtu glorja lil Alla. Niftakru li “pass ċkejken, qalb il-limitazzjonijiet kbar umani, jista’ jkun mogħġub iżjed quddiem Alla minn ħajja – li minn barra tidher tajba – ta’ min jgħaddi ħajtu bla qatt iħabbat wiċċu ma’ diffikultajiet importanti.” Il-pastorali konkreta tal-ministri u tal-komunitajiet ma tistax tibqa’ lura milli tagħmel tagħha din ir-realtà.

F’kull ċirkustanza, quddiem dawk li qed isibuha bi tqila biex jgħixu b’mod sħiħ il-liġi divina, għandha tidwi l-istedina biex interrqu l-via caritatis. L-imħabba tal-aħwa hi l-ewwel liġi tal-Insara (ara Ġw 15:12; Gal 5:14).

KonklużjoniHumanae Vitae, ħamsin sena wara, turina biċ-ċar kemm il-verità li

l-Knisja tgħallem b’onestà sħiħa hija profetika. Anke jekk l-enċiklika għal ħafna kienet okkażjoni ta’ wġigħ, speċjalment meta l-ispirtu tagħha ma kienx mifhum kompletament, it-tagħlim tagħha matul is-snin sar iktar – mhux inqas – urġenti. Jalla bħala ministri fil-Knisja u servi tal-poplu ta’ Alla nsibu l-lingwa meħtieġa biex it-tagħlim fuq in-natura tal-bniedem tant essenzjali ta’ din l-enċiklika jidwi b’iktar qawwa fil-qlub.

78 KNISJA 2000 n 127

Noti

1. Papa Pawlu VI, Humanae Vitae, 25 ta’ Lulju, 1968. http://www.laikos.org/pvi_humanae_vitae_25071968.htm

2. http://www.laikos.org/JPII_HB_Index.htm 3. Papa Pawlu VI, Populorum Progressio, 25 ta’ Marzu 1967. http://www.

laikos.org/pvi_pp_25031967.htm 4. Papa Franġisku, Laudato Sì, 24 ta’ Mejju 2015, http://www.laikos.org/

LSi_text.htm 5. Papa Franġisku, Amoris Laetitia, 8 t’April 2016, http://www.laikos.org/

AL.htm

Il-kontribut tal-Papa Pawlu VI fl-Ittra Appostolika Octagesima AdveniensFr Ivan Attard OP

IntroduzzjoniIl-Papa Pawlu VI baqa’ magħruf sewwa għall-kontribut tiegħu fil-

qasam tad-Duttrina Soċjali. Għalkemm il-fama tiegħu hija marbuta l-iktar mal-enċiklika Populorum Progressio (1967), madankollu, wieħed ma jistax iwarrab l-ittra appostolika Octagesima Adveniens (1971), li l-Papa kiteb fl-okkażjoni tat-tmenin anniversarju tar-Rerum Novarum, biex iwieġeb għal sitwazzjonijiet soċjali ġodda li kienu qed jinħolqu.

Bħalma wieħed jista’ jinnota, l-Octagesima Adveniens ġiet ippubblikata biss erba’ snin wara l-Populorum Progressio. Dan għaliex, sena wara l-Populorum Progressio ġraw avvenimenti (1968) li heżżew kulturalment lid-dinja tal-Punent, fosthom il-protesti ta’ kontestazzjoni li għamlu movimenti ta’ studenti universitarji, movimenti tal-ħaddiema u movimenti femministi, li xtaqu jaqilbu ta’ taħt fuq l-ideoloġiji, il-valuri u t-tradizzjonijiet li fuqhom il-pajjiżi Ewropej u Amerikani kienu msejsa, bl-intenzjoni li jibnu dinja aħjar u aktar ġusta. Bl-ittra appostolika Octagesima Adveniens, il-Papa Pawlu VI dawwal dawn l-avvenimenti soċjali bid-dawl tal-fidi.

F’dawn il-paragrafi se naraw diversi aspetti li wieħed jista’ jislet minn din l-ittra appostolika u li għadhom jilluminawna sal-ġurnata tal-lum. Fosthom se naraw li l-Knisja, bħala komunità, għandha tkun attiva quddiem il-problemi soċjali ta’ kull żmien, biex imnebbħa mill-fidi, tkun tista’ tagħti l-kontribut tagħha, ħalli jiġi mħares il-ġid ta’ kulħadd, speċjalment ta’ min hu vulnerabbli. Se naraw ukoll kif in-Nisrani għandu jġib ruħu quddiem id-diversi ideoloġiji li ta’ sikwit jinbtu u jispiraw il-ħajja soċjali ta’ diversi popli.

80 KNISJA 2000 n 127

It-tagħlim soċjali tal-KnisjaPawlu VI jeżiġi li t-tagħlim soċjali tal-Knisja jrid iwieġeb għall-

bżonnijiet soċjali ġodda li jinħolqu kontinwament f’dinja li għaddejja minn tibdil kontinwu. Il-Knisja hija msejħa biex timxi mal-bnedmin u takkumpanjahom, bid-dawl tal-fidi, fil-mixja tagħhom, hija u tagħraf li hi wkoll hija parti mis-soċjetà tal-bnedmin u għandha x’toffri għall-promozzjoni tal-ġid komuni (OA 1)1. Il-Papa jagħraf li r-realtajiet soċjali, li qed iħabbtu wiċċhom magħhom il-komunitajiet Insara, ivarjaw minn pajjiż għal ieħor. Għaldaqstant huwa impossibbli li wieħed jagħti soluzzjoni waħda li tapplika għal kulħadd (OA 4)2. Huwa d-dmir tal-komunitajiet Insara lokali, f’komunjoni mal-isqfijiet responsabbli u mnebbħa mill-fidi u t-tagħlim soċjali, li jridu janalizzaw il-qagħda soċjali u jagħtu tweġiba għal dawn il-bżonnijiet ġodda li qed jinħolqu. Din il-ħidma trid tiġi mwettqa flimkien mal-Insara l-oħra u nies ta’ rieda tajba (OA 4)3.

Huwa l-Ispirtu s-Santu li jrid jispira u jqaddes ir-realtà soċjali li ngħixu fiha u mhux l-ispirtu tad-dinja li jrid jispira l-fidi. It-tendenza għal xi wħud, illum, saret li minflok il-fidi qed iddawwal ir-realtà soċjali li qed ngħixu fiha, qed jistennew li l-ispirtu ta’ did-dinja għandu jdawwal lill-fidi Nisranija. Mingħajr ma wieħed jiddemonizza d-dinja, jeħtieġ li lkoll nagħrfu li l-fidi hija l-għajn tas-salvazzjoni tagħna u mhux ix-xejra tad-dinja. Ħafna drabi l-ispirtu tad-dinja huwa mnebbaħ minn ideoloġiji qarrieqa u ta’ ħsara għall-umanità, kif jixhdu l-fatti. Wieħed biżżejjed jara l-ħsara li għamlu l-Imperjaliżmu u l-Komuniżmu fl-imgħoddi u kemm inġustizzji u inugwaljanzi qed joħloq in-neoliberaliżmu llum. Madankollu, il-fidi għandha tiġi applikata u inkarnata skont iċ-ċirkustanzi taż-żmien li jinbidlu dejjem. Din l-applikazzjoni trid tirrispetta l-fidi u mhux tgħawwiġha skont il-konvenjenza, biex tkun trendy u attraenti ħalli tingħoġob. Jekk l-applikazzjoni tbiddel il-kontenut tal-fidi, mela mhi applikazzjoni xejn, imma xi ħaġa ġdida.

Il-problemi soċjaliF’Octagesima Adveniens, Pawlu VI jittratta diversi problemi

soċjali li f ’dak iż-żmien kienu meqjusa bħala problemi ta’ attwalità, speċjalment f’ċerti partijiet tad-dinja. Fost dawn insibu

KNISJA 2000 n 127 81

l-urbanizzazzjoni u l-industrijalizzazzjoni, il-problema tax-xogħol, tad-diskriminazzjoni u tal-emigrazzjoni, il-mezzi tal-komunikazzjoni u l-ambjent naturali.

L-urbanizzazzjoni u l-industrijalizzazzjoniRigward l-urbanizzazzjoni u l-industrijalizzazzjoni, il-Papa Pawlu VI

jagħraf li dawn iż-żewġ proċessi soċjali filwaqt li ħolqu inugwaljanza ekonomika u soċjali, poġġew lill-popolazzjoni rurali fi żvantaġġ. Il-ħajja fl-ibliet saret il-mutur tal-attività soċjoekonomika. L-irħula sabu ruħhom jgħixu fil-faqar, li wassal lir-raħħala biex jemigraw lejn l-ibliet bit-tama, li jsibu xogħol u kundizzjonijiet għal ħajja aħjar. Dan laqqa’ f’post wieħed persuni minn diversi lokalitajiet differenti. Dan it-tkabbir demografiku ġab miegħu problemi ta’ iżolament u solitudni, fejn il-persuna tintilef fin-numru u ssir anonima, kif ukoll problemi ta’ integrazzjoni soċjali (OA 10)4. Fil-proċess ta’ urbanizzazzjoni, is-sinjur ħa l-okkażjoni biex japprofitta ruħu mill-fqir. Inħolqu sitwazzjonijiet ta’ sfruttament innaċċettabbli, fejn is-sinjur jistagħna huwa u jfaqqar lill-oħrajn (OA 10)5. Il-faqar iwassal għat-tkissir tal-familja u d-deġenerazzjoni morali taċ-ċittadini (OA 11)6.

Din id-dinamika soċjali għadha sseħħ illum ukoll, taħt forom differenti. F’soċjetà li tippermetti li s-sinjur ikompli jħaxxen butu, bla problemi ta’ xejn, huwa u jfaqqar lill-oħrajn, jinħolqu ħafna inġustizzji. L-ewwel li jiġu milquta huma ż-żgħażagħ, li jsibu ruħhom f’qagħda żvantaġġuża, ladarba għadhom se jibdew it-tellieqa tal-ħajja. Fil-fatt, minħabba dan kollu, illum aktar minn qatt qabel, diversi koppji żgħar qed isibuha diffiċli ħafna biex isibu dar fejn joqogħdu ħalli jibdew il-ħajja miżżewġa u familjari tagħhom (OA 11)7.

Għalkemm illum, f’ċerti pajjiżi, il-proċess ta’ urbanizzazzjoni u industrijalizzazzjoni kważi ġie ssuperat, xorta waħda, taħt aspetti differenti, qed jgħixu din l-inugwaljanza ekonomika u soċjali, mhux biss fuq skala nazzjonali, imma wisq aktar fuq skala dinjija. Popolazzjonijiet sħaħ li qed jgħixu fil-miżerja jkollhom iħallu art twelidhom u jemigraw lejn ċentri li saru l-mutur tal-attività soċjoekonomika tal-lum, bit-tama li jsibu xogħol u kundizzjonijiet soċjoekonomiċi aħjar għalihom u għall-familji tagħhom.

82 KNISJA 2000 n 127

It-tagħlim ta’ Pawlu VI jħeġġiġna biex insibu soluzzjoni għal dawn l-inġustizzji billi jinħolqu mekkaniżmi ekonomiċi li jwasslu għal distribuzzjoni ġusta tal-ġid li qed jiġi prodott, kif ukoll li nippromwovu u nsaħħu r-relazzjonijiet umani (OA 12)8. Mhuwiex sew li xi wħud bil-pagi li għandhom ma jirnexxilhomx jaqilgħu l-għajxien tagħhom, filwaqt li oħrajn jaħlu ġidhom fil-kapriċċi (OA 9)9.

Il-ħaddiema, id-diskriminazzjoni u l-emigrazzjoniPawlu VI jerġa’ jaqbad it-tagħlim tal-Gaudium et Spes, biex ifakkarna

li kull attività soċjali, ekonomika u politika trid tkun għas-servizz tal-bniedem u mhux il-bniedem għas-servizz tagħha (OA 14)10, għax inkella jiġri li biex jiġu mħarsa l-interessi ta’ xi wħud (ta’ min hu sinjur u setgħan) jiġi ssagrifikat il-ġid tal-oħrajn. Kull ħaddiem għandu dritt għal xogħol dinjituż, li jiġi mħallas sew u b’mod ġust u li l-kundizzjonijiet tax-xogħol jippermettulu jgħix il-ħajja fil-familja, fis-soċjetà u jieħu ħsieb ta’ saħħtu (OA 14)11. Huwa importanti ħafna li llum il-ġurnata nerġgħu niskopru u nwettqu fil-prattika dan it-tagħlim. Ħafna huma dawk il-ħaddiema li qed jiġu ssagrifikati biex jiġu mħarsa l-interessi ekonomiċi tas-sinjuri.

Il-Papa jenfasizza r-rwol importanti tal-unions tal-ħaddiema biex jiġu mħarsa d-drittijiet ta’ min faċilment jiġi sfruttat fuq il-post tax-xogħol (OA 14)12. Barra minn hekk, filwaqt li l-Papa jagħraf id-dritt li l-unjins jagħmlu strajk, jeħtieġ li jżommu quddiem għajnejhom il-ġid komuni u mhux biss l-interessi settorjali tagħhom.

It-tagħlim li toffrilna din l-ittra appostolika dwar id-diskriminazzjoni għadu jgħodd għal-lum ukoll, allavolja ċ-ċirkustanzi nbidlu. Ir-razziżmu, taħt forom differenti, qed jerġa’ jqum, ħafna drabi mnebbaħ min-nazzjonaliżmu u l-populiżmu, li qegħdin jisfruttaw il-biża’ taċ-ċittadini minn dawk li huma differenti u jonfħu l-preġudizzji razzjali biex jippromwovu l-aġenda politika tagħhom, li twassal għal ostilità lejn xi wħud mill-barranin (ġeneralment lejn dawk li huma l-aktar vulnerabbli). Pawlu VI jfakkarna li aħna lkoll nagħmlu parti mill-istess familja tal-bnedmin u għalhekk kull bniedem igawdi l-istess dinjità umana u l-istess drittijiet u dmirijiet (OA 16)13. Jekk aħna nemmnu li l-Ħallieq huwa wieħed, allura aħna lkoll aħwa. Jekk aħna lkoll aħwa, l-ieħor mhux barrani imma ħija jew oħti.

KNISJA 2000 n 127 83

Il-Papa jafferma d-dritt li kull bniedem għandu li jemigra minn pajjiżu biex isib kundizzjonijiet aħjar fejn jgħix. Fl-istess waqt, jagħraf ukoll li ħafna drabi dawn l-immigranti qed jispiċċaw sfruttati fuq il-post tax-xogħol minn min iħaddimhom. Huwa u jikkwota l-Populorum Progressio, jerġa’ jtenni li n-nazzjonaliżmu għandu jiġi superat u li dawn l-immigranti għandhom jiġu megħjuna biex jintegraw ruħhom, u li d-drittijiet tagħhom jiġu mħarsa (OA 17)14. Biex dan jiġi mwettaq jeħtieġ li nippromwovu l-fraternità universali u nagħrfu li aħna lkoll membri tal-istess familja tal-bnedmin.

Il-mezzi tal-komunikazzjoniFilwaqt li l-Papa Pawlu VI jagħraf il-vantaġġi tal-mezzi tal-

komunikazzjoni, biex l-informazzjoni tasal minn kull naħa tad-dinja f’qasir żmien, huwa jagħraf ukoll is-setgħa li dawn il-mezzi għandhom biex jinfluwenzaw l-opinjoni pubblika. Wieħed ma jistax jinjora s-setgħa li s-sidien ta’ dawn il-mezzi qed jakkumulaw. Dawn għandhom jagħrfu r-responsabilità morali li għandhom biex jippromwovu u jħarsu l-ġid komuni u mhux ipoġġu l-interessi tagħhom l-ewwel u qabel kollox (OA 20)15. Dan it-tagħlim jgħodd għal-lum il-ġurnata aktar minn qatt qabel, meta wieħed iqis xi progress enormi sar fil-qasam tal-mezzi tal-komunikazzjoni u x’setgħa kisbu s-sidien ta’ dawn it-teknoloġiji moderni fuq il-manipulazzjoni tal-opinjoni pubblika, fejn ir-realtà saret tiġi identifikata ma’ dak li jxandru dawn il-mezzi tal-komunikazzjoni.

L-ambjent naturaliIl-Papa Pawlu VI kien profetiku dwar l-isfruttament tal-ambjent

naturali. L-egoiżmu u r-regħba qed iwasslu lill-bniedem biex jeqred l-ambjent li jrid jgħix fih. Il-ħmieġ fl-arja, iż-żibel li dejjem qed jakkumula qed joħolqu ħafna mard ġdid u li qed iwasslu biex jeqirdu lill-istess bniedem (OA 21)16. Il-bniedem tal-lum ma jistax jibqa’ passiv u indifferenti quddiem il-qerda tad-dar komuni, kif isejħilha tajjeb il-Papa Franġisku fl-enċiklika Laudato Si. Il-qerda tal-ambjent naturali u soċjali li qed ngħixu fih qed twassal għal diżastri naturali u soċjali li l-bniedem qatt ma ra bħalhom. Il-bniedem irid jieqaf jissielet għat-tkabbir ekonomiku akkost ta’ kollox. Ma jistax ikompli jara l-problemi

84 KNISJA 2000 n 127

ambjentali bħala opportunità biex wieħed joħloq attivitajiet ekonomiċi u servizzi ħalli jsolvuhom, ħalli jassigura aktar tkabbir ekonomiku.

L-aspirazzjoni għal soċjetà aħjar u ġustaFil-qalb ta’ kull bniedem hemm għatx għall-ġustizzja vera. Kulħadd

jixtieq jara soċjetà aħjar, fejn issaltan il-paċi. F’din l-ittra appostolika, Pawlu VI jitfa’ dawl fuq dawn l-aspirazzjonijiet tal-bniedem biex noħolqu soċjetà ġusta.

Id-drittijiet u d-dmirijietMhuwiex biżżejjed li jsiru dikjarazzjonijiet fuq il-karti tad-drittijiet

umani. Jeħtieġ ukoll li dawn id-drittijiet jiġu mħarsa f’kull soċjetà. Ħafna huma dawk il-bnedmin li d-dinjità tagħhom qed tiġi mkażbra u qed jiġu mċaħħda mill-ġid li għandhom dritt għalih bħal kull bniedem ieħor (OA 23)17. Qatt mhuma se jiġu mħarsa d-drittijiet, jekk ma jitwettqux id-dmirijiet. Jeħtieġ aktar ħidma biex kulħadd jagħraf ir-responsabbiltà li jwettaq dmirijietu (OA 24)18. Sal-ġurnata tal-lum, għandna ħafna enfasi fuq id-drittijiet, imma d-dmirijiet huma mwarrba fil-ġenb. Sakemm id-dmirijiet se jibqgħu jiġu traskurati, daqstant ieħor persuni vulnerabbli se jibqgħu jiġu mċaħħda mid-drittijiet bażiċi tagħhom.

Il-ġustizzja soċjaliBiex jinqerdu l-inġustizzji soċjali u l-faqar, jeħtieġ li min hu sinjur

irażżan lilu nnifsu. Ma jistax jibqa’ jistagħna huwa u jfaqqar lill-oħrajn. Pawlu VI jeżiġi li min hu sinjur, minn rajh, għax jagħraf ir-responsabbiltà u d-dmirijiet tiegħu, għandu jpoġġi ġidu għas-servizz tal-oħrajn. Jekk jiġi nieqes ir-rispett u s-sens ta’ servizz lejn l-oħrajn, speċjalment lejn min hu vulnerabbli, faċli wieħed jispiċċa moħħu biss fid-drittijiet tiegħu u jaħseb li għax komdu hu, komdu kulħadd (OA 23)19. Ħafna drabi s-sinjur iserraħ moħħu għax mhu jikser l-ebda liġi. Meta wieħed iħallas lill-ħaddiema b’salarju minimu, skont il-limitu li tippermettilu l-liġi, ma jfissirx li mhu jagħmel ebda inġustizzja, għax mhu jikser ebda liġi. Jekk mix-xogħol ta’ dawk il-ħaddiema, huwa qed jaqla’ tant li jista’ jżidhom fil-pagi u ma jżidhomx, xorta waħda qed ikun inġust magħhom, għax qed jisfruttahom u qed iħaxxen butu minn fuq daharhom.

KNISJA 2000 n 127 85

L-ideoloġijiFiż-żmien meta nkitbet din l-ittra appostolika, id-dinja kienet tinsab

f’tensjoni bejn żewġ ideoloġiji opposti għal xulxin, li prattikament qasmu d-dinja fi tnejn. Fuq naħa, kien hemm l-Unjoni Sovjetika, li l-politika u l-ekonomija tagħha kienu msejsa fuq l-ideoloġija Komunista u fuq in-naħa l-oħra kien hemm l-Istati Uniti tal-Amerika, li l-politika u l-ekonomija tagħha kienu mibnija fuq il-liberaliżmu u l-kapitaliżmu. Il-Komuniżmu huwa u jenfasizza l-ugwaljanza ekonomika ġab fix-xejn il-libertà tal-bniedem, filwaqt li l-liberaliżmu huwa u jeżalta l-libertà tal-individwu ħoloq ħafna inugwaljanzi ekonomiċi. Kemm il-Komuniżmu, kif ukoll il-liberaliżmu ħadu forom diversi f’partijiet differenti tad-dinja. Pawlu VI ma jiddemonizzax l-ideoloġiji, però jara fihom limitu kbir, għax m’għandhomx viżjoni sħiħa tal-bniedem. Min jenfasizza ħaġa u min jenfasizza oħra. Dawn l-ideoloġiji jistgħu jkunu ta’ periklu għall-fidi u għall-ħajja Nisranija (OA 31)20. Fil-fatt, l-ideoloġija Komunista tiċħad l-eżistenza t’Alla, iġġib fix-xejn il-libertà tal-bniedem u tippromwovi l-vjolenza bħala mezz biex wieħed iħares id-drittijiet tal-klassi tal-ħaddiema. Il-liberaliżmu, min-naħa l-oħra, jeżalta l-libertà tal-bniedem u jqis il-kollettività bħala theddida għal-libertà tal-individwu (OA 26)21. In-Nisrani jrid jispira ruħu mill-fidi u mit-tagħlim tal-Knisja biex jimpenja ruħu fis-soċjetà, fil-politika u fl-attivitajiet ekonomiċi (OA 36)22. L-ideoloġiji qatt ma jistgħu jieħdu post il-fidi. Din it-tensjoni għadha għaddejja fil-Knisja, minħabba li xi wħud qed ifittxu li jimxu iktar mal-ideoloġiji milli mal-fidi. Minflok li l-fidi qed iddawwal l-ideoloġiji varji, xi wħud qed ifittxu li l-ideoloġiji jiġu adottati mit-twemmin Nisrani.

Ix-xjenzi umaniFilwaqt li l-Knisja tagħraf il-valur u l-kontribut tax-xjenzi umani

għall-għarfien tal-verità dwar il-bniedem, tagħraf ukoll li huma jistudjaw lill-bniedem minn xi aspett partikolari u ħafna drabi jinjoraw il-bniedem fit-totalità tiegħu. Wieħed irid joqgħod attent ukoll mill-periklu li ħafna drabi l-ideoloġiji dominanti jgħawġu x-xjenzi umani favurihom biex jaqdu l-interessi tagħhom. Il-Papa jħeġġeġ lill-Insara biex jimpenjaw ruħhom u jagħtu l-kontribut tagħhom f’dan il-qasam xjentifiku (OA 40)23.

86 KNISJA 2000 n 127

Il-progressWieħed għandu joqgħod attent li ma jagħmilx ideoloġija mill-progress

(OA 41)24. Ħafna drabi wara dan it-tip ta’ progress hemm l-idea ta’ tkabbir ekonomiku bla limiti, li qed joħloq ħafna ħsara, kemm fuq l-ambjent naturali, li ngħixu fih, kif ukoll fir-relazzjonijiet umani. Il-kwalità tal-ħajja tal-bniedem qed tiġi ssagrifikata biex isir progress kwantitattiv u ekonomiku (OA 41)25. Il-Papa Pawlu VI jfakkarna li l-progress veru huwa dak li jġib progress kwalitattiv fil-ħajja tal-bniedem, jiġifieri li nikbru fil-virtujiet ħalli niftħu l-qalb tagħna għal Alla u għall-oħrajn biex noħolqu dinja aħjar u soċjetà ġusta (OA 41)26.

Id-dmir tal-Insara quddiem il-problemi soċjaliAħna l-Insara, imnebbħin mill-Vanġelu u mit-tagħlim soċjali

tal-Knisja, aħna msejħa biex inqaddsu d-dinja u s-soċjetà li ngħixu fiha (OA 48)27. Mhux biżżejjed li nitkellmu fuq il-valuri u l-prinċipji morali, imma rridu nkunu wkoll nies ta’ azzjoni. Pawlu VI jeżiġi li rridu ngħaddu mill-kliem għall-fatti (OA 48)28. Tajjeb li nagħmlu użu mix-xjenzi umani biex nagħrfu ċ-ċirkustanzi soċjali li jvarjaw minn pajjiż għal ieħor, ħalli nsiru nafu minn liema punt ta’ tluq irridu nibdew biex nimxu lejn soċjetà ġusta.

Lejn il-ġid komuniFid-dinja li qegħdin ngħixu, għad baqa’ ħafna xi jsir biex il-ġid

prodott jiġi mqassam sew u b’mod ġust bejn il-bnedmin kollha (OA 43)29. Pawlu VI jħeġġeġ lill-pajjiżi biex isibu mudelli ekonomiċi ġusti u jmorru lil hinn mill-interessi tagħhom partikolari u jqisu l-ġid komuni tal-bnedmin kollha tad-dinja (OA 43)30. Biex isir tibdil fl-istrutturi soċjali, politiċi u ekonomiċi, l-ewwel u qabel kollox, jeħtieġ isir tibdil fil-qalb tal-bniedem. Jekk dan ma jseħħx, jinbidlu l-persuni u l-ideoloġiji, imma l-inġustizzji jibqgħu (OA 45)31. Ma jistgħux il-pajjiżi jibqgħu jibnu s-soċjetà tagħhom fuq il-kompetizzjoni u l-ambizzjoni, fejn kull wieħed irid ikun hu l-ewwel f’dak li għandu x’jaqsam mal-progress teknoloġiku u ekonomiku, qawwa militari u politika (OA 45)32. Din il-kompetizzjoni qed tfaqqar lil diversi popli u qed tissagrifika l-kollaborazzjoni bejn il-ġnus.

KNISJA 2000 n 127 87

L-ekonomija u l-politikaPawlu VI jfakkarna li l-ekonomija mitluqa għal riħha, fejn is-suq

isuq, mhix se tħares il-ġid komuni. L-ekonomija trid tkun għas-servizz tal-bniedem u mhux il-bniedem għas-servizz tal-ekonomija (OA 46)33. Meta l-bniedem jispiċċa għas-servizz tal-ekonomija, fil-fatt jispiċċa sfruttat biex jiġu mħarsa l-interessi ta’ xi wħud biss, jiġifieri tas-sinjuri u s-setgħanin. Jekk l-ekonomija tkun mitluqa għal riħha, se tfittex biss l-ogħla qligħ, bl-inqas spejjeż possibbli u t-tkabbir ekonomiku akkost ta’ kollox. Huwa d-dmir tas-setgħa politika li tindirizza l-attività ekonomika lejn il-ġid komuni (OA 46)34. Illum il-ġurnata, l-għan tas-setgħa politika la huwa l-ġustizzja, wisq inqas il-ġid komuni, imma t-tkabbir ekonomiku. Prattikament, il-ġid komuni ġie identifikat mat-tkabbir ekonomiku. Dan ifisser li s-setgħa politika addottat l-istess għan tas-setgħa ekonomika. Jeħtieġ għalhekk, li l-politiċi jerġgħu jiskopru r-responsabbiltà tagħhom biex jiġi mħares il-ġid sħiħ ta’ kull bniedem. Fid-dawl tat-tagħlim soċjali tal-Knisja, is-setgħa politika hija ġġustifikata biss jekk hija għas-servizz tal-ġid komuni. L-Insara lajċi huma mħeġġa biex jidħlu fil-politika biex iqaddsuha u mhux biex jiġu strumentalizzati għal għanijiet oħra jew għall-interessi egoistiċi u individwali tagħhom. L-impenn fil-politika għandu jiġi mnebbaħ mis-servizz lejn l-oħrajn u mill-messaġġ evanġeliku (OA 46)35.

Pluraliżmu leġittimuQuddiem sitwazzjonijiet soċjali differenti, wieħed irid jirrikonoxxi li

għall-istess problema jista’ jkun hemm soluzzjonijiet differenti. Il-fatt li huma differenti minn xulxin mhux neċessarjament huma kontra xulxin, anzi lkoll jistgħu jkunu mnebbħa mill-fidi u għalhekk komplimentari għal xulxin (OA 50)36. Ma nistgħux inħallu dawn id-differenzi fil-fehmiet joħolqu firdiet bejnietna. L-importanti hu li dawn il-fehmiet ikunu mnebbħa mill-fidi. Għalkemm nitilqu minn punt ta’ tluq differenti, għandna nagħmlu ħilitna biex nifhmu lil xulxin u nitgħallmu minn xulxin (OA 50)37. Illum aktar minn qatt qabel, aħna l-Insara rridu nagħtu xhieda mhux biss tal-għaqda ta’ bejnietna, imma wkoll li nuru li Alla l-Imbierek għadu jaħdem fost min qed ibati permezz tagħna, il-Ġisem Mistiku ta’ Kristu, biex nibnu soċjetà ġusta li tħares il-ġid sħiħ ta’ kull bniedem (OA 51)38.

88 KNISJA 2000 n 127

KonklużjoniL-Octagesima Adveniens hija ta’ dawl kbir anke għal-lum il-ġurnata u

hija ħasra jekk aħna l-Insara nwarrbuha fil-ġenb. Hija turina l-importanza li aħna l-Insara nimpenjaw ruħna soċjalment mhux bil-kliem biss, imma wkoll bil-fatti. Kull wieħed u waħda minna, bħala nies li nħaddnu l-fidi Nisranija, ma nistgħux noqogħdu gallarija quddiem il-problemi soċjali li l-familja umana tkun għaddejja minnhom. Pawlu VI jfakkarna li l-impenn fil-qasam soċjali mhuwiex skont il-gosti, imma huwa parti integrali mill-ħajja Nisranija. Li nkunu Nsara jfisser li nkunu wkoll attivi soċjalment, li nkunu l-melħ tal-art u d-dawl tad-dinja (Mt 5, 13-16)39. Aħna lkoll imsejħin biex nagħtu l-kontribut tagħna, biex nibnu dinja aħjar u soċjetà ġusta, hekk kif iridha Alla l-Imbierek.

Noti1. The eightieth anniversary of the publication of the encyclical Rerum

Novarum…prompts us to take up again and to extend the teaching of our predecessors, in response to the new needs of a changing world. The Church, in fact, travels forward with humanity and shares its lot in the setting of history.

2. In the face of such widely varying situations it is difficult for us to utter a unified message and to put forward a solution which has universal validity.

3. It is up to the Christian communities to analyze with objectivity the situation which is proper to their own country, to shed on it the light of the Gospel’s unalterable words and to draw principles of reflection, norms of judgment and directives for action from the social teaching of the Church…It is up to these Christian communities, with the help of the Holy Spirit, in communion with the bishops who hold responsibility and in dialogue with other Christian brethren and all men of goodwill, to discern the options and commitments which are called for in order to bring about the social, political and economic changes seen in many cases to be urgently needed.

4. Man is experiencing a new loneliness; it is not in the face of a hostile nature which it has taken him centuries to subdue, but in an anonymous crowd which surrounds him and in which he feels himself a stranger.

5. Instead of favoring fraternal encounter and mutual aid, the city fosters discrimination and also indifference. It lends itself to new forms of exploitation and of domination whereby some people in speculating on the needs of others derive inadmissible profits.

KNISJA 2000 n 127 89

6. It is in fact the weakest who are the victims of dehumanizing living conditions, degrading for conscience and harmful for the family institution. The promiscuity of working people’s housing makes a minimum of intimacy impossible.

7. Young couples waiting in vain for a decent dwelling at a price they can afford are demoralized and their union can thereby even be endangered.

8. To build up the city…to create new modes of neighborliness and relationships, to perceive an original application of social justice and to undertake responsibility for this collective future, which is foreseen as difficult, is a task in which Christians must share.

9. While very large areas of the population are unable to satisfy their primary needs, superfluous needs are ingeniously created.

10. As the Church solemnly reaffirmed in the recent Council, “the beginning, the subject and the goal of all social institutions is and must be the human person.” (GS 25)

11. Every man has the right to work, to a chance to develop his qualities and his personality in the exercise of his profession, to equitable remuneration which will enable him and his family “to lead a worthy life on the material, social, cultural and spiritual level” (GS 67) and to assistance in case of need arising from sickness or age.

12. The important role of union organizations must be admitted: their object is the representation of the various categories of workers, their lawful collaboration in the economic advance of society, and the development of the sense of their responsibility for the realization of the common good.

13. The members of mankind share the same basic rights and duties, as well as the same supernatural destiny.

14. It is urgently necessary for people to go beyond a narrowly nationalist attitude in their regard and to give them a charter which will assure them a right to emigrate, favor their integration, facilitate their professional advancement and give them access to decent housing where, if such is the case, their families can join them (PP 69).

15. The media of social communication are reaching the point of representing as it were a new power. One cannot but ask about those who really hold this power, the aims that they pursue and the means they use, and finally, about the effect of their activity on the exercise of individual liberty, both in the political and ideological spheres and in social, economic and cultural life. The men who hold this power have a grave moral responsibility with respect to the truth of the information that they spread.

90 KNISJA 2000 n 127

16. Man is suddenly becoming aware that by an ill-considered exploitation of nature he risks destroying it and becoming in his turn the victim of this degradation. Not only is the material environment becoming a permanent menace – pollution and refuse, new illness and absolute destructive capacity – but the human framework is no longer under man’s control, thus creating an environment for tomorrow which may well be intolerable. This is a wide-ranging social problem which concerns the entire human family.

17. Human rights are still too often disregarded, if not scoffed at, or else they receive only formal recognition. In many cases legislation does not keep up with real situations. Legislation is necessary, but it is not sufficient for setting up true relationships of justice and equity.

18. There are called to mind, not only information on each one’s rights, but also their necessary correlative: the recognition of the duties of each one in regard to others.

19. The more fortunate should renounce some of their rights so as to place their goods more generously at the service of others. If, beyond legal rules, there is really no deeper feeling of respect for and service to others, then even equality before the law can serve as an alibi for flagrant discrimination, continued exploitation and actual contempt. Without a renewed education in solidarity, an overemphasis of equality can give rise to an individualism in which each one claims his own rights without wishing to be answerable for the common good.

20. Meta jitkellem dwar is-soċjaliżmu, Pawlu VI jgħid, “Some Christians are today attracted by socialist currents and their various developments… Now this historical current takes on, under the same name, different forms according to different continents and cultures, even if it drew its inspiration, and still does in many cases, from ideologies incompatible with faith.” (OA 31)

21. The Christian who wishes to live his faith in a political activity which he thinks of as service cannot without contradicting himself adhere to ideological systems which radically or substantially go against his faith and his concept of man. He cannot adhere to the Marxist ideology, to its atheistic materialism, to its dialectic of violence and to the way it absorbs individual freedom in the collectivity, at the same time denying all transcendence to man and his personal and collective history; nor can be adhere to the liberal ideology which believes it exalts individual freedom by with drawing it from every limitation, by stimulating it through exclusive seeking of interest and power, and by considering social solidarities as more or less automatic consequences of individual initiatives, not as an aim and a major criterion of the value of the social organization.

KNISJA 2000 n 127 91

22. In this renewed encounter of the various ideologies, the Christian will draw from the sources of his faith and the Church’s teaching the necessary principles and suitable criteria to avoid permitting himself to be first attracted by and then imprisoned within a system whose limitations and totalitarianism may well become evident to him too late, if he does nor perceive them in their roots. Going beyond every system, without however failing to commit himself concretely to serving his brothers, he will assert, in the very midst of his options, the specific character of the Christian contribution for a positive transformation of society.

23. Prompted by the same scientific demands and the desire to know man better, but at the same time enlightened by their faith, Christians who devote themselves to the human sciences will begin a dialogue between the Church and this new field of discovery, a dialogue which promises to be fruitful. Of course, each individual scientific discipline will be able, in its own particular sphere, to grasp only a partial-yet true-aspect of man; the complete picture and the full meaning will escape it. But within these limits the human sciences give promise of a positive function that the Church willingly recognizes.

24. Progress, spread by the modern media of information and by the demand for wider knowledge and greater consumption, has become an omnipresent ideology.

25. Without doubt, there has been just condemnation of the limits and even the misdeeds of a merely quantitative economic growth.

26. Is not genuine progress to be found in the development of moral consciousness, which will lead man to exercise a wider solidarity and to open himself freely to others and to God?

27. In our encyclical on the Development of Peoples we urged that all should set themselves to the task: “Laymen should take up as their own proper task the renewal of the temporal order. If the role of the hierarchy is to teach and to interpret authentically the norms of morality to be followed in this matter, it belongs to the laity, without waiting passively for orders and directives, to take the initiatives freely and to infuse a Christian spirit into the mentality, customs, laws and structures of the community in which they live” (PP 81)

28. It is not enough to recall principles, state intentions, point to crying injustice and utter prophetic denunciations; these words will lack real weight unless they are accompanied for each individual by a livelier awareness of personal responsibility and by effective action. It is too easy to throw back on others responsibility for injustice, if at the same time one does not realize how each one shares in it personally, and how personal conversion is needed first.

92 KNISJA 2000 n 127

29. There is a need to establish a greater justice in the sharing of goods, both within national communities and on the international level.

30. Thus it is necessary to have the courage to undertake a revision of the relationships between nations, whether it is a question of the international division of production, the structure of exchanges, the control of profits, the monetary system – without forgetting the actions of human solidarity – to question the models of growth of the rich nations and change people’s outlooks, so that they may realize the prior call of international duty, and to renew international organizations so that they may increase in effectiveness.

31. Today men yearn to free themselves from need and dependence. But this liberation starts with the interior freedom that men must find again with regard to their goods and their powers; they will never reach it except through a transcendent love for man, and, in consequence, through a genuine readiness to serve. Otherwise, as one can see only too clearly, the most revolutionary ideologies lead only to a change of masters; once installed in power in their turn, these new masters surround themselves with privileges, limit freedom and allow other forms of injustice to become established.

32. The ambition of many nations, in the competition that sets them in opposition and which carries them along, is to attain technological, economic and military power. This ambition then stands in the way of setting up structures in which the rhythm of progress would be regulated with a view to greater justice, instead of accentuating inequalities and living in a climate of distrust and struggle which would unceasingly compromise peace.

33. Is it not here that there appears a radical limitation to economics? Economic activity is necessary and, if it is at the service of man, it can be “a source of brotherhood and a sign of Providence” (PP 86).

34. This is why the need is felt to pass from economics to politics… Each man feels that in the social and economic field, both national and international, the ultimate decision rests with political power. Political power, which is the natural and necessary link for ensuring the cohesion of the social body, must have as its aim the achievement of the common good. While respecting the legitimate liberties of individuals, families and subsidiary groups, it acts in such a way as to create, effectively and for the well-being of all, the conditions required for attaining man’s true and complete good, including his spiritual end…It always intervenes with care for justice and with devotion to the common good, for which: it holds final responsibility.

35. Politics are a demanding manner – but not the only one – of living the Christian commitment to the service of others…While recognizing the

KNISJA 2000 n 127 93

autonomy of the reality of politics, Christians who are invited to take up political activity should try to make their choices consistent with the Gospel and, in the framework of a legitimate plurality, to give both personal collective witness to the seriousness of their faith by effective and disinterested service of men.

36. In concrete situations, and taking account of solidarity in each person’s life, one must recognize a legitimate variety of possible options. The same Christian faith can lead to different commitments (GS 43).

37. From Christians who at first sight seem to be in opposition, as a result of starting from differing options, she asks an effort at mutual understanding of the other’s positions and motives.

38. Today more than ever the Word of God will be unable to be proclaimed and heard unless it is accompanied by the witness of the power of the Holy Spirit, working within the action of Christian in the service of their brothers, at the points in which their existence and their future are at stake.

39. Intom il-melħ tal-art. Imma jekk il-melħ jaqta’, biex jerġa’ jieħu t-togħma? Ma jibqa’ tajjeb għal xejn iżjed ħlief biex jintrema barra u jintrifes min-nies. Intom id-dawl tad-dinja. Belt li tkun qiegħda fuq muntanja ma tistax tinħeba. Anqas ma jixegħlu l-musbieħ u jqegħduh taħt il-siegħ, iżda fuq l-imnara, u hekk idawwal lil kull min ikun fid-dar. Hekk għandu jiddi d-dawl tagħkom quddiem il-bnedmin, biex jaraw l-għemejjel tajba tagħkom u jagħtu glorja lil Missierkom li hu fis-smewwiet.

L-iżvilupp tal-bniedem ul-globalizzazzjoniFr Chares Tabone OP

Ta’ nsara nemmnu li l-bniedem hu maħluq minn Alla fuq xbieha tiegħu, u mifdi minn Ġesù Kristu li għalih ħallas b’demmu. Għalhekk l-iżvilupp tal-bniedem hu fil-qalba tal-Fidi Nisranija. Dan l-iżvilupp ifisser il-ġid tal-bniedem kollu, u l-ġid tal-bnedmin kollha (Paul VI, 1967, Populorum Progressio, n.14), li fit-tradizzjoni Tomista nistgħu nsejħulu ‘l-ġid komuni’ (Barrera O.P., 2001, St Thomas Aquinas). Il-Promozzjoni Umana hija fiċ-ċentru tat-Tagħlim Soċjali tal-Knisja għax hija fundamentali għall-Fidi tagħna.

Wieħed jistenna li l-globalizzazzjoni, li ġabet lill-bnedmin qrib ħafna ta’ xulxin, tiswa għall-iżvilupp tal-bniedem. Imma ħafna drabi ġara l-kuntrarju u swiet biex il-ftit kapitalisti jkomplu jistagħnew għax għandhom aktar lil min jisfruttaw. Il-globalizzazzjoni – mhux biss fin-natura tagħha hi ekonomika – imma l-għeruq tagħha huma kapitalisti. Fejn l-iskop huwa l-profitt akkost ta’ kollox, anke tal-istess bnedmin, ftit li xejn jibqa’ lok għall-promozzjoni umana.

F’din l-espożizzjoni nistedinkom biex naraw flimkien x’qed nifhmu bl-iżvilupp tal-bniedem, bl-implikazzjonijiet kollha tiegħu, u neżaminaw jekk u kif il-globalizzazzjoni tista’ tkun ta’ theddida għal dan l-iżvilupp.

L-iżvilupp tal-bniedemNitlaq mid-definizzjoni li nsibu fil-Populorum Progressio tal-Papa

Pawlu VI fl-1967 għax din tirrifletti l-isforzi internazzjonali li kienu qegħdin isiru fis-sittinijiet biex ninqalgħu minn kunċett ta’ żvilupp limitat għall-progress ekonomiku u nibdew naraw dan l-iżvilupp fid-dimensjoni ħolistika, hekk li kif jgħid il-Papa, ikun ifisser il-ġid tal-bniedem kollu u l-ġid tal-bnedmin kollha:

96 KNISJA 2000 n 127

Progressio… cuiuslibet hominis ac totius hominis profectui consulere debet. (Paul VI,1967, Populorum Progressio, n.14).

Nikkwota mill-istess Enciklika:L-iżvilupp, li fuqu qegħdin nitkellmu, mhuwiex biss il-kobor tal-

ġid materjali. Għaliex biex jista’ jissejjaħ żvilupp tassew għandu jkun sħiħ, jiġifieri għandu jaħseb għall-ġid ta’ kull bniedem u tal-bniedem kollu. Wieħed għaref u mħarreġ f’dawn il-ħwejjeġ iżomm dan: “Aħna ma napprovawx li l-idea tal-ekonomija għandha tinfired mill-idea ta’ bniedem, jew li tkun konsiderata mifruda miċ-ċiviltà li għaliha tappartjeni. Skont kif naħsbuha aħna, għandu jkun stmat ħafna l-bniedem, kull bniedem, anzi l-għaqda tal-bnedmin kollha.” (Paul VI, 1967, Populorum Progressio, n.14)

Għax kif ġie mqiegħed aktar tard mill-United Nations Development Programme:

It is either development for all or not development at all. (United Nations Development Programme, 1990).

Ma nistax hawn nibqa’ għaddej mingħajr ma ninnota b’unur kbir għall-Ordni tal-Predikaturi li dan l-għaref li għalih qed jirreferi l-Papa Pawlu VI fil-Populorum Progressio hu d-Dumnikan P. Louis Joseph Lebret O.P. li kien il-moħħ wara din l-enċiklika li ffissat il-fundament kunċettwali tal-Iżvilupp tal-bniedem. Spiss il-Papa jikkwota l-kitbiet tiegħu, fosthom: Dynamique concrète du développement, 1961.

Qabel din l-isfumatura kunċettwali konna nassumu li t-tkabbir ekonomiku jissarraf awtomatikament fil-ġid tal-bniedem fl-aspetti kollha tiegħu u - fl-aħħar mill-aħħar - jasal biex jolqot lil kulħadd. Din aktar tard bdiet tissejjaħ the trickle-down theory li llum hi miċħuda minn kulħadd (Aghion and Bolton, 1997).

Fl-1968, sena wara l-pubblikazzjoni tal-Populorum Progressio nsibu The Pearson Commission mwaqqfa mill-‘World Bank’. Ġiet msejħa hekk għax kienet preseduta minn Lester Bowels Pearson, rebbieħ tal-Premju Nobel u eks Prim Ministru tal-Kanada. Din il-kummissjoni għamlitha ċara li l-iżvilupp ifisser progress fil-kwalità tal-ħajja tal-bnedmin kollha, u tagħti suġġerimenti prattiċi kif dan jista’ jintlaħaq (Pearson, 1969). Ta’ min jinnota li l-membri ta’ din il-Kummissjoni kienu ltaqgħu ukoll mall-Papa Pawlu VI, prova li kienu fuq l-istess binarji.

KNISJA 2000 n 127 97

Definizzjoni tal-iżvilupp li spikkat hija dik li nsibu fir-Rapport tal-hekk imsejħa ‘The Brandt Commission’. Fl-1977, għal darb’oħra fuq suġġeriment tal-president tal-“World Bank” twaqqfet kummissjoni preseduta minn Willy Brandt, ex Kanċillier tal-Ġermanja u rebbieħ tal-Premju Nobel, biex tistudja l-iżvilupp tal-bniedem u tħejji rapport fuq kwestjonijiet internazzjonali tal-iżvilupp. Din hija id-definizzjoni:

Development is concerned with the improvement of the conditions of the population and particularly the poorest. A beneficial process which carries with it not only the idea of economic betterment, but also of greater human dignity, justice and equity. (Brandt Commission, 1980).

Fl-1990 il-Ġnus Magħquda speċifikat fiex jikkonsisti dan l-iżvilupp uman awtentiku:

Human development is a process of Enlarging people’s choices.These choices can be infinite and change over time. But at all levels of development the three essential ones are:1. for people to lead a long and healthy life2. to acquire knowledge3. to have access to resources needed for a decent standardof living.If these essential choices are not available, many other opportunities remain inaccessible.

Din id-definizzjoni nsibuha fl-ewwel rapport li ppublikat il-Kummissjoni mwaqqfa mill-Ġnus Magħquda fl-1990 biex tippromwovi l-iżvilupp fuq livell globali, li ġġib l-isem: United Nations Development Programme (UNDP). Ir-Rapport li jiġi ppubblikat kull sena, jġib l-isem: Human Development Report. Fl-istess dokument insibu wkoll li dan l-iżvilupp uman għandu żewġ faċċati:

1.The formation of the Human Being througħ health, knowledge, skills, and access to economic resources.

2.The use people make of their acquired capabilities in productive purposes and the participation in cultural, social and political affairs and leisure.

If the scales of human development do not finely balance the two sides, considerable human frustration may result. (United Nations Development Programme, 1990).

98 KNISJA 2000 n 127

Biex il-partecipazzjoni ssir realtà jeħtieġ li jkun hemm il-ħelsien u l-libertà. Illum kulħadd jaqbel li l-iżvilupp ifisser li l-bniedem għandu jkun ħieles li jgħix b’mod li jixraq lid-dinjità tiegħu; hekk li jkun possibbli għalih li jgħix f’saħħtu u fit-tul, li jirċievi edukazzjoni xierqa, u li jkollu l-mezzi meħtieġa biex jilħaq livell deċenti ta’ ħajja.

Dan il-ħelsien ifisser ukoll li l-bniedem ikun hu stess l-awtur tal-iżvilupp tiegħu nnifsu, hekk li mhux jirċievi dak li għandu dritt għalih passivament, imma li jieħu sehem attiv fil-proċess, biex jakkwista dak li jassikura d-dinjità tiegħu.

Il-libertà hi fundamentali għad-dinjità umana. Jekk il-bniedem jiġi mogħti dak li għandu bżonn għal ħajja xierqa, imma mċaħħad mil-libertà tiegħu, ikun qed jiġi mneżża’ minn dak li jagħmlu bniedem, għalhekk irid ikollu l-possibilità li jipparteċipa fl-iżvilupp tiegħu nnifsu. Din il-parteċipazzjoni attiva nsejħulha Libertà Politika. Fejn din il-libertà hi miċħuda, ma tistax tgħid li hemm żvilupp.

Għalhekk biex l-għażliet tal-bniedem jitwessgħu (enlarging people’s choices), jeħtieġ li jiġu assikurati 4 libertajiet: il-libertà ekonomika, il-libertà soċjali, il-libertà kulturali, u l-libertà politika. B’libertà ekonomika nifhmu li l-bniedem ikollu aċċess għall-frott tat-tkabbir ekonomiku biex jassigura l-aħjar kwalità ta’ ħajja possibbli. Il-libertà soċjali tfisser id-distribuzzjoni ekwa tar-riżorsi ekonomiċi biex jiġi eradikat il-faqar u d-differenzi soċjali, fejn l-għonja qed ikomplu jistagħnew u l-foqra qed ikomplu jiftaqru (the rich are becoming richer and the poor poorer). Il-libertà kulturali teżiġi l-ħarsien tal-identità Nazzjonali u l-patrimonju ta’ kull Poplu. Il-libertà politika tfisser l-opportunità li tieħu sehem fil-ħajja pubblika; hekk li n-nies ikunu jistgħu jiddeterminaw id-destin tagħhom u jkollhom kontroll fuq dak kollu li jmiss lilhom.

Il-fattiDawn l-isforzi ma kinux biss kunċentwali, imma wkoll reali,

hekk li rriżultaw fi progress sostanzjali fl-iżvilupp tal-bniedem. Illum l-iżvilupp qed jilħaq ferm aktar bnedmin u qed ikopri ħafna mill-aspetti tiegħu. Il-Ġnus Magħquda fir-rapport dwar Sustainable Development Goals 2030, tgħid li progress sar (United Nations, Department of Economic and Social Affairs, 2018). L-istess jiġi indikat fil-Human

KNISJA 2000 n 127 99

Development Indices and Indicators tal-istess Ġnus Magħquda (United Nations Development Programme, 2018). Iż-żewġ rapporti jġibu d-data tal-2018.

L-ewwel rapport juri li l-faqar assolut naqas. Illum hemm 11% tal-popolazzjoni tad-dinja li tgħix f’dan il-faqar assolut (783 miljun), terz ta’ dak li kien jiġi rappurtat fl-1990. It-tieni rapport juri li hemm inqas pajjiżi klassifikati ‘low development group’: naqsu minn 49, fl-2010 għal 38, fl-2018. Minn mindu beda joħroġ il-Human Development Report fl-1990 sal-lum, kien hemm progress fid-dinja kollha. Nistgħu ngħidu li n-nies qed jgħixu aktar, huma aktar edukati, u għandhom opportunitajiet ta’ kwalità ta’ ħajja aħjar. Il-ħajja twalet b’medja ta’ 7 snin kullimkien, u madwar 130 pajjiż minn 189 joffru edukazzjoni universali fil-livell primarju. Madanakollu l-inugwaljanza baqgħet timbru iswed fuq dan il-progress.

B’xorti ħażina, xorta waħda għadna nsibu ħafna sitwazzjonijiet fejn dan l-iżvilupp għadu ferm ’il bogħod. Hemm pajjiżi sħaħ li huma nieqsa mill-elementi l-aktar bażiċi tal-iżvilupp. Iż-żewġ rapporti li semmejt jgħidu li għad fadal ferm xi jsir u li għadna ’l bogħod milli nilħqu l-miri tal-Aġenda tal-Iżvilupp Sostenibbli 2030.

Il-UNICEF tirraporta li fid-dinja kull sena jmutu madwar 6 miljun tifel u tifla taħt il-ħames snin, jiġifieri aktar minn 16,000 kuljum, 11 kull minuta. Il-UNICEF tikkonferma li żgur aktar minn nofshom, mat-3 miljuni, jmutu b’konsegwenza tal-faqar, il-biċċa l-kbira bil-ġuħ. Dan ifisser aktar minn 8,000 tifel u tifla jmutu kuljum għal dawn ir-raġunijiet. Kull minuta li tgħaddi jmutu sittt’itfal, minħabba l-guħ (UNICEF, 2018).

Għalkemm dawn l-imwiet kienu ferm aktar għaxar snin ilu, mal-25,000 kuljum, xorta waħda irridu naraw x’ser nagħmlu biex insalvawhom lil dawn it-tfal. Dawn imutu fis-skiet f’xi raħal fqir f’xi parti remota tad-dinja, ’il-bogħod mill-għarfien tal-biċċa l-kbira tan-nies. Madwar 22% tat-tfal fid-dinja, minħabba l-ġuħ, ma laħqux il-piż skond l-età li għandhom (underweight) u jibqgħu ma jiżviluppawx. Skont l-aħħar statistiċi, il-ġuħ fid-dinja qed jiżdied mhux jonqos, u jolqot wieħed minn kull disgħa tan-nies fid-dinja (821 miljun). Qegħdin ’il-bogħod biex jintlaħqu sitta mill-miri tal-iżvilupp sostenibbli sas-sena 2030 (FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO, 2018).

100 KNISJA 2000 n 127

Il-UNESCO, fl-okkażjoni tal-Jum Internazzjonali tal-Litteriżmu, fit-8 ta’ Settembru tal-2018 irrapurtat li 750 miljun adult, minn ħmistax-il sena ’l fuq (madwar 14%) huma illitterati. F’xi reġjuni, bħal l-Afrika ta’ taħt is-Saħħara, u n-Nofsinhar tal-Ażja, ir-rata tal-litteriżmu hija inqas minn 50%. Għalkemm sar progress f’dan il-qasam, għadna ’l bogħod biex nilħqu l-mira tal-Aġenda tal-Iżvilupp Sostenibbli 2030 (UNESCO, 2017).

Filwaqt li lħaqna livelli għoljin tal-aspettattiva tal-ħajja (life expectancy) u kif rajna sar progress, hemm pajjiżi fejn għadha relattivament baxxa. L-ogħla hija dik ta’ Hong Kong 84.1, l-aktar baxxa hija dik ta’ Sierra Leone 52.2. Ta’ Malta qiegħeda 81.0 (United Nations Development Programme, 2018).

Il-globalizzazzjoniFilwaqt li fuq livelli kemm nazzjonali u internazzjonali qed isiru

sforzi kbar biex dan l-iżvilupp jintlaħaq u jilħaq lil kulħadd, hemm forza oħra dinija li qed ixxekkel dan il-proċess, u din hija l-Globalizzazzjoni tal-Kapitaliżmu.

Dan il-fenomenu hu awtomatiku u rriversibbli. Awtomatiku għax il-kapitalizmu jistrieħ fuq swieq ħielsa minn kull xkiel, u rriversibbli għaliex it-teknoloġija għaddejja minn progress mgħaġġel li qed ikompli jissupera l-fruntieri individwali u nazzjonali. Madanakollu dan ma jfissirx li minkejja li l-globalizzazzjoni hi fenomenu awtomatiku u rriversibbli, mhijhiex fl-istess ħin maneġjabbli. Għalhekk irrridu naraw x’jista’ jsir biex isservi lill-bniedem fl-iżvilupp tiegħu.

Il-ġnus ingħaqdu biex jindirizzaw din il-kawża ġusta tal-iżvilupp tal-bniedem u flimkien irnexxielhom jagħmlu progress, imma għad ma rnexxilniex neliminaw il-faqar u nassikuraw il-ħarsien tad-dinjità umana fl-aspetti kollha tagħha. Dan minħabba l-fatt li aktar minn nofs il-ġid tad-dinja mhuwiex f’idejn in-nazzjonijiet, imma f’idejn il-kapitalisti, li permezz tal-globalizzazzjoni qed jirnexxilhom jaħtfu aktar riżorsi ekonomiċi u jċaħħdu lil ħafna minn dak li huwa bażiku, u li għandhom dritt għalih.

Il-globalizzazzjoni ġiet imfissra b’diversi modi u mogħtija ħafna kuluri, biex anke tidher sabiħa u jinħbew l-effetti negattivi tagħha. Hekk, dawk li permezz tagħha qed jagħmlu profitti kbar a skapitu ta’ miljuni

KNISJA 2000 n 127 101

ta’ bnedmin vulnerabbli, jibqgħu mistura, u l-isfruttament sfiq tagħhom jinħeba taħt il-libsa tal-kummerċ u d-dritt għal-libertà ekonomika. Lanqas ma jissemma l-profitt, imma il-kummerċ, għax mingħalina li mill-kummerċ igawdi kulħadd.

Għalkemm il-globalizzazzjoni illum tiġbor fiha diversi aspetti - kif ser ngħaddi biex insemmi aktar ’il quddiem, l-aktar definizzjoni preċiża ta’ din ir-realta hi: ‘the international flow of trade and capital as a result of the fall of trade barriers’, għax in-natura tal-globalizzazzjoni hi ekonomika (Dzaleva and Lazorski, 2018).

L-għeruq tagħha huma kapitalisti għaliex dan il-flow mingħajr limiti nħoloq għal skopijiet ta’ kummerċ u profitt, biex ikun hemm tkabbir ekonomiku (Ortiz-Ospina et alia, 2018). Ir-riżultat ta’ dan kien - iva tkabbir ekonomiku globali - imma minnu ma gawdiex kulħadd hekk li, sfortunatament, l-għani baqa’ jistgħana u l-fqir baqa’ jiftaqar (the rich are becoming richer and the poor are becoming poorer) (Callaway, 2018).

Hekk ġara li dak li mingħalina kien ser ifisser internazzjonalizzazzjoni, fejn l-kummerċ jinfirex mad-dinja kollha, u jinkuldi dawk n-nazzjonijiet li qabel kienu eskluzi minnu, irriżulta fi transnazzjonalizzazzjoni, fejn in-nazzjonijiet qed jiġu injorati u saħansitra kalpestati, minn dawk li mingħajr ebda ħjiel ta’ skruplu lesti li jagħmlu minn kollox għall-profitt (Stiglitz, 2017).

L-aspetti tal-globalizzazzjoniL-aspetti tal-globalizzazzjoni li juruna eżattament x’inhi u x’inhuma

l-effetti tagħħa, huma varji. Jien hawn ser nillimita ruħi biex fil-qosor infisser tliet aspetti prinċipali: l-Ekonomiku, is-Soċjo-Kulurali u l-Politiku (Held et alia., 2005)

Ekonomikament, il-globalizzazzjoni iffaċilitat il-kummerċ u kabbret l-ekonomija dinjija. In-negozju jista’ faċilment joħroġ barra mill-pajjiż biex ifittex produzzjoni irħas u suq aħjar. Saħansitra korporazzjonijiet tal-Istati Uniti qegħdin jaħdmu miċ-Ċina, għax sabu li l-prezz tax-xogħol huwa ferm inqas minn dak Amerikan. Imma dan ma jfissirx għajnuna għall-pajjiżi li qed jiżviluppaw, għax l-investiment ma jsirx fihom. Sempliċiment qed jisfruttaw is-sitwazzjoni. Ħafna drabi l-pajjiż jibqa’ fqir, u l-ħaddiema jibqgħu kemm jaqilgħuha u jikluha.

102 KNISJA 2000 n 127

Huwa minnu li l-popli resqu qrib ħafna ta’ xulxin, għax il-komunikazzjoni saret aktar faċli, speċjalment permezz tat-teknoloġija tal-informatika. It-trasport ukoll ġie faċilitat u l-vjaġġi roħsu, hekk li ħafna aktar nies qed jivjaġġaw minn post għal ieħor. Il-kulturi wkoll resqu qrib xulxin, u qed ikun hemm cross cultural fertilization, fejn il-popli jistgħu jkunu qed jieħdu mit-tajjeb ta’ xulxin. Imma dan jista’ jkun ta’ theddida għall-identità kulturali, bil-periklu li jintilfu xi kulturi.

Politikament, il-globalizzazzjoni tista’ tiffaċilita r-relazzjonijiet internazzjonali, dawk ta’ bejn stat u ieħor, u wkoll il-koperazzjoni bejn in-nazzjonijiet. L-ebda stat fid-dinja ma jista’ jkun iżolat, u illum lanqas jekk irid ma jirnexxilu. Kif diġà semmejna, il-ġnus qed jingħaqdu iżjed biex jiġġieldu l-faqar u jippromwovu l-iżvilupp tal-bnedmin kollha. Imma l-globalizzazzjoni tista’ tfisser wkoll li s-saħħa u s-sovranità tal-istati qiegħda titnaqqar, għax hemm forzi ekonomiċi kbar, il-kapitalisti transnazzjonali, li għax għandhom saħħa immensa ekonomika jistgħu jiddettaw il-politika tal-pajjiż fejn ikunu qegħdin joperaw, għax inkella jheddu li jitilqu.

Il-fattiIl-globalizzazzjoni ħalliet diversi aspetti pożittivi. Hemm min isostni li

l-progress li sar biex innaqqsu l-faqar u ntejbu l-kwalità tal-ħajja ta’ ħafna nies, hu wkoll effett tat-tkabbir ekonomiku li ġiebet il-globalizzazzjoni. Il-ġid fid-dinja żdied, hekk li l-Prodott Gross Domestiku Globali li fl-2012 kien ilaħħaq 76.6 Triljun Dollaru Amerikan, fl-2018 laħħaq 84.6 Triljun Dollaru Amerikan. Il-faqar naqas wkoll, kif diġà rajna. Imma l-istess Ġnus Magħquda li tirrapporta dan it-tkabbir ekonomiku bir-rata ta 3.0%, issostni li dan it-tkabbir ma laħaqx lil kulħadd, anzi xi reġjuni saħansitra marru lura, speċifikament iċ-ċentru, in-nofsinhar u l-punent tal-Afrika, l-punent tal-Ażja, u l-Amerika Latina u l-Karibew, li fihom għad hemm 275 miljun ruħ jgħixu f’faqar assolut (United Nations, 2018).

L-Oxfam jirrapurtaw li l-ekonomija globali ħolqot l-akbar numru ta’ biljunarji fid-dinja fl-2017, li laħqu 2,043. 82% tat-tkabbir ekonomiku li sar is-sena l-oħra, mar għand 1% biss tal-popolazzjoni tad-dinja, waqt li 50% ma raw l-ebda żieda fir-riżorsi tagħhom. Dawn il-1% l-iktar sinjuri fid-dinja għandhom riżorsi ekonomiċi aktar milli għandha għad-

KNISJA 2000 n 127 103

dispożizzjoni tagħha l-bqija tal-popolazzjoni tad-dinja, jiġifieri id-99% l-oħra. Iż-żieda qawwija fir-riżorsi ekonomiċi ta’ 762 biljun Dollaru Amerikan li dawn il-biljunarji għamlu s-sena l-oħra biss, hija biżżejjed biex issolvi l-problema tal-faqar assolut fid-dinja għal seba’ darbiet aktar (Oxfam International, 2018). Imma dawn il-biljunarji mhux ser jagħtu minn ġidhom biex jgħinu l-fqar.

Ma jistax ikun aktar ċar minn hekk fejn tinsab il-problema maġġuri. Veru li ta’ min jammira s-sens ta’ solidarjetà u sussidjarjetà li teżisti bejn in-nazzjonijiet biex jindirizzaw u jeqirdu darba għal dejjem il-problema tal-faqar u dak tas-sottożvilupp fid-diversi wċuħ tiegħu. Iżda, dawn in-nazzjonijiet huma nieqsa mir-riżorsi ekonomiċi biex jirnexxilhom jagħmlu dan, għax il-maġġoranza tal-ġid qiegħed f’idejn dawn il-ftit kapitalisti, li l-globalizzazzjoni qed tgħinhom ikomplu jistagħnew. Huma qed iċaħħdu lil ħafna foqra mill-ġid komuni, jiġifieri li jgħixu ħajja deċenti u b’dinjità kif għandhom id-dritt.

Aħna x’għandna nagħmlu?Hawn nqiegħed il-mistoqsija li għamlu l-Lhud lil Ġwanni l-Battista

li pprietka l-konverżjoni biex iħejji t-triq tal-Mulej: ‘Aħna x’għandna nagħmlu?’ It-tweġiba tiegħu kienet tiġbor fiha l-Ġustizzja u l-Karità li naslu għalihom bis-solidarjetà u s-sussidjarjetà (Lq, 3, 10-14). Dan jgħodd għalina llum biex inwieġbu għall-għajta tal-iżvilupp fid-dinja globalizzata li għadu ma laħaqx il-miri tiegħu. Aħna wkoll għandna bżonn nikkonvertu.

Is-solidarjetà tagħna biex tippromwovi l-iżvilupp sostenibbli tal-bniedem tfisser l-ewwel nett li nkunu konxji minn dak li qed jiġri, għax b’hekk u b’hekk biss jistgħu l-problemi li jimminaw dan l-iżvilupp jitilgħu fil-wiċċ biex inkunu nistgħu nagħmlu xi ħaġa. Ma ninsewx li l-kapitalisti għandhom kull interess li l-problemi jibqgħu taħt it-tapit, għax inkella jinkixef id-dnub tagħhom. Hija parti mill-ideoloġija kapitalista li tagħti l-impressjoni li kollox miexi sew u li kulħadd qiegħed igawdi mill-ġid, biex ma joħroġx għad-dawl l-isfruttament sfrenat li qed jagħmlu huma biex dejjem jistagħnew.

Fuq din il-linja, l-Papa Franġisku jħeġġiġna biex negħlbu l-indifferenza, u jwissina li meta ma nagħtux kas ta’ dak li jkun qed

104 KNISJA 2000 n 127

jiġri madwarna, inkunu qed nagħlqu qalbna għall-ħtiġijiet tal-oħrajn. Sewwa jgħid il-qawl Malti, l-għajnejn huma t-twieqi tal-qalb. Jekk tagħlaq għajnejk, tagħlaq qalbek. Il-Papa jgħid li din l-indifferenza minn dejjem kienet, imma dan l-aħħar ħadet dimensjoni globali, li jirreferi għaliha bhala l-‘Globalizzazzjoni tal-Indifferenza’. Qed nirreferi għall-messaġġ tiegħu għall-Jum Dinji tal-Paċi tal-2016, li kienet ukoll is-Sena tal-Ġublew tal-Ħniena mniedi minnu (Francis, 2016).

Il-Papa jgħid li din il-globalizzazjoni tal-indifferenza ħadet ix-xejra ta’ kultura ta’ profitt u edoniżmu, fejn qed jiġu mkażbra d-drittijiet fundamentali tal-bniedem u l-libertà umana, theddida serja għad-dinjità tal-bniedem. Din il-globalizzazzjoni tal-indifferenza tiġġustifika politika ekonomika kundannabbli u tal-mistħija, għax tiżra’ l-inġustizzja, id-diviżjoni u l-vjolenza biex tassikura l-għana (wealth) u l-poter tal-ftit. Biex jistagħnew dawn il-ftit, popli sħaħ qed jiġu mċaħħda mid-drittijiet fundamentali u elementari bħall-ikel, l-ilma, il-kura tas-saħħa, l-edukazzjoni u x-xogħol (Francis, 2013, Evangelii Gaudium, n.59). Naħseb nista’ nissogra nagħmel kumment li hawn il-Papa qiegħed, b’mod diplomatiku, jiġbed l-attenzjoni fuq il-fatt li l-globalizzazzjoni hi theddida għall-iżvilupp sostenibbli tal-bniedem.

Biex nagħti eżempju konkret fiex tista’ twassalna din il-globalizzazzjoni tal-indifferenza ser insemmi il-kwistjoni tal-ikel fid-dinja. Il-FAO tirraporta li terz tal-ikel prodott għall-konsum tal-bniedem, jintilef, jinħela, jew jintrema; hekk li ma jasalx għand il-bnedmin biex iservihom għall-għajxien tagħhom. Dan ifisser ukoll, li ħafna mir-riżorsi li jintużaw fil-produzzjoni tal-ikel jinħlew fix-xejn. Ta’ min jinnota li din il-ħela ssir bil-wisq aktar fil-pajjiżi żviluppati, milli fil-pajjiżi foqra jew li qed jiżviluppaw. F’tal-ewwel man-nofs il-produzzjoni tal-ikel tintilef, tinħela, jew tintrema (FAO, 2011).

F’dan l-istess messaġġ tal-Jum Dinji tal-Paci 2016, il-Papa Franġisku jagħmel riferenza għall-Aġenda 2030 għall-Iżvilupp Sostenibbli, tal-Ġnus Magħquda, u jħeġġeġ lill-Insara biex jiftħu qalbhom u jagħtu sehemhom biex jintlaħqu l-miri ta’ din l-Aġenda, biex tiġi rispettata id-dinjità umana ta’ kull maħluq, liema dinjità hi inaljenabbli, għax hija don tal-Ħallieq li għamel il-bniedem xbieha tiegħu (Francis, 2016).

KNISJA 2000 n 127 105

Il-Papa Franġisku jfakkar ukoll li din hija l-missjoni tal-Knisja, u jagħmel riferenza għat-tagħlim soċjali tal-Knisja li jsostni dan. Fil-Bolla tat-Tnedija Tal-Ġublew Straordinarju tal-Ħniena jgħid:

Hu assolutament essenzjali għall-Knisja u għall-kredibbiltà tal-messaġġ tagħha li hi stess tgħix u tkun l-ewwel li tagħti xhieda tal-ħniena. Il-lingwaġġ u l-ġesti tagħha jridu jittrażmettu l-ħniena biex din tinfed il-qalb tal-popli kollha u tqanqalhom ħa jerġgħu jsibu t-triq li twassalhom lura għal għand il-Missier. L-ewwel verità tal-Knisja hi l-imħabba ta’ Kristu. B’din l-imħabba, li tasal sal-punt tal-maħfra u l-għotja tagħha nnfisha, il-Knisja ssir qaddejja u medjatriċi tal-popli kollha. Għalhekk, fejn hemm il-Knisja, hemm għandha tidher ċara l-ħniena tal-Missier. Fil-parroċċi tagħna, fil-komunitajiet tagħna, fl-għaqdiet u fil-movimenti, insomma, kull fejn hemm l-Insara, kulħadd għandu jsib oażi ta’ ħniena. (Francis, 2015, Misericordiae Vultus, n.12)

It-teoloġija tal-Knisja mingħajr is-soċjoloġija ssir ideoloġija aljenata u aljenanti li tikkontribwixxi għal din l-globalizzazzjoni tal-indifferenza. Dan bħal dik l-ekonomija li jinteressaha biss mit-tkabbir ekonomiku, imma mbagħad tiġi taqa’ u tqum minn x’qed isir b’dan il-ġid u min qed igawdi minnu. Ifisser dan il-Papa Franġisku meta jikkwota lil Benedittu XVI li qal: Il-Glorifikazzjoni t’Alla u l-Paċi tal-bniedem huma f’rabta sħiħa’ (Benedict XVI, 2013). U ma ninsewx li ma jistax ikun hemm Paċi mingħajr Ġustizzja. “Jekk xi ħadd jgħid: «Jiena nħobb ‘l Alla», u jobgħod lil ħuh, dan ikun giddieb. Għax min ma jħobbx lil ħuh li jara, kif jista’ jħobb lil Alla li hu qatt ma rah? (1 Ġw, 4, 20).

Ma tistax tagħmel teoloġija tal-Knisja mingħajr soċjoloġija. Jekk il-filosofija hi Ancilla Theologiae, is-soċjoloġija hi Speculum Theologiae.

KonklużjoniNagħlaq bl-appell li jagħmel il-Papa f’dan il-messaġġ tal-Jum Dinji

tal-Paci 2016, fejn jistedinna u jħeġġiġna biex nikkonvertu u nibdlu l-indifferenza fi ħniena. Ma nagħmlux bħalma għamel Kajjin wara li qatel lil Abel, jgħid il-Papa, u għall-mistoqsija ta’ Alla: ‘Fejn hu Abel ħuk’, wieġeb: ‘Ma nafx. Jaqaw jien għassies ta’ ħija?’ (Ġen 4, 9) li tfisser: ‘jaqaw jien obbligat nieħu ħsieb ħija’ jew ‘mela jien responsabbli

106 KNISJA 2000 n 127

ta’ ħija’. Alla jwieġbu: iva, inti responsabbli, ‘Leħen id-demm ta’ ħuk qiegħed jgħajjatli mill-art’ (Ġen 4, 10). Alla mhux indifferenti għall-ħtiġijiet tagħna u aħna ma nistgħux inkunu indifferenti għall-ħtiġijiet ta’ xulxin, ladarba maħluqa fuq ix-xbieha tiegħu.

Alla jara, jisma’, isir jaf, u jaġixxi. Hekk qallu lil Mosè: “Jien ħarist u rajt it-tbatija tal-poplu tiegħi fl-Eġittu. U jien smajt il-karba tagħhom minħabba fl-argużini tagħhom u għaraft l-uġigħ tagħhom. Issa nżilt biex neħlishom” (Eż 3, 7-8).

L-istess Ġesù Kristu, sar bħalna f’kollox barra mid-dnub (Lhud 4, 15), b’solidarjetà sħiħa magħna l-bnedmin. Għalhekk ma kienx biżżejjed għalih li jgħallem lill-folla, imma kien jieħu ħsieb il-ġid tagħhom (welfare), jinkwieta meta jarahom bil-ġuħ, bla xogħol, morda, imġarrbin, imnikktin, vittmi tal-inġustizzji. Kien iħoss għalihom, u anke jibki quddiem dawn l-inġustizzji u t-tbatijiet ta’ ħutu, u dejjem għamel mhux xi ħaġa – imma il-ħaġa – dak li kien hemm bżonn isir. Ġesù Kristu ħadem biex iġib fi tmiemhom it-tbatija, in-niket, il-miżerja u l-mewt. Hu għallimna nħennu bħalma hu ħanin Missierna li hu fis-smewwiet (Lq 6, 36). Fil-parabbola tas-Samaritan il-Ħanin, ikkundanna li dawk li jgħaddu minn mal-ġenb u jibqgħu sejrin (Lq 10, 29-37). Ma nistgħux nġibu skużi li mħabbtin, mgħaġġlin, ma rridux niċċappsu, jew li ngħidu dak mhux wieħed minn tagħna. Il-Ħniena hi l-qalb t’Alla u l-wiċċ tiegħu, u bħalu rridu nifirħu ma’ min jifraħ, imma nibku ma’ min jibki u nferrħuh (Rum 12, 15) (Francis, 2016).

Ix-xejra li ħadet l-globalizzazzjoni hija theddida għall-iżvilupp tal-bniedem, li biex ikun hekk irid jilħaq il-bniedem kollu u l-bnedmin kollha. Imma l-Knisja hija t-tama ta’ dan l-iżvilupp, għax l-Insara huma msejħa biex jimxu fuq l-eżempju tal-Imgħallem Divin Tagħna Sidna Ġesù Kristu, l-awtur tal-iżvilupp, li sar kollox għal kulħadd biex isalva lil kulħadd, minn din id-dinja stess.

BibljografijaAghion P., and P. Bolton P., ‘A Theory of Trickle-Down Growth and Development’

((1997), The Review of Economic Studies, Vol 64. No, 2, pp. 151-172, Oxford University Press, U.K.

KNISJA 2000 n 127 107

Barrera O.P., A. (2001), “The Common Good as Due Order and Due Proportion”, in Barrea O.P., A. (2001), Modern Catholic Social Teaching and Political Economy, Georgetown University Press, U.S.A.

Benedict XVI (2013), Address to the Diplomatic Corps Accredited to the Holy See, (7th January).

Brandt Commission (1980), North-South: A Programme for Survival. Report on International Development Issues, Pan, U.K.

Bourguignon, F. (2018), The Globalization of Inequality, Princeton University Press, U.S.A.

Callaway, H.G. (2018), Henry Cabot Lodge, Alexander Hamilton and the Politics of the Gilded Age, Cambridge Scholars Publishing, U.K.

Cimadamore, A.D., Koehler, G., Pogge, T. (eds) (2016) Poverty and the Millennium Development Goals: A Critical Outlook Forward, Zed Books, U.K.

Cosgrove, S. and Curtis, B. (2017), Understanding Global Poverty: Causes, Capabilities and Human Development, Routledge, U.K.

Dzaleva T., Lazorski S. (2018), “Globalization, Trade and Business”, retrieved from:‘http://eprints.ugd.edu.mk/7495/1/Globalization%2C%20trade%20and%20business.’European Commission (2017), Reflection Paper on Harnessing Globalization, Publications office, Luxembourg.

FAO (2011), Global Food Losses and Food Waste – Extent Causes and Prevention, Rome.

FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO (2018), The State of Food Security and Nutrition in the World 2018. Building climate resilience for food security and nutrition, Rome.

Francis (2016), Overcome Indifference and Win Peace, Message for the Celebration of the XLIX World Day of Peace 2016.

Francis (2015), Misericordiae Vultus.Francis (2013), Evangelii Gaudium.Goldin, I. and Mariathasan, M., (2015), The Butterfly Defect. How Globalization

Creates Systemic Risks and What to Do about It, Oxford University Press, U.K.Held D., McGrew A., Goldblatt D., Perraton J. (2005), Global Transsformations;

Politics, Economics and Culture, Polity Press, U.K.Internationa Monetary Fund (2017), Annual Report 2017: Promoting Inclusive

Growth, IMF Publications, U.S.A.Langran, I. and Birk, T. (eds) (2016), Globalization and Global Citizenship:

Interdisciplinary Approaches, Routledge, U.K.Lebret, L.J. (1961), Dynamique concrète du développement, Économie et

Hmanisme, les éditions ouvrières, Paris.

108 KNISJA 2000 n 127

Milanovic, B. (2018), Global Inequality: A New Approach for the Age of Globalization, Harvard University Press, U.S.A.

Ortiz-Ospina E., Beltekian D., Roser M. (2018), - “Trade and Globalization”, published online at OurWorldInData.org. Retrieved from: ‘https://ourworldindata.org/trade-and-globalization’

Oxfam International (2018), Reward Work, Not wealth, published by Oxfam GB, U.K.

Paul VI (1967), Populorum Progressio.Pearson L.B., Chairman (1969), Partners in Development: Report of the

Commission on International Development, Praeger, U.S.A.Pieterse, J.N. (2017), Multipolar Globalization, Routledge, U.K.St Thomas Aquinas, Summa Theologiae, I, 48,1, II-II, 58,7.Stiglitz, J.E. (2017), Globalization and its Discontents, W.W. Norton and Co.,

U.S.A.Tiwari, M. (2018), Understanding Global Development: A Guide to Success

and Failure, Zed Books, U.K.UNESCO (2017), Institute for Statistics, Fact Sheet No.45, September 2017,

FS/2017/LIT/45.UNICEF (2018), Malnutrition in Children – UNICEF DATA, Retrievedfrom:http://

data.unicef.org/topic/nutrition/malnutrition/#.United Nations Development Programme(1990), Human Development Report

1990, Oxford University Press, U.K.United Nations Development Programme (2018), Human Development Indices

and Indicators: 2018 Statistical Update, Oxford University Press, U.K.United Nations, Department of Economic and Social Affairs (2018), The

Sustainable Development Report 2018, United Nations Publications, U.S.A.United Nations (2018), World Economic Situation and Prospects 2018, U.N.

Pub., U.S.A.

Din hi l-Lectio Magistralis fil-konferiment tal-grad ta’ Magister in Sacra Theologia mill-Ordni tal-Predikaturi, Sliema, 7 ta’ Marzu 2019.

Pope Paul VI: Evangelization andInterreligious DialogueFr Joseph Ellul OP

On entering the fourth floor of the premises housing the offices of the Pontifical Council for Interreligious Dialogue one is immediately struck by a large oil painting on canvas by French artist Dolores Puthod entitled “Followers of God”. This work portrays an imaginary scene wherein a frail-looking Pope Paul VI is welcoming, with arms outstretched, authorities or representatives from various Christian denominations, as well as those representing other religious traditions, outside St Peter’s Basilica in Rome. Back in 1978, when the painting was executed, nobody would have thought that such a work of imagination would eventually become a reality eight years later, with Pope St John Paul II meeting representatives of Christian churches and other religions at Assisi during the World Day of Prayer for Peace on October 27, 1986.

Pope St Paul VI’s engagement in interreligious dialogue needs to be considered within the context of the two foundational pillars upon which his entire pontificate rests. The first one was his articulation of the identity and role of the Catholic Church in the modern world. On this point Paul VI reiterated the uniqueness of Jesus Christ as Universal Saviour and of the Catholic faith as the one true religion. To his mind the Catholic Church is founded upon God’s call whereas other religions remain human efforts, imperfect, and at times ineffectual and wrong. Therefore, the very nature of Church, by contrast, makes her the way of salvation.1 What makes the Church salvific is its intrinsic connection with Jesus Christ. Indeed, the Church is the “sacrament of Christ” since the Church communicates Christ’s light and grace as well as his Spirit.2 Furthermore Jesus Christ is universal Saviour. During a Mass celebrated

110 KNISJA 2000 n 127

in Manila, Philippines, Paul VI vigorously declared this unique and universal saving role of Jesus Christ:

I Paul, the successor of Saint Peter, charged with the pastoral mission for the whole Church, would never have come from Rome to this far-distant land, unless I had been most firmly convinced of two fundamental things: first, of Christ; and second, of your salvation.

Convinced of Christ: yes, I feel the need to proclaim him, I cannot keep silent. “Woe to me if I do not preach the gospel!” (1 Cor. 9: 16). I am sent by him, by Christ himself, to do this. I am an apostle, I am a witness. The more distant the goal, the more difficult my mission, the more pressing is the love that urges me to it (Cfr. 2 Cor. 5: 13). I must bear witness to his name: Jesus is the Christ, the Son of the living God (Mt. 16: 16). He reveals the invisible God, he is the firstborn of all creation, the foundation of everything created. He is the Teacher of mankind, and its Redeemer. He was born, he died and he rose again for us. He is the centre of history and of the world; he is the one who knows us and who loves us; he is the companion and the friend of our life. He is the man of sorrows and of hope. It is he who will come and who one day will be our judge and – we hope – the everlasting fulness of our existence, our happiness…

Jesus Christ: you have heard him spoken of; indeed, the greater part of you are already his: you are Christians. So, to you Christians I repeat his name, to everyone I proclaim him: Jesus Christ is the beginning and the end, the Alpha and the Omega; he is the king of the new world; he is the secret of history; he is the key to our destiny. He is the mediator, the bridge, between heaven and earth. He is more perfectly than anyone else the Son of Man, because he is the Son of God, eternal and infinite. He is the son of Mary, blessed among all women, his mother according to the flesh, and our mother through the sharing in the Spirit of his Mystical Body.3

All this ultimately leads Paul VI to affirm that Jesus Christ effectively establishes our bond with God. Religion, in effect, may be defined as the real link of humanity with God, and – unlike other religions – the Catholic religion is that which establishes such relationship in its fullness.

KNISJA 2000 n 127 111

The second foundational pillar of Paul VI’s pontificate lies in his determination to set the post-Vatican II Church on the path of dialogue with the world. Already his predecessor, Pope St John XXIII, had initiated this process when he announced the convocation of the aforementioned Council on January 25, 1959.

The world that Paul VI encountered at the outset of his pontificate was one which for many years had experienced continuous flux and was replete with contradictions. Following the destruction wrought by World War II many were those who sought unity and solidarity. On the political level this plea was answered by the founding of the United Nations Organization in 1948, and on the religious level through the inauguration in the same year of the First General Assembly of the World Council of Churches in Amsterdam. On the other hand, the world also had entered into the atomic age, witnessed the beginning of the Cold War and the alignment of countries behind the two new global powers, namely the United States and the Soviet Union, the demise of colonialism and the birth of independent states (sometimes exacerbated by guerrilla warfare), as well as the declaration of the State of Israel and the military response of the Arab world leading to the consolidation of the Pan-Arab movement. On the social level, the 1960’s are known as the years of protest and nonconformism, which ultimately meant putting into question the very concept of authority in all its aspects.

Many religious leaders of the time read into these momentous events the message that peace will always remain a work-in-progress and that religions have a duty to contribute toward the stability, growth, and welfare of all nations. Here Paul VI stands out as a prophetic figure whose farsightedness has often been underestimated or even neglected and, like many prophets, his teaching authority misunderstood or even rejected.

First tentative stepsBesides reconvening the Second Vatican Council following the

demise of John XXIII, and bringing it to conclusion in 1965, Paul VI was the first Pope in the modern era to take the first steps towards a fuller engagement with people belonging to various religious denominations. Already among the bishops present during the Council there were those

112 KNISJA 2000 n 127

who led Christian communities that had been a minority in their native country since their establishment, and which would always remain so. These communities had undergone the process not only of co-existence but also of inculturation. Their bishops had voiced their anxieties as well as their hopes during the sessions of the Council, and had contributed to the debate leading to the promulgation of the Dogmatic Constitution Lumen Gentium, as well as that of the Declarations Ad Gentes and Nostra Aetate. The first intimation of the direction that the Pope was proposing to take in the area of interreligious dialogue is to be found in his Apostolic Letter Spiritus Paracliti, issued on April 30, 1964. wherein he addressed primarily the monotheistic religions. Here he affirmed that, “We must turn our thoughts toward all men and all nations who honour and venerate the one God. For therein lies Our hope of promoting true unanimity, mutual love, and untroubled social peace”.4

The Secretariat for Non-ChristiansOn May 19 (Pentecost Sunday), 1964, Pope Paul VI instituted a

special department of the Roman Curia for relations with the people of other religions. It was known at first as the Secretariat for Non-Christians, with Cardinal Paolo Marella as its first president.5 Pope St John Paul II later renamed it as the Pontifical Council for Interreligious Dialogue (PCID) on June 28, 1988. In the Apostolic Letter motu proprio Progrediente Concilio instituting the Secretariat the Pope set out the guiding principles to be implemented by the new dicastery:

While Vatican Council II is in progress, we thought it useful to institute a special council or secretariat with the task of turning its wholesome attention to those who are without Christian religion, and to whom it would however seem that the words refer: “I have other sheep that do not belong to this fold. These also I must lead” (Jn 10:16). This ardour of divine love must stimulate the Church, which continues Christ’s work especially in these times when numerous relationships are being developed between men of every race, language, and religion.6

KNISJA 2000 n 127 113

It should be noted that neither as a Secretariat nor as a Pontifical Council did this body engage in dialogue with Jews as part of its mission. It was Paul VI’s firm belief, a conviction strongly supported Cardinal Augustin Bea, that dialogue with Jews should fall within the remit of the then Secretariat for Promoting Christian Unity whose first head was the Jesuit cardinal himself.

Ecclesiam Suam: The Magna Charta of Paul VIThere are many instances in which the programme of a pontificate is

set out by means of a Papal document. The initial phase of the pontificate of Pope Paul VI was in the main defined by his first encyclical, Ecclesiam Suam, promulgated on the 6th of August 1964.7 It was indeed programmatic of the first years of his office,8 which were based upon three principles: deeper self-awareness on the part of the Church in fidelity to the Word of God, renewal through implementation of the teachings of the Second Vatican Council (which was just about to inaugurate its Third Session), and dialogue. This last point is clearly stated right at the beginning of this papal document:

The aim of this encyclical will be to demonstrate with increasing clarity how vital it is for the world, and how greatly desired by the Catholic Church, that the two should meet together, and get to know and love one another.

Our purpose is merely to send you a sincere message, as between brothers and members of a common family. We do so in fulfillment of Our duty and with no other thought in mind than to open Our heart to you and to strengthen more and more and render more joyful that union of faith and love which happily exists between us. We aim at increasingly better results from our pastoral activity, a more fruitful outcome of the sessions of the Ecumenical Council, and a clearer exposition of those doctrinal and practical rules which govern the spiritual and apostolic activity of the official rulers of the Church, their subjects, collaborators and well-wishers.9

Of course, there can be no dialogue without self-awareness. This latter exercise “inevitably leads to a comparison between the ideal image of the Church as Christ envisaged it, His holy and spotless bride,10 and the

114 KNISJA 2000 n 127

actual image which the Church presents to the world today.”11 Such a comparison paves the way for renewal, namely, “to bring the members of the Church to a clearer realization of their duty to correct their faults, strive for perfection, and make a wise choice of the means necessary”12 for achieving such renewal. Through renewal the Church is strengthened in its resolve to establish dialogue, “which has to do with the relations which the Church must establish with the surrounding world in which it lives and works.”13

The programme for dialogue launched by Paul VI was, of course, in total harmony with the mind of the Conciliar Fathers and with what was being already discussed on the Council floor. In Ecclesiam Suam the Pope explicitly stated that he did not want to interfere with the work of the Council Fathers.14 Nevertheless, in anticipation of what later on would be declared in the documents issued by the Council, in addressing the subject of those referred to as “those worshipers who adhere to other monotheistic systems of religion, especially the Moslem religion,” he affirmed that, “We do well to admire these people for all that is good and true in their worship of God”.15 He likewise recognized and respected “the spiritual and moral values of the various non-Christian religions”.16

Notwithstanding all of the above, Paul VI made it abundantly clear that “honesty compels us to declare openly our conviction that the Christian religion is the one and only true religion, and it is our hope that it will be acknowledged as such by all who look for God and worship Him”.17 This unambiguous statement would be reiterated in many later documents emanating from his magisterium together with the teachings of his successors, to say nothing of the Declaration Dominus Iesus, which stated unequivocally that “the action of the Spirit is not outside or parallel to the action of Christ. There is only one salvific economy of the One and Triune God, realized in the mystery of the incarnation, death, and resurrection of the Son of God, actualized with the cooperation of the Holy Spirit, and extended in its salvific value to all humanity and to the entire universe: ‘No one, therefore, can enter into communion with God except through Christ, by the working of the Holy Spirit’”.18

Therefore, Paul VI’s emphasis on the Church’s self-awareness and the fact that it models itself on the ideal which Christ proposed to it leads

KNISJA 2000 n 127 115

him to affirm that the Church is radically different from the world. This, of course, should not imply separation; it must engage in dialogue with the world in which it exists and operates. This dialogue, according to him is rooted in the words of Jesus himself, “For God sent the Son into the world, not to condemn the world, but that the world might be saved through him” (Jn 3:17). This is the dialogue of salvation which God has established with the world in Jesus Christ, the one and unique mediator between God and humanity. Hence, the foundation for any dialogue initiated by the Church or which it is engaged in has a trinitarian source and is grounded in the Second Person of the Trinity. However, Paul VI left it up to the Council which, as stated above was still in session, to determine the way such dialogue should be carried out and the manner in which issues relating to the Church’s mission in the modern world should be addressed.

On a broader scale, the approach to dialogue in general depends in no small measure upon the social, cultural, and (sometimes) religious context of the interlocutor, together with the disposition to engage in such an exercise. This encyclical was issued before the promulgation of the Declaration Ad Gentes and, although one detects certain striking similarities between the two, the latter does not refer to the encyclical. That having been said, however, the Council Fathers gave careful consideration to both the argument put forward by Paul VI in his warning against dogmatic and moral relativism (which would continue to preoccupy his pontificate right till the end), as well as to his statement that, “since the world cannot be saved from the outside, we must first of all identify ourselves with those to whom we would bring the Christian message – like the Word of God who Himself became a man”. Here the Pope was rightly affirming local culture as the primary instrument of evangelization. Those who are being evangelized are not called upon to renounce the culture in which they were born and raised, but only those elements that are wrong and incompatible with the Christian faith. This idea is not at all new; it was already paramount in the teachings of St Paul and in the missionary activities initiated by popes such as Gregory the Great (590-604).19

In this perspective one might also add the fact that the encyclical makes an explicit mention of atheism and of what it terms as “Communist

116 KNISJA 2000 n 127

oppression”. Although it is highly critical of both, the document seeks to reach out to atheists in an attempt to understand the reasons behind their taking such a stand.20 Therefore, the Pope set out to explain this approach by applying the imagery of concentric circles: “We see the concrete situation very clearly, and might sum it up in general terms by describing it in a series of concentric circles around the central point at which God has placed us” (n. 96).

Beginning with the widest circle and ending with the most restricted, he describes the various interlocutors with whom the Catholic Church seeks to engage in dialogue, their standing with the Church, and suggests ways to achieve such a purpose:

1. FIRST CIRCLE: MANKIND (nn. 97-106) – “All things human are our concern. We share with the whole of the human race a common nature, a common life, with all its gifts and all its problems.”2. SECOND CIRCLE: WORSHIPPERS OF THE ONE GOD (nn. 107-108) – “It comprises first of all those men who worship the one supreme God, whom we also worship. We would mention first the Jewish people, who still retain the religion of the Old Testament, and who are indeed worthy of our respect and love. Then we have those worshipers who adhere to other monotheistic systems of religion, especially the Moslem religion. We do well to admire these people for all that is good and true in their worship of God. And finally, we have the followers of the great Afro-Asiatic religions.”3. THIRD CIRCLE: CHRISTIANS (nn. 109-112) – “which comprises all those who take their name from Christ. In this area the ecumenical dialogue, as it is called, is already in being, and there are places where it is beginning to make considerable progress.”4. FOURTH CIRCLE: CATHOLICS (nn. 113-115) – “the sons of God’s house, the one, holy, Catholic, and apostolic Church of which the Roman Church is ‘mother and head’”.

Before going any further, it would be appropriate to discuss briefly the meaning of the Conciliar expression “seeds of the Word” which lie hidden among believers of non-Christian religious traditions and

KNISJA 2000 n 127 117

mentioned in both the Lumen Gentium and Ad Gentes.21 The Council Fathers did not mean to imply that a religion is a supernatural institution on account of some of its supernatural elements. Paul VI, in fact, drew attention to this issue in a later document, Evangelii Nuntiandi, wherein he mentioned the first proclamation of the Gospel addressed to members of other religions:

This first proclamation is also addressed to the immense sections of mankind who practice non-Christian religions. The Church respects and esteems these non-Christian religions because they are the living expression of the soul of vast groups of people. They carry within them the echo of thousands of years of searching for God, a quest which is incomplete but often made with great sincerity and righteousness of heart. They possess an impressive patrimony of deeply religious texts. They have taught generations of people how to pray. They are all impregnated with innumerable “seeds of the Word” and can constitute a true “preparation for the Gospel,”22 to quote a felicitous term used by the Second Vatican Council and borrowed from Eusebius of Caesarea.23

The term “seeds of the Word” refers to natural elements that include certain ideas about God, the immortality of the soul, suffering after death, the contemplation of heavenly things, and other elements spoken about by philosophers and poets. This was the interpretation given by note 38 of the second schema of Lumen Gentium with reference to Section 16 of the same document. Tied to this concept is the term “preparation for the Gospel” in the sense that the “seeds of the Word” have the value of being a preparation and a divine pedagogy as affirmed in Ad Gentes.24

Pilgrimage to the Holy LandPaul VI’s pilgrimage to the Holy Land whose population includes

communities from the three great monotheistic religions marked the first occasion wherein a Pope had left Italian soil for more than a century. His visit lasted only three days, but it was not without significance. It also elicited mixed reactions from among orthodox Jewish organizations

118 KNISJA 2000 n 127

and the Israeli media because of his limited encounters with Jewish authorities. On that occasion he met and embraced Athenagoras I, Ecumenical Patriarch of Constantinople, on the Mount of Olives thereby putting an end to nine hundred years of mutual hostility between the Roman Catholic Church and Eastern Orthodoxy.

He arrived in Amman Airport on January 4, 1964 where he was greeted by the then ruling monarch King Hussein. The King of Jordan is not only head of state, but also prides himself in being a direct descendant of the Prophet of Islam.25 To him he addressed these words of greeting:

Your Majesty, We know, ardently desires peace and prosperity for your people, and for all the nations of the world; and We, Peter’s Successor, remember his reference to the Psalms in his first Epistle: “He who would love life, and see good days,... let him turn away from evil and do good, let him seek after peace and pursue it” (Ps. 34:13-15). Saint Peter also wrote: “Honour all men; love the brother-hood; fear God; honour the king” (1 Pt. 2:17. May God grant Our prayer, and that of all men of good will, that, living together in harmony and accord, they may help one another in love and justice, and attain to universal peace in true brotherhood.26

The message here was clear enough. As successor to Peter, who purportedly wrote the Letter mentioned in the quote, he was urging Christians living as a minority (just as they were during the time of the prince of the Apostles) to maintain solidly their faith, while bearing witness to it for the welfare of the country and the harmony of society as befits their duty as citizens. Although Paul VI had throughout his brief stay in the Holy Land emphasized the spiritual nature of his visit, one cannot ignore the fact that political tensions existing between the Kingdom of Jordan and the State of Israel were very much in focus. They were due to the condition of the Palestinians in the wake of the establishment of the State of Israel in 1948. At the time both East Jerusalem and Bethlehem still belonged to Jordan before their annexation by Israel during the Six-Day War in 1967. He did not meet with any religious leader, although

KNISJA 2000 n 127 119

he did meet the then President of Israel Zalman Shazar in Megiddo and delivered an address in his presence to the “People of the Covenant”.

Your Excellency knows it, and God is a witness to it. We are not guided in this visit by any consideration which is not of a purely spiritual order. We come on pilgrimage; We come to venerate the Holy Places; We come to pray. From this Land unique to the world by the greatness of the events of which it was the venue, Our humble supplication rises up to God for all men, believers and unbelievers, and We willingly include the sons of the “People of the Covenant” whose role in the religious history of humanity We cannot forget. A Pilgrim of peace, We implore above all the gift of the reconciliation of man with God and that of deep and true concord between all men and between all peoples.27

Here again Paul VI made clear the purpose of his visit. As successor of Peter he undertook a pilgrimage at the beginning of his pontificate in order to return to the roots of the Christian faith whose office it is to teach and proclaim. He emphasized the unique role of the Jewish people to whom the Covenant with God on Mount Sinai was established and under whose Law Jesus was born and accomplished his saving mission.

Journey to IndiaIt is interesting to note that the apostolic journeys undertaken by

Paul VI included encounters with members of those religious traditions mentioned in Nostra Aetate. Having encountered Jews and Muslims, he now encountered Hindus, Buddhists and members of traditional religions in India where religion and culture are so intricately woven in the social fabric of the people. In his address to members of non-Christian religions, he stresses this characteristic of Indian society. On the one hand, he underlined the role of non-Christian religious leaders in addressing the social and economic problems of the country when he recalled their engagement “in the struggle against the ills that darken the lives of innumerable people all over the world: against poverty, hunger and illness”. They too were fighting “the relentless battle for more food,

120 KNISJA 2000 n 127

clothing, housing, for education, for a just distribution of the wealth of this world”. This struggle for a better world is one that is shared also by Christians. Both Christians and non-Christians are one “in this effort to make available to all people those goods which are needed to fulfil their human destiny and to live lives worthy of the children of God”.28

On the other hand, the Pope does not hesitate to bring to the fore his role as evangelizer. He takes the opportunity of the Eucharistic Congress, which was then being celebrated, in order to proclaim the real presence of Jesus Christ in the Eucharist and the relationship of love that it creates with humanity:

The Eucharist is the commemoration of Jesus Christ and his love for God the Father in heaven, and for all men, a love unto death. This love of Jesus is not a matter of the past; it is meant to remain present and to live in every human heart. Christ is dear also to this country, not only to those who are Christians – they are a minority – but to the millions of people who have come to know and love Him as an inspiration of love and self-sacrifice.

This role of the Bishop of Rome as First Evangelizer is brought out clearly by his Apostolic Exhortation Evangelii Nuntiandi. It is perhaps the last most important statement of his magisterium that addresses the issue of the Catholic Church’s engagement with other religions.

Evangelii NuntiandiWith this document Paul VI picked up the thread running from

Lumen Gentium and Ad Gentes, through Ecclesiam Suam. But perhaps his apostolic journey to India left a permanent mark on the development of his vision of dialogue by way of the evangelization of culture. The Apostolic Exhortation Evangelii Nuntiandi is considered to be his pastoral testament to the Church. Pope Francis has hailed it as “the greatest pastoral document that has ever been written to this day”.29 It came about as a result of the deliberations that had taken place during the Synod of Bishops that was held in 1974. Within the context of this article, our attention should be drawn to the issue addressed in the second section of the document, wherein the Pope discusses the process of evangelization.

KNISJA 2000 n 127 121

Here we discover some key points regarding the objective of spreading the Gospel. Evangelization aims at 1) a profound renewal: new men and women for a new humanity through the perennial novelty of the Gospel; 2) It seeks conversion, by which one means interior conversion, starting from within personal and collective consciences; 3) It seeks evangelical transformation: here the Pope lists among other things, “criteria of judgement, determining values, points of interest, lines of thought, sources of inspiration and models of life”.30 All these realities, and not simply greater numbers of people or a wider geographic area, must be transformed by the Gospel; 4) By summarizing and wanting to touch on the essential, Evangelii nuntiandi uses an original formula that has become characteristic: bringing the Gospel not merely to the surface “in a purely decorative way, as it were, by applying a thin veneer, but in a vital way, in depth and right to [the] very roots”, right to the very roots of cultures and of culture, “always taking the person as one’s starting-point and always coming back to the relationships of people among themselves and with God”.31 There is a tragic split between culture and the Gospel. They have to be regenerated by encountering each other.

What follows is the key passage to this section, when the Pope refers to how the Gospel should engage with culture:

The Gospel, and therefore evangelization, are certainly not identical with culture, and they are independent in regard to all cultures. Nevertheless, the kingdom which the Gospel proclaims is lived by men who are profoundly linked to a culture, and the building up of the kingdom cannot avoid borrowing the elements of human culture or cultures. Though independent of cultures, the Gospel and evangelization are not necessarily incompatible with them; rather they are capable of permeating them all without becoming subject to any one of them.The split between the Gospel and culture is without a doubt the drama of our time, just as it was of other times. Therefore, every effort must be made to ensure a full evangelization of culture, or more correctly of cultures. They have to be regenerated by an encounter with the Gospel. But this encounter will not take place if the Gospel is not proclaimed.32

122 KNISJA 2000 n 127

Here, as with other pronouncements under discussion throughout this article, one detects an urgency to proclaim the Gospel and the unique salvation wrought by Christ. Evangelization must be clear and unequivocal; it is the sole purpose for which the Church was founded. Evangelii Nuntiandi echoes what had already been stated in Lumen Gentium and in Nostra Aetate, when it affirms the Church’s respect and esteem for non-Christian religions “because they are the living expression of the soul of vast groups of people”. However, it goes on to state that these religious traditions “carry within them the echo of thousands of years of searching for God, a quest which is incomplete but often made with great sincerity and righteousness of heart. They possess an impressive patrimony of deeply religious texts. They have taught generations of people how to pray”.33

In contrast to a timid, hidden evangelization, Paul VI calls for an explicit evangelization that does not seek to impose but does not hesitate to propose Christ and his Gospel to all. He reiterates his position when he states unambiguously that “neither respect and esteem for these religions nor the complexity of the questions raised is an invitation to the Church to withhold from these non-Christians the proclamation of Jesus Christ. On the contrary the Church holds that these multitudes have the right to know the riches of the mystery of Christ [See Eph. 3:8] – riches in which we believe that the whole of humanity can find, in unsuspected fullness, everything that it is gropingly searching for concerning God, man and his destiny, life and death, and truth”.34 According to circumstances, such evangelization takes place not only by word of mouth but also through daily witness, especially if those involved in this mission are people who have embraced the consecrated life.35 Here the Pope returns to the roots of what he perceived to be the ultimate basis of his mission as Bishop of Rome: proclaiming Christ as the unique and universal Saviour of the world.

Even in the face of natural religious expressions most worthy of esteem, the Church finds support in the fact that the religion of Jesus, which she proclaims through evangelization, objectively places man in relation with the plan of God, with His living

KNISJA 2000 n 127 123

presence and with His action; she thus causes an encounter with the mystery of divine paternity that bends over towards humanity. In other words, our religion effectively establishes with God an authentic and living relationship which the other religions do not succeed in doing, even though they have, as it were, their arms stretched out towards heaven.36

This duty of proclaiming the Gospel is not incumbent on the Church as an institution but on each and every Christian: “The respectful presentation of Christ and His kingdom is more than the evangelizer’s right; it is his duty”.37 Through baptism every single Christian is called to evangelize. This is already clear in one of the rites of this first sacrament of initiation, the rite of Ephphatha, wherein the minister places his hands on the ears and mouth of the neophyte and proclaims the words: “The Lord Jesus made the deaf hear and the dumb speak. May he soon touch your ears to receive his word, and your mouth to proclaim his faith, to the praise and glory of God the Father”.

The Pope also warns against complacency. Salvation can be brought about through God’s mercy without one’s preaching the Gospel. But then, what is at stake is one’s own salvation if through negligence or through what the Pope refers to as “false ideas” this fundamental mission is not undertaken. In his words this would be a betrayal of God’s call.38 This stark warning given over forty-four years ago has lost none of its validity especially in our day when religious relativism is one of the fundamental problems facing interreligious dialogue.

Conclusion Paul VI was elected pope during a crucial period of transition for the

Church. Faithful to the teachings of Vatican II he guided the Catholic Church during one of the most turbulent periods in modern history. On the one hand he considered it his mission to proclaim Christ to the world as its unique and universal saviour; on the other he demonstrated openness and dialogue with the world that was becoming increasingly secular and alienated from religion. His was no easy task. The fact that he succeeded a charismatic pope who demonstrated a disarming

124 KNISJA 2000 n 127

simplicity made him appear to many as an anti-climax in the history of the modern papacy. Yet Paul VI was a man of the Church who loved the Church and offered his life, his intellect and his energy for its wellbeing. There are popes who create an immediate impact from the first day of their election; others require years if not decades in order to have their efforts and teachings recognized and embraced. Paul VI belongs to the latter category.

Notes

1. In an Address entitled La voce della chiesa svela l’uomo a se stesso, the Pope stated:

Bisogna leggere la costituzione dogmatica Lumen gentium, anch’essa ai primi capitoli, per avere un’idea della Chiesa, come d’una chiamata di Dio, d’una religione che non parte dall’uomo, ma parte da Dio, e che non rimane, come le tentative religiosi umani, unilaterale, incomplete e troppo spesso inefficace ed errata, ma costituisce un rapporto sicuro, un dialogo vero, e infine una comunione, e perciò una salvezza e una beatititudine.

Address delivered on May 6, 1970, Insegnamenti di Paolo VI, vol. VIII (1970), Città del Vaticano: Libreria Editrice Vaticana, 1971, pp. 442-448.

2. Ibid.3. Homily delivered during Mass celebrated at “Quezon Circle”, Manila,

Philippinies, 29 November 1970. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/en/homilies/1970/documents/hf_p-vi_hom_19701129.html

4. Francesco Gioia (ed.), Interreligious Dialogue: The Official Teaching of the Catholic Church from the Second Vatican Council to John Paul II (1963-2005), Boston: Pauline Books & Media, 2006, p. 69. Unless stated otherwise, all citations from the Magisterium of Paul VI in matters of interreligious dialogue are taken from this work.

5. Cardinal Marella remained at the helm of the Secretariat until 26 February 1973, when he was succeeded by Cardinal Sergio Pignedoli.

6. Motu proprio Progrediente Concilio, in Gioia, Interreligious Dialogue: The Official Teaching of the Catholic Church from the Second Vatican Council to John Paul II (1963-2005), pp. 69-70.

KNISJA 2000 n 127 125

7. It is one of those coincidences of history that Paul VI died on the anniversary of the promulgation of Ecclesiam Suam, in 1978.

8. Paul VI himself states at the beginning of the encyclical that his intention to write it was “to do what other popes have done on their accession to the pontifical office: to write as your Father and Brother an encyclical letter proclaiming the policies which are uppermost in Our thoughts and which seem to Us to have a considerable practical bearing on the conduct of the first years of Our pontificate.” Ecclesiam Suam, n. 4.

9. Ecclesiam Suam, nn. 3.7. All the texts from the encyclical that are cited in this article are taken from the English translation published in The Pope Speaks, Volume 10 (Summer, 1965), pp. 253-292 and reproduced in Claudia Carlen IHM, The Papal Encyclicals (1958-1981), The Pierian Press, 1981, pp. 135-160.

10. See Eph. 5:27.11. Ecclesiam Suam, n. 10.12. Ecclesiam Suam, n.11.13. Ecclesiam Suam, n. 12. This three-fold approach set out by Paul VI

has lost nothing of its vigour and effectiveness. On the contrary it continues to resonate by way of later papal documents as well as through contributions made by members or bodies within the Catholic Church. For example, on 9 May 2005 the Commission of the Bishops’ Conference of the European Community (COMECE) published a document entitled The Evolution of the European Union and the Responsibility of Catholics. On this point COMECE has made the position of the Catholic Church very clear in § 35:

At the very heart of our faith experience, we find an invitation to dialogue with others. This dialogue is not external to our commitment to faith. It is an intrinsic part of faith, because we discover that we are all part of the same humanity created by God and saved by the irrevocable gift of the return of the Son. For our Christian conscience, there cannot be any contradiction a priori between our faith-based commitment, our will to live in a fraternal dialogue with those who do not share our religious convictions and our concern to contribute to the good of all humanity.

See http://www.comece.org/site/en/publications/pubcomece Accessed 29.11.2012

14. Ecclesiam Suam, n. 6.15. Ecclesiam Suam, n. 107.16. Ecclesiam Suam, n. 108.

126 KNISJA 2000 n 127

17. Ecclesiam Suam, n. 107.18. Dominus Iesus, n. 12. http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/

cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_20000806_dominus-iesus_en.html 19. In June 601 Pope Gregory I sent Abbot Mellitus to England in

response to an appeal from Augustine, the first Archbishop of Canterbury, for more clergy to join the mission launched earlier by the Pope himself to convert the kingdom of Kent. In a letter sent to the abbot prior to his undertaking the journey Gregory gives instructions to Augustine on how to deal with a pagan culture, and its symbols. Here the Pope recommends a policy of acculturation:

Tell Augustine that he should by no means destroy the temples of the gods but rather the idols within those temples. Let him, after he has purified them with holy water, place altars and relics of the saints in them. For, if those temples are well built, they should be converted from the worship of demons to the service of the true God. Thus, seeing that their places of worship are not destroyed, the people will banish error from their hearts and come to places familiar and dear to them in acknowledgement and worship of the true God.

Gregory I, Letter to Abbot Mellitus, Epsitola 76, PL 77: 1215-1216. https://sourcebooks.fordham.edu/source/greg1-mellitus.txt

20. See especially nn. 99-105. This insertion had significant repercussions, among them the establishment of the Secretariat for Non-believers on April 6, 1965 and the hurried redrafting of Schema XIII that ultimately led to Gaudium et Spes 19-21. Benedict XVI continued this process with the establishment of the ‘Courtyard of the Gentiles’ within the Pontifical Council for Culture currently under the presidency of Cardinal Gianfranco Ravasi.

21. See Ad gentes, n. 11; Lumen Gentium, 17.22. Eusebius of Cesarea, Praeparatio Evangelica, I; cf. Lumen gentium, n. 16.23. Evangelii Nuntiandi, n. 53. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/en/

apost_exhortations/documents/hf_p-vi_exh_19751208_evangelii-nuntiandi.html

24. This was the explanation provided by Elias Zoghby, then Melkite Patriarchal Vicar for the See of Alexandria, in the light of the teachings of the Oriental Fathers during the discussion on the document that would later result in the declaration Ad gentes.

KNISJA 2000 n 127 127

25. It is precisely for this reason that the official name of Jordan is The Hashemite Kingdom of Jordan, Hashim, being the tribe to which Muhammad belonged.

26. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/en/speeches/1964/documents/hf_ p-vi_spe_19640104_jordania.html; AAS 56 (1964), p.446-447;

27. See http://w2.vatican.va/content/paul-vi/fr/speeches/1964/documents/hf_p-vi_spe_19640105_peuple-alliance.html.

28. Address to members of non-Christian religions, 3 December 1964. http://w2.vatican.va/content/paul-vi/en/speeches/1964/documents/hf_ p-vi_spe_19641203_other-religions.html

29. Address of Pope Francis to participants in the pilgrimage from the Diocese of Brescia, Saturday 22 June 2013: http://w2.vatican.va/content/francesco/en/speeches/2013/june/documents/papa-francesco_20130622_pellegrinaggio-diocesi-brescia.html

30. Evangelii Nuntiandi, n. 19.31. Evangelii Nuntiandi, n. 20.32. Ibid.33. Evangelii Nuntiandi, n. 53.34. Evangelii Nuntiandi, n. 53.35. Evangelii Nuntiandi, n. 69.36. Ibid.37. Evangelii Nuntiandi, n. 80.38. Ibid.

L-Evanġelizzazzjoni skont Papa Pawlu VIFr Aaron Zahra OP

Lenti ċara tal-kontribut li ta lill-Knisja l-Papa San Pawlu VI fuq l-evanġelizzazzjoni hija l-eżortazzjoni appostolika ‘Evangelii Nuntiandi’ li hija frott tas-Sinodu tal-Isqfijiet li sar f’Settembru tal-1974 f’Ruma. Għal dan is-Sinodu kienu attendew 209 Isqfijiet minn madwar id-dinja kollha fejn iddiskutew primarjament il-ħidma u r-rwol ta’ kull Nisrani fl-evanġelizzazzjoni tal-Knisja. Il-Papa Pawlu VI ried li jsejjaħ dan is-Sinodu biex juri l-għaqda bejn il-Papa u l-Isqfijiet u jagħmel użu mill-kapaċitajiet tal-Isqfijiet fil-ħidma universali tal-Knisja. Huwa ħass il-bżonn li hu għandu jkun ħaġa waħda ma’ dawk li qegħdin imissu realtajiet ġodda li l-Knisja universali bdiet tmiss magħhom fil-ħidma ta’ evanġelizzazzjoni. Dan is-Sinodu kien sar waqt ħidma qawwija mill-istess Papa fir-riforma tal-Kurja Rumana u l-ħidma ekumenika. Tajjeb li wieħed isemmi li dan kien l-ewwel Sinodu li offra lill-Knisja dokument Papali. Id-dokument juri biċ-ċar li l-ħidma tal-evanġelizzazzjoni mhix ir-responsabbiltà biss tal-ġerarkija tal-Knisja imma hija r-responsabbiltà ta’ kull Nisrani. Paragrafu 13 jitkellem ċar fuq hekk: “Dawk li jilqgħu bis-sinċerità l-Aħbar it-Tajba bis-setgħa ta’ din l-aċċettazzjoni u tal-fidi li jaqsmu ma’ ħuthom, jingħaqdu flimkien f’isem Ġesù biex flimkien ifittxu s-Saltna, jibnuha u jgħixuha.”1

Wieħed jista’ jghid li “Evangelii Nuntiandi” għadha attwali sal-ġurnata tal-lum minkejja li għaddew 45 sena mill-pubblikazzjoni tagħha. Punt importanti li jikkonferma dan huwa li f’Evangellii Nuntiandi, il-Papa Pawlu VI diġà kien għamel referenza għall-użu tal-“mass media” bħala mezz ta’ evanġelizzazzjoni. F’paragrafu 45 jgħidilna hekk: “Is-seklu tagħna ħa sura speċjali bil-“mass media” u l-mezzi ta’ komunikazzjonijiet li għandu. Għalhekk, l-ewwel xandir, il-katekeżi u l-istudju aktar fil-

130 KNISJA 2000 n 127

fond ta’ dak li jolqot il-fidi, ma jistax jgħaddi mingħajr dawn il-mezzi.” Dan huwa eżempju ċar ta’ kemm din l-eżortazzjoni kellha viżjoni ċara ta’ liema direzzjoni kienet qabdet is-soċjetà. Nistgħu ngħidu li kienet eżortazzjoni li għarfet il-futur ta’ evanġelizzazzjoni tal-Knisja. Fil-fatt, illum il-Knisja qiegħda tagħmel użu tajjeb ħafna mill-mezzi tal-media soċjali biex ixxandar il-kelma t’Alla. Il-mezzi tal-media soċjali nistgħu nsejjħulhom il-pulptu elettroniku tal-lum. Għal darb’oħra nerġa’ nikkwota mill-eżortazzjoni rigward il-“mass media”: “Meta dawn inqegħduhom għas-servizz tal-Evanġelju, isiru kapaċi li jkattru, tista’ tgħid bla tarf, il-medda fejn tista’ tinstama’ l-Kelma ta’ Alla; jagħmluha possibbli li l-Aħbar it-Tajba tilħaq miljuni ta’ nies” (§ 45).

Saħansitra Evangelii Nuntiandi, fost ħafna affarijiet, f’paragrafu 53, tittratta wkoll r-reliġjonijiet li mhux Insara. Din hija realtà oħra li qegħdin immissu b’idejna stess anke f’pajjiżna. Il-Papa Pawlu VI, rigward dawn ir-reliġjonijiet jgħid, li għandhom fihom l-eku tat-tfittix ta’ Alla li kien ukoll proċess li ilu sejjer eluf ta’ snin u li hu tfittix mhux sħiħ għalkemm huwa magħmul b’sinċerità u onesta. Huwa jitkellem ukoll fuq il-wirt kbir ta’ kitbiet li għandhom dawn ir-reliġjonijiet u li għallmu bosta ġenerazzjonijiet kif għandhom jitolbu. Però jinsisti li l-Knisja għandha xxandar lil Kristu lil dawk li mhumiex Insara. Jgħidilna wkoll li l-Knisja temmen li dawn il-ġnus għandhom dritt li jkunu jafu l-għana tal-misteru ta’ Kristu u r-rikezzi li fihom (§ 53).

Dan kollu jkompli juri kemm f’moħħu l-Papa Pawlu VI kellu viżjoni ċara għall-evanġelizzazzjoni tal-Knisja. Dan urih b’mod ċar billi ried li jitkompla l-Konċilju Vatikan II u li wieħed mill-aqwa frott li ħalla lill-Knisja dan l-istess Konċilju kienu d-dokumenti Lumen Gentium u Gaudium et Spes. Ma nistgħux ninnegaw li dawn iż-żewġ dokumenti li jġibu l-firma tal-Papa Pawlu VI ħallew u għadhom iħallu impatt qawwi fil-ħidma ta’ evanġelizzazzjoni tal-Knisja. Żgur li ma nistgħux neskludu l-enċiklika li qajmet tant kontroversji: Humanae Vitae. Enċiklika li għandna nirreferu għaliha sal-ġurnata tal-lum u hija enċiklika li turi li l-Papa Pawlu VI fehem b’mod awtentiku t-triq li kienet qabdet jew se jaqbdu diversi soċjetajiet u gvernijiet fejn tidħol il-morali fuq il-valur tal-ħajja u ż-żwieġ. Però jispikka l-fatt li wara dawn id-dokumenti hekk ta’ preġju, il-Papa Pawlu VI xorta waħda ħass il-bżonn li jlaqqa’

KNISJA 2000 n 127 131

sinodu li jiffoka fuq l-evanġelizzazzjoni tal-Knisja u jikteb dokument li jagħti linji gwida ċari lill-Knisja universali għall-missjoni tagħha ta’ evanġelizzazzjoni.

Il-Papa Pawlu VI, bil-bidliet li beda jagħmel fil-Knisja, minn kull att ried juri li huwa kellu għal qalbu l-missjoni tal-Knisja u kif din l-istess missjoni tista’ tiġi mwettqa bl-aħjar mod possibbli u biex il-Knisja tispikka fil-fatt li hija sagrament għad-dinja kollha. F’Evangelii Nuntiandi jitkellem ċar ħafna fuq dan billi ssir referenza għat-Testment il-Ġdid biex wieħed jara kif bdiet il-Knisja (Evangelii Nuntiandi, § 15). Fit-Testment il-Ġdid wieħed jista’ jirrifletti kif il-Knisja, min-natura tagħha hija evanġelizzattriċi, dan minħabba li l-Knisja hija mwielda mill-istess ħidma ta’ evanġelizzazzjoni ta’ Sidna Ġesù Kristu li huwa l-ewwel evanġelizzatur tal-istess Knisja. Il-Knisja kontinwament trid iżżomm quddiem għajnejha l-predikazzjoni ta’ Ġesù lit-tnax tul it-tliet snin tal-missjoni tiegħu. Eżempju ċar mit-Testment il-Ġdid li jpoġġilna d-dokument huwa mill-Atti tal-Appostli (2,41-47) meta Ġesù jibgħat lill-Appostli biex jagħmlu dixxipli mill-ġnus kollha. L-Appostli laqgħu din il-missjoni u n-nies bdew jitgħammdu u ngħaqdu mad-dixxipli madwar tlett elef ruħ. Hawnhekk naraw li l-Knisja hija mibgħuta minn Ġesù stess biex tevanġelizza lill-ġnus kollha. Il-Papa Pawlu VI fehem u ried juri biċ-ċar li l-Knisja m’għandhiex fruntieri biex tevanġelizza u dan ġej bi kmand mill-istess fomm Sidna Ġesù Kristu. Pawlu VI f’Evangelii Nuntiandi ried bħal joħloq pont bejn il-Konċilju Vatikan II, it-tibdil fis-soċjetà li beda jqum u l-ħidma universali ta’ evanġelizzazzjoni tal-Knisja.

Però dan il-pont ma’ setax isir mingħajr mal-Knisja tevanġelizza lilha nnifisha u fl-istess ħin riedet li l-evanġelizzazzjoni ma tkunx maqtugħa mir-realtà tas-soċjetà. Il-Papa Pawlu VI kien l-ewwel Papa li żar sitt kontinenti tul il-papat tiegħu. Huwa kien li fetaħ it-triq għaż-żjajjar pastorali tal-papiet. Fil-fatt, il-Papiet ta’ warajh, komplew fuq il-passi tiegħu. Permezz ta’ dawn iż-żjajjar huwa ried juri l-element universali tal-Knisja. L-istess żjajjar tiegħu juru wkoll il-viżjoni tiegħu li l-Knisja trid tkun ekumenika u kif ukoll tidħol fi djalogu ma’ reliġjonijiet oħra. B’danakollu huwa ma riedx idgħajjef il-kontenut tal-fidi tagħna imma fehem li l-ekumeniżmu u d-djalogu ma’ dawk li mhux Insara jkun ta’

132 KNISJA 2000 n 127

għajnuna għall-paċi u kif ukoll għall-istess Knisja biex tifhem realtajiet ġodda tal-ħidma ta’ evanġelizzazzjoni.

Il-Papa Pawlu VI żgur li jibqa’ magħruf li hu kien l-ewwel wieħed li fetaħ it-triq għal dik imsejħa: “l-Evanġelizzazzjoni l-Ġdida” li huwa jsemmi f’Evanġelii Nuntiandi. Din it-triq ta’ evanġelizzazzjoni ġdida li beda l-Papa Pawlu VI għadha hemm u hija triq li l-Knisja bdiet id-dixxerniment tagħha permezz ta’ Evangelii Nuntiandi. Dan komplieh il-Papa San Ġwanni Pawlu II b’Redemptoris Missio u kif ukoll il-Papa Benedittu XVI permezz tas-Sinodu tal-Isqfijiet fuq l-Evanġelizzazzjoni l-ġdida. Il-Papa Franġisku wkoll ħass li dan id-dixxerniment għandu jitkompla permezz tad-dokument Evangelii Gaudium li fih jikkwota d-dokument Evangelii Nuntiandi 13-il darba. Il-Papa Franġisku stess jistqarr li d-dokument Evangelii Nuntiandi qisu nkiteb ilbieraħ, biex juri l-validità tiegħu anki għal żminijietna.2

Noti

1. Papa Pawlu VI. “Eżortazzjoni Appostolika – Evangelii Nuntiandi.” Vatikan: Santa Sede Ruma, 8 ta’ Diċembru. 1975. Pubblikazzjonijiet Dumnikani, 2012.

2. Pope Francis. “Address of Holy Father Francis to participants in the meeting of the pontifical mission societies.” Vatican: Holy See. Rome. 17th May 2013.

Il-Madonna fi ħsieb Pawlu VIFr Raymond Gatt OP

Diversi kienu l-Papiet li matul il-pontifikat tagħhom ikkontribwew għar-riflessjoni fuq il-Madonna f’dik il-fergħa li fit-teoloġija nsibuha bħala l-Marjoloġija. Huma wrew il-venerazzjoni tagħhom pemezz tat-tagħlim li xi wħud minnu ssarraf f’dommi tal-fidi fuq il-Madonna u anki nidew titli u devozzjonijiet ġodda lejn Omm Kristu. Fost il-Papiet li għenu fir-riflessjoni Marjoloġika nsibu lil San Pawlu VI (1897-1978). Matul il-ħmistax-il sena tal-pontifikat tiegħu (1963-75), huwa tana numru ta’ dokumenti li juru l-post speċjali li Marija għandha fil-Knisja Kattolika. Huwa ppreżenta r-riflessjoni Marjoloġika in vista tal-orjentazzjoni ekumenika tal-istess Konċilju Vatikan II (1962-65). Fl-ewwel enċiklika tiegħu Ecclesiam Suam (1964) li fiha nsibu l-programm tiegħu bħala Papa, Pawlu VI jsejjaħ lil Marija bħala l-ideal tal-perfezzjoni Nisranija meta jikteb:

Din ix-xbieha ta’ perfezzjoni Nisranija, umli u għolja, imqiegħda quddiemkom, iġġibilna quddiem għajnejna lill-Imqaddsa Verġni Marija: hija wriet fiha nfisha din il-perfezzjoni f ’kollox u b’mod tal-għaġeb; anzi fuqha mxiet meta kienet f ’din id-dinja, u issa fis-sema qiegħda tgawdi l-glorja u l-hena tagħha. F’dawn iż-żminijiet tagħna, għall-grazzja t’Alla, qiegħda tiffjorixxi d-devozzjoni lejn l-Omm t’Alla: u għalhekk f’din l-okkażjoni bil-pjaċir infittxu li fl-Imqaddsa Verġni Marija, Omm ta’ Kristu, u għalhekk Omm ta’ Alla u tal-bnedmin, nammiraw il-mudell tal-aqwa perfezzjoni Nisranija, il-mera tal-veri virtujiet, u eżempju tal-għaġeb tan-natura umana. Aħna żguri li l-qima lejn l-Omm t’Alla tiswa mill-aktar biex wieħed jimxi fuq it-tagħlim tal-Evanġelju; għalhekk fil-pellegrinaġġ tagħna fil-Palestina, minn għandha – li fost kulħadd hija l-aktar qaddisa, l-aktar ħelwa, umli u safja, li kellha l-privileġġ li

134 KNISJA 2000 n 127

tagħti lill-Iben etern t’Alla ġisem sabiħ bl-innoċenza tal-bidu – fittixna li nitgħallmu l-vera ħajja Nisranija; u lejha stess issa ndawru għajnejna fit-talb tagħna li, mimlija bl-imħabba, tgħallimna kif ngħixu, filwaqt li qegħdin nitkellmu magħkom, Ħutna Venerabbli, dwar il-ħajja tal-Knisja Mqaddsa, li għandha tiġġedded fit-tjieba u fl-imġiba.1

Dan il-kliem ta’ Pawlu VI jintroduċina għar-riflessjoni Marjoloġika tiegħu u l-kontribut li huwa ta f’dan il-qasam matul il-ħidma tiegħu fis-siġġu ta’ Pietru.

IIl-Konċilju Vatikan II ma kienx ġrajja li waqgħet mis-sema; diġà

mill-bidu tas-seklu 20 fi ħdan il-Knisja Kattolika bdew jinbtu diversi movimenti li riedu jagħtu nifs ġdid lil din l-istituzzjoni ta’ kważi elfejn sena. Ġa nsibu movimenti bħal dak bibliku, liturġiku, kateketiku, ekkleżjoloġiku, ekumeniku u marjoloġiku li bdew iħejju art tajba biex ikun jista’ jsir it-tibdil meħtieġ.2 Kienet providenzjali s-sejħa li għamel il-Papa Ġwanni XXIII (1958-63) biex quddiem it-tibdil li kien qed iseħħ fid-dinja f’nofs is-seklu 20, il-Knisja tagħmel it-tiġdid meħtieġ biex il-messaġġ tagħha tal-Evanġelju jibqa’ jkun attwali skont is-sinjali taż-żminijiet.3 Ġwanni XXIII welled il-Konċilju,4 imma kien Pawlu VI li mexxieh u għalqu.5 B’kollox kien hemm erba’ sessjonijiet prinċipali bejn is-snin 1962 u 1965 u ġew ippromulgati sittax-il dokument.

Pawlu VI ppresieda l-iktar parti importanti tal-Konċilju: huwa ried li jiġu indirizzati l-ħtiġijiet tad-dinja f’dak iż-żmien. Huwa kien l-ewwel Papa li żar il-ħames kontinenti; quddiem il-ħruxija tal-gwerer xandar u ħadem għall-paċi ġenwijna fid-dinja. Hu kien l-ewwel Papa li indirizza lin-Nazzjonijiet Uniti fi New York.6 L-għaref Pawlu VI kien jaf x’teħtieġ il-Knisja u d-dinja ta’ żmienu. Huwa f’dan il-kuntest storiku li rridu wkoll naraw ir-riflessjoni teoloġika tiegħu, b’mod speċjali fejn tidħol il-Marjoloġija.

Huwa ried ipoġġi d-devozzjoni Marjana fil-post ġust tagħha fil-ħajja tal-Knisja, u għalhekk li din tkun devozzjoni ġenwinament ekkleżjali.7 Wara kollox dan kien ukoll l-għan tal-kapitlu 8 tal-Lumen Gentium fejn lil Marija jippreżentaha bħala Omm u Dixxiplu għall-Insara kollha. Papa

KNISJA 2000 n 127 135

Montini żamm dan id-dokument konċiljari bħala l-bażi tar-riflessjoni Marjoloġika tiegħu f’dak kollu li kellu jgħid u jikteb matul il-pontifikat tiegħu. Għalih Marija kienet dik il-persuna l-iktar viċin ta’ Binha Ġesù u ta’ kull persuna fil-Knisja għax il-ħsieb tal-Konċilju fuq Marija kien ċar: għall-Insara Marija hija mudell ħaj ta’ fidi:

Hija tassew l-Omm tal-membri kollha (ta’ Kristu)... għaliex hija kkoperat bl-imħabba tagħha għat-twelid fil-Knisja tal-Insara li huma l-membri tal-istess ras. Huwa għalhekk li hi magħrufa bħala membru għoli u singulari tal-Knisja u bħala x-xbieha u l-mudell tagħha l-aktar perfett fil-fidi u fil-karità. Mgħallma mill-Ispirtu s-Santu, b’sentimenti ta’ mħabba ta’ bint, il-Knisja Kattolika tqimha bħal omm l-aktar maħbuba.8

Sa mill-mument tal-promulgazzjoni tal-Lumen Gentium (21 Nov, 1964), il-kapitlu 8 kien tant għażiż għal Pawlu VI; kien l-ikbar dokument konċiljari li tħaddet fuq id-devozzjoni Marjana, u li esprima l-imħabba tal-Knisja għal Omm Alla permezz tat-titlu magħżul għal dan il-kapitlu: ‘L-Imqaddsa Verġni Marija Omm Alla fil-Misteru ta’ Kristu u tal-Knisja’. Tajjeb li jingħad li l-Missirijiet Konċiljari kienu maqsumin fuq jekk il-kap. 8 ikunx inserit fil-Lumen Gentium (kien hemm 1,114 favur dan) jew inkella jkun dokument apparti (kien hemm 1,074 favur li jsir hekk).9

Il-Lumen Gentium ittina l-bażi biblika tar-riflessjoni Marjoloġika10 fejn naraw is-sehem ta’ Marija fil-pjan tas-Salvazzjoni. Fit-tieni parti tal-Lumen Gentium insibu l-ġrajjiet ewlenin tas-sehem tagħha fil- misteru tal-fidwa:

Il-Kotba tat-Testment il-Qadim u tat-Testment il-Ġdid u t-Tradizzjoni mqaddsa juruna b’mod dejjem iżjed ċar is-sehem ta’ Omm il-Feddej fil-pjan tas-salvazzjoni u bħal jipproponuhielna għall-kontemplazzjoni tagħna. Il-kotba tat-Testment il-Qadim, infatti, jiddeskrivu l-istorja tas-salvazzjoni li tħejji bil-mod il-mod il-miġja ta’ Ġesù Kristu fid-dinja.11

Sehem Marija huwa rrakkontat fl-Evanġelji fejn insibu lil Marija fit-tħabbira tal-anġlu;12 Marija u t-tfulija ta’ Ġesù;13 Il-Verġni Mqaddsa fil-Ministeru pubbliku ta’ Ġesù;14 Il-Verġni Mqaddsa wara t-tlugħ fis-sema ta’ Ġesù.15 Fit-tielet, ir-raba’ u l-ħames parti tal-Lumen Gentium, insibu r-relazzjoni li għandha Marija mal-Knisja. Hawn il-Konċilju jellabora kif Marija trid tkun mera tad-dixxipulat u mudell għall-Insara.

136 KNISJA 2000 n 127

Pawlu VI, fit-tmiem it-tielet sessjoni tal-Konċilju Vatikan II,16 xandar lil Marija bit-titlu Mater Ecclesiae ‘Omm il-Knisja’. Dan għamlu fil-kuntest tal-promulgazzjoni tal-Lumen Gentium kapitlu 8. Il-Papa Montini ħabbar:

Il-kunsiderazzjonijiet tagħna dwar il-konnessjonijiet li jeżistu bejn Marija u l-Knisja u li dehru fil-Kostituzzjoni Konċiljari, iwassluna biex inħossu li dan il-mument solenni hu l-aktar opportun biex inwettqu x-xewqa li indikajna fi tmiem l-aħħar sessjoni fejn diversi missirijiet konċiljari kitbulna dwar ir-rwol matern li l-Imqaddsa Verġni Marija għandha fir-rigward il-poplu Nisrani. Għalhekk jidher li hu sewwa u xieraq li nħabbru uffiċjalment dan it-titlu li tant hu mitlub minn diversi nħawi tad-dinja Kattolika u li anki hu aċċettabbli għalina. Għalhekk, għall-akbar glorja tal-Verġni Marija u għall-konsolazzjoni tagħna, aħna niddikjaraw lill-Wisq Imqaddsa Verġni Marija bħala Omm il-Knisja u tal-poplu Nisrani kollu, kemm il-fidili kif ukoll l-isqfijiet, u nsejħulha Omm l-aktar maħbuba; niddekretaw li mil-lum ’il quddiem, il-poplu Nisrani kollu għandu juża dan l-oħla fost l-ismijiet biex jagħti qima lil Omm Alla u jersaq lejha fit-talb tiegħu.17

B’dan il-kliem Pawlu VI reġa’ kkonferma dak li ntqal fil-Konċilju li Marija hija kemm l-Omm privileġata t’Alla kif ukoll l-iktar eżempju perfett bil-fidi tagħha għall-poplu t’Alla. “Il-Verġni mbierka, bid-don u d-dmir tal-maternità divina li tgħaqqadha mal-Iben Feddej, u bil-grazzji u d-dmirijiet singulari tagħha, hi intimament marbuta wkoll mal-Knisja”18 u “Il-Verġni Marija, tul ħajjitha kollha, kienet il-mudell ta’ dik l-imħabba ta’ Omm li għandu jkollhom dawk kollha li jikkoperaw fil-ħidma appostolika tal-Knisja għat-twelid mill-ġdid tal-bnedmin.”19

Bejn il-Lumen Gentium li hu dokument konċiljari u l-Eżortazzjoni Appostolika Marialis Cultus, Pawlu VI ħallielna wkoll żewġ dokumenti oħra Marjani – l-Enċiklika Mense Maio (1965) u l-Eżortazzjoni Appostolika Signum Magnum (1967) barra għadd kbir ta’ katekeżijiet fl-Udjenzi li għamel matul is-snin lill-pellegrini li żaruh u fil- festi Marjani li ġew iċċelebrati fil-kalendarju liturġiku tal-Knisja Kattolika.

KNISJA 2000 n 127 137

IIIl-qima lejn il-Madonna dejjem kellha post ewlieni fil-Knisja Kattolika

sa mill-bidu nett tagħha. Il-qima lejn Marija tidher diġà fil-kitbiet tal-Evanġelji u l-Atti tal-Appostli. Anki fl-affreski fil-katakombi ta’ Ruma – ta’ Santa Prixxilla (seklu 2 w.K) u San Pietru u San Marċellinu (seklu 3 w.K) naraw il-post ta’ qima li kellha Marija fil-bidu tal-Knisja.20 Din il-qima kompliet tikber matul iż-żminijiet, fejn il-Knisja Kattolika kompliet tagħraf il-kobor ta’ Marija Omm Kristu u Omm il-Knisja.

Missirijiet il-Knisja fil-kitbiet tagħhom komplew juru s-sehem ta’ Marija fil-misteru tal-fidwa. Imbagħad il-Konċilji u l-Papiet saħħew il-qima li tistħoqqilha permezz tad-duttrina tagħhom, l-iktar bl-erba’ dommi tal-fidi li juru lil Marija bħala Omm Alla (Konċilju t’Efesu, 431 w.K), bħala Omm Verġni (Sinodu fil-Lateran, 649 W.K), bħala l-Immakulata Kunċizzjoni (Piju IX fl-1854) u bħala l-Assunta (Piju XII fl-1950).21

Din il-qima lejn il-Madonna, Pawlu VI wrieha fl-Eżortazzjoni Appostolika tiegħu Marialis Cultus li ħarġet fit-2 ta’ Frar 1974 u li titħaddet fuq l-iżvilupp tad-devozzjoni lejn Marija fil-Knisja. Pawlu VI, fuq il-passi tal-Konċilju Vatikan II, ried jevità żewġ estremi fejn tidħol il-qima tal-Madonna: fuq naħa ‘l-esaġerazzjonijiet foloz’ ibbażati fuq is-sentimentaliżmu reliġjuż, u fuq in-naħa l-oħra ‘l-għeluq eċċessiv tal-moħħ’ influwenzat mir-riforma Protestanta. It-teoloġi u l-predikaturi għandhom jibbażaw ir-riflessjoni Marjana, l-ewwel u qabel kollox fuq l-Iskrittura Mqaddsa, imbagħad fuq Missirijiet il-Knisja, id-Dutturi u l-liturġija. Huwa jikteb:

‘L-iżvilupp li nixtiequ fid-devozzjoni lejn l-Imqaddsa Verġni Marija hija turija tal-qima vera tal-Knisja. Kif diġà għidna qabel, din id-devozzjoni taqbel mal-unika qima “Kristjana” kif inhi msejħa tajjeb. Illum, ir-riflessjoni tal-Knisja fuq il-misteru ta’ Kristu u fuq in-natura tagħha stess, wasslitha biex issib l-istess figura ta’ Mara, il-Verġni Marija, l-Omm ta’ Kristu u l-Omm tal-Knisja, fil-qalba tal-istess misteru ta’ Kristu u fil-quċċata tal-Knisja. Din iz-zieda ta’ tagħrif fuq il-missjoni ta’ Marija ġabet aktar qima bil-qalb lejha kif ukoll rispett u qima kbira lejn il-pjan għaqli t’Alla li bħal f’kull dar, qiegħed Mara fil-Familja tiegħu (il-Knisja), li b’mod moħbi u fi spirtu ta’ servizz tgħasses fuq din il-Familja “u tieħu ħsiebha sewwa sakemm jasal il-jum glorjuż tal-Mulej”.22

138 KNISJA 2000 n 127

Skont Pawlu VI, l-immaġni ta’ Marija fil-Knisja, issa kienet ġiet imġedda permezz tal-istudju tal-Iskrittura Mqaddsa li saret iżjed mifhuma, permezz tat-tradizzjoni patristika u medjevali li saret iżjed magħrufa, u permezz tal-iżvilupp ta’ devozzjoni iktar ġenwina. Dan kollu Papa Montini kkonfermah fl-Eżortazzjoni Appostolika Signum Magnum (1967).

Fit-30 ta’ Ġunju 1968, huwa għalaq is-Sena tal-Fidi permezz ta’ Kredu23 fejn fih ġabar il-veritajiet tal-fidi li jsawru l-pjan tas-salvazzjoni. L-ikbar verità Marjoloġika li tolqotna f’dan il-Kredu huwa meta jistqarr: ‘Hu (l-Iben t’Alla) inkarna bl-azzjoni tal-Ispirtu s-Santu fil-ġuf tal-Verġni Marija’. Hawnhekk il-Kristoloġija u l-Marjoloġija jiltaqgħu flimkien biex juru it-twemmin tal-Knisja kemm fid-divinità u l-umanità ta’ Kristu, u anki fil-verġnità perpetwa ta’ Marija.

Fil-Marialis Cultus, Pawlu VI wera li l-forom varji tad-devozzjoni Marjana huma partijiet integrali tat-talb u t-tifħir fil-ħajja tal-Knisja. Il-post li Alla għażel għal Marija, ispira lill-Knisja biex tpoġġi lil Omm il-Feddej f’pożizzjoni privileġata fil-qima Nisranija. Il-parteċipazzjoni ta’ Marija fil-qima mogħtija lil Alla hija Trinitarja, Kristoloġika, Pnewmatoloġika u Ekkleżjali.24 Hu jagħti twissija u juri wkoll kif fuq il-passi tal-Konċilju Vatikan II għandha ssir il-qima lejn Marija biex jitneħħew l-esaġerazzjonijiet li jistgħu jinbtu maż-żmien.

Wara li tajna dawn il-linji li kienu maħsubin biex jgħinu fl-iżvilupp bla tfixkil fil-qima ta’ Omm il-Mulej, inħossu li huwa f’waqtu li niġbdu l-attenzjoni fuq xi drawwiet żbaljati dwar il-qima. Il-Konċilju Vatikan II ġa bl-awtorità tiegħu kkundanna kemm l-esaġerazzjonijiet tal-kliem u l-forma li jwasslu għal tagħlim ħażin, kif ukoll l-imħuħ magħluqa li jċajpru l-figura u l-missjoni ta’ Marija. Il-Konċilju kkundanna wkoll xi tgħawwiġ fil-qima, bħal twemmin fieragħ li jwarrab l-importanza minn fuq is-serjetà għal fuq it-taħriġ minn barra biss; sentiment bla frott u li jgħaddi malajr, li huwa ’l bogħod mill-Evanġelju li jitlob ħidma bla waqfien.25 Aħna nsaħħu dawn il-kundanni li jagħmel il-Konċilju fuq din l-imġiba u għemil. Dawn ma jaqblux mal-fidi Kattolika u għalhekk m’hemmx posthom fil-qima Kattolika.26

Pawlu VI juri wkoll sensittività ekumenika meta jsostni:Minħabba n-natura tagħha fil-Knisja, il-qima lejn il-Verġni turi

KNISJA 2000 n 127 139

x’inhuma l-ħsibijiet tal-Knisja stess. Fi żmienna tiżboq il-ħerqa għall-għaqda fost l-Insara. Għalhekk il-qima lejn Omm il-Mulej tkun miftuħa għax-xewqat u l-għanijiet tal-moviment ekumeniku.27

Fil-Marialis Cultus insibu wkoll analiżi tar-rikezza Marjana li teżisti fil-kalendarju liturġiku tal-Knisja u tirrikkomanda żewġ devozzjonijiet: ir-reċita tal-Angelus28 u tat-talba tar-Rużarju.29 Dawn huma ż-żewġ talbiet prinċipali li jsiru direttament lil Marija. Papa Montini juri l-valur tat-talba tar-Rużarju meta jikteb:

Inħasset ukoll bi bżonn akbar il-ħtieġa li nerġgħu nisħqu li barra mill-valur tat-tifħir u t-talb, hemm ukoll element ieħor importanti fir-Rużarju, it-talb tal-moħħ. Mingħajru r-Rużarju huwa ġisem bla ruħ, u waqt li jingħad ikun hemm il-periklu li jsir numru ta’ formoli wara xulxin bħal makna…fih innifsu, ir-Rużarju jitlob li jingħad bil-mod, kważi bil-lajma biex ikun iżjed faċli li min qed jitlob jaħseb fuq il-misteri tal-ħajja tal-Mulej, kif rathom il-qalb ta’ Dik li kienet l-aktar qrib tal-Mulej, u b’hekk jinkixef l-għana bla qies tiegħu.30

Pawlu VI, fir-riflessjoni Marjoloġika tiegħu jitkellem fuq is-sbuħija ta’ Marija bħala ‘l-Mara liebsa x-xemx’.31 Omm Kristu hija sabiħa għax hija mimlija bil-grazzja u bl-Ispirtu s-Santu. Fl-aħħar nett il-Papa Montini jikkonkludi:

Il-qima tal-Knisja lejn il-Verġni Marija hija punt importanti tal-qima Nisranija. Il-qima li l-Knisja tagħti lil Omm il-Mulej f ’kull post u f ’kull żmien, mill-barka tat-tislima ta’ Eliżabetta (Lq. 1,42-45) sat-tifħir u t-talb ta’ żmienna, hija xhieda mill-aktar qawwija tar-regoli ta’ talb tal-Knisja u stedina biex tqajjem fiha regola ta’ fidi.32

III

Ir-riflessjoni Marjoloġika ta’ Pawlu VI narawha wkoll fin-numru kbir ta’ prietki li huwa għamel matul il-ħmistax-il sena tal-pontifikat tiegħu b’mod speċjali fl-Udjenzi li huwa kellu ma’ eluf ta’ pellegrini li żaru l-Belt tal-Vatikan. F’dawn ir-riflessjonijiet, Papa Montini dejjem jitlaq mill-immaġni biblika ta’ Marija fejn dejjem narawha qrib binha Ġesù u permezz tagħha naslu għand il-Feddej.

Il-Papiet li ġew warajh, Ġwanni Pawlu II (1978-2005), Benedittu XVI (2005-13) u Franġisku (2013-) komplew fejn ħalla Papa Montini.

140 KNISJA 2000 n 127

Il-Papa Wojtyla ħallielna żewġ kitbiet importanti fuq il-Madonna: l-enċiklika Redemptoris Mater (1987) u l-Ittra Appostolika Rosarium Virginis Mariae (2000). Il-Papa Ratzinger bħala teologu professjonali ħallielna kitbiet fuq il-Marjoloġija33 u l-prietki li kien jagħmel fl-Udjenzi34 u l-festi Marjani.

Il-Papa Franġisku, nhar is-Sibt 3 ta’ Marzu 2018, iddikjara li t-Tnejn fuq Pentekoste se tibda tkun il-memorjal obbligatorju ta’ Marija Omm il-Knisja. Hu kemm-il darba tkellem fuq Marija fil-kappella ta’ Santa Marta35 u anki fl-Udjenzi ta’ nhar t’Erbgħa.

Noti

1. Ara Enċiklika Ecclesiam Suam, Nru.60.2. Ara Editorjal, P.Raymond Gatt OP., Knisja 2000, Il-Konċilju Vatikan II:

fejn wasalna?, nru.65., Lul-Aww 2003, p.5.3. Ibid.4. Hu sejħu fil-25 ta’ Jannar 1959 u fetħu uffiċjalment fil-11 t’Ottubru 1962.5. Il-Konċilju ngħalaq fit-8 ta’ Diċembru 1965.6. Fl-4 ta’ Ottubru 1965.7. Ara T.Koehler, Paul VI et la devotion Mariale en Eglise., f’Cah M. No.117

(1979), p.107-122. 8. Ara Lumen Gentium, kapitlu 8, nru.52.9. Ara Il-Verġni Mqaddsa Marija fil-Konċilju Vatikan II., P. Ugo Cremona

OP, Knisja 2000, ‘Il-Konċilju Vatikan II: fejn wasalna?’, nru.65., Lul-Aww 2003, p.81-87.

10. Ara ‘Il-Kwestjoni Marjana’ fil-Konċilju Vatikan II u fil-ħsieb tal-Papa Pawlu VI., Mons.Carmelo Cassar, Knisja 2000, Marija: Omm u Dixxiplu, Nru.2, Lul-Aww 1988, p.3-14.

11. Ara Lumen Gentium, nru.55.12. Ibid, nru.56.13. Ibid, nru.57.14. Ibid, nru.58.15. Ibid, nru.59.16. Indirizz li sar fil-21 ta’ Novembru 1964, li fih ħabtet il-festa tal-

Preżentazzjoni ta’ Marija fit-Tempju.17. Ara Acta Apostolicae Sedis 56 (1964), 1017.18. Ara Lumen Gentium, nru.63.

KNISJA 2000 n 127 141

19. Ibid., nru.65.20. Ara Marija fil-Liturġija u d-devozzjonijiet, P.Raymond Gatt OP., Knisja

2000, ‘Marija ta’ Nażaret Ikona għal ħajjitna’, nru.94, Ott-Dic 2010, p.37-45.21. Ara Id-dommi Marjani, Dun Hector Scerri., Knisja 2000, ‘Marija ta’

Nażaret Ikona għal ħajjitna’, nru.94, Ott-Diċ 2010, p.76-92. 22. Ara Pawlu VI, Eżortazzjoni Appostolika Marialis Cultus, Daħla.23. Ara AAS 60 (1968) 437, 444.24. Ara Marialis Cultus, nru.29-39.25. Ara Lumen Gentium, nru.67.26. Ara Marialis Cultus, nru.38.27. Ibid., nru.32.28. Ibid., nru.41.29. Ibid., nru.42-55.30. Ibid., nru.47.31. Ara Apok 12:1.32. Ara Marialis Cultus, nru.56.33. Ara l-ktieb tiegħu ‘Daughter Zion: meditations on the Church’s Marian

Belief’, Ignatius Press, San Francisco, 1983.34. Ara Benedittu XVI, 2 ta’ Jannar 2008 u 14 ta’ Marzu 2012.35. Ara Franġisku, Omelija fil-festa ta’ Marija Omm il-Knisja, 21 ta’ Mejju

2018.

Bibljografija

Adornato, Giselda, Pawlu VI., trad. Eman Bonnici, RuH, Malta, 2015.Dictionary of Mary, Revised and expanded edition., Catholic Book Publ. Co.,

New Jersey, 1997. Knisja 2000, Marija: Omm u Dixxiplu., nru.2, Joseph Ellul (edit.),

Pubblikazzjonijiet Dumnikani, Malta, 1988.__________ Il-Konċilju Vatikan II: fejn wasalna?., nru.65, Raymond Gatt

(edit.), Pubblikazzjonijiet Dumnikani, Malta, 2003.__________ Marija ta’ Nażaret: Ikona għal Ħajjtna., nru.94, Raymond Gatt

(edit.), Pubblikazzjonijiet Dumnikani, Malta, 2010.Konċilju Vatikan II, Dokumenti, Edizzjoni Studia, Moviment Azzjoni Soċjali,

1982.Marian Studies, Homage to a Great Pope: Paul VI., Koehler, Theodore A.,

Vol.XXXI, 1980.

142 KNISJA 2000 n 127

O’Carroll, Michael, Theotokos: A Theological Encyclopedia of the Blessed Virgin Mary., A Michael Glazier Book, The Liturgical Press, Collegeville Minnesota, 1990.

Pawlu VI, Papa, Enċiklika ‘Ecclesiam Suam’., www.laikos.org._____________ Eżortazzjoni Appostolika ‘Marialis Cultus’., Edizzjoni

Museum, 1980.Pelikan, Jaroslav, Mary through the Centuries., Yale University Press, New

Haven & London, 1996.Tambasco, Anthony J, What are they saying about Mary?., Paulist Press, New

York/Ramsey, 1984.

KNISJA 2000 n 127 143

KONTRIBUTURI RIVISTA KNISJA 2000

Ħarġa Numru 127

Robert Aloisio twieled Tal-Pietà, fit-28 ta’ Lulju 1975. Studja fl-Iskola Primarja ta’ San Ġwann, il-Liċeo tal-Ħamrun, is-Sixth Form Ġann Franġisk Abela u l-Università ta’ Malta minn fejn iggradwa fil-Baċellerat tal-Arti fl-1996. Huwa għalliem fi skola sekondarja tal-Knisja u huwa impenjat fil-katekeżi. Huwa awtur tal-kotba ‘Qatlu lill-Arċisqof’ (2015), ‘Sfidaw lill-Mafja’ Vol 1 (2017), ‘Falcone u Borsellino’ Vol 2 (2017) u ta’ diversi artikli f’ġurnali u rivisti lokali.

Fr Ivan Attard twieled f’Ħaż-Żebbuġ fl-1 ta’ Marzu 1977. Ipprofessa fl-Ordni Dumnikan fl-1997 u ġie ordnat saċerdot fl-2003. Huwa studja l-filosofija fl-Università ta’ Malta (1997-2000) u t-Teoloġija f’Bolonja l-Italja (2000-03). Imbagħad kompla l-istudji tiegħu fl-Università San Tommaso d’Aquino (Angelicum) f’Ruma fejn kiseb il-Baċċellerat u l-Liċenzjat fl-Istudji tax-Xjenzi Soċjali. Huwa ħadem fil-missjoni tad-Dumnikani fl-Albanija u bħalissa qiegħed iwettaq il-ħidma pastorali tiegħu fil-parroċċa tal-Madonna ta’ Fatima fi Gwardamanġa. Huwa l-Promutur tal-Kummissjoni Ġustizzja u Paċi tal-Provinċja Dumnikana Maltija.

Dr Nadia Delicata hija senior lecturer tat-Teoloġija Morali fil-Fakultà tat-Teoloġija fl-Università ta’ Malta. L-istudji tar-riċerka tagħha jinkludu: it-teoloġija morali fundamentali, il-Kristjaneżmu u l-Kultura, il-ħajja Nisranija fl-era diġitali u l-influss tal-midja fuq il-ħajja umana, fost oħrajn. Nadia hija miżżewġa u hi u r-raġel tagħha għandhom tlett itfal.

Fr Joseph Ellul twieled l-Imsida fl-1960 u ngħaqad mad-Dumnikani l-1976. Huwa pprofessa solenni fl-1979 u ġie ordnat presbiteru fl-1985. Huwa kiseb il-Liċenzjat fl-Istudji Islamiċi mill-Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamica f’Ruma fl-1986. Wara huwa kompla l-istudji fil-Pontificia Università San Tommaso d’Aquino mnejn kiseb il-Liċenzjat fit-Teoloġija Ekumenika fl-1987 u d-Dottorat fl-istess xjenza fl-1997. Fl-1988 huwa waqqaf ir-rivista teoloġika u kulturali Knisja 2000 li baqa’ jmexxi bħala editur sal-1993. Huwa qeda diversi uffiċċji kemm fl-Ordni Dumnikan, fl-Arċidjoċesi ta’ Malta, u bħala Konsultur għall-Kunsill Pontifiċju għad-Djalogu Inter-Reliġjuż fil-Vatikan (2007-13). Huwa lettur fil-Fakultà tat-Teoloġija u fid-dipartiment tal-Istudji Orjentali fl-Università ta’ Malta, fil-Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamica u fil-Pontificia Università San Tommaso d’Aquino (Angelicum) f’Ruma. Ippubblika diversi kotba u

144 KNISJA 2000 n 127

artikli u ħa sehem f’diversi konferenzi u seminars barra minn Malta. Fl-2018 ingħata l-grad tal-Maġisteru fit-Teoloġija mill-Ordni Dumnikan għall-ħidma akkademika tiegħu. Bħalissa huwa l-Promutur Provinċjali tad-Djalogu Inter-Reliġjuż u qiegħed iwettaq il-ħidma pastorali tiegħu fil-Parroċċa tal-Porto Salvo fil-Belt Valletta.

L-E.T. Mons. Ġorġ Frendo twieled Ħal Qormi fl-1946 u ngħaqad mad-Dumnikani fl-1962. Huwa għamel l-istudji tiegħu ta’ formazzjoni fil-Kulleġġ San Tumas t’Akwinu fir-Rabat u ordna saċerdot fl-1969. Fl-1970 kompla l-istudji tiegħu fid-Dritt Kanoniku fil-Pontificia Università San Tommaso d’Aquino (Angelicum) fejn kiseb id-Dottorat fl-1973 b’teżi bl-isem ‘Indissolubility and Divorce in the Thirteenth Century Theologians’. Huwa qeda diversi uffiċċji kemm fl-Ordni Dumnikan u anki fl-Arċidjoċesi ta’ Malta. Fl-1997 huwa beda l-ħidma pastorali tiegħu bħala missjunarju fl-Albanija. Fl-2006 huwa ġie kkonsagrat bħala Isqof Awżiljarju tal-Arċidjoċesi Tirana-Durres filwaqt li fl-2016 huwa sar Arċisqof tal-Arċidjoċesi Tirana-Durres fl-Albanija.

Fr Raymond Gatt twieled fil-Belt Valletta fl-1966, ingħaqad mad-Dumnikani fl-1983 u ġie ordnat presbiteru fl-1993. Huwa studja l-Filosofija (1986-89) u t-Teoloġija (1989-92) fl-Università ta’ Malta u wara kompla l-istudju tiegħu fl-Institute Catholique ta’ Toulouse fi Franza fejn kiseb il-liċenzjat fit-Teoloġija fl-1994. Huwa serva f’diversi uffiċċji fl-Ordni Dumnikan kemm f’Malta u anki għal xi żmien fl-Albanija. Huwa ilu editur tar-rivista Dumnikana Knisja 2000 sa mill-1994. Bħalissa huwa qiegħed iwettaq il-ħidma pastorali tiegħu fil-parroċċa ta’ Santa Marija tal-Porto Salvo fil-Belt Valletta.

Fabian Mangion twieled l-Isla fl-1965. Irċieva l-edukazzjoni tiegħu fil-Kulleġġ De La Salle, fil-Birgu (1970-1883) u fl-Iskola Sekondarja Għolja, l-Imsida (1984-86). F’Ottubru 1986 huwa kompla bl-istudji tiegħu fil-Fakultà tat-Teoloġija, f’Tal-Virtù, ir-Rabat u mill-1987 ’l quddiem, fl-Università ta’ Malta, f’Tal-Qroqq, l-Imsida. Minn din l-Università, huwa kiseb Baċellerat fil-Filosofija (1989), Baċellerat fit-Teoloġija (1993) u Liċenzjat fit-Teoloġija (1995). Sa minn Settembru 1996 huwa kien u għadu għalliem tar-reliġjon fil-Kulleġġ De La Salle. Għandu ħafna għal qalbu l-qari, ir-riċerka u l-kitba. Din l-għożża wasslitu għall-pubblikazzjoni ta’ seba’ kotba u għall-kitba ta’ għadd mhux żgħir ta’ artikli ta’ natura storika u bijografika, kemm bil-Malti kif ukoll bl-Ingliż, li dehru f’diversi ġurnali u perjodiċi lokali.

Mons. Prof. Hector Scerri kien ordnat saċerdot fl-1993. Kiseb id-Dottorat fit-Teoloġija mill-Pontificia Università Gregoriana fl-1998. Ilu jgħallem it-Teoloġija Dommatika fil-Fakultà tat-Teoloġija tal-Università ta’ Malta mill-1998 fejn kien kap tad-dipartiment mill-2001 sa 2016. Huwa viċi-Dekan tal-Fakultà mill-2015. Huwa President tal-Kummissjoni Ekumenika

KNISJA 2000 n 127 145

Djoċesana, President tal-Kummissjoni Dottrinali tal-Konferenza Episkopali Maltija. Kien maħtur mill-Papa Franġisku, Konsultur tal-Kunsill Pontifiċju għall-Għaqda fost l-Insara fl-2014. Huwa l-President-Fundatur tas-Soċjetà Patristika Maltija mill-2015.

Fr Justin Schembri daħal fl-Ordni tal-Predikaturi fl-1997. Wara n-novizzjat (2000) u l-professjoni sempliċi (2001), huwa studja l-Filosofija u l-Psikoloġija fl-Università ta’ Malta. Fl-2004 huwa beda l-istudju tat-Teoloġija fil-Facultà di Teologia dell’Emilia Romagna (FTER) f’Bologna. Fl-1 ta’ Lulju 2007 huwa ġie ordnat presbiteru. Fl-2008 kompla l-istudji tiegħu fil-Pontificio Istituto Biblico (PIB) f’Ruma fejn kiseb il-Liċenzjat fl-Iskrittura Mqaddsa (2012). Imbagħad huwa għadda biex ikompli l-istudji għad-dottorat fit-Teoloġija Biblika fejn fl-2018 huwa kiseb id-dottorat mill-Pontificia Università San Tommaso d’Aquino (Angelicum) fejn issa qiegħed jgħallem full-time t-Teoloġija Biblika. Meta jkun Malta huwa jwettaq il-ħidma pastorali tiegħu fil-parroċċa ta’ Santa Marija tal-Porto Salvo fil-Belt Valletta.

Fr Charles Tabone twieled fil-Belt Valletta fid-9 ta’ Settembru 1957. Ingħaqad mal-Ordni Dumnikan fl-1974 u ordna saċerdot fl-1981. Huwa kompla bl-istudji tiegħu fil-Pontificia Università San Tommaso d’Aquino (Angelicum) f’Ruma fejn kiseb il-liċenzjat fit-Teoloġija Morali u d-Dottorat fix-Xjenzi Soċjali. Huwa għamel żmien ta’ riċerka f’Oxford u ħidma missjunarja fil-Brażil. Qeda diversi uffiċċji fl-Ordni Dumnikan u fl-Arċidjoċesi ta’ Malta. Kien preżentatur f’diversi programmi fuq it-televiżjoni u r-radju f’Malta. Huwa senior lecturer fil-Public Policy fil-Fakultà tal-Economics, Management & Accountancy tal-Università ta’ Malta. Ħa sehem f’għadd ta’ seminars u konferenzi barra minn Malta u ppubblika diversi artikli f’rivisti internazzjonali. Din is-sena (2019) huwa rċieva l-grad tal-Maġisteru fit-Teoloġija mill-Ordni Dumnikan bħala rikonoxximent għall-ħidma akkademika tiegħu. Bħalissa huwa l-Promutur Provinċjali tal-Predikazzjoni u jwettaq il-ħidma pastorali tiegħu fil-parroċċa ta’ Ġesù Nazzarenu f’Tas-Sliema.

Fr Aaron Zahra twieled fis-26 ta’ Settembru 1987 f’Marsaxlokk. Daħal fl-Ordni Dumnikan fl-2009 fejn għamel l-ewwel professjoni fl-2011, il-professjoni solenni fl-2014 u ġie ordnat saċerdot fl-2017. Studja l-filosofija u l-psikoloġija fl-Università ta’ Malta (2011-14) u t-teoloġija fil-Fakultà tat-Teoloġija tad-Dumnikani f’Dublin, l-Irlanda. Bħalissa qiegħed jagħmel Masters in Leadership & Management in Education fi Trinity College, f’Dublin. Il-Patrijiet Dumnikani ħatruh bħala rettur tal-Kulleġġ San Albert il-Kbir fl-2017. Bħalissa huwa jwettaq il-ħidma pastorali fil-kunvent tal-Lunzjata fil-Birgu.

146 KNISJA 2000 n 127

1 L-Evanġelizzazzjoni (eżawrit) 2 Marija 3 Iż-Żwieġ u l-Familja (eżawrit) 4 Bioġenetika 5 L-Ewkaristija (eżawrit) 6 Iż-Żgħażagħ 7 It-Teoloġija tal-Liberazzjoni 8 Il-Lajċi 9 Reliġjon u Kultura 10 Ir-Reliġjużi 11 Is-Setet 12 Il-Papa jkellem lil Malta (eżawrit) 13 Il-Magħmudija 14 Il-Paċi 15 Il-Konfirmazzjoni 16 L-Adozzjoni 17 Il-Liturġija 18 Lejn Soċjetà Umana 19 Lejn Soċjetà Mġedda 20 Is-Sens Reliġjuż 21 Valuri Umani 22 Spiritwalità Nisranija 23 Soċjetà u Kristjaneżmu 24 L-Ordni Sagri 25 Iż-Żwieġ 26 Il-Qrar 27 Twemmin – Xandir – Xhieda 28 Fidi u Politika 29 Il-Familja 30 Knisja u Kultura 31 Id-Dilka tal-Morda 32 Is-Sesswalità Umana 33 Is-Sataniżmu (eżawrit) 34 Il-Bibbja 35 Il-Mewt 36 Il-Mara

37 Il-Festi 38 It-Tfulija 39 Il-Movimenti Ġodda fil-Knisja 40 Min hu Ġesù Kristu? 41 Il-Valur tax-Xogħol 42 Iż-Żgħożija 43 Ir-Reliġjonijiet 44 L-Ispirtu s-Santu fil-Ħajja tan-Nisrani 45 It-Talb: Ilbieraħ u Llum 46 Il-Missjoni Dumnikana fl-Albanija 47 L-Anzjani fis-Soċjetà 48 Min hu Alla l-Missier? 49 L-Ispiritwalità Dumnikana 50 Kelmet Alla f’Ħajjet il-Bniedem 51 Il-Ħarsien tal-Ambjent 52 Il-Knisja: Oriġini u Żvilupp 53 Il-Bniedem u l-Isport 54 L-Eskatoloġija: Il-Ħajja Futura 55 L-Anġli: Simboli jew Realtà 56 L-Abort: il-Qtil tal-Innoċenti 57 It-Tagħlim Soċjali tal-Knisja 58 L-Ekumeniżmu 59 L-Ewtanasja 60 Il-Parroċċa: Il-Komunità li Temmen 61 San Tumas ta’ Akwinu: Ilbieraħ u Llum 62 Il-Globalizzazzjoni: Vantaġġi u Żvantaġġi 63 Sejħa – Dixxerniment – Missjoni 64 New Age u Movimenti oħra 65 Il-Konċilju Vat. II: Fejn Wasalna? 66 Il-Kloning: il-Qerda tal-Bniedem 67 L-Annimali fuq l-Aġenda Nisranija 68 Saħħa – Mard – Fejqan 69 Id-Droga: il-Pjaga ta’ Żmienna

KNISJA 2000 n 127 147

70 L-Islam: Fidi u Għajxien 71 L-Omosesswalità mil-Lenti Kristjana 72 Santu Wistin: Ħajtu u Ħidmietu 73 Alkoħoliżmu u Logħob tal-Azzard 74 Knisja u Edukazzjoni 75 It-Tifsira taż-Żmien 76 San Pawl: l-Appostlu tal-Ġnus 77 Dnubiet Soċjali 78 Il-Prietka tal-Muntanja (Mt 5-7) 79 L-Istudju tat-Teoloġija 80 Il-Kruha tar-Razziżmu 81 Nistaqsi, Nemmen, Ngħix 82 Ġwanni Pawlu II, il-Kbir 83 It-Teżor tal-Ħbiberija 84 Reliġjon u Letteratura 85 Is-Sagramenti f’Ħajjitna 86 Theddid u Sfidi Dinjija 87 “Hu… li Ħalaq is-Sema u l-Art” 88 Insaħħu l-Familji Tagħna 89 Bioetika: l-Aħħar Żviluppi 90 Ir-Relazzjoni Fidi u Raġuni 91 Is-Saċerdozju Taħt il-Lenti 92 It-Tmexxija Demokratika Llum 93 Okkult u Sataniżmu: Fejn jiltaqgħu? 94 Marija ta’ Nazaret: Ikona għal Ħajjitna 95 L-Ordni Dumnikan: Ilbieraħ u Llum 96 Il-Fenomenu tal-Migrazzjoni 97 San Ġorġ Preca: l-Ewwel Qaddis Malti 98 Il-Feminiżmu u l-Mara fis-Soċjetà 99 Il-Mużika Sagra fil-Mixja Nisranija

100 Lejn Evanġelizzazzjoni Ġdida101 Il-Memorja tal-Olokawst (1939-45)102 Ġurnaliżmu: Verità tal-Aħbar?103 Id-Don u l-Pedagoġija tal-Fidi104 Post il-Persuni b’Diżabilità fis-Soċjetà105 Il-bżonn tal-mistrieħ u l-ħin liberu106 Il-Quddiesa: storja, tifsira, għajxien107 L-Evanġelju ta’ Papa Franġisku108 Noti fuq il-Poeżija Reliġjuża Maltija109 Nemmen fil-Ħajja Eterna110 Indiċi (Mejju 1988 - Diċembru 2014)111 L-Isqof: Sejħa u Missjoni112 Oscar Romero113 Bibbja u Ċinema114 Il-Ħidma tal-Iskular Bibliku fil-Knisja115 Il-Ħniena t'Alla fil-Ħajja Nisranija116 Id-Dumnikani: għas-servizz tal-bniedem117 Vjolenza u Terroriżmu: Fejn sejrin?118 L-Għerf tal-Papiet fl-Enċikliki119 Madre Tereża120 Il-Kultura Neo-Liberali121 Il-Parabboli: Mir-Rakkont għall-Azzjoni122 Il-Problema tal-Faqar123 Luteru u r-Riforma124 L-Isfida tal-Multikulturaliżmu125 Ħarsa lejn Missirijiet il-Knisja126 L-Etika fil-Politika

148 KNISJA 2000 n 127

Il-Provinċja Dumnikana Maltija fl-1988 bdiet inizjattiva ta’ tagħlim nisrani għas-soċjetà Maltija permezz tal-volumi Knisja 2000. Il-Provinċja ta’ dak iż-żmien, taħt it-tmexxija ta’ Patri Pawl Cremona OP, illum Arċisqof Emeritu, kienet tenniet li dan għandu jkun strument biex jgħin fil-formazzjoni prattika u attwali tal-persuni kollha bil-għatx li jiskopru aktar kif jistgħu jgħixu l-kelma ta’ Alla fil-ħajja ta’ kuljum quddiem sfidi li jitfaċċaw.

Knisja 2000 żammet dan l-appuntament u llum qed nipproponu lilek biex inti tabbona f’din l-enċiklopedija ta’ tagħlim nisrani magħmula minn volumi li kull darba jittrattaw suġġett ta’ morali, teoloġija, fidi u issues soċjali li jfeġġu fis-soċjetà Maltija.

Nixtieq nabbonafi Knisja 2000għal senabil-prezz ta’ €12

Nixtieq nabbona għal tliet sninbil-prezz ta’ €26

Nixtieq li tibgħatli dawn il-back numbers bil-prezz ta’ €2.50 għal kull volum

PROVINĊJA DUMNIKANA MALTIJA